pełny tekst

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 258 (49), 7–20
Mieczysław ADAMOWICZ
OKRĘGI PRZEMYSŁOWE, SIECI WSPÓŁPRACY, KLASTRY
I TERYTORIALNE SYSTEMY PRODUKCYJNE JAKO KONCEPCJA
ROZWOJOWA OBSZARÓW WIEJSKICH
INDUSTRIAL DISTRICTS, NETWORKS, CLUSTERS AND TERRITORIAL
PRODUCTION SYSTEMS AS A DEVELOPMENT CONCEPT
FOR RURAL AREAS
Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa
Abstract. Creating such concepts as industrial districts, clusters, cooperation networks and territorial production systems underlines, parallel to the phenomenon of competitiveness, an importance of cooperation and different forms of alliances which are the base for creating the social capital as a source of rural development. The aim of the paper is presentation of different
theoretical concepts of clusters and territorial production systems such as traditional Marschal's
districts, new Italian industrial district, cooperation networks (Denmark, USA ) and others. Key
issues and character of local and regional rural development as well as soft and hard advantages of creating clusters and territorial production systems are presented.
Słowa kluczowe: dystrykt przemysłowy, grono, klaster, terytorialny system produkcyjny, rozwój wsi.
Key words: industrial district, cluster, territorial production systems, rural development.
WSTĘP
Niezależnie od kryteriów wyróżniania obszary wiejskie stanowią przestrzeń mniej zaludnioną i słabiej rozwiniętą pod względem gospodarczym niż miasta. Zajmując około 90% terytorium kraju, na którym zamieszkuje niespełna 40% ludności, są przedmiotem zainteresowania różnych dziedzin nauki oraz polityki gospodarczej i polityki społecznej. W skali kraju objęte są też polityką regionalną, której część intraregionalna może być bardzo zróżnicowana.
To zróżnicowanie jest przedmiotem szczególnego zainteresowania władz lokalnych, które
mają pełną autonomię w określaniu kierunków i polityki rozwoju oraz zadanie sprawnego
administrowania i zarządzania rozwojem lokalnym. Określone terytorium charakteryzuje się
konkretną strukturą przedmiotową i podmiotową gospodarki, która tworzy złożony system
powiązań i interakcji wewnętrznych i zewnętrznych, zależny od struktury instytucjonalnej,
uznawanych wartości i kultury. W modelu państwa demokratycznego, opartego na zasadach
gospodarki rynkowej, indywidualne podmioty gospodarujące – gospodarstwa domowe
i przedsiębiorstwa, ale także organizacje publiczne i pozarządowe nienastawione na zysk
rywalizują o korzyści ekonomiczne na rynkach lokalnych i zewnętrznych. Sprawność mechanizmu funkcjonowania społeczno-ekonomicznych układów lokalnych czy regionalnych
i efekty osiągane przez poszczególne podmioty gospodarujące zależą nie tylko od konkurencji i zdolności do wygrywania, ale także od współdziałania i współpracy. Pogodzenie obiektywnie występującej konkurencji między podmiotami z potrzebą współdziałania i współpracy
jest możliwe przy obecności w układach lokalnych organizacji pełniących funkcje koordyna-
8
M. Adamowicz
cyjne i kontrolne. Zdolność i umiejętność współpracy stanowią podstawę niematerialnej formy kapitału, jaką jest kapitał społeczny, przy czym formami zapewniającymi realizację tej
współpracy są m.in. sieci współpracy i kooperacji, sieci obywatelskiego zaangażowania, dystrykty lub grona (klastry) przemysłowe, terytorialne systemy produkcyjne czy instytucje, pośredniczące i wspierające przedsiębiorczość, takie jak inkubatory innowacji, centra innowacyjności, parki naukowe.
Niniejsza praca ma na celu przedstawienie koncepcji terytorialnych systemów produkcyjnych i jej zastosowania w rozwoju obszarów wiejskich.
ISTOTA I CHARAKTER ROZWOJU WSI W SKALI LOKALNEJ
Przestrzeń przyrodnicza, gospodarcza i społeczna stwarza mniej lub bardziej dogodne
warunki do osiedlania się ludności i prowadzenia działalności gospodarczej. Te niejednorodne cechy otoczenia i naturalne skłonności ludzi do życia i działania w zbiorowości kreują
zróżnicowane warunki lokalizacji i wpływają na powstawanie ośrodków i regionów szybszego rozwoju, które przyciągają ludzi i przedsiębiorstwa, a także regionów słabiej rozwiniętych.
Rozwój środowisk i ośrodków dogodniejszego życia i prowadzenia działalności gospodarczej
może być wspomagany przez odpowiednią politykę regionalną i lokalną kreowaną przez
władze krajowe, regionalne i lokalne.
Istnieje wiele teorii wyjaśniających podstawy, czynniki i bariery rozwoju regionalnego i lokalnego. Tradycyjne teorie lokalizacji działalności gospodarczej zwracały uwagę na czynniki
zasobowe oraz korzyści i koszty aglomeracji czy rynki zbytu, które decydowały o kształtowaniu się ośrodków centralnych czy o przestrzennym rozmieszczeniu produkcji. Koncepcja biegunów wzrostu oraz modele potencjału i grawitacji wyjaśniały zjawiska przyciągania i skupiania się przemysłu i innych działalności gospodarczych w ośrodkach, rdzeniach czy biegunach wzrostu, a zjawisko rozprzestrzeniania się ich wpływu na otoczenie ujawniało się skutkami zmian w przestrzeni, głównie w postaci polaryzacji.
Wiele ze wskazanych koncepcji ograniczało się do określenia stanu gospodarki w przestrzeni, jej struktury, czynników i skutków powstania silniej rozwiniętych ośrodków i różnicowania się przestrzeni. Nie wyjaśniły one bezpośrednio, mających kluczowe znaczenie, zjawisk wzrostu i rozwoju regionów i układów lokalnych. Problematyka wzrostu regionów i różnicowania dynamiki rozwojowej oraz sposobów oddziaływania na regionalne procesy rozwojowe, zwłaszcza pod kątem ograniczania dysproporcji rozwojowych, doganiania i konwergencji regionalnej, jest przedmiotem zainteresowania współczesnych nauk ekonomicznych
i regionalnych, w których główne miejsca zajmują postęp technologiczny, wiedza i innowacje
oraz zadania i procesy związane z wykorzystaniem tych czynników dla poprawy ogólnego
poziomu dobrobytu ludności. Poprawa ogólnego poziomu dobrobytu mieszkańców uzależniona jest zawsze od wzrostu gospodarczego i stanu środowiska oraz kształtowania się stosunków społecznych na określonym terytorium. Zapewnienie równowagi celów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych, ukierunkowanych na rozwój w długim horyzoncie czasu, oznacza oparcie funkcjonowania układów lokalnych i regionalnych na zasadzie rozwoju
trwałego i zrównoważonego.
Okręgi przemysłowe, sieci współpracy, klastry...
9
Rozwój regionalny i lokalny ma charakter wielopłaszczyznowy i wyraża się w poprawie
wskaźników wzrostu gospodarczego, może być też mierzony kryteriami społecznymi albo
jakościowymi parametrami poziomu życia mieszkańców. Rozwój ten polega na racjonalnym
wykorzystaniu zarówno wewnętrznych czynników, jak i zewnętrznych uwarunkowań i czynników rozwoju danego terytorium. Rozwój regionalny czy lokalny jest procesem społecznym,
polegającym na uaktywnianiu społeczności danego terytorium, wykorzystaniu własnych zasobów i środków zewnętrznych oraz rozwijaniu współpracy między jednostkami tworzącymi
daną społeczność i dany układ gospodarczy.
Obszary wiejskie charakteryzują się rozproszeniem osadnictwa, małą gęstością zaludnienia, dominacją przestrzennych form gospodarowania, głównie rolnictwa i leśnictwa, tradycyjną strukturą gospodarki, z niewielkim udziałem przemysłu i usług występujących głównie
w formie małych i średnich przedsiębiorstw. Obszary wiejskie charakteryzują się dominacją
specyficznych form kultury i występowaniem silnych więzi społecznych oraz dużym uzależnieniem warunków produkcji i życia od środowiska przyrodniczego. Te specyficzne cechy
stwarzają określone uwarunkowania rozwojowe, różniące je znacznie od obszarów miejskich, gdzie ważną rolę odgrywają bliskość przestrzenna podmiotów gospodarczych, bogactwo rodzajów i form wytwórczości, złożona struktura gospodarcza, społeczna i kulturowa
oraz wielofunkcyjność gospodarcza i społeczna. Obszary wiejskie nie stwarzają dobrych
warunków do koncentracji działalności, a w systemach układów przestrzennych wykazują
cechy peryferyjności i pełniąc funkcje służebne wobec większych dynamicznych ośrodków
gospodarczych, rozwijają się wolniej. Poziom rozwoju tych obszarów zależy od stopnia przekształcenia i dynamiki zmian tradycyjnej struktury gospodarczej i społecznej, od ukształtowania się pozarolniczych funkcji i zdolności ich zaoferowania nabywcom zewnętrznym oraz
zdolności kooperowania z ośrodkami centralnymi, z obszarami bardziej rozwiniętymi.
W związku z tym dla rozwoju obszarów wiejskich istotne znaczenie mają te koncepcje, które
ułatwiają przepływ wiedzy, technologii, dyfuzję innowacji, adaptację i dostosowanie do zmieniających się uwarunkowań i które wspierają różne formy współpracy i kooperacji.
Rozwój wsi w układach lokalnych i regionalnych obejmuje złożone procesy, na które nakładają się różne cele i partykularne interesy wielu podmiotów gospodarczych. Istotą rozwoju
jest osiągnięcie zgodności między celami indywidualnymi a ogólnym celem rozwoju jednostki terytorialnej. Ponieważ w procesie rozwoju zaangażowani są różni przedstawiciele społeczności lokalnej czy regionalnej, których cele mogą mieć charakter konkurencyjny czy
przeciwstawny, ważną rolę w tym procesie pełni samorząd terytorialny, który może koordynować działalność poszczególnych grup podmiotów i aktywizować do działania całą społeczność, tworząc funkcjonalno-przestrzenne sieci współpracy i interakcji.
MARSHALLOWSKIE I WŁOSKIE OKRĘGI PRZEMYSŁOWE
Rozwój gospodarczy w skali lokalnej i regionalnej, przy wykorzystaniu wewnętrznych sił
i czynników rozwoju, stał się przedmiotem badań różnych dyscyplin naukowych. Oprócz
geografii ekonomicznej, studiów regionalnych i przestrzennych problematyką tą zainteresowały się także ekonomia, socjologia i zarządzanie. W wyniku tego zainteresowania powstało
wiele podobnych koncepcji i ujęć teoretycznych, ale naświetlających zagadnienie z różnych
10
M. Adamowicz
punktów widzenia. Wszystkie one mają wspólny przedmiot badań oraz wspólne podstawy
i elementy, takie jak podkreślanie roli koncentracji działalności w przestrzeni, specjalizacji
i elastyczności produkcji, powiązań sieciowych oraz różnych form współpracy między przedsiębiorstwami i instytucjami, roli wiedzy i innowacji, kapitału ludzkiego i społecznego oraz otoczenia kulturowego.
Pierwszą ważną podbudowę teoretyczną dla takiego rozumienia rozwoju w układach
przestrzennych stworzył jeszcze w latach dwudziestych XX wieku Marshall, proponując koncepcję „okręgu przemysłowego”. Zauważył, że zachodzą wyraźne procesy koncentracji gałęzi przemysłu w dogodnych miejscach w przestrzeni (Marshall 1925). Zwłaszcza w miastach
powstawały skupiska firm z różnych sektorów pokrewnych, szczególnie małych, wyspecjalizowanych warsztatów rzemieślniczych oferujących różne produkty, wokół których funkcjonowały różnego rodzaju instytucje usługowe, tworzące specyficzne środowisko lokalne, charakteryzujące się szybkim rozwojem. W tych środowiskach lokalnych Marshall zauważył występowanie tzw. efektów zewnętrznych pozytywnie oddziałujących na rozwój regionu w postaci tzw. korzyści skali i aglomeracji. W okręgach (dystryktach) przemysłowych, obserwowanych głównie w Anglii, przybierały one formę specyficznej atmosfery przemysłowej, promującej etos pracy, przedsiębiorczość, określone zachowania i zwyczaje, efekty „rozlewania
się wiedzy” i umiejętności na lokalnym rynku pracy, rozwoju pokrewnych i kompleksowych
gałęzi wytwórczości, łatwiejszego dostępu do specjalistycznej wiedzy i specjalistycznego
sprzętu, wyspecjalizowanego rynku pracy itp. Na powodzenie tych okręgów przemysłowych
wpływały czynniki zarówno natury ekonomicznej, jak i socjologicznej i antropologicznej.
Funkcjonowanie dystryktów przemysłowych opierało się na obowiązujących wartościach społecznych oraz stabilnej wspólnocie lokalnej.
Na podstawie koncepcji Marshalla w latach osiemdziesiątych rozwinęły się badania nad
nowymi dystryktami przemysłowymi, których rozwój zaobserwowano głównie na obszarach
środkowych Włoch (Emilia – Ramagna). Badania Becottioniego i in. wykazały, że niektóre
regiony włoskie charakteryzują się skoncentrowanym występowaniem wyspecjalizowanych
w pewnej dziedzinie małych i średnich firm, często komplementarnych wobec siebie, powiązanych różnymi relacjami, rodzinnymi i handlowymi, które silnie ze sobą współpracują (Pietrzyk 2000). Tworzona w ten sposób sieć współpracy opiera się na więzach rodzinnych, tradycjach historycznych, normach społecznych i kulturowych. Funkcjonujące w obrębie dystryktu wyspecjalizowane firmy są elastyczne i otwarte na szybko zmieniający się popyt rynku
lokalnego i globalnego. Podstawą występujących więzi i interakcji jest wzajemne zaufanie.
Drobne przedsiębiorstwa były zdolne skoncentrować się na inwestowaniu w wiedzę
i umiejętności, dotyczące wytwarzania konkretnej fazy produkcji lub dziedziny kompetencji,
i tworzyły porozumienia i alianse albo sieci współpracy z różnymi firmami, kreując w ten sposób
dużą zdolność do zaspokajania szerszego, bardziej kompleksowego, popytu. Duża koncentracja
tych małych firm zachęcała inne firmy do rozwijania usług specjalistycznych, wdrażania innowacji, co wraz z poprawą infrastruktury tworzyło, mimo rozdrobnienia firm, zewnętrzne efekty skali,
które pozwalały firmom tym na konkurowanie z większymi przedsiębiorstwami.
Zasługą Marshalla było wykazanie korzyści zewnętrznych, wynikających z aglomeracji
firm powiązanych kooperacją pionową, a jednocześnie konkurujących w ramach tych samych sektorów. Korzyści zewnętrzne, wynikające z aglomeracji, przybierały formy większej
Okręgi przemysłowe, sieci współpracy, klastry...
11
specjalizacji, wyższych kompetencji, efektów skali produkcji, lepszej informacji i komunikacji,
lepszego dostępu do wykwalifikowanych kadr i inne (Gancarczyk i Gancarczyk 2002). Korzyści, jakie zaobserwowano przy rozwoju dystryktów przemysłowych we Włoszech, były
w znacznej części podobne do tych, na które wskazywał Marshall. Regiony włoskie jednakże miały tę przewagę, że agresywnie wchodziły na rynki zewnętrzne, szybko modernizowały
swoją działalność, prowadziły wspólny marketing i działalność eksportową. Ważnym czynnikiem ich sukcesu była nie tylko współpraca między firmami, ale i współpraca firm z lokalnymi
władzami publicznymi, które usilnie wspierały rozwój gospodarki regionu. Firmy, rozwijając
bardziej złożone formy kooperacji, osiągały możliwość specjalizacji i skali produkcji. Współpraca
i bliskość przestrzenna oraz ruchliwość zatrudnionych prowadziły do wysokiej innowacyjności.
Sukces włoskich okręgów przemysłowych, które rozwijały się głównie na obszarach wiejskich, wzbudził duże zainteresowanie zarówno naukowców, jak i polityków zajmujących się
rozwojem obszarów wiejskich – zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych rządy niektórych państw i samorządy regionalne świadomie
zaczęły wprowadzać politykę wspierania kooperacji, aliansów i sieci współpracy podmiotów
gospodarczych i różnych organizacji działających na rzecz rozwoju lokalnego.
SIECI WSPÓŁPRACY
Sukces rozwojowy włoskich okręgów przemysłowych stanowił przesłankę praktycznego
wspierania tej koncepcji współpracy w odniesieniu do firm w programach rozwoju, zwłaszcza
obszarów wiejskich i słabiej rozwiniętych, w Danii, Stanach Zjednoczonych i innych krajach.
Trzyletni projekt, wprowadzony w 1989 roku w Danii, obejmował intensywny program
szkolenia ludzi, nazywanych brokerami (pośrednikami, agentami), w celu tworzenia sieci
współpracy, zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw, a następnie stopniowego finansowego wspierania działań w sferach tworzenia koncepcji, planowania i wdrażania programu.
Popierano zwłaszcza sieci współpracy, jak wspólny marketing, produkcja, inwestowanie
w innowacje i rozstrzyganie problemów, prowadzenie prac badawczych i rozwojowych oraz
skup i obrót produktami (Rosenfeld 2001).
Poza szkoleniami i finansowym wsparciem różnych form aktywności przeprowadzono
szeroką kampanię informacyjną w mediach. W tworzeniu sieci współpracy wykorzystano doświadczenia włoskich dystryktów przemysłowych, amerykańskie programy wspierania innowacji i małego biznesu oraz krajowe doświadczenia spółdzielczości oraz współpracę z wyspecjalizowanymi instytucjami, ośrodkami rządowymi, organizacjami pozarządowymi i innymi
formami samorządu, które wspólnie tworzyły sieć i niezbędne usługi.
Strategie rozwoju współpracy między firmami zostały zaadaptowane w Stanach Zjednoczonych, gdzie stały się istotnym podejściem do rozwoju zwłaszcza słabiej rozwiniętych obszarów wiejskich. Tutaj także istotnym czynnikiem przewodnim tej koncepcji były tradycyjne
współdziałania w formach spółdzielczych. Tworzenie sieci współpracy na obszarach wiejskich było związane nie tylko działaniami związanymi z rolnictwem, ale także z różnymi sektorami gospodarki, wykorzystującymi zwłaszcza lokalne surowce i zasoby. Cechą amerykańskich programów budowy sieci współpracy było niewielkie wsparcie finansowe w ramach
programów rządowych i podkreślenie efektywnej przedsiębiorczości we współdziałaniu
12
M. Adamowicz
z różnymi fundacjami i instytucjami. Prowadzenie wielu lokalnych i regionalnych sieci stało
się przesłanką zainicjowania w 1993 roku programu pod nazwą USNET, wspierania sieci
modernizowania przemysłu i adaptacji nowych technologii obejmujących 12 stanów w USA.
Chociaż nie była to inicjatywa skierowana na obszary wiejskie, w rzeczywistości większość
z przyjętych projektów realizowana była na wsi.
Wiejskie sieci współpracy rozwoju, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, miały dwie charakterystyczne cechy odróżniające je od sieci powstających w miastach. Po pierwsze, reprezentowały one koncepcje tzw. miękkiego podejścia, co odróżniało je od „twardych”, czyli
trudnych problemów rozwojowych społeczności miejskich. Ta „miękkość” wyrażała się w rozprzestrzenianiu sieci na większym obszarze, skupieniu większej liczby uczestników sieci,
mniejszym nacisku na efekty finansowe i na większym zwracaniu uwagi na charakter i jakość
współpracy. Oznacza to, że wiejskie sieci współpracy wyrastały głównie nie z chęci pomnażania zysku, ale z potrzeby zapobiegania degradacji czy wystąpieniu sytuacji kryzysowych.
W tych tzw. miękkich sieciach przedsiębiorstwa również kierują się zyskiem, ale niekoniecznie zysk jest głównym motorem działania. Ważne są: wspólne działanie z innymi podmiotami,
dostęp do informacji, obniżka kosztów, dostęp do nowych technologii i rynków. „Miękkie” sieci, powstające w Stanach Zjednoczonych na początku lat dziewięćdziesiątych, obejmowały
przeciętnie 30 różnego rodzaju organizacji. Liczba organizacji, tworzących tzw. twarde sieci
współpracy, mające bardziej formalny zakres, nastawionych na zysk była na ogół mniejsza
i rzadko dochodziła do kilkunastu. „Miękkie” sieci, niewymagające sztywnych reguł współpracy, stałych formalnych struktur zarządzania i bezwzględnej lojalności, mają większe szanse
na przetrwanie na obszarach wiejskich niż „twarde” formy działalności i współpracy.
Formy, zakres i efekty funkcjonowania wiejskich sieci współpracy w Stanach Zjednoczonych różnią się znacznie, gdyż na terenie tego wielkiego kraju występuje ogromne zróżnicowanie warunków oraz problemów rozwojowych. Przeprowadzone oceny funkcjonowania sieci współpracy pozwalają na pewne stwierdzenia natury ogólnej (Rosenfeld 2001):
1. Rozwój sieci współpracy wzmocnił pozycję i społeczne znaczenie małych i średnich
przedsiębiorstw na obszarach wiejskich nawet w stosunkowo dobrze rozwiniętych
i uprzemysłowionych regionach kraju.
2. Istotną cechą wiejskich sieci współpracy jest integrowanie rozproszonych zasobów, tak by
wspólnie osiągnąć korzystne efekty skali produkcji. To osiągane jest poprzez tworzenie
efektywnego systemu przepływu informacji oraz dostęp do innowacji, specjalistycznych
usług oraz doradztwo. Oznacza to, że funkcjonowanie w sieci obniża koszty jednostkowe
i może zapewnić osiągnięcie korzystniejszych cen na wytwarzane produkty. Wzmacniają
się siła przetargowa i pozycja konkurencyjna podmiotów uczestniczących w sieci.
3. Sieci współpracy stanowią dobry start dla dalszych przedsięwzięć i rozwoju różnych pozarolniczych funkcji na obszarach wiejskich, usług turystycznych, przetwórstwa rolniczego,
przetwórstwa drewna i innych. Sieci stwarzają więc podstawy do rozwoju pozarolniczej
przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, związanej z ich podstawowymi zasobami naturalnymi i rzeczowymi.
4. Programy współpracy, dotyczące wiejskich sieci, stwarzają szansę uczestniczenia małych
i średnich przedsiębiorstw na rynkach globalnych, dostępu do informacji, stworzenia nowoczesnych systemów komunikacji, sprawnego komunikowania, wspólnej sprzedaży, ułatwionego wchodzenia na nowe rynki itp.
Okręgi przemysłowe, sieci współpracy, klastry...
13
5. Sieci ułatwiają dostęp do nowych technologii, usprawniają wdrażanie innowacji i gotowych
systemów jakości. Podnosi się ogólna sprawność i efektywność systemów produkcji i dystrybucji towarów.
6. Działalność wiejskich podmiotów gospodarczych cechuje się na ogół małą skalą i dużym
zróżnicowaniem działalności. Sieci współpracy umożliwiają stowarzyszanie się poszczególnych podmiotów w grupy zainteresowane osiąganiem określonych celów, nawet bez powoływania formalnych stowarzyszeń i instytucji. Wszystkie sieci współpracy stwarzają więc
swego rodzaju samorząd osób wykonujących nowe zawody i pełniących różne funkcje.
Powiązania sieciowe na ogół są związane z określoną przestrzenią geograficzną, chociaż
mogą istnieć także sieci ponadregionalne. Częstość i intensywność powiązań sieciowych
w regionie ma podstawowe znaczenie dla konkurencyjności regionu i funkcjonujących w jego
obrębie podmiotów gospodarczych. Powiązania sieciowe, zapewniające występowanie różnego rodzaju relacji (pionowych i poziomych), tworzą łańcuchy dodanej wartości, ułożone
w określonej sekwencji, oraz konstelacje (koalicje) tworzenia wartości, w których powiązania
sieciowe mogą nie podlegać jednokierunkowej sekwencji. To wymaga wzajemnego zaufania,
współdziałania i solidarności, które przejawiają się w postaci kapitału społecznego. Stworzona przez Colemana i Putmana koncepcja kapitału społecznego wspólnot regionalnych i obywatelskich, charakteryzujących się wysokim poziomem wzajemnego zaufania, normami zaangażowania na rzecz dobra publicznego i gęstą siecią stowarzyszeń publicznych, sprzyja
wzrostowi gospodarczemu regionu i przynosi korzyści firmom uczestniczącym w sieciach
współpracy. W krajach pozaeuropejskich nieformalne formy powiązań w sieciach, tworząc
kapitał działalności na rzecz dobra wspólnego, zastępowane są często bardziej pragmatycznymi i bardziej formalnymi formami kooperacji ekonomicznej i aliansami strategicznymi zawieranymi dla osiągania wspólnego interesu (Pulman 1995).
GRONA I TERYTORIALNE SYSTEMY PRODUKCYJNE
Rozwój badań nad czynnikami konkurencyjności w układach regionalnych i lokalnych
spowodował wyeksponowanie między innymi roli wiedzy, nowych technologii i innowacji. Badania te nawiązują również do omówionych wyżej koncepcji dystryktów przemysłowych i sieci konkurencyjności i współpracy. Koncepcja lokalnego środowiska innowacyjnego i lokalnych systemów produkcyjnych wywodzi się ze środowiska badaczy francuskich GREMI
(Christopulos 2001). W tej koncepcji zainteresowanie skupia się na zjawisku oddziaływania
lokalnego środowiska na innowacyjną działalność gospodarczą. Uznaje się, że ważną cechą
jest zdolność do kolektywnego uczenia się, na którą wpływa struktura instytucjonalna i sieć
wewnętrznych oraz zewnętrznych powiązań kooperacyjnych i informacyjnych. Możliwości
rozwoju obszarów produkcyjnych zależą od uruchomienia wewnętrznego potencjału wzrostu,
a więc od uruchomienia własnej, często niepowtarzalnej, dynamiki rozwoju.
Terytorialne systemy produkcyjne (TSP) definiowane są jako przestrzennie skoncentrowane skupiska jednocześnie konkurujących i kooperujących przedsiębiorstw z sektorów pokrewnych bądź powiązanych ze sobą w ramach łańcucha produkcyjnego oraz instytucji i organizacji powiązanych systemem wzajemnych formalnych i nieformalnych relacji, opartych
14
M. Adamowicz
na specyficznej trajektorii rozwoju. Terytorialny system produkcyjny ukierunkowany na wdrażanie innowacji, to zorganizowany i skoordynowany system tworzenia innowacji i wiedzy,
do którego są włączone przedsiębiorstwa regionu z dominujących w regionie branż oraz instytucje towarzyszące, rządowe, samorządowe i naukowo-badawcze, finansowe a także organizacje pozarządowe.
W analizie terytorialnych systemów produkcyjnych szczególny nacisk kładzie się na relacje
między różnego typu instytucjami pochodzącymi z terenu danego regionu. Tworzą one odmianę kapitału społecznego, zwanego też kapitałem relacyjnym. Szczególną rolę w stymulowaniu
rozwoju tego kapitału odgrywają władze publiczne, zwłaszcza samorządy regionalne.
Na początku lat dziewięćdziesiątych została przedstawiona przez Portera koncepcja grona, inaczej klastra, która nabrała istotnego znaczenia w kształtowaniu polityki rozwoju lokalnego i regionalnego, a także osiągania przewagi konkurencyjnej jednostek terytorialnych
(Porter 1990). Według definicji Portera klasetr to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających
w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucjami (na przykład uniwersytety, jednostki normalizujące i stowarzyszenia branżowe) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących
między sobą, ale również współpracujących (Porter 1998).
Pojęcie klastrów w sensie ekonomicznym zostało po raz pierwszy użyte przez Portera
w książce „Przewaga konkurencyjna narodów”. Porter na podstawie wielu przypadków wykazał, że przedsiębiorstwa z branż konkurencyjnych na rynkach międzynarodowych są zazwyczaj skoncentrowane przestrzennie oraz otoczone wyspecjalizowanymi dostawcami,
klientami oraz instytucjami naukowymi i badawczo-rozwojowymi. Koncentracja rywali, klientów i dostawców zwiększa efektywność i specjalizację oraz przyśpiesza procesy innowacyjne. Bliskość jednostek naukowych sprawia natomiast, że przedsiębiorstwa mają dostęp
do nowych technologii. Koncentracja geograficzna oraz „swoista marka regionu” przyciągają
zarówno wykwalifikowanych pracowników, jak i kolejne firmy, mogące wnieść zasoby istotne
dla dalszego rozwoju danego regionu. Poprzez intensywne interakcje pomiędzy poszczególnymi podmiotami oraz procesy specjalizacji dany region staje się unikatowym środowiskiem
(przedsiębiorczym, konkurencyjnym i innowacyjnym) danego przemysłu. Krajowa rywalizacja
przedsiębiorstw wymusza niejako ciągłe ulepszanie, podnoszenie jakości i poziomu technologicznego produktów, przez co przyczynia się do poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw oraz ich produktów na rynkach międzynarodowych.
Zdaniem Portera narody osiągają sukces w poszczególnych przemysłach, ponieważ potrafią odpowiednio kształtować lokalne środowisko, w którym konkurują. Wskazuje on na
cztery podstawowe grupy czynników determinujących przewagę konkurencyjną firm o określonej lokalizacji. Są to, z jednej strony, zasoby w postaci czynników produkcji (ich ilość,
koszt, jakość oraz ich dopasowanie do specyfiki danego sektora). Z drugiej strony, układ ten
tworzy warunki popytu, a więc istnienie lokalnych nabywców o wysokich wymaganiach.
Układ ten tworzy również obecność sektorów pokrewnych i wspomagających, stanowiących
zaplecze danej branży, oraz strategia firm, a także struktura i rywalizacja firm w danym układzie lokalnym (rys. 1).
Okręgi przemysłowe, sieci współpracy, klastry...
15
Strategia
i rywalizacja firm
Czynniki
produkcji
•
•
Ilość i koszt czynników
produkcji:
surowców
zasobów ludzkich
zasobów kapitałowych
infrastruktury
jakość i specjalizacja
czynników produkcji
Warunki
popytu
Korzystne warunki rozwoju
w regionie, zachęcające
do ustawicznego wprowadzania
usprawnień
Silna konkurencja pomiędzy
lokalnymi firmami
•
•
Sektory pokrewne
i wspomagające
• Obecność wyspecjalizowanych
dostawców
•
Wymagający lokalni
odbiorcy
Potrzeby klientów pojawiające się w gronie
wcześniej niż gdzie indziej
Silny popyt zgłaszany
przez wymagających lokalnych partnerów, dzięki
czemu możliwa jest identyczna produkcja na rynki
globalne
• Obecność pokrewnych
sektorów
Rys. 1. Diament Portera określający strukturę analityczną klastra
Źródło: Poter (1990).
Oprócz tej klasycznej definicji Portera istnieje wiele innych definicji klastra. Większość
z nich za główne cechy tworzące korzyści, jakie stwarza klaster, uznaje koncentrację
na określonym terenie współzależnych przedsiębiorstw działających w tych samych lub pokrewnych sektorach gospodarki – jest to współdziałanie oparte na rynkowej i pozarynkowej
wymianie dóbr i informacji; interakcje i funkcjonalne powiązania pomiędzy wyspecjalizowanymi przedsiębiorstwami; ponadsektorowy wymiar grona, które obejmuje swym zasięgiem
powiązania poziome i pionowe; poczucie pewnej wspólnoty, przekładające się na zachowania prywatne i publiczne instytucji wspierających działania innych członków klastra. Często
podkreśla się też ważność osadzenia klastrów w konkretnych uwarunkowaniach historycznych, społecznych i instytucjonalnych danego terytorium, posiadającego konkretną kulturę
i strukturę gospodarki, a także niezbędność szybkiego przepływu informacji i komunikowania
się w obrębie danego grona. Model grona, który wyraża jego podstawowe elementy, przedstawia rys. 2.
16
M. Adamowicz
Organizacje
wspierające
Ośrodki
wiedzy
Firmy
Władze
lokalne
Organizacje działające
poza gronem
Rys. 2. Uproszczona struktura grona (klastra)
Źródło: Grycuk (2003).
KORZYŚCI TWORZENIA GRON I LOKALNYCH SYSTEMÓW PRODUKCYJNYCH
Zwrócenie uwagi na rozwój gron i lokalnych systemów produkcyjnych wynika między innymi
z korzyści dla rozwoju określonych regionów czy układów lokalnych. Koncepcja ta ma zastosowanie zarówno w kreowaniu konkurencyjności międzynarodowej, jak i w skali lokalnej,
w związku z czym dotyczy różnych dziedzin gospodarki, w tym rolnictwa i agrobiznesu, które
stanowią podstawowy trzon gospodarki wiejskiej i wszelkich układów lokalnych i regionalnych.
Główną przyczyną zainteresowania terytorialnymi systemami produkcyjnymi są przede
wszystkim korzyści dla firm i gospodarek lokalnych, wynikające z ich funkcjonowania. W literaturze przedmiotu wskazuje się na kilka przyczyn, które leżą u podstaw większej konkurencyjności przedsiębiorstw, usytuowanych w gronach i systemach terytorialnych.
Efektywnie funkcjonujący klaster prowadzi, po pierwsze, do wzrostu produktywności lokalnych przedsiębiorstw. Jest to wynikiem dostępu do relatywnie tanich i efektywnych, wyspecjalizowanych (dostosowanych do potrzeb danych sektorów działalności gospodarczej)
czynników produkcji oraz wzajemnej komplementarności firm i instytucji wspierających.
Obecność dostawców oraz bliskość przestrzenna przyczyniają się nie tylko do obniżania
kosztów transakcyjnych, ale zapewniają także większy wybór oferowanych środków produkcji i specjalistycznych usług.
Po drugie, przestrzenna bliskość podmiotów gospodarczych stymuluje i wspiera ich innowacyjność. Formalne i nieformalne więzi, łączące uczestników tego rodzaju systemów, przyczyniają się do szybkiego przepływu wiedzy i informacji, prowadząc do transferu i absorpcji
Okręgi przemysłowe, sieci współpracy, klastry...
17
innowacyjnych rozwiązań. Możliwość współpracy, naśladowania czy zawierania sojuszy jest
kolejną przyczyną tego, że klastry mogą być efektywnym systemem produkcji. Kooperacja
może przyczynić się do wzrostu efektywności wykorzystania istniejących czynników produkcji
poprzez współpracę przy opracowywaniu nowych produktów lub technologii, wspólne inwestowanie w specjalistyczną infrastrukturę, organizowanie kanałów zaopatrzenia bądź zbytu,
wspólny marketing czy lobbing władz publicznych.
Ponadto bliskie relacje sprzyjają utrzymaniu w środowisku specyficznej, proinnowacyjnej,
atmosfery. Tworzy się ona na skutek akumulacji umiejętności, nowych pomysłów i wiedzy wynikających z doświadczenia. Współpraca firm, w ramach lokalnych systemów produkcyjnych,
w oczywisty sposób sprzyja ich grupowej innowacyjności. Przepływ wiedzy i informacji, związanych np. z kreowaniem nowych produktów, usług, strategii promocyjnych czy ulepszeń organizacyjnych, jest bardzo sprawny. Informacje przekazywane są zarówno formalnie, jak i nieformalnie, tzn. na zasadzie kontaktów międzyludzkich wewnątrz gron, w rodzinach pracowników lub poprzez lokalne organizacje branżowe, handlowe, związkowe czy społeczne.
Po trzecie, rozwijający się klaster stymuluje przedsiębiorczość jego uczestników i prowadzi
do dynamicznej kreacji nowych przedsiębiorstw, głównie małych i średnich firm. Ma to niebagatelne znaczenie w tworzeniu nowych miejsc pracy, a tym samym dla lokalnego (regionalnego)
rynku pracy; umożliwia też wzrost stopnia specjalizacji, co może również prowadzić do zwiększenia zakresu oferty całego systemu. Podsumowując, pozytywny wpływ systemu na produktywność, innowacyjność i przedsiębiorczość przekłada się ostatecznie na jego konkurencyjność
– wykształcenie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej całego systemu na danym obszarze.
Korzyści, jakie przypisywane są klastrom, można odnieść także do lokalnych systemów
produkcyjnych. Korzyści efektywnie funkcjonujących lokalnych systemów produkcyjnych
można podzielić na 2 grupy, na tzw. korzyści twarde oraz tzw. korzyści miękkie. Korzyści
„twarde” to efekty ekonomiczne wynikające z dużej koncentracji na danym obszarze podmiotów działających w branżach pokrewnych i wspierających, co powoduje, iż wzrasta prawdopodobieństwo zaistnienia interakcji pomiędzy podmiotami i nawiązywania współpracy
w określonych dziedzinach działalności.
Z kolei korzyści „miękkie” wynikają z wysokiego poziomu kapitału społecznego i często nieformalnych kontaktów, zarówno pomiędzy pracownikami różnych firm, jak i przedsiębiorcami.
Wzrost poziomu zaufania w połączeniu z występowaniem licznych podmiotów jest również
przyczyną szybszego przepływu wiedzy między uczestnikami danego klastra. Przyczynia się
to nie tylko do szerszego zastosowania nowych możliwości technologicznych, różnego typu
usprawnień czy wykorzystania nowych możliwości rynkowych, lecz także do zwiększenia specjalistycznej wiedzy dostępnej dla wszystkich podmiotów działających w klastrze.
Wydaje się, że koncepcje dystryktów układów sieciowych, klastrów i lokalnych (terytorialnych) systemów produkcyjnych mogą być szeroko zastosowane dla zwiększenia rozwoju
rolnictwa i obszarów wiejskich. Rozwój tych koncepcji wiąże się ze skupieniem na określonym obszarze firm produkcyjnych i usługowych, instytucji i organizacji wspomagających oraz
z rozwojem form współpracy i współdziałania między nimi, tworzeniem nowych form kapitału
społecznego, podnoszeniem zdolności innowacyjnych, podwyższaniem poziomu konkurencyjności i osiąganiem korzystnych parametrów rozwoju ekonomiczno-społecznego. Istniejące
i organizowane spółdzielnie oraz grupy producenckie na wsi są jednak dopiero zaczątkiem
18
M. Adamowicz
tworzenia form lokalnych systemów produkcyjnych. Niezbędne są wielostronne działania
i odpowiednia polityka wspierania rozwoju tej koncepcji. Ważną rolę mogą odgrywać samorządowe władze terytorialne (regionalne i lokalne), samorząd zawodowy oraz organizacje
pozarządowe oraz sfera naukowo-badawcza.
Tabela 1. Korzyści uzyskiwane przez firmy funkcjonujące w terytorialnych systemach produkcyjnych
Zasób (czynnik)
Korzyść
Korzyści „twarde”
Lokalny łańcuch produkcyjny
zwiększenie efektywności – szybszy dostęp, niższy koszt transportu
Wyspecjalizowana siła robocza
wyższa produktywność
Usługi specjalistyczne
szybszy i łatwiejszy dostęp
Możliwość wyboru dostawcy
niższy koszt, wyższa jakość
Duża liczba firm
możliwość wspólnych przedsięwzięć, pracy w sieciach
Korzyści „miękkie”
Stowarzyszenia
wspólna wizja, planowanie
Zaufanie
współpraca między firmami, sieci
Uczenie się
dyfuzja innowacji, „cicha wiedza”
Źródło: A Governor’s Guide to Cluster-Based Economic Development (2002).
W niektórych regionach kraju powstały zaczątki lokalnych systemów produkcyjnych w takich branżach, jak sadownictwo, warzywnictwo czy mleczarstwo. Pomocna w rozwijaniu koncepcji lokalnych systemów produkcyjnych może być analiza łańcuchów produkcyjnych (łańcuchów dostaw), w których wszystkie organizacje gospodarcze działające na danym terytorium, organizacje publiczne, przedsiębiorstwa, samorządy gospodarcze i pojedyncze podmioty realizują swoją misję i swoje cele poprzez obsługę nabywców, klientów, dostawców,
udziałowców i innych interesariuszy. Działanie danej organizacji zależy od działania innych
organizacji, które tworzą łańcuch produkcyjny. Łańcuch taki można organizować, można też
nim zarządzać. Istotą łańcucha dostaw jest współpraca między organizacjami tworzącymi ten
łańcuch, a konkurencja przenosi się na sferę zewnętrzną. Konkurencja nasila się między łańcuchami dostaw. Jednym z warunków powstania i rozwoju terytorialnych systemów produkcyjnych w rolnictwie jest znaczna koncentracja podmiotów zajmujących się produkcją podobnych lub komplementarnych produktów (np. producentów owoców, warzyw, przetwórstwa).
W wielu regionach kraju występuje ponadprzeciętna koncentracja produkcji niektórych produktów rolnych.
Oprócz koncentracji podmiotów gospodarczych, specjalizujących się w produkcji podobnych lub komplementarnych produktów, niezbędnym warunkiem rozwoju terytorialnych systemów produkcyjnych jest istnienie wzajemnych relacji powiązań pomiędzy trzema kluczowymi grupami reprezentantów lokalnego systemu gospodarczego: przedsiębiorstwami, uniwersytetami i instytucjami naukowo-badawczymi oraz władzami rządowymi i samorządowymi
szczebla regionalnego lub lokalnego (rys. 3).
Okręgi przemysłowe, sieci współpracy, klastry...
19
Podmioty
gospodarcze
Sfera
naukowo-badawcza
Władze
samorządowe
Rys. 3. Kluczowe elementy wdrażania terytorialnych systemów produkcyjnych
Bardzo ważną płaszczyzną interakcji w systemach powinna być współpraca instytucji naukowych z podmiotami gospodarczymi, tj. gospodarstwami rolnymi oraz firmami przetwórstwa spożywczego. Jednostki naukowe i naukowo-badawcze powinny być cennym źródłem
innowacji w zakresie postępu biologicznego, technicznego i organizacyjnego, wprowadzanego w podmiotach gospodarczych.
Współpraca z władzami rządowymi oraz samorządowymi powinna polegać na komunikowaniu problemów dotyczących funkcjonowania systemów przez ich uczestników oraz na podejmowaniu działań wspierających ich rozwój. Na szczeblu centralnym polega to głównie na
tworzeniu ram prawnych, sprzyjających grupowej przedsiębiorczości. Jednak ważniejszą rolę
do odegrania w procesie powstawania i rozwoju gron mają władze samorządowe na szczeblach wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Ich zadaniem jest podejmowanie działań usuwających bariery konkurencji, organizowanie spotkań potencjalnych uczestników grona,
wspieranie prac badawczo-rozwojowych nad technologiami związanymi z funkcjonowaniem
systemu oraz organizowanie wyspecjalizowanych programów oświatowych i szkoleniowych.
Terytorialne systemy produkcyjne nie mogą się trwale ukształtować, jeżeli nie ma woli
i umiejętności współpracy. Nie wystarczy sama koncentracja przestrzenna przedsiębiorstw, bowiem rozwój systemów zależy od zdolności lokalnych podmiotów gospodarczych do organizowania relacji partnerskich, od umiejętności zarządzania układem: kooperacja – konkurencja.
PIŚMIENNICTWO
A Governor’s Guide to Cluster-Based Economic Development. 2002. [b.w.], Washington.
Brodzicki T., Szultka S. 2002. Koncepcje klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw. Org. Kier. 4 (110),
45–60.
Christopulos D.C. 2001. Innovation within networks: Policy implications for regional planners [in: Globalization experiences and prospects]. Fridrich Ebert Stittung, Warszawa.
Coleman J.S. 1988. Social capital in the creating of human capital. American J. Sociol. 94, Suppl. Organizations and institutions: Sociological and economic approaches to the analysis of social structure, 95–120.
20
M. Adamowicz
Gancarczyk J., Gancarczyk M. 2002. Konkurencyjność skupisk przemysłu (clusters) – od korzyści
zewnętrznych do korzyści w sieci. Stud. Region. Lokal. 2/3, 86.
Grycuk A. 2003. Koncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania. Org. Kier. 3 (113), 3–16
Olejniczak K. 2003. Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego. Studia Reg. Lokal. 2/12, 55–76.
Pietrzyk I. 2000. Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich. PWN,
Warszawa.
Porter M. 1998. Clusters and the new economics of competition. Harward Business Review.
Porter M. 1990. The cooperative adventage of nNations. Free Press, Nowy Jork.
Porter M. E. 2001. Porter o konkurencyjności. PWE, Warszawa, 248–261.
Putmann P. 1995. Demokracja w działaniu. Znak, Kraków.
Rosenfeld Marshall A. 1925. Principles of economics. Macmillan, London.
Rosenfeld S. 2001. Networks and clusters. The Yin and Yang Rural Development, 103–119.
Szymoniuk B. 2003. Klastry wiejskie na Lubelszczyźnie – praktyka grupowej przedsiębiorczości.
Organ. Kier. 2/12, 113–24.