docEkonomia globalna 2
download 
Reklamacja Transkrypt
Ekonomia globalna 2
Mechanizmy globalizacji współczesnej Niewątpliwie zjawiskiem o skali globalnej i globalnych konsekwencjach, tak w sferze militarnej czy politycznej, jak i gospodarczej była już II wojna światowa. Na przykład w jej trakcie kraje sprzymierzone (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, ZSRR oraz ich pozostali sojusznicy) uzgodniły działania mające na celu zbudowanie nowego systemu współpracy międzynarodowej. W efekcie tych działań tuż po zakończeniu wojny zaczęła powstawać architektura instytucjonalna współczesnego świata, zwłaszcza podstawowe i do dziś funkcjonujące filary tej architektury – ONZ, Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Bank Światowy. Można zatem przyjąć, że wojna zamknęła okres deglobalizacji. Mechanizmy globalizacji współczesnej Odrodzenie się tendencji globalizacyjnych po II wojnie światowej, a przede wszystkim to, co określa się mianem globalizacji współczesnej, jest – podobnie jak to było w XIX w. – efektem działania splotu czynników, które ze względu na swoją złożoność i wzajemne oddziaływania można określać jako mechanizmy tej globalizacji. Najważniejsze z nich to: a) innowacje z zakresu telekomunikacji i transportu, b) globalne przemiany polityczne, a mianowicie: – instytucjonalizacja życia międzynarodowego, w tym także działalności gospodarczej, – dekolonizacja i upadek imperiów europejskich, – upadek systemu krajów socjalistycznych, c) powrót do rynku i własności prywatnej, czyli odwrót od tendencji etatystycznych (zwiększających rolę państwa w gospodarce) i protekcjonistycznych (zmniejszających swobody w zakresie przepływów międzynarodowych), na co składa się: – prywatyzacja i liberalizacja gospodarek narodowych, – liberalizacja międzynarodowych przepływów (powiązań) gospodarczych, d) ekspansja korporacji transnarodowych. Mechanizmy globalizacji współczesnej Mechanizmy globalizacji współczesnej Mechanizmy globalizacji współczesnej Konsekwencje dla procesu globalizacji, wynikające z omówionych powyżej innowacji ująć można w kilku punktach: a) szybszy i tańszy transport, do czego przyczyniły się innowacje związane z lotnictwem oraz inne innowacje dotyczące transportu (kontenery, systemy logistyczne itd.). Jak pokazuje rys. III.1., jeśli przyjmiemy koszty transportu lotniczego w 1930 r. za 100, to już do 1950 r. spadły one o ponad połowę (do 44), a potem jeszcze się zmniejszyły do 10 w 2000 r., a więc w sumie spadły 10-krotnie, natomiast koszty transportu morskiego w tym czasie obniżyły się 3-krotnie (ze 100 do 32). Miało to wpływ na zwiększenie morskich i lotniczych przewozów towarowych i ich przyspieszenie, a w przypadku samolotów – również na rozwój turystyki światowej i migrację siły roboczej (ale w tym ostatnim przypadku nieco mniejszy, bo np. nielegalni imigranci tylko w niewielkim stopniu korzystają z samolotów); Mechanizmy globalizacji współczesnej b) szybszy i tańszy obieg kapitału, do czego przyczyniły się kolejno: telefony z faksami, telekomunikacja satelitarna, Internet. Jeśli przyjąć koszt połączeń telefonicznych w 1930 r. za 100 ( rys. III.1.), to w 1950 r. spadł on do 22, w 1980 r. – do 2, a w 2000 r. wynosił już tylko 0,10, czyli w sumie zmniejszył się 1000-krotnie!; w przypadku połączeń satelitarnych koszt obniżył się ze 100 w 1970 r. do 2 w 2000 r. Ma to szczególnie duże znaczenie dla przepływów kapitału portfelowego (bardzo mobilnego, bo zazwyczaj krótkoterminowego), który obejmuje: papiery dłużne – bony i obligacje (zarówno skarbowe, jak i emitowane przez firmy), akcje do 10% wartości emisji oraz waluty, bo umożliwia uczestnictwo w czasie realnym w sesjach giełdowych i na rynkach walutowych na całym świecie. Kolejne ww. innowacje telekomunikacyjne dały techniczną podstawę rozwojowi rynków kapitałowych: giełd papierów wartościowych i rynku walutowego (forex), działających w skali globalnej; Mechanizmy globalizacji współczesnej c) szybszy obieg informacji gospodarczych, do czego przyczyniły się kolejno: telefony, telewizja, systemy logistyczne, telekomunikacja satelitarna, Internet. Dzięki ww. innowacjom można szybciej i taniej kupić potrzebne czynniki produkcji oraz szybciej i taniej znaleźć nabywców na produkowane przez siebie towary. Postępy w zakresie telekomunikacji doprowadziły w ostatnich latach do ekspansji offshoringu (tj. outsourcingu zagranicznego), czyli przenoszenia części działów obsługujących działalność firmy za granicę; Mechanizmy globalizacji współczesnej d) w sumie, wysyp innowacji technicznych, w połączeniu z niżej wymienionymi czynnikami, spowodował olbrzymi wzrost produkcji i handlu, Mechanizmy globalizacji współczesnej e) szybszy obieg informacji i idei na świecie, a przyczyniły się do tego kolejno: radio, telefony, telewizja, łączność satelitarna i Internet. W 2. poł. XX w. świat stał się „globalną wioską” (wg określenia kanadyjskiego socjologa Marshalla McLuhana), tzn. dzięki mediom elektronicznym ludzie pokonali czas i przestrzeń i odbierają wydarzenia na świecie (tak ważne, jak i błahe), jakby działy się tuż obok nich. Jedną z podstawowych form przekazu informacji są transmisje na żywo ze spektakularnych wydarzeń na świecie: początkowo dotyczyło to imprez sportowych, np. igrzysk olimpijskich, potem także wydarzeń ze świata show-biznesu (takich jak np. gale oskarowe), a w końcu także konfliktów zbrojnych; Mechanizmy globalizacji współczesnej f) „naoczność świata”, do której przyczyniły się kolejno: fotografia i film, telewizja, telekomunikacja satelitarna, Internet, a także – dzięki możliwości tańszych podróży – turystyka. Do milionów ludzi docierają nie tylko informacje ze świata, ale również obrazy, a ponieważ dla człowieka podstawowym zmysłem jest wzrok, wpływa to na kształtowanie się świadomości planetarnej, a także wyobrażenia o tym, jak żyją ludzie, lepiej lub gorzej, w innych regionach świata. Zaznaczyć jednak należy, że media, takie jak telewizja, nie przedstawiają obiektywnego obrazu świata: one ten obraz kreują, a więc mniej lub bardziej go deformują, (np. przez dobór wydarzeń, które są relacjonowane), dopasowując się do potrzeb odbiorców. Mechanizmy globalizacji współczesnej Jednym z mechanizmów globalizacji współczesnej jest instytucjonalizacja życia międzynarodowego, w tym także w zakresie odnoszącym się do gospodarki. Proces instytucjonalizacji oznacza działanie dużej i ciągle rosnącej liczby organizacji międzynarodowych, które wywierają wpływ – w większym lub mniejszym zakresie, bardziej lub mniej skutecznie – na przebieg globalizacji. Wyróżnia się dwa ich rodzaje: – międzynarodowe organizacje rządowe (lub organizacje międzypaństwowe, dalej będą określane skrótem OMP), czyli takie organizacje, których członkami są państwa, oraz – międzynarodowe organizacje pozarządowe (dalej: MOPR lub INGOs – od ang. international non-governmental organization), czyli takie, których członkami są podmioty niepaństwowe z różnych państw. Mechanizmy globalizacji współczesnej Niewątpliwie do istotnych mechanizmów globalizacji współczesnej należą różnego rodzaju przemiany o charakterze politycznym. W konsekwencji tych zmian polityczne ramy dzisiejszej gospodarki globalnej mają odmienny kształt niż w okresie tuż po II wojnie światowej, a tym bardziej inny niż w okresie globalizacji XIX-wiecznej. Mechanizmy globalizacji współczesnej Organizacje międzynarodowe, zarówno międzypaństwowe, jak i pozarządowe, zaczęto tworzyć w XIX w. W przypadku OMP było to w dużej mierze efektem innowacji dokonanych w tym okresie. Pojawiła się np. konieczność współpracy międzynarodowej w zakresie usług telegraficznych, kolejowych czy morskich, co doprowadziło do powołania stosownych organizacji międzypaństwowych. Przyrost liczby OMP stał się zawrotny po II wojnie światowej: w 1856 r. istniało tylko 5 OMP, w 1914 r. – 34, w 1939 r. – 79, a w 1990 r. – ponad 1200. Także INGOs zaczęły powstawać w XIX w. (np. Międzynarodowy Komitet Olimpijski), a ich obecna liczba jest jeszcze wyższa niż OMP – w zależności od przyjętych kryteriów klasyfikacji w 2004 r. działało ich 7,3 tys. lub 13,6 tys. Mechanizmy globalizacji współczesnej Generalną przyczyną trwającej instytucjonalizacji życia międzynarodowego jest to, że świat staje się coraz bardziej złożony, co obrazują np. następujące fakty: a) rośnie liczba ludności świata (z 2,5 mld w 1950 r. do ponad 6,7 mld w 2008 r.) i zwiększają się przepływy ludzi, zarówno turystyczne, jak i migracyjne, b) rośnie liczba niepodległych państw (z 69 w 1945 r. do 195 w chwili obecnej), c) rośnie produkcja coraz większej liczby towarów i usług, i zwiększa się handel międzynarodowy, a także gwałtownie rozwijają się i komplikują rynki finansowe, d) istnieje coraz więcej problemów globalnych (tzn. niedających się rozwiązać przez pojedyncze państwo), takich jak np. zanieczyszczenie środowiska i zmiany klimatyczne, terroryzm międzynarodowy czy międzynarodowe podziemie gospodarcze. Wyżej wskazane (i inne, tu niewymienione) zjawiska sprawiają, iż zwiększa się współzależność międzynarodowa – co jest jedną z cech globalizacji – i właśnie stąd wynika potrzeba współpracy, przejawiająca się w tworzeniu organizacji międzynarodowych. Mechanizmy globalizacji współczesnej Głównym czynnikiem, który spowodował wspomniany w poprzednim punkcie wzrost liczby niepodległych państw była dekolonizacja i związany z nią upadek imperiów państw europejskich. Proces ten zaczął się wkrótce po zakończeniu II wojny światowej i trwał do początku lat 90. Wyróżnić można – w uproszczeniu – następujące etapy dekolonizacji: a) wpierw dekolonizacja dokonała się w Azji (lata 40. i 50.): już w 1947 r. W. Brytania wycofała się z Indii Brytyjskich, co doprowadziło do powstania Indii, Pakistanu i Birmy, potem Holandia wycofała się z Indonezji, a Francja – z Indochin (m.in. z Wietnamu); b) na lata 60. przypada największe nasilenie dekolonizacji w Afryce, choć np. w przypadku kolonii portugalskich nastąpiło to dopiero w następnej dekadzie; c) lata 70.-80. były okresem, kiedy niepodległość uzyskały wyspiarskie państwa Oceanii; d) na początku lat 90. nastąpiła częściowa dekolonizacja Rosji, kiedy odzyskały lub po raz pierwszy uzyskały niepodległość dawne republiki wchodzące w skład ZSRR. Mechanizmy globalizacji współczesnej W konsekwencji dekolonizacji nastąpiła całkowita zmiana politycznej struktury świata: zamiast kilku imperiów z ich koloniami i ok. 60 niepodległych, ale nieimperialnych państw (gł. w Europie i Ameryce) – jak było w XIX w. i do połowy XX w. – istnieje teraz prawie 200 formalnie suwerennych i równych sobie państw. Upadek imperiów państw europejskich, zwłaszcza największego z nich – Imperium Brytyjskiego, ugruntował zachodzącą stopniowo od początku XX w. zmianę globalnego supermocarstwa: od II wojny światowej stały się nim Stany Zjednoczone, a Pax Britannica został zastąpiony przez Pax Americana, czyli układ sił w świecie z dominującą pozycją USA. Wprawdzie wydarzenia ostatnich lat (np. wojna w Iraku, kryzys finansowy i gospodarczy, który wybuchł właśnie w USA) podważyły tę dominację, ale mimo to tylko o Stanach Zjednoczonych można powiedzieć, że są jednocześnie mocarstwem politycznym, militarnym i gospodarczym. Mechanizmy globalizacji współczesnej Dekolonizacja miała także inne skutki, m.in. wywarła wpływ na procesy migracyjne, odwróciła ich kierunek: o ile poprzednio ludzie z metropolii emigrowali do kolonii, o tyle teraz – mniej więcej od lat 60. – mieszkańcy byłych kolonii emigrują do byłych metropolii, co szczególnie widać w Wielkiej Brytanii i Francji. Tej odwrotnej emigracji sprzyja to, że dawne metropolie starają się utrzymać więzi polityczne, gospodarcze i kulturowe z krajami, które były ich koloniami. Mechanizmy globalizacji współczesnej Rozpatrując ostatni polityczny mechanizm globalizacji, dotyczący systemu krajów socjalistycznych, należy osobno wziąć pod uwagę jego powstanie i upadek. Otóż powstanie po II wojnie światowej systemu krajów socjalistycznych – po podporządkowaniu przez ZSRR krajów Europy Wsch. i zwycięstwie komunistów w krajach Azji Wsch. (Chiny, Korea Pn., Wietnam) – oznaczało ich wyłączenie z globalnych powiązań gospodarczych, odbudowywanych po okresie deglobalizacji. Co więcej, Związek Radziecki, hegemon wśród państw socjalistycznych i supermocarstwo rywalizujące ze Stanami Zjednoczonymi, próbował zrealizować projekt innej globalizacji, opartej na zasadach ideologicznych (tj. na marksizmie) i centralnym planowaniu, a nie na mechanizmie rynkowym. Pod koniec lat 80. model gospodarki centralnie planowej i projekt „socjalistycznej globalizacji” kompletnie się załamały. Mechanizmy globalizacji współczesnej Upadek systemu krajów socjalistycznych na przełomie lat 80. i 90. miał dla globalizacji całkowicie przeciwne skutki niż jego powstanie. Transformacja ustrojowa, podjęta w Polsce i innych krajach Europy Wsch. i krajach powstałych po rozpadzie ZSRR, a także głębokie reformy gospodarcze w Chinach i Wietnamie (przy zachowaniu władzy przez partie komunistyczne), polegały na powrocie do zasad gospodarki rynkowej i integracji z gospodarką światową. W ten sposób globalny rynek powiększył się w kilka lat o 1,5 mld konsumentów. Mechanizmy globalizacji współczesnej Najważniejsze znaczenie dla globalizacji współczesnej ma grupa mechanizmów, które można określić jako powrót do rozwiązań rynkowych, gdyż omawiane tu i w następnym punkcie procesy: prywatyzacja oraz liberalizacja gospodarek i międzynarodowych powiązań gospodarczych w dużej części oznaczają zwrot ku swobodom gospodarczym, istniejącym w okresie globalizacji XIX-wiecznej. Można zaryzykować tezę, że bez tych neoliberalnych reform globalizacja współczesna w sferze gospodarczej zapewne by nie nastąpiła. Mechanizmy globalizacji współczesnej Po II wojnie światowej w wielu krajach na szeroką skalę dokonano nacjonalizacji (upaństwowienia) prywatnych przedsiębiorstw. Ten proces w największym zakresie wystąpił w krajach socjalistycznych, w mniejszym stopniu – w krajach o gospodarce rynkowej, a po dekolonizacji – również w krajach postkolonialnych. Odwrócenie tej fali nacjonalizacji, czyli prywatyzacja przedsiębiorstw publicznych, nastąpiła za sprawą brytyjskiej premier Margaret Thatcher. W połowie lat 80. jej rząd zaczął prywatyzować państwowe firmy z dziedzin infrastrukturalnych (np. British Telecom, British Gas) i wkrótce prywatyzację podjęły inne kraje wysoko rozwinięte: wszędzie prywatyzowano firmy telekomunikacyjne, w wielu krajach kolej, pocztę, narodowe linie lotnicze, firmy wodociągowe itd. W latach 90. rozpoczęła się prywatyzacja w krajach rozwijających się i na masową skalę w krajach przechodzących transformację od gospodarki socjalistycznej do rynkowej (m.in. w Polsce). Tę ogólnoświatową zmianę, polegającą na przejściu od nacjonalizacji do prywatyzacji w latach 80-90. ubiegłego wieku, pokazuje rys. III.3. Mechanizmy globalizacji współczesnej W kontekście globalizacji ten ogólnoświatowy trend ku prywatyzacji był ważny z kilku powodów: a) firmy prywatne mają większą skłonność do ekspansji – w kraju i zagranicą – niż firmy publiczne, ponieważ prywatni właściciele kładą większy nacisk na zysk, ale umieją też korzystać z ochrony własnej produkcji przez państwo i jeśli mogą, domagają się tego; b) zakupy firm prywatyzowanych to jedna z form zagranicznych inwestycji bezpośrednich (dalej: ZIB) i było to bardzo istotne źródło napływu kapitału zagranicznego do krajów postsocjalistycznych, szczególnie w początkowym okresie ich transformacji; c) prywatyzacja była jednym z czynników, obok liberalizacji przepływów kapitałowych i innowacji telekomunikacyjnych, które przyczyniły się do rozwoju rynków kapitałowych. Mechanizmy globalizacji współczesnej Mechanizmy globalizacji współczesnej Na początku lat 80., czyli mniej więcej w tym samym czasie co prywatyzacja, zaczęła się liberalizacja gospodarek narodowych, tzn. znoszenie barier dla działalności gospodarczej. Inicjatywę podjęcia działań liberalizacyjnych najczęściej przypisuje się prezydentowi USA Ronaldowi Reaganowi, ale część tych działań (w Stanach zwanych deregulacją) zainicjowali już poprzedni prezydenci. Podobnie jak w przypadku prywatyzacji, wkrótce działania liberalizacyjne zaczęły podejmować inne kraje wysoko rozwinięte (np. W. Brytania, Nowa Zelandia). W latach 90. liberalizacja gospodarek stała się centralnym punktem reform, realizowanych w krajach postsocjalistycznych i w krajach rozwijających się (np. w Indiach). Mechanizmy globalizacji współczesnej Zakres liberalizacji był różny w różnych krajach – zależał m.in. od zakresu istniejących dotąd barier dla działalności gospodarczej – i mógł obejmować następujące reformy: a) poszerzenie swobody wejścia na zamknięty dotąd rynek, czego przykładami mogą być: liberalizacja przewozów lotniczych, usług pocztowych i telekomunikacyjnych, a także liberalizacja rynków finansowych, b) zwiększenie zakresu cen rynkowych, a zatem ograniczenie zakresu występowania cen regulowanych przez państwo, c) wprowadzenie swobody podejmowania działalności gospodarczej jako generalnej zasady funkcjonowania gospodarki, co miało miejsce w krajach postsocjalistycznych (czyli także u nas), bo w okresie socjalizmu prywatna aktywność gospodarcza była zabroniona. Jeśli spojrzeć na proces liberalizacji działalności gospodarczej w kontekście globalizacji współczesnej, to jego znaczenie polegało na zwiększeniu konkurencji na rynkach towarowych i finansowych, co z kolei było jednym z czynników skłaniających firmy (w tym także banki i inne instytucje finansowe) do ekspansji za granicą. Mechanizmy globalizacji współczesnej Liberalizacja międzynarodowych przepływów (powiązań) gospodarczych oznacza znoszenie barier, które je utrudniają, a niekiedy wręcz uniemożliwiają, wprowadzonych przez poszczególne państwa. Zakres i tempo liberalizacji oraz okres, kiedy ją rozpoczęto, był różny w przypadku każdego z trzech niżej omówionych rodzajów powiązań. Mechanizmy globalizacji współczesnej Najszybciej, bo już w końcu lat 40., zaczęła się liberalizacja w handlu zagranicznym, a dokładniej – w handlu towarami (handel usługami zaczęto liberalizować znacznie później – dopiero w latach 90.). Stopniowe odchodzenie od quasi-autarkicznych (tj. zamykających się przed importem) gospodarek z okresu międzywojennego następowało przez obniżki stawek ceł importowych, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych. Trzeba przy tym zaznaczyć, że wiele krajów obniżało cła, ale zastępowało je przez bariery pozataryfowe, np. kontyngenty importowe (w uproszczeniu – limity importu), wymóg posiadania certyfikatów dopuszczających do obrotu itd. W połowie lat 90. uzgodniono jednak, że tego rodzaju bariery zostaną zamienione na cła, które następnie będą podlegać obniżkom. Mechanizmy globalizacji współczesnej Liberalizacja handlu dokonywała się inaczej niż w okresie globalizacji XIX-wiecznej: wtedy była efektem jednostronnej decyzji W. Brytanii, a potem – dwustronnych traktatów międzypaństwowych, natomiast liberalizacja wymiany po II wojnie światowej miała przede wszystkim charakter wielostronny. Oznacza to, że ta liberalizacja dokonywała się: – przez globalne negocjacje w ramach GATT (Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu), obecnie prowadzone pod egidą Światowej Organizacji ds. Handlu (WTO) – przez znoszenie ceł i ograniczanie innych barier handlowych, uzgodnione w ramach regionalnych ugrupowań integracyjnych (mniej więcej od lat 60.), takich jak UE (początkowo EWG), ASEAN w Azji Pd.-Wsch., NAFTA w Ameryce Pn. czy Mercosur w Ameryce Pd. Należy dodać, iż w ostatnich latach rośnie znaczenie dwustronnej liberalizacji handlu. Szczególnie aktywne w zawieraniu dwustronnych umów o wolnym handlu są wielkie kraje Azji Wsch., nienależące do żadnego ugrupowania integracyjnego: Chiny, Japonia i Korea Pd. Mechanizmy globalizacji współczesnej Kluczowe znaczenie dla liberalizacji handlu w skali globalnej miały negocjacje, które prowadzono w ramach porozumienia GATT. W latach 1948-1994 odbyło się 8 rund negocjacyjnych, zakończonych zobowiązaniem się uczestniczących w nim krajów do redukcji ceł, a łączna wielkość tych redukcji wyniosła 90% poziomu stawek celnych z 1947 r. Trzeba to podkreślić: obniżka ceł nie było narzucona, lecz była wynikiem negocjacji prowadzonych przez suwerenne państwa. Działanie GATT opierało się na kilku podstawowych zasadach wolnego handlu, przejętych następnie przez WTO Mechanizmy globalizacji współczesnej Konsekwencją liberalizacji – w połączeniu z działaniem pozostałych mechanizmów globalizacji – był szybszy wzrost obrotów handlu zagranicznego niż produkcji w całym okresie po II wojnie światowej: w latach 1950-2008 wolumen (tzn. wartość z pominięciem wzrostu cen) eksportu towarów zwiększył się prawie 30 razy, natomiast produkcji i PKB tylko nieco ponad 8 razy.15 Wskutek tak rozbieżnej dynamiki handlu i produkcji nastąpił wzrost relacji światowego eksportu towarów do PKB z 5,5% w 1950 r. do prawie 26% w 2008 r., co pokazuje, jak mocno w zakresie handlu zagranicznego podniósł się poziom integracji gospodarki globalnej. Mechanizmy globalizacji współczesnej Liberalizacja przepływów kapitału zaczęła się później niż to miało miejsce w przypadku handlu towarowego. Przeszkodę stanowił istniejący po II wojnie światowej dolarowozłoty system walutowy, którego składnikiem były restrykcje dla tego typu przepływów. Dopiero od połowy lat 70., po tym, jak ten system się załamał się, kraje wysoko rozwinięte – wpierw w Stany Zjednoczone i RFN, potem także inne – zaczęły jednostronnie i stopniowo znosić ograniczenia dotyczące przepływów kapitału. Obecnie przepływy te w krajach rozwiniętych są w pełni zliberalizowane, ale w wielu krajach słabo rozwiniętych restrykcje nadal obowiązują. Mechanizmy globalizacji współczesnej Choć liberalizacja przepływów kapitałowych była początkowo efektem jednostronnych decyzji poszczególnych państw, to w latach 80. większą rolę odegrały w tym procesie organizacje międzynarodowe: Unia Europejska, OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) oraz MFW. W przypadku UE wymóg zniesienia przez kraje członkowskie restrykcji w przepływie kapitału związany był z realizacją programu Jednolitego Rynku Europejskiego na przełomie lat 80. i 90. W tym samym czasie także OECD zaczęła naciskać na kraje członkowskie (są nimi kraje wysoko rozwinięte), by zliberalizowały obroty kapitałowe. Z kolei MFW, udzielając pomocy krajom rozwijającym się, standardowo zaczął się domagać częściowej liberalizacji przepływów kapitału, a mianowicie w zakresie dotyczącym ZIB. Mechanizmy globalizacji współczesnej Głównym efektem liberalizacji przepływów kapitałowych – ale też innowacji telekomunikacyjnych, prywatyzacji i liberalizacji rynków finansowych – jest ogromne zwiększenie mobilności kapitału we wszystkich jego formach. Był to przy tym proces dość gwałtowny: zaczął się mniej więcej w połowie lat. 80. i swoje największe natężenie osiągnął ok. roku 2000 ( rys. III.4., tab. III.2.). Należy podkreślić, że wspomniany wzrost mobilności oznacza nie tylko zwiększone przepływy kapitału, lecz także okresowe odpływy w sytuacji kryzysu o zasięgu globalnym (jak w latach 2001-2002 i teraz), regionalnym (np. kryzys azjatycki 1997-1998) lub dotykającym pojedyncze kraje (np. Rosję w 1998 r.). Jako dowód mobilności kapitału w obu wspomnianych przejawach – wieloletniego wzrostu i okresowych odpływów – niech posłużą poniższe dane dotyczące ZIB i rynków kapitałowych: a) w latach 1980-2008 napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich wzrósł z 54 mld USD do ok. 1700 mld USD ( rys. III.4.), tj. ponad 31 razy, a początek przyspieszenia nastąpił w 1986 r.; wyraźnie widać głębokie załamania w napływie ZIB w okresach światowych recesji: między 1990 a 1992 r. (o 20%), między 2000 a 2003 r. (aż o 60%) i ostatnio, a relacja napływu ZIB do globalnych inwestycji, ukazująca wagę ZIB, swój szczyt osiągnęła w 2000 r.; Mechanizmy globalizacji współczesnej b) kapitalizacja giełd papierów wartościowych na świecie,18 liczona w relacji do globalnego PKB, wzrosła z 39% w 1990 r. do 112% w 1999 r. i 114% w 2007 r., ale również wystąpiły gwałtowne jej spadki w czasie światowych recesji: do 69% w 2002 r. i do 55% w 2008 r.; c) globalny rynku walutowy – tzw. forex – odnotował w latach 1986-2007 17-krotny wzrost dziennych obrotów ( tab. III.2.), ale także zdarzył się spadek (w 2001 r.), a relacja obrotów do światowego eksportu miała najwyższą wartość w 1998 r. Mechanizmy globalizacji współczesnej Mechanizmy globalizacji współczesnej Mechanizmy globalizacji współczesnej Niewątpliwie wzrost mobilności kapitału, czego przejawy zostały omówione powyżej, jest zjawiskiem kontrowersyjnym. Kontrowersje dotyczą napływu ZIB – bo te inwestycje są po prostu przejawem działalności korporacji transnarodowych z wszystkimi tego skutkami, ale przede wszystkim dotyczą kapitału portfelowego. Swoboda globalnego obrotu walutami i papierami wartościowymi uważana jest za jedną z przyczyn kryzysów walutowych (np. spadek kursu brytyjskiego funta w 1992 r. wskutek ataku spekulacyjnego) i głębszych kryzysów finansowych (np. kryzysu azjatyckiego). Trzeba jednak dodać, że ucieczka kapitału zagranicznego z giełdy jakiegoś kraju lub masowa wyprzedaż jego waluty na foreksie najczęściej wynikają z wewnętrznych problemów gospodarczych danego kraju, np. z narastania deficytu finansów publicznych; z drugiej strony, szybki i duży odpływ kapitału portfelowego problemy takiego kraju mocno zwiększają. Mechanizmy globalizacji współczesnej W zakresie przepływów siły roboczej zakres wolności jest niewielki. Jest on mniejszy niż w okresie globalizacji XIX-wiecznej i wyraźnie pozostaje w tyle za liberalizacją innych, wyżej omówionych, przepływów. Jedynie w ramach niektórych ugrupowań integracyjnych, zwłaszcza w Unii Europejskiej, jest on większy, ale też niepełny i przede wszystkim ma zasięg regionalny, a nie globalny. Ogólnie rzecz biorąc, kraje rozwinięte starają się kontrolować napływ imigrantów zarobkowych, a szczególnie chętnie – w tym przypadku prawie bez ograniczeń – akceptują imigrację pracowników wysokokwalifikowanych. Ale migracja zarobkowa mimo to rośnie, gdyż jest czynnik, który istnienie tych barier nieco rekompensuje: innowacje w transporcie lotniczym znacznie obniżyły jego koszty . Mechanizmy globalizacji współczesnej Innego rodzaju innowacje – w zakresie telekomunikacji – sprawiły, że w ostatnich latach bardzo dynamicznie rozwija się alternatywa dla imigracji zarobkowej. Jest nią offshoring, czyli przekazywanie za granicę, czasami do innych regionów świata (np. z USA do Indii), części pracochłonnych usług wewnątrzfirmowych. Alternatywność tej formy usług w stosunku do imigracji polega na tym, że zamiast zezwalać na napływ pracowników z krajów o niskich dochodach i wynagradzać ich wg stawek płac w kraju wysoko rozwiniętym, „eksportuje” się do krajów o niskich dochodach prace, za które płaci się wg stawek obowiązujących w tych krajach. Mechanizmy globalizacji współczesnej Mimo wszystkich ww. ograniczeń, zwłaszcza w zakresie migracji siły roboczej, wśród ekonomistów panuje pogląd, iż w skali globalnej następuje konwergencja, tj. upodabnianie się warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Jest to też efekt liberalizacji międzynarodowych powiązań gospodarczych, która – podsumujmy – może dokonywać się drogą: a) albo porozumień wielostronnych o zasięgu światowym (np. w ramach GATT i WTO) lub regionalnym, czyli w ramach ugrupowań integracyjnych i taki sposób liberalizacji dominuje w okresie globalizacji współczesnej; b) albo umów dwustronnych (czyli między dwoma państwami), co dotyczy to np. umów o wolnym handlu oraz umów o unikaniu podwójnego opodatkowania; c) albo jednostronnych decyzji rządów poszczególnych państw, co często dotyczy warunków napływu ZIB, a niekiedy też handlu zagranicznego (np. Polska w 1990 r. jednostronnie zliberalizowała swój import, m.in. w celu zwiększenia konkurencji na krajowym rynku). Mechanizmy globalizacji współczesnej Jednym z najbardziej emblematycznych zjawisk współczesnej globalizacji jest działanie tysięcy mniejszych i większych korporacji transnarodowych (dalej: KTN), tzn. spółek, które mają filie i oddziały poza granicami kraju macierzystego. Dokładniejszą analizą KTN zajmiemy się później, tu tylko wstępnie przyjrzymy się im pod kątem roli, jaką stopniowo zaczęły odgrywać w gospodarce globalnej. Mechanizmy globalizacji współczesnej Korporacje transnarodowe w kształcie znanym dziś zaczęły powstawać w XIX w. Ich zagraniczna aktywność skupiała się na eksploatacji zasobów naturalnych kolonii i innych krajów pozaeuropejskich (np. Ameryki Pd.). Od tamtego czasu zakres ich aktywności znacznie się poszerzył – dziś KTN działają we wszystkich branżach rolnictwa, przemysłu i usług. Ich liczba jest ogromna: wg ostatnich danych na świecie istnieje ponad 82 tys. KTN – choć oczywiście tylko nieliczne działają na skalę globalną – i mają one ponad 800 tys. filii. Największe nasilenie ekspansji korporacji nastąpiło w ciągu ostatnich 25 lat, co ma bezpośredni związek ze wzrostem napływu ZIB w tym okresie. Najważniejsze przejawy dynamiki KTN ukazują dane przedstawione w poniższej tabeli. Mechanizmy globalizacji współczesnej Mechanizmy globalizacji współczesnej Dodajmy, że w 1982 r. wartość dodana wytworzona w filiach zagranicznych KTN stanowiła 5,2%, a w 2007 r. 11,4% globalnego PKB (w 2008 r. spadł do 10%). Natomiast udział eksportu filii w światowym eksporcie towarów i usług wynosił w 1982 r. 26,5% i wzrósł do 33,3% w 2007 i 2008 r. Należy przy tym zwrócić uwagę, że zaprezentowane w tabeli III.3. dane zaniżają znaczenie KTN, gdyż nie uwzględniają spółek macierzystych, ani ich krajowych filii. Mechanizmy globalizacji współczesnej Na koniec zauważmy jeszcze, iż z biegiem lat zmienia się struktura narodowa największych KTN. Wpierw, po II wojnie światowej, wyraźnie dominowały korporacje amerykańskie, ale potem, od lat 60.-70., zaczęły dołączać do nich korporacje z Europy Zach. i Japonii. W ostatnich latach rozpoczęła się ekspansja korporacji z krajów określanych jako emerging markets, przede wszystkim z Azji: Korei Pd., Chin, Indii itd. i ten proces będzie się nasilał.
