FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Alina

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), 149–156
Alina LEWCZUK, Aleksander LEWCZUK
1
EKONOMICZNE PROBLEMY W HODOWLI DANIELI
JAKO NIEKONWENCJONALNEJ DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORCZEJ
NA OBSZARACH O DUŻYCH WALORACH PRZYRODNICZYCH
ECONOMIC PROBLEMS OF FALLOW DEERS BREEDING
AS NON-CONVENTIONAL ENTERPRENEURIAL ACTIVITY
IN HIGH NATURE ADVANTAGE AREAS
Katedra Towaroznawstwa Ogólnego i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn
1
Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
pl. Łódzki 2, 10-727 Olsztyn
Abstract. The objective of the survey was to recognize factors determining the breeding of fallow deers as non-conventional enterpreneurial activity of rural and non-rural population in high
nature advantage areas. A particular attention was paid to economic problems of fallow deers’
farms development in the aspect of European Union integration. The survey included 24 fallow
deer farms nad their owners. The owners of 18 farms were farmers running farms, but 6 farms
owners were non-rural population in rural areas. It was found that 83,3 percent of surveyed fallow deer farms started activity in the years 1990−2004. The analysis of functioning and fallow
deer breeding development points out huge possibilities of full profitability achievements of this
kind of rural production. It is certified by the fact that 58,3 percent of surveyed ferms, which was
run in professional way achieved full production profitability in last years.
Słowa kluczowe: fermy danieli, hodowla danieli, niekonwencjonalne kierunki przedsiębiorczości, obszary cenne przyrodniczo, procesy integracji europejskiej.
Key words: fallow deers’ farms, fallow deers’ breeding, non-conventional enterprise directions,
nature advantage areas, European integration processes.
WSTĘP
Pogarszająca się coraz bardziej sytuacja materialna ludności rolniczej i pozarolniczej
na obszarach wiejskich w Polsce zmusza mieszkańców wsi do poszukiwania dodatkowych
lub alternatywnych źródeł dochodu. Jednym z tych źródeł dochodu może być chów i hodowla danieli jako niekonwencjonalna działalność przedsiębiorcza wykorzystująca zasoby
lokalne. Hodowla danieli jest również działalnością rolniczą, która może być realizowana na obszarach o dużych walorach przyrodniczych, rozwijających strategię zrównoważonego rozwoju.
Z badań Drozda i Karpińskiego (1998) wynika, że hodowla jeleniowatych, a więc głównie jeleni i danieli jest rodzajem produkcji rolniczej, którą można określić jako rolnictwo ekologiczne. Hodowlę jeleniowatych można zatem rozwijać na terenach, na których rolnictwo
ze względu na słabe gleby nie jest rentowne. Dotyczy to zwłaszcza obszarów wiejskich
wschodniej i północno-wschodniej Polski. Wyłączenie tych obszarów z typowego użytkowania rolniczego, ze względu na słabą jakość gleb, i rozwinięcie hodowli jeleniowatych
może znacznie poprawić efekty gospodarki rolnej. Fermy jeleniowatych dostarczają doskonałego, wolnego od stymulatorów wzrostu, hormonów i antybiotyków, mięsa, które charak-
150
A. Lewczuk i A. Lewczuk
teryzuje się niską zawartością tłuszczu i cholesterolu, a wysoką − białka. Również według
Dmuchowskiego i Krzywińskiego (1997) mięso jeleniowatych charakteryzuje się wysoką
jakością, jest zdrowe, ponieważ ma niewiele tłuszczu i cholesterolu, jest smaczne
i „ekologiczne”. Jego cena jest wysoka − 2-3-krotnie wyższa niż wieprzowiny i wołowiny
i dlatego o rozwoju hodowli jeleniowatych decydują przede wszystkim czynniki ekonomiczne.
Celem badań było poznanie czynników warunkujących rozwój chowu i hodowli danieli
jako niekonwencjonalnej działalności przedsiębiorczej ludności rolniczej i pozarolniczej na
obszarach wiejskich o wysokich walorach przyrodniczych w Polsce. W badaniach szczególną uwagę zwrócono na problemy ekonomiczne rozwoju ferm hodowli danieli w aspekcie
procesu integracji europejskiej.
MATERIAŁ I METODY
Przedmiotem badań były fermy danieli oraz gospodarstwa rolne, w których były one zlokalizowane. Natomiast podmiotem badań były cechy społeczno-demograficzne hodowców
danieli, które charakteryzują ich sylwetkę zawodową i społeczną.
Badaniami objęto 24 fermy danieli na obszarach wiejskich o wysokich walorach przyrodniczych, głównie we wschodniej i północno-wschodniej Polsce. Właścicielami 18 ferm
danieli byli rolnicy posiadający gospodarstwo rolne, zaś właścicielami 6 ferm − ludność pozarolnicza na obszarach wiejskich. Zdecydowana większość badanych ferm danieli
(66,8%) powstała po 2002 roku. Pozostałe fermy (33,2%) rozpoczęły swoją działalność
przed 2002 rokiem; ich właściciele prowadzili chów i hodowlę danieli jako dzierżawcy obwodów łowieckich. Były to osoby głównie spoza rolnictwa (6 osób) oraz dwóch rolników.
Właściciele gospodarstw rolnych, którzy założyli fermy chowu i hodowli danieli, posiadali
duże zasoby łąk i pastwisk (średnio 27,0 ha) oraz lasów (średnio 134,8 ha). Dobór ferm do
badań był losowy. Badania przeprowadzono w drugiej połowie 2005 roku.
Wykorzystana w badaniach ankieta składała się z dwóch części. Pierwsza część ankiety
dotyczyła problematyki powstawania, funkcjonowania i rozwoju ferm danieli. Natomiast
druga część ankiety była poświęcona rolnikowi i jego gospodarstwu.
Zgromadzony materiał badawczy opracowano statystycznie w oparciu o metody wykorzystywane w naukach ekonomiczno-rolniczych i społecznych.
WYNIKI I DYSKUSJA
Chów i hodowla danieli w Polsce jest stosunkowo nowym kierunkiem niekonwencjonalnej działalności na obszarach wiejskich. Z badań wynika, że 33,2% ferm hodowli danieli
przed 2002 rokiem było własnością Skarbu Państwa, który zlecił hodowlę i użytkowanie
danieli dzierżawcom obwodów łowieckich, głównie kołom łowieckim. Natomiast 66,8% badanych ferm chowu i hodowli danieli powstało po 2002 roku dzięki przepisom zezwalającym na hodowlę danieli, jako działalności rolniczej, prywatnym właścicielom ferm. Według
Karwali (2003) obecnie w Polsce daniel, w stanie wolnym jest dość pospolity. Natomiast
w hodowli fermowej, dzięki ustawie zezwalającej na chów fermowy jeleni i danieli, jest aktualnie w fazie początkowego rozwoju.
Ekonomiczne problemy w hodowli danieli...
151
Z badań własnych wynika, że ponad 80% hodowców danieli zamierza nadal powiększać
stado. Planowana skala zwiększenia stada danieli była dość duża, gdyż wynosiła średnio
111,5 osobnika, z wahaniami od 20 do 300 osobników.
Stwierdzono, że niemal wszystkie badane fermy danieli specjalizowały się jednocześnie
w kilku kierunkach. Najwięcej ferm danieli (83,3%) specjalizowało się w produkcji materiału
hodowlanego. Natomiast co druga ferma danieli była ukierunkowana na produkcję mięsa.
Badane fermy danieli specjalizowały się również w produkcji skór − jednak tylko 8,3%.
Zdaniem Janiszewskiego (2006) w Europie podstawowym celem hodowli fermowej jeleniowatych jest produkcja mięsa. Przy tym kierunku produkcji w stadzie utrzymywane
są w większości łanie, przy minimalnej ilości byków rozpłodowych. Ubijane są najczęściej
byczki w wieku 1,5 roku (maksymalnie 2,5-letnie), które dają najwyższej jakości mięso
i mają najbardziej ekonomiczne przyrosty. Natomiast niska skala specjalizacji ferm danieli
w produkcji skór wynika z braku popytu w Polsce na te skóry, mimo że stanowią one materiał do wyrobu luksusowej galanterii skórzanej.
Z badań własnych wynika, że zatrudnienie na fermach danieli wynosiło średnio 1,3 osoby, z wahaniami od 1 do 3 osób. Badane fermy miały charakter rodzinny, gdyż wszyscy
zatrudnieni pracownicy (stali i sezonowi) byli członkami rodziny.
Badani właściciele ferm danieli wyrazili opinie o stanie (poziomie) rozwoju swoich ferm.
Z opinii tych wynika, że aż 41,7% badanych ferm właściciele zaliczyli do początkujących.
Z kolei co trzecia badana ferma (33,3%) została zakwalifikowana do ferm rozwijających się.
Tylko 16,7% ferm danieli (w opinii ich właścicieli) miało ugruntowaną pozycję na rynku. Korzystnym zjawiskiem jest to, że żadna z badanych ferm nie zmniejszała skali swojej działalności.
W badaniach ważne było poznanie problemów, z jakimi borykają się właściciele ferm
danieli w zakresie opłacalności tej niekonwencjonalnej działalności (rys. 1). Z badań wynika, że 58,3% właścicieli ferm danieli stwierdziło, że osiągnęli pełną opłacalność produkcji
w ostatnich latach. Tylko 8,3% właścicieli ferm danieli stwierdziło, że chów i hodowla danieli nie jest opłacalna. Natomiast co trzeci właściciel fermy danieli (33,4%) odpowiedział
„trudno określić”. Może to wynikać z faktu, że wielu właścicieli ferm hoduje daniele dla celów rekreacyjnych, np. w gospodarstwie agroturystycznym.
33,3%
58,4%
8,3%
tak
nie
trudno powiedzieć
Rys. 1. Opłacalność chowu i hodowli danieli w opinii ich właścicieli
152
A. Lewczuk i A. Lewczuk
Hodowcy danieli odpowiedzieli również na pytanie, jaki procent dochodu ich rodziny pochodzi z chowu i hodowli danieli. Z odpowiedzi tych wynika, że dochód z chowu i hodowli danieli
stanowi średnio 43,3% ogółu dochodu rodziny. Jednak skala dochodu z chowu i hodowli danieli była bardzo zróżnicowana i wahała się od 10 do 100% ogółu dochodu rodziny.
Interesujące wyniki badań, dotyczące społeczno-ekonomicznych aspektów chowu i hodowli jeleniowatych, uzyskali Drozd i Karpiński (1998). Zdaniem tych autorów hodowla jeleniowatych stwarza duże możliwości rozwoju obszarów wschodniej i północno-wschodniej
Polski. Na tych obszarach rozwój intensywnego i ekonomicznie opłacalnego rolnictwa ze
względów przyrodniczych stanowi trudny problem i w zasadzie nie ma perspektyw. Obszary wiejskie tych terenów charakteryzują się również dużym bezrobociem. Dlatego przy odpowiedniej polityce państwa szansą może być chów i hodowla jeleniowatych. Ponadto fermy jeleniowatych mogą stanowić atrakcję turystyczną nie tylko dla wycieczek szkolnych,
ale i dla turystyki oraz agroturystyki.
Wyniki badań własnych wskazują, że dochody z chowu i hodowli danieli (nie uwzględniając dochodów z innych źródeł) tylko w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby 33,3%
rodzin właścicieli ferm (tab. 1). Z kolei 8,3% właścicieli ferm stwierdziło, że dochody z chowu i hodowli danieli zapewniają życie rodziny na poziomie dostatecznym. Żaden z właścicieli ferm nie stwierdził, że jego rodzina dzięki hodowli danieli ma życie na poziomie bardzo
wysokim i średnim. Natomiast 58,4% właścicieli ferm stwierdziło, że prowadzi amatorski
chów danieli, który stanowi atrakcję i nie przynosi wymiernych dochodów ekonomicznych.
Tabela 1. Poziom warunków życia rodziny właścicieli ferm danieli
Wyszczególnienie
n
Procent respondentów
Bardzo wysoki
0
0,0
Średni
0
0,0
Dostateczny
2
8,3
Bardzo skromny, niewystarczający na utrzymanie rodziny
0
0,0
W niewielkim stopniu zaspokaja potrzeby rodziny
8
33,3
Chów danieli amatorski
14
58,4
Razem
24
100,0
Wyżej stwierdzono, że dochody uzyskiwane z hodowli danieli tylko w niewielkim stopniu
zaspokajają potrzeby rodziny właściciela fermy. Ważne było zatem poznanie możliwości
zwiększenia dochodów w ramach obecnie prowadzonej działalności. Z badań wynika, że
co trzeci właściciel fermy (33,3%) zdecydowanie stwierdził, że możliwości zwiększenia dochodów z hodowli danieli istnieją (rys. 2). Natomiast co czwarty hodowca (25,0%) stwierdził, że możliwości takie raczej istnieją. Pozostali hodowcy danieli zauważyli, że możliwości
zwiększenia dochodów raczej nie istnieją (16,7%) i że zdecydowanie nie istnieją (25,0%).
Z badań wynika, że dalszy rozwój hodowli danieli napotyka na wiele różnorodnych barier. W opinii co czwartego hodowcy (25,0%) najważniejszą barierą w prowadzeniu fermy
są problemy prawne, głównie eksport produktów za granicę oraz opóźnienia w prawodawstwie dotyczącym hodowli danieli.
Ekonomiczne problemy w hodowli danieli...
153
25,0%
33,3%
16,7%
25,0%
tak
raczej tak
raczej nie
nie
Rys. 2. Możliwości zwiększania dochodów w ramach obecnie prowadzonej hodowli danieli
Również co czwarty hodowca danieli wymienił bariery administracyjne, głównie małe zainteresowanie służb weterynaryjnych, brak ustawy o hodowli oraz nieznajomość prawa
przez urzędników. Do innych, ważniejszych, barier hodowcy danieli zaliczyli: bariery finansowe, działania konkurencji oraz brak możliwości powiększenia powierzchni ziemi (po
16,7% odpowiedzi). Analiza tych barier wskazuje na brak wiedzy hodowców danieli w wielu
kwestiach. Istnieje więc pilna potrzeba większego zaangażowania się instytucji doradczych
i edukacyjnych oraz władz lokalnych i regionalnych we wspieraniu rozwoju hodowli danieli
jako ważnego źródła pozyskiwania dodatkowych dochodów dla mieszkańców wsi.
W badaniach interesujące było poznanie wpływu integracji Polski z Unią Europejską
na funkcjonowanie i rozwój ferm danieli. Z badań wynika, że 58,3% właścicieli ferm danieli
pozytywnie oceniło wpływ integracji europejskiej na rozwój ich ferm (tab. 2).
Tabela 2. Wpływ integracji europejskiej na rozwój ferm danieli
Wyszczególnienie
n
Procent respondentów
14
58,3
otwarcie nowych rynków zbytu
8
57,1
dostęp do materiału hodowlanego
2
14,3
łatwiejszy zbyt
2
14,3
uregulowane akty prawne dotyczące hodowli
2
14,3
6
25,0
brak dopłat bezpośrednich do całego areału
2
33,3
duża ilość sprowadzanych zwierząt
2
33,3
konkurencja cenowa
2
33,3
najwyższy podatek VAT w UE
2
33,3
spadek cen
2
33,3
4
16,7
Wpływ pozytywny na rozwój ferm danieli
Wpływ negatywny na rozwój ferm danieli
Nie wpłynie na rozwój ferm danieli w żaden sposób
154
A. Lewczuk i A. Lewczuk
Zdaniem hodowców danieli najważniejsze korzyści to: otwarcie nowych rynków zbytu
(57,1%), łatwiejszy dostęp do materiału hodowlanego (14,3%), łatwiejszy zbyt produktów
(14,3%) oraz uregulowane akty prawne dotyczące hodowli (14,3%). Natomiast co czwarty hodowca (25,0%) wyraził negatywną opinię o korzyściach z procesu integracji europejskiej. Badani
hodowcy danieli w uzasadnieniu swojej opinii wymienili (po 33,3% odpowiedzi): brak dopłat bezpośrednich do całego areału, zbyt dużą ilość sprowadzanych zwierząt, konkurencję cenową,
najwyższy podatek VAT w UE oraz spadek cen. Z kolei 16,7% hodowców stwierdziło, że integracja europejska nie wpłynie w żaden sposób na rozwój ferm danieli w Polsce.
Ważnym zagadnieniem było również poznanie kontaktów biznesowych polskich hodowców danieli z partnerami zagranicznymi. Z badań wynika, że tylko 8,3% polskich hodowców
danieli posiadało kontakty biznesowe z partnerami zagranicznymi. Polscy hodowcy danieli
nawiązali kontakty zagraniczne z następującymi krajami: Czechy, Słowacja, Niemcy, Węgry, Ukraina, Rosja i Holandia. Niekorzystnym zjawiskiem jest fakt, że aż 91,7% polskich
hodowców danieli nie miało żadnych kontaktów zagranicznych. Uwzględniając ten fakt,
badanym hodowcom danieli postawiono pytanie: czy chcieliby nawiązać kontakty z podobnymi fermami za granicą? Z odpowiedzi 66,6% badanych hodowców danieli wynika,
że zamierzają oni nawiązać kontakty z fermami i klientami zagranicznymi. Właściciele ferm
danieli chcieliby nawiązać następujące rodzaje kontaktów: w zakresie rynku zbytu (50,0%
wypowiedzi), wymiany materiału hodowlanego (37,5%), wymiany doświadczeń (12,5%),
zakupu materiału hodowlanego (12,5%), poznania nowych osiągnięć w hodowli (12,5%)
oraz udziału w wystawach (12,5%). Pozostali hodowcy nie zamierzają nawiązywać kontaktów zagranicznych (16,7%) lub nie mieli opinii na ten temat (16,7%).
Chów i hodowlę danieli można zaliczyć do niekonwencjonalnych kierunków rozwoju
przedsiębiorczości o charakterze elitarnym. Być może dlatego hodowcy danieli charakteryzują się bardzo wysokim poziomem wykształcenia. Wykształceniem średnim legitymowało
się 58,3% właścicieli ferm, zaś wyższym – aż 41,7% respondentów. Posiadane jednak wykształcenie miało charakter pozarolniczy.
Stwierdzono, że gospodarstwa rolne hodowców danieli były bardzo duże – średnio
348,6 ha, z wahaniami od 6 do 2500 ha. Grunty orne w badanych gospodarstwach wynosiły średnio 282,6 ha, z wahaniami od 1 do 910 ha. Jakość klas bonitacyjnych gruntów ornych nie jest zbyt korzystna – przeważały gleby zaliczane do klas IVa i b oraz V i VI klasy.
Grunty orne V i VI klasy wynosiły średnio 245,0 ha, z wahaniami od 240 do 650 ha. Natomiast łąki i pastwiska w gospodarstwach rolnych hodowców danieli wynosiły średnio
27,0 ha, z wahaniami od 2 do 90 ha. Właściciele ferm danieli posiadali również własne lasy. Stwierdzono, że przeciętna powierzchnia lasu wynosiła 134,8 ha i wahała się od 1
do 400 ha (tab. 3).Uzyskane wyniki badań wskazują, że stosunkowo słaba jakość gleb
w badanych gospodarstwach rolnych zmusiła ich właścicieli do poszukiwania dodatkowych
lub alternatywnych źródeł dochodu, m.in. przez zakładanie ferm danieli.
Również z badań Kiełczewskiego (2004) wynika, że nasze wejście do Unii Europejskiej
daje możliwość innego spojrzenia na sprawę zagospodarowania gruntów słabych. Autor
ten podaje kilka kierunków działania, które stwarza proces integracji europejskiej. Jednym
z tych kierunków jest uprawa roślin niekonsumpcyjnych pod potrzeby przemysłu paliw
i energii oraz zalesienie najsłabszych gruntów.
Ekonomiczne problemy w hodowli danieli...
155
Tabela 3. Zasoby użytków rolnych w gospodarstwach hodowców danieli
Wyszczególnienie
Ogółem powierzchnia gruntów [ha]
Średnia
Minimum
Maksimum
348,6
6
2 500
282,6
1
910
0,0
0
0
klasy IIIa i b
33,2
1
110
klasy IVa i b
71,8
2
150
klasy V i VI
245,0
240
650
27,0
2
90
1 100,0
1 100
1 100
134,8
1
400
Grunty orne
klasy I – II
Łąki i pastwiska
Sady i uprawy ogrodnicze
Inne użytki − lasy
Według Krzywińskiego (1987) rządy w Szwajcarii i Danii zachęcają farmerów do zagospodarowania słabych gleb poprzez zakładanie hodowli fermowej jeleniowatych. Rządy
tych krajów udzielają bezzwrotnych pożyczek na zakładanie ferm jeleniowatych. W RFN do
1987 roku powstało około 1000 małych ferm, na których utrzymywane są głównie daniele.
Również w Polsce fermy jeleniowatych zakładane są na obszarach o słabych glebach i oddalonych od zabudowań, a więc mało przydatnych do rozwoju tradycyjnego rolnictwa.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
1. Badania nad czynnikami warunkującymi rozwój chowu i hodowli danieli, jako niekonwencjonalnej działalności przedsiębiorczej ludności rolniczej i pozarolniczej na obszarach wiejskich o dużych walorach przyrodniczych w Polsce, wykazują, że w działalności
tej istnieje wiele barier, ale jednocześnie i szans rozwoju. Problemy rozwoju chowu i hodowli danieli wynikają głównie z faktu, że jest to nowy kierunek pozyskiwania dodatkowych i alternatywnych źródeł dochodu, który nie ma tradycji w społeczeństwie polskim.
Świadczy o tym fakt, że aż 83,3% badanych ferm hodowli danieli rozpoczęło swoją działalność dopiero w latach 1990−2004. Dlatego najważniejszym problemem rozwoju chowu i hodowli danieli, w opinii właścicieli ferm, jest zbyt małe zapotrzebowanie na produkty, głównie mięso i skóry z danieli. Natomiast szanse rozwoju fermowej hodowli danieli
wynikają głównie z procesu integracji europejskiej oraz bogatych zasobów lokalnych,
zwłaszcza na obszarach wiejskich wschodniej i północno-wschodniej Polski. Aby pokonać bariery i wykorzystać istniejące szanse rozwoju chowu i hodowli danieli, należy pilnie stworzyć system instytucjonalnego wsparcia hodowli danieli jako ważnego źródła
pozyskiwania dodatkowych dochodów dla mieszkańców obszarów wiejskich.
2. Analiza funkcjonowania i rozwoju hodowli fermowej danieli wskazuje, że istnieją duże
możliwości osiągnięcia pełnej opłacalności ekonomicznej tego kierunku produkcji rolniczej. Świadczy o tym fakt, że 58,3% badanych ferm, które były prowadzone w sposób
profesjonalny, osiągnęło w ostatnich latach pełną opłacalność produkcji. Z badań wynika, że co trzeci właściciel fermy (33,3%) zdecydowanie stwierdził, że istnieją możliwości
zwiększenia dochodów z hodowli danieli. Natomiast co czwarty hodowca (25,0%)
156
A. Lewczuk i A. Lewczuk
stwierdził, że możliwości takie raczej istnieją. Pozytywnym zjawiskiem jest to, że 58,3%
właścicieli ferm danieli pozytywnie oceniło wpływ integracji europejskiej na ich rozwój.
Natomiast niepokojącym zjawiskiem jest to, że tylko 8,3% polskich hodowców danieli
miało kontakty biznesowe z partnerami zagranicznymi. Z wypowiedzi 66,6% badanych
hodowców danieli wynika, że zamierzają oni nawiązać kontakty z fermami i klientami
zagranicznymi. Istnieje więc pilna potrzeba większego zaangażowania się związku
branżowego hodowców jeleniowatych oraz instytucji doradczych we wsparcie procesu
podnoszenia opłacalności chowu i hodowli danieli oraz rozwoju współpracy zagranicznej, a zwłaszcza zwiększenia eksportu produktów z polskich ferm danieli.
PIŚMIENNICTWO
Dmuchowski B., Krzywiński A. 1997. Hodowla fermowa jeleniowatych – światowe trendy
a sytuacja w Polsce. Prz. Hod. 4, 17–18.
Drozd L., Karpiński M. 1998. Fermowy chów jeleni i danieli. Prz. Hod. 8, 29–31.
Janiszewski P. 2006. Hodowla fermowa jeleniowatych. Rolnicze abc 4, 16.
Karwala A. 2003. Daniel z bliska. Hod. Jeleniowatych 3, 9.
Kiełczewski R. 2004. Odłogi i ugory – problem czy nadzieja? Rocz. Nauk. Stow. Ekon. Rol.
Agrobiz. (6) 3, 112–114.
Krzywiński A. 1987. Jak się zaczęła fermowa hodowla jeleni. Prz. Hod. 2, 27–28.