0051_20150304_gw_ra_nauczyciele_w_materialach_s_walasek

0051_20150304_gw_ra_nauczyciele_w_materialach_s_walasek

STEFANIA WALASEK
Uniwersytet Wrocławski
Nauczyciele w materiałach źródłowych
archiwów Wilna i Lwowa
Teachers in the archives of Vilnius and Lviv
Analysis of sources found in the archives of Wilno and Lwów constitutes a way to
enriching the knowledge about teachers at the onset of the 20th century and in the Second
Republic of Poland. The query that the author of the paper has been conducting for many
years presents the teachers’ dedication to the didactic and educational work of schools and
tothe cultural and educational development of local communities.
Information about the pedagogical staff is to be found in the personal files of teachers
stored in the archives. Their content is diverse: from full documentation, including, e.g.,
handwritten curricula vitae, certificates and diplomas connected with teachers’ education
and employment, to files containing single, sometimes handwritten notes, which are
often of little cognitive value, such as, e.g., a train ticket or a teacher’s note to the school
headmaster concerning the former’s sudden need to visit a doctor.
Substantial information on the didactic, educational, and social work of teachers is
found in, e.g., staff meeting reports and protocols and correspondence between units of
school administration or city officials.
The majority of the pieces of information regarding the teaching staff, especially
those referring to work outside schools, are dispersed in the environment. The teachers’
achievements in social work are described in, e.g., written accounts of the celebrations of
national annuals, the founding of a library, or initiatives undertaken for the benefit of the
local population.
Keywords: Teacher, sources, archives of Vilnius and Lviv
Dane biograficzne, działalność pedagogiczna, aktywność społeczna, niejednokrotnie naukowa stanowią interesujący materiał dla analiz prowadzonych przez
historyka wychowania. Umożliwiają ocenę grupy społecznej i zawodowej zaan-
Nauczyciele w materiałach źródłowych archiwów Wilna i Lwowa87
gażowanej w budowanie i rozwój polskiego szkolnictwa – wszystkich szczebli na
przestrzeni XIX i XX wieku.
Wielu nauczycieli ma swoje miejsce w słownikach biograficznych. To grupa, która w istotny sposób wywierała wpływ na losy szkolnictwa, formułowała
poglądy pedagogiczne, wypracowywała programy szkolne, tworzyła podręczniki
i współdecydowała z perspektywy związkowego ruchu nauczycielskiego o kolejnych krokach polskiej oświaty.
Systematyczne analizy materiałów źródłowych poszerzają naszą wiedzę
o nauczycielu. O jego pracy zawodowej, budowaniu relacji z uczniem i społeczeństwem, o jego walorach moralnych i postawach etycznych. Jednak obraz nauczyciela z przeszłości jest w dalszym ciągu niedokończony. Czy potrafimy odpowiedzieć na pytanie: Jaki był nauczyciel? Kreślimy pozytywne opinie o jego pracy
i zaangażowaniu, ciągłym dokształcaniu i woli współuczestniczenia w organizacji
szkolnictwa i oświaty w XIX i na początku XX wieku.
W swoich ocenach z reguły pomijamy tych, którzy nie potrafili udźwignąć
odpowiedzialności za wychowanie młodego pokolenia i pod wpływem trudu pracy nauczycielskiej szukali swojego miejsca na innych płaszczyznach życia zawodowego.
Tytułowe dokumenty źródłowe w archiwach Wilna i Lwowa stanowią bogaty materiał, chociaż rozproszony po różnych zespołach i teczkach. Podstawowym
kluczem do poszukiwań informacji o nauczycielach są zbiory dotyczące poszczególnych szkół.
Chronologicznie, najwcześniejszym materiałem przeanalizowanym przeze mnie są zbiory Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie i dotyczą
gimnazjum gubernialnego w Winnicy. Informacja poświęcona jest uroczystemu otwarciu gimnazjum i zawiera szczegółowy program uroczystości. Wśród
przedstawionych punktów, jeden z nich informuje, że dyrektor gimnazjum J[an]
M[ichał] Maciejowski1 będzie miał mowę po polsku – „O istotnym postanowieniu i celach szkoły uczonej wyższej, gimnazjum nazywającej się i o stosunkach jej
z innymi szkołami”2.
Grupę nauczycieli wymienionych z imienia i nazwiska w dokumentach
źródłowych przynoszą Raporta wizytatorskie z roku 1826 o pensjach żeńskich
 Wybrane informacje na temat Maciejowskiego przynosi praca D. Beauvois’a, Wilno – polska
stolica kulturalna zaboru rosyjskiego 1803–1832, Wrocław 2010. Wskazany powyżej w tekście dyrektor gimnazjum winnickiego występuje z inicjałem imienia „M” Maciejowski. Krótki biogram Jana
Michała Maciejowskiego zamieszczono w pracy W. Czernianin, H. Czernianin, Wokół „Tygodnika
Wileńskiego” 1815–1822. Studia i szkice, Wrocław 2011, s. 144. Postaci Maciejowskiego artykuł poświęciła R. Dutkowa, Jeden trudny żywot nauczycielski (Michał Maciejowski), [w:] Studia z dziejów
oświaty i kultury umysłowej w Polsce XVIII–XX w. Księga ofiarowana Janowi Hulewiczowi, Wrocław
1977, s. 221–235.
1
2
 Gimnazjum Guberskie Podolskie w m. Winnica, Materiały Towarzystwa Naukowego
m. Wilna, Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie [dalej: PAH], fond 1135, opis 4, nr 62,
s. 93.
88
Stefania Walasek
w Wilnie3. Ogólna analiza dokumentów 9 wileńskich pensji pozwala na stwierdzenie, że w sumie było w nich zatrudnionych 95 nauczycieli. Wśród odnotowanych zdecydowaną większość (72 osoby) stanowili mężczyźni oraz 23 kobiety,
wśród nich znajdują się założycielki i przełożone poszczególnych zakładów żeńskich. Ustalono, że wiek zatrudnionych wahał się od 16 do 60 lat4. Jednak zdecydowanie największą liczbę stanowili nauczyciele w przedziale wiekowym między
20 a 40 rokiem życia. Większość nauczycieli pochodziła z guberni wileńskiej,
gdzie kształcili się w miejscowym gimnazjum, a następnie podjęli studia w Uniwersytecie Wileńskim, lecz w wielu przypadkach brak informacji czy swoją uniwersytecką edukację ukończyli5. Nieliczni nauczyciele zatrudnieni byli w dwóch,
trzech, a nawet czterech pensjach.
Pozostając przy zbiorach Archiwum Historycznego należy zwrócić uwagę na
liczne dokumenty wytworzone przez wileńskie urzędy rosyjskie od drugiej połowy XIX wieku. Zebrane są min. w zespoły Kancelaria Policmajstra Wileńskiego
(fond 421, opis 3), Tajny Wydział 1865–1914 (fond 561, opis 26), Zarząd Policyjny m. Wilna 1863–1915 (fond 420), Kancelaria Wileńskiego, Kowieńskiego
i Grodzieńskiego generał–gubernatora, Oddział Spraw Ogólnych i Politycznych
1768–1912 (fond 378). W wymienionych zespołach materiały ułożone są chronologicznie i fakt ten sprawia, że wszystkie teczki muszą być poddane analizie
pod kątem np. interesujących mnie informacji o nauczycielach. Należy zauważyć,
że trudno jest poszukiwać wyczerpujących wiadomości o osobach realizujących
nauczanie. Od połowy XIX wieku polskie szkolnictwo na ziemiach zabranych
nie istnieje. Organizujące się tajne szkółki i komplety nauczania języka polskiego
były ujawniane przez władze rosyjskie z reguły po kilku miesiącach ich działalności. Informacje o nauczycielach przynoszą liczne raporty sporządzane przy okazji
ujawniania tajnych polskich szkół, następnie podejmowanego postępowania sądowego wobec nauczycieli. Niekiedy na żądanie władz rosyjskich sporządzano
bardziej szczegółowe opinie o nauczycielach, lecz odnosiły się przede wszystkim
do politycznej i społecznej działalności osób zaangażowanych w pracę oświato W 1826 r. przeprowadzono wizytację w następujących zakładach: pani Hausztejnowej, Deybelowej, państwa Łabowskich, pani D’Abry, Kozłowskiej, Bobrowskiej, państwa Jezierzów, Hermanów i panny Kruhelskiej, Materiały Towarzystwa…, PAH, fond 1135, opis 4, nr 116.
3
 Feliks Politowski, uczeń gimnazjum wileńskiego uzyskał pozwolenie dyrektora na realizację
na pensji Kruhelskiej lekcji kaligrafii, tamże.
4
 Beniamin Stauszteyn (lat 55) z Saksonii – nauczyciel pensji F. Hauszteynowej był adiunktem w Uniwersytecie Wileńskim. Studentami Uniwersytetu byli: Kazimierz Sebastyański (lat 40);
ks. Wincenty Hryniewicz (lat 30); Antoni Czeczot (lat 28); Andrzej Walinowicz (lat 34); Antoni
Kamieński (lat 28); Wincenty D’Abry (lat 23); Józef Kotarski (lat 29); ks. Ambroży Parmowski (lat
26); Arnold Grauert (lat 27); Józef Pietraszkiewicz (lat 24); Florian Zienkowicz; Jozefat Rudnicki
(lat 23); Wiktor Siekierzyński (lat 40); ks. Bazyli Łużyński (lat 32); Henryk Kałłusowski (lat 20);
StanisławŻugarzewski (lat 25); Jan Drzewicki (lat 22); Zygmunt Wiśniewski (lat 22); Kazimierz
Bachniatowicz (lat 23); Teofil Politowski (lat 28); Kazimierz Tomkiewicz (lat 24); Józef Pieńkowski
(lat 20); Kazimierz Kajetan Wasilewski.
5
Nauczyciele w materiałach źródłowych archiwów Wilna i Lwowa89
wą6. W sprawozdaniach rosyjskich, dotyczących nielegalnej działalności szkół,
w większości przypadków wyłaniają się informacje na temat pochodzenia społecznego osób zajmujących się nauczaniem języka polskiego. Ten szczegółowy
sondaż władz rosyjskich dotyczący poziomu zaangażowania poszczególnych grup
społecznych w naukę języka polskiego w pewnym sensie kreował politykę rosyjskiego Ministerstwa Oświaty. Odnotowywano znaczny udział społeczności wiejskiej w tworzeniu tajnych polskich szkółek, zaangażowania chłopów w nauczanie
języka polskiego i dużej frekwencji dzieci chłopskich, uczestniczących w lekcjach
nauki czytania i pisania po polsku. Przykładowo we wsi Filipki (gmina wileńska)
dzieci uczył chłop Bartłomiej Dziakoński7, z kolei we wsi Mackańce chłop Putno
(brak imienia) otworzył tajną szkołę, w której uczył czytania i pisania po polsku8.
Należy podkreślić, że akcja otwierania tajnych polskich szkółek obejmowała nie
tylko powiat wileński, ale prowadzona była również w powiatach: pińskim, mińskim i rzeżyckim. W tym ostatnim, w miasteczku Jurewicze nauczaniem zajmowała się panna Osmołowska9. Tego typu wiadomości o tajnych szkołach, okresie
ich działalności i frekwencji można przytaczać wiele.
Uczący, lecz bez pedagogicznego wykształcenia, podejmowali się pracy pedagogicznej, obejmując przede wszystkim nauką języka polskiego grupki miejscowych dzieci.
Bogatszy materiał źródłowy na temat nauczycieli przełomu XIX i XX wieku przynosi zbiór dokumentów obejmujących zespół: Materiały Towarzystwa
Naukowego m. Wilna (PAH, fond 1135, opis 4). Opisy o organizowanych szkołach i zakładach wychowawczo-opiekuńczych10 w Wileńskim Okręgu Szkolnym,
następnie w Wileńskim Kuratorium Szkolnym (II RP) zawierają liczne charakterystyki założycieli, organizatorów oraz nauczycieli i wychowawców tych placówek. W prezentowanych materiałach szczególnie wyeksponowane są informacje na temat zasług poszczególnych osób i ich trudu w organizację placówek
szkolnych i opiekuńczo-wychowawczych (od 1900). Kwestie dotyczące coraz
liczniejszej grupy działaczy oświatowych i nauczycieli zostały zaprezentowane
przez autorkę w opublikowanych artykułach11.
6
 S. Walasek, Polska oświata w guberni wileńskiej w latach 1864–1915, Kraków 2002, s. 133–140.
 Wileńska Dyrekcja Szkół Ludowych do Jego Wysokości Pana Kuratora Wileńskiego Okręgu Szkolnego, 14 grudnia 1874 r., PAH, fond 567, opis 26, nr 92, s. 32.
7
8
 Tamże, s. 11.
 Mińska Dyrekcja Szkół Ludowych do Kuratora Okręgu Szkolnego Wileńskiego, 9 kwietnia
1876 r., tamże, nr 172, s. 1.
9
 S. Walasek, Opieka nad dziećmi i młodzieżą w Wilnie (1900–1940), [w:] Opieka nad dziećmi
i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty w XX wieku, pod red. S. Walasek, Kraków 2008, s. 11–21.
10
11
 S. Walasek, Działacze społeczni i nauczyciele zaboru rosyjskiego wobec wyzwań edukacyjnych
początków XX wieku, [w:] Przełomy edukacyjne. Dziedzictwo polskiej teorii i praktyki, pod red. nauk.
W. Szulakiewicz, Toruń 2011, s. 72–81; S. Walasek, Nauczyciele i ich rola w edukacji społeczeństwa
90
Stefania Walasek
Pracę pedagogiczną grupy nauczycielek przed 1915 rokiem udało się odtworzyć na podstawie dokumentów Litewskiego Państwowego Archiwum w Wilnie. W materiałach źródłowych poszczególnych szkół średnich przede wszystkim wileńskich zachowane są teczki personalne ówczesnej kadry pedagogicznej.
W szczegółowych życiorysach autorzy odnotowywali dane personalne, datę
i miejsce urodzenia, informacje na temat rodziców i własnej edukacji. W wielu
przypadkach wskazywano na udział w pracy oświatowo-kulturalnej w czasach
zaboru rosyjskiego. Interesujące dane przynosi też wynik ankiety Zrzeszenia
Działaczy byłej Oświaty Polskiej Nielegalnej w Wilnie pod zaborem rosyjskim,
ogłoszonej w „Kurierze Wileńskim” w 1934 roku12.
W 1995 roku w artykule na temat nauczycieli szkół średnich Wileńskiego Okręgu Szkolnego w latach II RP13 przedstawiłam wybrane życiorysy kadry
pedagogicznej gimnazjów: im. Lelewela, im. A. Mickiewicza, im. Czarnowskiej,
SS Nazaretanek, państwowego seminarium nauczycielskiego męskiego im.
T. Zana. Na podstawie materiałów archiwalnych zaprezentowałam sylwetki kilkudziesięciu nauczycieli. Aktualnie zebrane dane można uzupełnić o kolejnych
nauczycieli, jak np. Marię Ostreykównę ur. 20 sierpnia 1901 roku w ziemi Kowieńskiej w majątku Mimole. Ostreykówna ukończyła gimnazjum A.W. Czarnowskiej w Wilnie (1919), w latach 1925 i 1927 uzyskała podwójny stopień dr
filozofii. W 1925 roku złożyła egzamin nauczycielski i podjęła pracę pedagogiczną w gimnazjum żeńskim SS Nazaretanek. Równocześnie pracowała na stanowisku początkowo młodszego, następnie starszego asystenta w katedrze zoologii
Uniwersytetu Stefana Batorego [dalej: USB]14. Kolejne dwie nauczycielki gimnazjum SS Nazaretanek: Leokadia Malunowiczówna oraz Alina Makarewiczówna
pracowały w USB. Pierwsza z wymienionych, od 1 grudnia 1935 do 31 grudnia
1937 roku jako asystentka przy katedrze filologii klasycznej, druga – na stanowisku asystentki w zakładzie geologii i paleontologii (w r. akad. 1924/25)15. Pozostając przy prywatnym gimnazjum żeńskim SS Nazaretanek w Wilnie, przedstawię
jeszcze jeden życiorys nauczycielki tej szkoły. Wanda Niechwiadowicz urodzona
1 kwietnia 1908 roku we wsi Lebiediewo (pow. Mołodeczno), córka Józefa i Heleny
byłej guberni wileńskiej w XIX i na początku XX wieku, [w:] Edukacja. Konteksty historyczno-pedagogiczne, pod red. nauk. M. Piwowarczyka, Kraków 2007, s. 97–109.
12
  S. Walasek, Nauczycielki tajnej oświaty w Okręgu Szkolnym Wileńskim w latach 18964–1918,
[w:] Partnerka, Matka, Opiekunka. Status kobiety w dziejach nowożytnych od XVI do XX wieku, pod
red. K. Jakubiaka, Bydgoszcz 2000, s. 495–503. Przy opracowaniu wykorzystano ankiety, które znajdują się w zbiorach PAH, fond 1135, opis 4, nr 163.
 S. Walasek, Akta osobowe nauczycieli szkół średnich Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego,
[w:] Stan i perspektywy historii wychowania, pod red. W. Jamrożka, Poznań 1995, s. 83–88.
13
14
 Akta gimnazjum sióstr Nazaretanek, KOS Wileńskiego Rzeczypospolitej Polskiej (13 IV
1922–1939), Państwowe Litewskie Archiwum [dalej: PLA], fond 172, opis 1, nr 141–142; Prywatne gimnazjum żeńskie SS Nazaretanek w Wilnie 2 V 1915–20 IV 1940, fond 192, opis 1.
15
 Tamże, nr 1306; Tamże, fond 184, opis 1, nr 314.
Nauczyciele w materiałach źródłowych archiwów Wilna i Lwowa91
z Rutkowskich. W czasie I wojny światowej wraz z rodzicami przebywała na Ukrainie, gdzie uczęszczała do rosyjskiego gimnazjum. Ewakuacja niemiecka zastała
rodzinę w Drysie, gdzie z kolei uczyła się w 3-klasowym gimnazjum, zorganizowanym przez bolszewików. W 1920 roku w związku ze śmiercią matki, Wanda
Niechwiadowicz wróciła do Mołodeczna. W 1925 roku kolejny cios związany ze
śmiercią ojca zweryfikował jej dalsze edukacyjne plany. W tym roku podjęła naukę w Żeńskiej Szkole Zawodowej w Nowej Wilejce, którą ukończyła po trzech
latach. Następnie uczęszczała na kursy maturalne im. P. Skargi w Wilnie, które
ukończyła egzaminem, jako eksternistka i w 1930 roku przeniosła się do Krakowa. Tam pomyślnie złożyła egzamin do VII klasy gimnazjum humanistycznego
im. Konopnickiej w Wieliczce, a rok później otrzymała świadectwo dojrzałości
i zdała egzamin kwalifikacyjny nauczycielski przy seminarium nauczycielskim im.
Zana w Wilnie. Nie mając środków na dalsze kształcenie podjęła pracę zawodową w świetlicy, prowadzonej przez Stowarzyszenie Służby Obywatelskiej Kobiet
w Wilnie. Świetlica działała przy Szkole Przemysłowo-Handlowej im. Emmy
Dmochowskiej16.
Kontynuując prezentację nauczycieli gimnazjów wileńskich, ich życiorysy można odczytać z dokumentów kolejnych szkół. Nauczycielka gimnazjum
im. Lelewela Maria Stabińska-Przybytkowa urodziła się 4 kwietnia 1887 roku
w Wilnie (ojciec Leon, matka Helena). W 1904 roku złożyła egzamin maturalny
w Wileńskiej Maryjskiej Wyższej Żeńskiej Szkole. Dalszą edukację kontynuowała na kursach Baranieckiego w Krakowie i ukończyła w 1907 roku wydział literacki. W latach 1907–1911 studiowała na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1911 roku
uzyskała świadectwo słuchaczki nadzwyczajnej Uniwersytetu we Lwowie. W tym
samym roku podjęła pracę pedagogiczną w Szkole Rysunkowej im. Montwiłła
(Wilno), następnie do 1919 roku pełniła funkcję kierowniczki tej szkoły. Od 1915
roku równolegle pracowała w gimnazjach prywatnych Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego jako nauczycielka geografii i języka polskiego17. Dokumenty
wymienionego powyżej gimnazjum im. Lelewela zawierają m.in. spis nauczycieli, sporządzony na początku roku szkolnego 1920/21, z krótkimi notatkami na
temat przebiegu ich pracy pedagogicznej18. Wykazy nauczycieli zatrudnionych
w gimnazjum obejmują też kolejne lata i na ich podstawie można przeanalizować
np. stabilność kadry pedagogicznej powyższej szkoły. Akta osobowe nauczycieli
zawarte są w 107 teczkach, obejmujących kadrę pedagogiczną z lat 1919–193819.
16
 Niechwiadowicz Wanda, Prywatne gimnazjum żeńskie SS Nazaretanek w Wilnie 3 X 1915
–20 VI 1940, PLA, fond 192, opis 1, nr 1310, s. 134.
 Państwowe Gimnazjum męskie im. J. Lelewela w Wilnie (7 X 1915–1938), PLA, fond 184,
opis 1, nr 361.
17
18
 Tamże, nr 17, s. 7, 16, 43, 46.
 Państwowe Gimnazjum męskie im. J. Lelewela w Wilnie (7 X 1915–1938), tamże, opis 2.
Akta osobowe nauczycieli (1919–1938), nr 280–386.
19
92
Stefania Walasek
Wśród nauczycieli gimnazjum A.W. Czarnowskiej w Wilnie umieszczone jest nazwisko ks. Leona Puciaty ur. 21 lipca 1884 roku w Wilnie, absolwenta I gimnazjum klasycznego (1902) i seminarium duchownego w 1904 roku.
W latach 1904–1907 studiował filozofię, a w latach 1907–1911 teologię w Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie. W 1911 roku otrzymał świecenia kapłańskie. W latach 1911–1914 był wikariuszem przy kościele Bernardyńskim w Wilnie, od 1914 roku proboszczem kościoła św. Anny. Od 1915 roku zatrudniony
na stanowisku profesora w seminarium duchownym w Wilnie i równocześnie
na etacie nauczyciela w szkołach SS Najświętszej Rodziny. W kolejnym roku
szkolnym (1916/17) pracował jako nauczyciel w szkole Stowarzyszenia Nauczycieli i Wychowawców w Wilnie20. Kolejna nauczycielka Wiktoria Boczkowska
(z d. Makarska) ur. 22 lutego 1891 roku w Brześciu nad Bugiem. Ojciec Mieczysław, matka Róża z Łukaszewiczów. Wiktoria ukończyła gimnazjum św. Katarzyny w Petersburgu w 1910 roku, następnie uczestniczyła w zajęciach Wyższego
Kursu w Warszawie (1910/11, 1911/12). W 1926 roku ukończyła studia w Uniwersytecie Stefana Batorego i kontynuowała ((uzupełniała) studia w Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym też roku złożyła egzamin państwowy na nauczyciela
szkół średnich. W 1921 roku podjęła pracę pedagogiczną (9 IV–1 VIII 1921)
w państwowym gimnazjum Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, następnie w latach
1921/22 i 1922/23 pełniła funkcję kierowniczki szkoły powszechnej nr 33 w Wilnie i równocześnie uczyła geografii w gimnazjum im. Jagiełły. W kolejnych latach (1923/24–1925/26) uczyła geografii i przyrody w gimnazjum św. Kazimierza
w Nowej Wilejce i w latach 1926/27–1928/29 w gimnazjum im. J. Lelewela
w Wilnie21.
Akta osobowe nauczycieli kolejnych szkół średnich wileńskich zostały wyodrębnione kolejnymi sygnaturami. Np. w odniesieniu do państwowego gimnazjum
im. J. Słowackiego w Wilnie (1922–1940) są to 43 teczki (fond 1057, opis 1,
nr 77–119), państwowego gimnazjum im. A. Mickiewicza (1922–1940) zawierają krótkie informacje o 111 nauczycielach (fond 178, opis 1, nr 195–205),
a akta osobowe nauczycieli państwowego seminarium męskiego im. Tomasza Zana
(27 X 1919–15 VI 1936) obejmują 112 skatalogowanych teczek (fond 219, opis 1,
nr 809–921). Powyższe informacje to urzędowe materiały, sporządzane na podstawie osobistych dokumentów (zaświadczeń, dyplomów itd.). Biogramy wymagają jednak znacznego uzupełnienia w kwestii przykładowo edukacji zaprezentowanych osób, ich pracy zawodowej bądź naukowej.
Podobnie istotnych uzupełnień wymagają biogramy nauczycieli szkół powszechnych pracujących w Wileńskim Okręgu Szkolnym w latach II Rzeczypospolitej. Na podstawie m.in. wileńskich materiałów archiwalnych zaprezentowałam grupę nauczycieli szkół powszechnych w artykule opublikowanym na łamach
20
21
 Dokumenty gimnazjum A.W. Czarnowskiej, PLA, fond 172, opis 1, nr 143, s. 23.
 Państwowe gimnazjum męskie im. J. Lelewela w Wilnie, tamże, nr 330.
Nauczyciele w materiałach źródłowych archiwów Wilna i Lwowa93
„Rozpraw z Dziejów Oświaty”22. Przy opracowaniu problematyki wykorzystałam
materiały Litewskiego Państwowego Archiwum w Wilnie (fond 172, opis 1, opis
4; oraz fond 19, opis 1). Informacje o nauczycielach poszczególnych szkół powszechnych w Wileńskim Okręgu Szkolnym przynoszą dokumenty obejmujące
roczne Sprawozdania z organizacji szkół powszechnych oraz Zestawienia opracowane na podstawie tychże sprawozdań. Informacje na temat nauczycieli są jednak
bardzo ogólnikowe i dotyczą danych personalnych (nazwisko, imię, ewentualnie
wyznanie), wykształcenia i stażu pracy23.
Na podstawie wileńskich źródeł archiwalnych oraz informacji zebranych
i opublikowanych przez innych autorów przedstawię biogram nauczycielki i działaczki oświatowej Heleny Romer-Ochenkowskiej, która urodziła się 2 sierpnia
1875 roku w Wilnie, zmarła 26 marca 1945 roku w Toruniu. Była córką Alfreda Romera i Wandy z Sulistrowskich. Ukończyła pensję panny Łucji Żeleszkiewicz w Krakowie oraz 7-klasowe gimnazjum w Wilnie. Studiowała w Ecole des
Hautes Sciences Sociales. W 1892 roku zorganizowała w majątku swojej matki
– Karolinowie tajne nauczanie. W 1900 roku utrzymywała szkółkę, która w roku
1905/06 była już dwuklasową szkołą elementarną. Do szkoły uczęszczało w kolejnych latach od 30 do 60 dzieci. Przychodziły one na lekcje z dworu i wiosek:
Jodowce, Filipowie, Kaniabicze oraz z zaścianków Nochowszczyzna i Wiazowszczyzna. Helena organizowała też komplety i odczyty dla dorosłych mieszkańców
tych miejscowości. Była również współorganizatorką tajnego nauczania w innych
wsiach Wileńszczyzny jak: Komaje, Kobyle, Hokciszki, Łyntupy. W latach 1900–
1914 zaangażowała się w organizowanie sprzedaży polskich książeczek w licznych okolicznych miejscowościach (Świr, Kobylniki, Hoduciszki, Łyntupy, Mielgiany, Szemietowszczyzna i Wiszniewo). W latach 1907–1908 była członkiem
wileńskiego towarzystwa „Oświata”. W czasie I wojny światowej zorganizowała
kursy dla nauczycielek, udzielała lekcji na kursach dla młodzieży i robotników
analfabetów w Wilnie oraz działała na rzecz organizacji kolonii letnich dla dzieci.
Aktywnie pracowała w zarządzie stowarzyszenia „Światło”. Równocześnie zaangażowała się w organizację i działalność teatru amatorskiego w Wilnie, gdzie grano jej sztuki. Obok aktywnej pracy pedagogicznej Helena Romer-Ochenkowska
zajmowała się działalnością literacką i publicystyką. W latach 1905–1908 przebywała we Francji (Paryż) i w Belgii, skąd nadsyłała korespondencję do „Kuriera
Warszawskiego”. Pierwszy utwór literacki opublikowała w 1904 roku – Karylla,
czyli miłość patriotyczna, rok później Majaki. Była też autorka obrazków scenicznych, m.in. Komedyjki dla dzieci wierszem (1911). Kolejne jej książki to Książka
o nich (1922), Swoi ludzie (1922), Tutejsi (1931). Po 1922 roku weszła w skład
redakcji „Kuriera Wileńskiego”. Publikowała artykuły na temat Wilna i Wileń22
 S. Walasek, Nauczyciele szkół powszechnych w województwach północno-wschodnich w latach
1915–1926, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, pod red. J. Miąso, t. XLIII, Warszawa 2004, s. 93–112.
23
 PLA, fond 172, opis 4, nr 284–417.
94
Stefania Walasek
szczyzny również w innych czasopismach np. „Polska Współczesna” („Zagadnienia Historyczne i Polityczne Litwy Środkowej” 1922, z. 1)24.
Drogą do poznania biografii nauczycieli są m.in. ich podania o zatrudnienie
w szkolnictwie Wileńskiego Kuratorium Szkolnego. W licznych wykazach zawarte są przede wszystkim informacje na temat ich wykształcenia i stażu pracy25.
Nazwiska i imiona nauczycieli mogą posłużyć do dalszych poszukiwań materiałów źródłowych na temat ich edukacji i pracy zawodowej. Nazwiska nauczycieli
pojawiają się też wśród dokumentów osobistych, jak np. złożonych i przechowywanych przyrzeczeń służbowych26. Należy jednak zauważyć, że liczne teczki
personalne nauczycieli z lat II RP zawierają bardzo skromny materiał, niejednokrotnie ograniczający się do kilku odręcznie zapisanych kartek. W materiałach
wielu szkół można odnaleźć zaledwie spisy nauczycieli z wybranych lat szkolnych.
Istotnym uzupełnieniem informacji o nauczycielach „kresowych” może być ówczesna prasa, podejmująca prezentację życiorysów wybitnych postaci szkolnictwa czy zamieszczane okolicznościowe wspomnienia (najczęściej związane ze
śmiercią osoby). Z kolei opracowania naukowe, wydane po 1990 roku podejmują
kwestie m.in. wybranych nauczycieli, lecz informacje często są ogólnikowe i niepełne. Przykładowo praca Mieczysława Jackiewicza Polacy na Litwie 1918–2000.
Słownik biograficzny, Warszawa 2003, zawiera m.in. życiorysy ponad 20 nauczycieli z lat 1918–1939. Jak stwierdza autor, biogramy zostały opracowane również
na podstawie dokumentów archiwalnych, lecz brak odniesienia do rodzaju czy
miejsca (archiwum) ich przechowywania. Podobnie praca Jerzego Surwiło Zostali
tu z nami na dobre i złe… nie zawiera bibliografii czy odniesień do materiałów
archiwalnych.
Analizując losy nauczycieli można wskazać, że wielu z nich droga edukacyjna i zawodowa wiodła przez ziemie byłej Galicji. W dokumentach prywatnego
seminarium nauczycielskiego „Tarbut” w Wilnie (fond 222, opis 1, nr 854) m.in.
znajdują się dokumenty Sydonii Wilder (z d. Epsztejn), ur. 23 września 1901 roku
we Lwowie, gdzie ukończyła szkołę wydziałową, a następnie w latach 1918–1920
uczyła się w prywatnym seminarium żeńskim Anny Rychnowskiej we Lwowie
(egzamin dojrzałości – seminaryjny złożyła 16 VI 1920). Po ukończeniu nauki
pracowała jako nauczycielka w 6-klasowej publicznej szkole powszechnej w Zambrowie. Stale podwyższała swoje kwalifikacje uczestnicząc m.in. w kursach wakacyjnych: dla nauczycielstwa szkół powszechnych Lwowskiego Okręgu Szkolnego (polonistyczny 3–30 VII 1931) i organizowanym przez Związek Polskiego
 Odpowiedź Heleny Romer-Ochenkowskiej na ankietę dotyczącą nielegalnej pracy oświatowej od r. 1883–1914, PAH, fond 1135, opis 4, nr 163, s. 459; B. Jaczewska, Helena Romer-Ochenkowska. Próba zarysu monograficznego, Wilno 1995; J. Surwiło, Zostali tu z nami na dobre
i złe. Losy przedstawicieli przedwojennej inteligencji Wilna i Wileńszczyzny po 1944, Wilno 2000, s. 11;
A. Biernacki, Romer-Ochenkowska Helena, [w:] PSB, t. XXXI, Kraków 1988, s. 661–662.
24
25
26
 Kandydatki na posady, wrzesień 1919 r., PLA, fond 172, opis 4, nr 531.
 Przyrzeczenie służbowe Gawrylikowej Wandy, PLA, fond 178, opis 1, nr 231.
Nauczyciele w materiałach źródłowych archiwów Wilna i Lwowa95
Nauczycielstwa Szkół Powszechnych „Ognisko” we Lwowie (3–29 VIII 1931).
W grudniu 1931 roku zdała praktyczny egzamin na nauczycielkę publicznych
szkół powszechnych z wynikiem dostatecznym w Łomży. W tym czasie S. Wilder
podjęła pracę pedagogiczną w publicznej szkole powszechnej w Kobryniu, lecz ze
względu na poważną chorobę płuc 1 lipca 1936 roku została przeniesiona w stan
spoczynku.
Można wnosić, że kwerenda archiwów Krakowa i Lwowa przyniesie dodatkowe informacje na temat nauczycieli urodzonych i pracujących na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej.
W Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym we Lwowie, podobnie jak w Wilnie, dokumenty szkolne zostały wyodrębnione w oddzielne zespoły,
zawierające przykładowo sprawozdania z działalności poszczególnych szkół. Należą do nich m.in. zespoły: Krajowa Szkolna Rada m. Lwowa (1867–1921), fond
178, opis 1, opis 2, opis 3; Kuratorium Lwowskiego Okręgu Szkolnego, fond 179,
opis 3. Wśród dokumentów charakteryzujących pracę poszczególnych szkół znajdują się również spisy nauczycieli, na ogół z określeniem ich wykształcenia i stażu
pracy. Można również odnaleźć biogramy nauczycieli przygotowane w związku
np. z ich śmiercią.
Przykładowo z 1920 roku pochodzi biogram Władysława Jana Kulczyńskiego, nauczyciela gimnazjum św. Jacka w Krakowie27. Wspomnienie o profesorze
rozpoczyna następujące stwierdzenie: „Polsce ubył wielki przewodnik. Nie tylko Polsce, lecz całemu światu naukowemu […] Szeroki świat polski nie wie, że
w gronie żyjących zabrakło potężnej, twórczej, najlepszym duchem owianej jednostki […] śp. Kulczyński, przyrodnik, arachnolog, jest najszerszym warstwom
społeczeństwa nieznany”28. Jak pisze autor wspomnienia „jego zdobycze naukowe
mogą być tylko sprowadzone do skarbca wiedzy polskiej i powszechnej”29.
Władysław Jan Kulczyński urodził się 27 marca 1854 roku w Krakowie,
ojciec Leon, matka Joanna Frech. Ojciec prowadził prywatną jadłodajnię. Rodzina Kulczyńskich była duża – pięciu synów i cztery córki. Najstarszy Leon był
długoletnim dyrektorem gimnazjum św. Jacka i docentem pedagogiki na Uniwersytecie Jagiellońskim30; Jan lekarzem, Franciszek adwokatem, najmłodszy Józef
– kupcem. Władysław Jan Kulczyński pisał prace naukowe w języku polskim,
po łacinie, niemiecku (nadto władał językiem francuskim, angielskim, włoskim,
rosyjskim, szwedzkim, duńskim, holenderskim, portugalskim i węgierskim).
„Chlubą to jest dla Polski, iż mogła wydać i mieć człowieka tej miary i wiary,
27
 Gimnazjum św. Jacka w Krakowie 1919/1920. Sprawozdanie dyrektora Państwowego gimnazjum św. Jacka w Krakowie za rok 1920, Centralne Państwowe Ukraińskie Archiwum Historyczne we Lwowie [dalej: CPUAH], fond 178, opis 3, nr 486.
28
29
 Tamże, s. 4.
 Tamże.
 Por. M. Stinia, Państwowe szkolnictwo gimnazjalne w Krakowie w okresie autonomii galicyjskiej, Kraków 2004.
30
96
Stefania Walasek
miary przysposobienia umysłowego, wiary w wartość swej pracy”31. Kulczyński
zmarł 9 grudnia 1919 roku, pozostawił żonę Zofię i ośmioro dzieci: najstarszy
syn – Władysław był lekarzem, Kazimierz – inżynier, ukończył politechnikę, Stanisław – dr filozofii i asystent przy katedrze botaniki UJ, Jan – słuchacz wydziału
filozoficznego UJ, brał udział w obronie Lwowa i w 1919 roku został ranny32. To
tylko fragmenty z obszernego tekstu, autorstwa dyrektora gimnazjum – Leona
Kulczyńskiego, brata nieżyjącego Władysława Jana Kulczyńskiego.
W wykazach nauczycieli za rok 1918/19 gimnazjum św. Anny w Krakowie widnieją nazwiska Ludwika Chmaja i Jana Owińskiego33. Dwa lata później
(1920/21) w składzie grona pedagogicznego filii państwowego gimnazjum akademickiego we Lwowie znajduje się adnotacja, że nauczycielem był Stefan Baley34.
Informacje o nauczycielach szkół powszechnych, którzy pracowali w placówkach oświatowych w Lwowskim Kuratorium Okręgu Szkolnego, podobnie jak
w wileńskim, koncentrują uwagę na postawach społecznych kadry pedagogicznej. Dokumenty wskazują na ich zaangażowanie w pracę na rzecz środowiska
lokalnego. Świadectwem podejmowanych prac są liczne sprawozdania, notatki
urzędowe, relacje osób na temat udziału nauczycieli szkół powszechnych, np.
w działaniach na rzecz budowy szkół powszechnych, przede wszystkim wiejskich
(przykładowo Kuratorium Lwowskiego Okręgu Szkolnego 1911–1939, fond 179,
opis 1, Kuratorium Lwowskiego Okręgu Szkolnego 1843–1939, fond 179, opis 2,
Kuratorium Lwowskiego Okręgu Szkolnego 1921–1939, fond 179, opis 3).
Wśród licznych dokumentów Centralnego Archiwum Historycznego we
Lwowie znajdują się również informacje na temat nauczycieli ukraińskich. Zawarte są przykładowo w spisach grona pedagogicznego poszczególnych szkół.
Można również odnaleźć pełniejszą dokumentację, odzwierciedlającą przebieg
studiów i pracy zawodowej. W zespole zatytułowanym Prywatne ukraińskie kursy
gimnazjalne. „Ridna Szkoła” (Ukraińskie Pedagogiczne Towarzystwo we Lwowie
fond 206, opis 1, nr 1148) znajdują się informacje o Jerzym (Iżij) Pełeńskim ur.
31 grudnia 1879 roku w Komarnie, narodowości ukraińskiej, wyznania grekokatolickiego. Pełeński był organizatorem ukraińskich prywatnych żeńskich kursów (szkoły) w Komarnie. Ukończył Uniwersytet Lwowski. Studia filozoficzne
na Uniwersytecie w Krakowie ukończył w 1913 roku. Studiował też w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Odbył studia zagraniczne w Niemczech i Rosji.
W latach 1905–1908 pracował jako zastępca nauczyciela w gimnazjum w Wadowicach, w 1910 roku w gimnazjum im. Szewczenki we Lwowie. W latach
31
32
 Gimnazjum św Jacka w Krakowie 1919/1920. Sprawozdanie…, s. 4.
 Tamże, s. 8.
 Sprawozdanie dyrekcji gimnazjum św. Anny w Krakowie za rok 1919/1920, CPUAH fond
178, opis 3, nr 485.
33
 Sprawozdanie z działalności państwowego gimnazjum akademickiego we Lwowie za lata
1920–1922, tamże, nr 388.
34
Nauczyciele w materiałach źródłowych archiwów Wilna i Lwowa97
1914–1917 pełnił służbę wojskową w armii austriackiej. W latach 1917–1918 był
delegatem c.k. Ministerstwa Ochrony Historycznych Zabytków Galicji. W roku
1918 pracował na stanowisku docenta w Ukraińskim Państwowym Uniwersytecie w Kijowie, a w latach 1919–1920 w Ukraińskim Państwowym Uniwersytecie
w Kamieńcu Podolskim. Był autorem licznych prac naukowych, recenzowanych
i wydawanych przez „Akademię Nauk w Krakowie”35.
Ogólna charakterystyka nauczycieli szkół początkowych (powszechnych)
i średnich ukazuje trud ich pracy dydaktycznej i społecznej zarówno w latach
niewoli, jak i w odrodzonym państwie. Nauczyciele doskonalili swój warsztat pedagogiczny, kształcąc się w uczelniach i na kursach wakacyjnych. Praca w szkole
i dla szkoły oraz środowiska wskazuje nie tylko na aktywność pedagogiczną i społeczną tej wyjątkowej grupy zawodowej, lecz również na rozumieniu idei zawodu
sformułowanej przez Komisję Edukacji Narodowej:
Skoro włożony na siebie obowiązek przyjmie nauczyciel, przejęty ważnością
urzędu i świadomością powinności swoich, zabierze się do wykonania onych
z jak największą gorliwością o pospolite ludzkości i Ojczyzny dobro. Uważać
siebie będzie jako obywatela służącego Ojczyźnie w wychowaniu synów jej,
a współobywateli swoich. Rozważy istotę edukacji człowieka i obywatela, jako
ona zależy na tym, aby ucznia sposobnym ze wszystkich miar uczynić do tego,
żeby i jemu było dobrze, i z nim było dobrze. Cokolwiek stanowi szczęśliwość
szczególną człowieka: zdrowie, cnota i obyczaje, rozsądek pewny, dobry rząd
domowy, miłość, przyjaźń i szacunek u drugich; cokolwiek składa szczęśliwość
publiczną: równa i najściślejsza sprawiedliwość, prawodawstwo mądre, obrona
krajowa, cnoty obywatelskie, niepodległość w zdaniu, szlachetność myśli i postępków, szanowanie jako najświętsze własności cudzej – to wszystko jest rzeczą
edukacji i celem starań nauczyciela36.
Należy podkreślić, że w przeciwieństwie do nauczycieli kresów północno-wschodnich, nauczyciele b. Galicji byli w kręgu zainteresowań polskich uczonych w czasach po II wojnie światowej. Odniesienia do kadry pedagogicznej
można odszukać w publikacjach profesorów: Juliana Dybca, Czesława Majorka,
Andrzeja Meissnera, Stefana Ignacego Możdżenia, Władysławy Szulakiewicz,
którzy wychowali kolejne pokolenie badaczy, podejmujących m.in. problematykę
nauczycielską. Częściej też sięgano do dokumentów szkół galicyjskich, prezentowano drogi kariery naukowej wybitnych przedstawicieli środowiska galicyjskiego,
którzy w swoich życiorysach odnotowywali pracę pedagogiczną w gimnazjach
Lwowskiego i Krakowskiego Okręgu Szkolnego w latach II Rzeczypospolitej.
Nauczyciele kresowi przywołani zostali przez Irenę Szybiak i Kalinę Bartnicką, lecz są to czasy Komisji Edukacji Narodowej, Leszka Zasztowta – pierwsze
35
 Pełeński Jerzy, CPUAH, fond 206, opis 1, nr 1148, s. 2.
 R. Dutkowa, Komisja Edukacji Narodowej. Zarys działalności. Wybór materiałów źródłowych,
Wrocław 1973, s. 171–172.
36
98
Stefania Walasek
lata XIX w. Nauczyciele kolejnych lat XIX i początków XX wieku są nieobecni
w literaturze z historii wychowania. Dokładna izolacja informacji przez władze
polskie po 1945 roku sprawiła, że liczna grupa pedagogów, działaczy oświatowych
i społecznych, działających na ziemi Wileńskiej czy Grodzieńskiej została zapomniana.
Drogą do uzupełnienia historii nauczycielstwa na kresach północnych i południowych II Rzeczypospolitej są prace np. magisterskie i doktorskie, w których
autorzy mają możliwość sięgnięcia do dokumentów osobistych, przechowywanych przez rodziny. Jednak z czasem i te dokumenty ulegają zapomnieniu wraz
z nieobecnością ich właścicieli.