a090 - Orlik grubodzioby
Transkrypt
a090 - Orlik grubodzioby
Aquila clanga (Orlik grubodzioby) Aquila clanga A090 (Pall., 1811) Orlik grubodzioby Rzàd: szponiaste, podrzàd: jastrz´biowce, rodzina: jastrz´biowate Status wyst´powania w Polsce Skrajnie nieliczny ptak l´gowy na wschodzie kraju. Na przelotach spotykany sporadycznie. Kilkakrotnie obserwowany w kraju równie˝ zimà. Opis gatunku Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi gatunkami Orlik grubodzioby jest bardzo podobny pod wzgl´dem wielkoÊci, kolorystyki upierzenia i biologii l´gowej do orlika krzykliwego Aquila pomarina (A089). U doros∏ych, typowo ubarwionych osobników wyst´puje ciemnobrunatny wierzch skrzyde∏ w przeciwieƒstwie do jasnop∏owych pokryw u orlika krzykliwego. ¸atwiejsze do rozpoznania sà osobniki m∏odociane. M∏odociany orlik grubodzioby posiada ca∏à ciemno ubarwionà g∏ow´ i rz´dy du˝ych, jasnych plamek na pokrywach skrzyd∏owych. Orlik krzykliwy ma wyraênà ˝ó∏tawà plam´ na potylicy, a jasne plamy na pokrywach skrzyd∏owych sà nieliczne i mniejsze. Biologia Tryb ˝ycia Dzienny ptak drapie˝ny, w okresie l´gowym ˝yjàcy w parach. orlik grubodzioby L´gi Tu˝ po powrocie z zimowiska, co nast´puje pod koniec marca lub na poczàtku kwietnia, rozpoczynajà si´ toki. Sà one bardzo widowiskowe. Ptak wznosi si´ wysoko i opada lotem nurkowym, po czym rozpoÊciera skrzyd∏a, co umo˝liwia mu ponowne nabranie wysokoÊci i kolejne nurkowanie. Takie sekwencje nurkowaƒ i wznoszeƒ ptak powtarza wielokrotnie, g∏oÊno si´ przy tym odzywajàc. Loty takie sà wykonywane zarówno w centrum rewiru, jak i na jego kraƒcach. Orliki tokujà najintensywniej wiosnà, a z mniejszà intensywnoÊcià w ciàgu ca∏ego sezonu. Gniazda zlokalizowane sà w g∏´bi drzewostanu, przeci´tnie 1,1 km od skraju ∏àk, niekiedy jednak zaledwie 100 m. Zwykle umieszczane sà na olszy czarnej i brzozie omszonej – najcz´Êciej na wysokoÊci 11–14 m (max 18,5 m), choç niekiedy zaledwie na wysokoÊci 4,5 m. Gniazdo z ga∏´zi budujà oba osobniki. Wykorzystywane jest ono przez jeden do kilku sezonów. Najmniejsza stwierdzona odleg∏oÊç pomi´dzy dwoma równoczeÊnie zaj´tymi gniazdami wynios∏a 3 km. Wieloletnie gniazdo ma oko∏o 1,2–1,5 m Êrednicy (jednoroczne ok. 0,8 m) i wysokoÊci do 0,9 m. Na jego dnie uk∏adana jest wyÊció∏ka z drobnych ulistnionych ga∏àzek brzozy, olchy i Êwierka, rzadko sosny oraz êdêbe∏ Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Âredniej wielkoÊci, ciemnobràzowy ptak drapie˝ny ze skokami opierzonymi a˝ po nasad´ palców. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a 65–72 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ 155–180 cm, masa cia∏a samic wynosi 1,8–2,5 kg, a mniejszych samców 1,6–1,9 kg. W sprzyjajàcych warunkach widoczne sà rozleg∏a, ˝ó∏ta woskówka na dziobie oraz ciemne oko. Rzadko wyst´pujà osobniki jasnej formy barwnej, tzw. fulvescens, która charakteryzujà si´ ˝ó∏tawym tonem ca∏ego upierzenia, z wyjàtkiem czarniawych lotek i sterówek. Ptaki obserwowane w locie zwracajà uwag´ swojà „orlà” sylwetkà – majà szerokie skrzyd∏a, krótki ogon i masywnà g∏ow´. Palczaste koƒce lotek u krà˝àcego ptaka sà wyraênie widoczne. Osobniki m∏odociane posiadajà na pokrywach skrzyd∏owych liczne bia∏e (p∏owo˝ó∏te przed wylotem z gniazda), ró˝nej wielkoÊci plamkowanie. 245 Ptaki (cz´Êç I) Poradniki ochrony siedlisk i gatunków A090 traw i turzyc. Przez ca∏y sezon ptaki dok∏adajà do gniazda Êwie˝e, ulistnione ga∏àzki. W wyniku niepokojenia lub utraty l´gu ptaki budujà nowe gniazdo w rewirze. Zazwyczaj gniazdo budowane jest od podstaw, rzadko orliki wykorzystujà gniazda innych ptaków – orlika krzykliwego, myszo∏owa, jastrz´bia lub bielika. Pod koniec kwietnia orliki przyst´pujà do sk∏adania jaj. Niektóre pary czynià to nawet w drugiej dekadzie maja. Zazwyczaj pe∏ne zniesienie sk∏ada si´ z 2 jaj, wyjàtkowo z 1 lub 3. BezpoÊrednio po z∏o˝eniu pierwszego jaja ptaki przyst´pujà do wysiadywania. Wysiadywanie trwa 42–44 dni. Wysiaduje samica, rzadko zmienia jà samiec, który w czasie wysiadywania zaopatruje jà w pokarm. Zazwyczaj piskl´ta wyl´gajà si´ z obu jaj, m∏odsze z nich pojawia si´ 2–5 dni po starszym. Terminy klucia przypadajà na koniec maja i poczàtek czerwca, piskl´ przebywa w gnieêdzie oko∏o 60 dni. W Polsce pierwsze m∏ode opuszczajà gniazdo na poczàtku sierpnia, a ostatnie w koƒcu tego miesiàca. W l´gu odchowywane jest wy∏àcznie jedno piskl´, gdy˝ m∏odsze z pisklàt ginie na skutek przeÊladowania ze strony starszego (kainizm). Samica karmi g∏ównie starsze, bardziej aktywne piskl´ i nie ingeruje w konflikt mi´dzy rodzeƒstwem. Opiek´ nad potomstwem w gnieêdzie sprawuje g∏ównie samica, podczas gdy samiec poluje i dostarcza pokarm. W drugiej po∏owie okresu piskl´cego poluje równie˝ samica. W´drówki Orlik grubodzioby to gatunek w´drowny. Tereny l´gowe opuszcza pod koniec wrzeÊnia. Wiosnà pierwsze na l´gowiska wracajà samce i zajmujà rewiry. Pierwsze ptaki pojawiajà si´ w Polsce pod koniec marca, a ostatnie w koƒcu kwietnia. Zimowanie Cz´Êç ptaków zimuje w Europie – najliczniej w Grecji, Francji (bagna Camargue) oraz sporadycznie w Hiszpanii (Coto Doñana) i we W∏oszech. Kilka zimowych stwierdzeƒ pochodzi równie˝ z Polski, z Podlasia, Podkarpacia, Wielkopolski i Âlàska. Podstawowym zimowiskiem ptaków z tego gatunku jest jednak Afryka Wschodnia (od delty Nilu do po∏udniowej Kenii), Pó∏wysep Arabski i Azja Po∏udniowa. Orliki grubodziobe gniazdujàce w dolinie Biebrzy w´drujà na Bliski Wschód i do Afryki – w rejon równika i na po∏udnie od równika. Pokarm Orliki polujà zazwyczaj na obszarach otwartych, ˝erujàc niekiedy od Êwitu a˝ do zmierzchu, jednak˝e mogà tak˝e polowaç w g∏´bi lasu, na niewielkich polanach i zr´bach. Polujà w odleg∏oÊci do 10 km od gniazda. Zdobyczy wypatrujà, krà˝àc lub przesiadujàc na stogach, drzewach itp. w eksponowanych miejscach. Polujà równie˝ pieszo, zw∏aszcza na p∏azy i du˝e owady. Wi´kszoÊç ofiar stanowià kr´gowce làdowe, lecz zjadane sà tak˝e ryby oraz padlina. 246 Wyst´powanie Siedlisko Tereny l´gowe rozciàgajà si´ szerokim pasem od granicy tajgi na pó∏nocy Eurazji, a˝ po skraj lasostepów na po∏udniu. Wzd∏u˝ zalesionych dolin rzecznych wnika w tundr´ i step. Gniazduje g∏ównie na nizinach, lecz niekiedy spotykano gniazda w górach do 1000 m n.p.m. W Polsce orliki grubodziobe gniazdujà w bagiennych lasach lub wyjàtkowo na ich skraju, w otoczeniu rozleg∏ych torfowisk. Na za∏o˝enie gniazda wybierajà drzewa o roz∏o˝ystych koronach w wieku powy˝ej 60 lat. W poczàtkowym okresie l´gów tereny te sà zwykle trudno dost´pne, cz´sto zabagnione lub z zastoiskami wody. Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej, które mogà byç istotne dla gatunku 91E0 ¸´gi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae), olsy êródliskowe Rozmieszczenie geograficzne Gatunek szeroko rozpowszechniony w Palearktyce (nie wyró˝nia si´ podgatunków) od wschodnich terenów Polski i obwodu Kaliningradzkiego na zachodzie, przez Bia∏oruÊ, Ukrain´, znaczne po∏acie Rosji, Syberi´, Mand˝uri´ a˝ do wybrze˝y Pacyfiku na wschodzie. Izolowane populacje wyst´pujà w pó∏nocnym Iranie, w Indiach oraz w Kazachstanie. Orlik grubodzioby sporadycznie gniazdowa∏ w kilku krajach europejskich, lecz od dawna brak jest stwierdzeƒ z sezonu l´gowego ze Szwecji (ostatnie stwierdzenie l´gu – 1973), Finlandii (1975), W´gier (1951), S∏owacji (1877), S∏owenii (1980), Serbii (1981), Rumunii (1970). Z pewnoÊcià gniazduje w krajach wschodniej Europy, skàd sà znane jednak tylko dane szacunkowe. Zimuje w po∏udniowej Europie, na Ârodkowym Wschodzie, pó∏nocno-wschodniej Afryce i po∏udniowej Azji. Rozmieszczenie w Polsce Obecnie jedynym miejscem sta∏ego wyst´powania orlika grubodziobego w Polsce jest Kotlina Biebrzaƒska. Status ochronny Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à, wymagajàcy ochrony czynnej, którego nie dotyczà zwolnienia od zakazów wynikajàce z wykonywania czynnoÊci zwiàzanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leÊnej lub rybackiej, wymagajàcy ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237) Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): CR gatunek skrajnie zagro˝ony wygini´ciem Status zagro˝enia w Europie: E gatunek silnie zagro˝ony wygini´ciem Aquila clanga (Orlik grubodzioby) BirdLife International: SPEC 1 Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II Konwencja Boƒska: za∏àcznik I/II Wyst´powanie gatunku na obszarach chronionych Wyst´puje jedynie w Biebrzaƒskim PN oraz w jego sàsiedztwie, na terenach nieobj´tych ochronà. Rozwój i stan populacji Zagro˝enia Gatunek nale˝y do grupy zagro˝onych globalnie. Gatunkowi zagra˝a w Polsce: • utrata siedlisk gniazdowych w wyniku wycinania starych drzew w lasach prywatnych w Kotlinie Biebrzaƒskiej; • utrata siedlisk ˝erowania w wyniku naturalnej sukcesji roÊlinnej na bagiennych terenach otwartych Kotliny Biebrzaƒskiej; • utrata siedlisk ˝erowania w wyniku wielkopowierzchniowych po˝arów torfowisk w Kotlinie Biebrzaƒskiej, których nast´pstwem jest silna ekspansja lekkonasiennych gatunków drzew i krzewów na dotychczas bezleÊne tereny torfowisk; • utrata l´gów w wyniku rabunku gniazd przez drapie˝niki oraz kolekcjonerów jaj; • kojarzenie si´ z orlikiem krzykliwym – jest to zagro˝enie o nieznanej skali; • rozbijanie si´ ptaków o przewody napowietrznych linii energetycznych (przede wszystkim w okresach w´drówek). Nale˝y: • zaniechaç wszelkich form melioracji odwadniajàcych w Basenie Biebrzy oraz dà˝yç do przywrócenia pierwotnego stanu uwodnienia doliny; • wspieraç tradycyjne formy u˝ytkowania ∏àk i pastwisk celem powstrzymania zarastania terenów otwartych. Zabieg wykaszania ∏àk nale˝y przeprowadzaç poczàtkowo przynajmniej dwa razy w roku (a˝ do usuni´cia samosiewów i odroÊli), a póêniej przynajmniej raz na dwa lata. Wykaszanie powinno byç rozpoczynane nie wczeÊniej ni˝ w po∏owie sierpnia i definitywnie powinno si´ ono koƒczyç w po∏owie marca. Istotnym jest, ˝e naloty wykoszone póênym latem w przypadku odrastania majà niewielkà szans´ na ca∏kowite zdrewnienie p´dów przed zimà i ginà w wyniku przemarzania; • rozwa˝yç mo˝liwoÊç powi´kszenia Biebrzaƒskiego PN, tak aby wszystkie stanowiska l´gowe orlika grubodziobego znalaz∏y si´ w jego granicach; • objàç nadzorem zaj´te gniazda orlika; • podjàç bezpoÊrednià ochron´ gniazd przed drapie˝nikami, poprzez stosowanie urzàdzeƒ utrudniajàcych dotarcie do gniazda oraz odstraszajàcych repelentów zapachowych. Propozycje badaƒ Nale˝y zbadaç: • wybiórczoÊç siedliskowà oraz wp∏yw sukcesji roÊlinnej na Bagnach Biebrzaƒskich na liczebnoÊç i efekty rozrodu; • sukces l´gowy; • prze˝ywalnoÊç; • rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu krajowej populacji l´gowej; • pochodzenie genetyczne ptaków gniazdujàcych w Polsce (na podstawie badaƒ molekularnych); • skutki potencjalnej hybrydyzacji orlika grubodziobego z orlikiem krzykliwym. Monitoring • coroczna rejestracja wszystkich stanowisk l´gowych w Kotlinie Biebrzaƒskiej, po∏àczona z ocenà udatnoÊci l´gów. A090 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Europejska populacja l´gowa orlika grubodziobego oceniana jest na 890–1100 p. Najliczniej gatunek ten gniazduje w Rosji (800–1000 p.), na Bia∏orusi (100 p.), Ukrainie (40–60 p.), w Estonii (20–30 p.) i w Polsce (patrz ni˝ej). Ca∏kowità wielkoÊç populacji szacuje si´ na mniej ni˝ 3000 p. W XIX w. i na poczàtku XX w. orlik grubodzioby byç mo˝e gniazdowa∏ w kilku miejscach na Âlàsku, Mazowszu, Mazurach, Lubelszczyênie i na Podlasiu. W Bieszczadach gniazdowanie stwierdzono w latach 1959–1960, a byç mo˝e równie˝ w latach 80.; w latach 70. wyst´powa∏ w Puszczy Kozienickiej, a w latach 80. w Lasach Janowskich. W drugiej po∏owie XX w. prawdopodobnie gniazdowa∏ tak˝e w Lasach Sobiborskich oraz ko∏o ¸ukowa. Obecnie gniazduje tylko w Kotlinie Biebrzaƒskiej, gdzie ∏àczna liczba rewirów znanych do roku 2002 wynios∏a 18. Sytuacja tej populacji wydaje si´ byç ustabilizowana w ciàgu ostatnich kilkudziesi´ciu lat, a byç mo˝e nastàpi∏ nawet niewielki wzrost liczby par. Polska le˝y na zachodnim skraju zasi´gu i dalszy los populacji polskiej jest uzale˝niony od sytuacji w centrum area∏u. Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania Bibliografia ADAMSKI A., LONTKOWSKI J., MACIOROWSKI G., MIZERA T., RODZIEWICZ M., STAWARCZYK T., WAC¸AWEK K. 1999. Rozmieszczenie i liczebnoÊç rzadszych gatunków ptaków drapie˝nych w Polsce w koƒcu XX wieku. Not. Orn., 40, 1–2: 1–22. BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN. BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO. Zak∏ad Ornitologii PAN. 247 Ptaki (cz´Êç I) Poradniki ochrony siedlisk i gatunków A090 248 BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends. BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s. DOMBROVSKI V. C., TISHECKIN A. K., ZHURAULIOV D. V., ZMITRANOK M. G., PINCHUK P. V. 2000. Breeding records of Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in Central Paliessie. Subbuteo, 3, 1: 3–13. DYRCZ A., OKULEWICZ J., WITKOWSKI J., JESIONOWSKI J., NAWROCKI P., WINIECKI A. 1984. Ptaki torfowisk niskich Kotliny Biebrzaƒskiej. Opracowanie faunistyczne. Acta orn., 20, 1: 1–108. FERGUSON-LEES J., CHRISTIE D. A. 2001. Raptors of the world. Houghton Mifflin. Boston – New York, 992 s. FORSMANN D. 1999. The raptors of Europe and the Middle East. A Handbook of field identification. London, 589 s. KOMISCHKE B., GRASZYNSKI K., MEYBURG B. U. 2000. Zur Biologie des Schelladlers Aquila clanga. Acta ornithoecol., 4, 2–4: 337–376. MACIOROWSKI G. 1993. Ptaki drapie˝ne Êrodkowego basenu Biebrzy. Praca magisterska. Akademia Rolnicza, Poznaƒ. MACIOROWSKI G., MEYBURG B. U., MATTHES J., MIZERA T. 1996. Breeding biology of the Greater Spotted Eagle (Aquila clanga) in Poland. W: Pandolfi M. (red.) 2nd Inter. Conf. on Raptors, Urbino, Italy 2–5 Oct. 1996, Abstract, s. 35–36. MACIOROWSKI G., MIZERA T. 1999. Propozycje ochrony biotopów orlika krzykliwego Aquila pomarina i orlika grubodziobego Aquila clanga w Biebrzaƒskim Parku Narodowym. Trzecie spotkanie polskich i niemieckich ornitologów i przyjació∏ ptaków. ¸agów Lubuski, 12–14.03.1999: 5–8. Lubuski Klub Przyrodników, s. 5–8. MEYBURG B. U., HARASZTY L., STRAZDS M., SCHÄFFER N. 1999. European Species Action Plan Greater Spotted Eagle (Aquila clanga). Birdlife International, 28 s. MEYBURG B. U., MEYBURG C., MIZERA T., MACIOROWSKI G., KOWALSKI J. 1998. Greater Spotted Eagle wintering in Zambia. Africa. Birds & Birding, 3, 1: 62–68. MEYBURG B. U., PIELOWSKI Z. 1991. Cainism in the Greater Spotted Eagle Aquila clanga. Birds of Prey Bull., 4: 143–148. MIZERA T., MACIOROWSKI G. MEYBURG B. U. 2001. Aquila clanga Pall., 1811 – Orlik grubodzioby. W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona ksi´ga zwierzàt. Kr´gowce. Warszawa, s. 145–148. TACZANOWSKI W. 1882. Ptaki krajowe. Tom 1. Kraków, 462 s. TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç. Warszawa, 462 s. TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s. Tadeusz Mizera, Grzegorz Maciorowski