Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego w

Aleksy Piasta
Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim
Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego
w Piotrkowie Trybunalskim
Przeniesienie do Piotrkowa, pod koniec lutego 1915 r., siedziby najważniejszej struktury
Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), jakim był z całą pewnością Departament Wojskowy
(DW), nadało temu miastu rangę stolicy polskiej irredenty. Za wyborem Piotrkowa przemawiało,
iż dysponował odpowiednim zapleczem lokalowym, a przede wszystkim leżał bliżej Warszawy.
Zanim na stałe ulokował się w Piotrkowie (luty 1915 r.), DW kilkakrotnie zmieniał swoją
lokalizację.
Szefem Departamentu był przez cały okres istnienia ppłk Władysław Sikorski. Nie bez racji
kierowana przez niego komórka uchodziła za najważniejszą w strukturze NKN. Miał bowiem za
zadanie przede wszystkim rozbudowywać Legiony, jako zalążek przyszłej armii polskiej. Sikorski,
jako szef Departamentu Wojskowego wykazywał się dużą operatywnością i zdolnościami
organizacyjnymi.
Po przeniesieniu DW na teren Królestwa uruchomiono na szeroką skalę akcję propagandowoinformacyjną prowadzoną przez specjalnych emisariuszy Departamentu. Z założenia wysyłano ich
do miejscowości, które dobrze znali, przeważnie w rodzinne strony. Ważną formą propagandowej
działalności były odczyty i kolportaż ulotek, a także włączanie się do obchodów rocznic
narodowych (powstanie styczniowe, konstytucja 3 Maja).
W. Sikorski dużą wagę przywiązywał do bezpośrednich rozmów z przedstawicielami elit
politycznych Królestwa zdając sobie doskonale sprawę, że takie działania miały znaczenie
propagandowe, a tym samym ułatwiały pracę emisariuszom Departamentu. Zainicjował kilka
zjazdów kierownictwa NKN z delegatami z Królestwa, które odbyły się w Piotrkowie.
Zorganizowana akcja werbunkowa na terenach Królestwa rozpoczęła się w połowie stycznia
1915 r. Od samego początku, napotykano na trudności spowodowane m. in. wrogością, niechęcią i
w najlepszym razie nieufnością i obojętnością społeczeństwa. Komisarz werbunkowy por. Tadeusz
Bobrowski informował Centralne Biuro Werbunkowe (CBW), że wśród ochotników i ludności
cywilnej, krążyły wieści o brutalnym traktowaniu nowych żołnierzy w batalionach uzupełniających,
co z pewnością odstraszało potencjalnych chętnych do podjęcia służby w Legionach. Emisariusze
winą za taki stan rzeczy obarczali m.in. mało aktywne organizacje niepodległościowe. Nie bez
znaczenia była też rusofilska i lojalistyczna postawa lokalnych elit. Popularności agendom NKN nie
1
przysparzała także polityka miejscowej austriackiej administracji okupacyjnej.
W lipcu 1916 r. doszło w łonie DW do otwartego konfliktu ze zwolennikami J. Piłsudskiego –
demonstracyjnie do dymisji podało się 7 oficerów werbunkowych i 9 pracowników cywilnych.
Secesjoniści (Julian Ulrych, Aleksander Rutkowski, Jan Pohoski i kierownik CBW Piotr Górecki)
wystosowali 4 lipca poufny komunikat skierowany do Piłsudskiego, Rady Pułkowników,
Centralnego Komitetu Narodowego i NKN, w którym tłumaczyli powody swojej decyzji. Twierdzili
m. in., że DW wymagał głębokich reform, a efekty działań werbunkowych były niewystarczające.
Przeciwnicy polityki Sikorskiego oskarżali DW o samowolę werbunkową i ignorowanie poleceń
NKN.
Konflikt Sikorskiego i ogólnie orientacji austropolskiej z piłsudczykami był nieuniknionym
następstwem zmieniającej się sytuacji politycznej. W połowie 1916 r., po dwóch latach wojny i
niepodejmowaniu przez państwa centralne żadnych działań, które posunęłyby sprawę polską do
przodu, uporczywe trwanie przy rozwiązaniach z sierpnia 1914 r. nie miało sensu. Zdawał sobie z
tego sprawę Piłsudski, który szukał intensywnie alternatywnych rozwiązań. Wstrzymanie werbunku
do Legionów i demonstracyjna dymisja uznana być może za jedną z prób nacisku na państwa
centralne i zwrócenie uwagi na kwestię polską. W początkach 1917 r. nastąpiła reorganizacja
werbunku na terenach Królestwa – ochotnicy mieli być teraz werbowani nie do Legionów ale do
armii polskiej. W dniu 26 stycznia CBW przeniosło swoją siedzibę z Piotrkowa do Warszawy.
Przestało też być agendą NKN kładąc tym samym kres roli DW, jako organizatora i koordynatora
akcji werbunkowej. Wkrótce, bo już 29 stycznia Komisja Wykonawcza NKN podjęła decyzję o
likwidacji działalności wszystkich swoich agend, w tym Departamentu Wojskowego. Miał rację
profesor Stanisław Kutrzeba, gdy twierdził, że znaczenie Departamentu nie wynikało z liczby
ochotników zwerbowanych na terenie Królestwa Polskiego, ponieważ tych, wobec niechęci
społeczeństwa, było w sumie niewielu, ale z akcji propagandowej oddziaływującej silnie na opinię
publiczną. W zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim znajdują sie listy
werbunkowe do Legionów sporządzane w latach 1915-1916 przez oficerów Biura Werbunkowego.
Rejestr zawiera dane ok. 1500 ochotników z terenu Królestwa Polskiego oraz innych ziem polskich,
a nawet zagranicy. Stanowi cenne źródło informacji na temat środowisk z jakich pochodzili
żołnierze, którzy odpowiedzieli na wezwanie odradzającej się Polski. Na uwagę zasługuje liczny
udział młodzieży robotniczej łódzkiego okręgu przemysłowego.
2
Siedziba Departamentu Wojskowego, która w latach 1915–1917 mieściła się w dwupiętrowej kamienicy przy ul.
Rokszyckiej 22 (Gabriela Narutowicza). Budynek ten obecnie nie istnieje (Archiwum Państwowe w Piotrkowie
Trybunalskim, zespół nr 348 „Zbiór Kazimiery Strzeleckiej”, sygn. 55-6)
3