Zanokcica serpentynowa

3.2. Paprotniki
Paprotniki
Asplenium adulterinum
Milde
Zanokcica serpentynowa
1cm
4066
10cm
Syn.: Asplenium fallax (Heufler) Dörfler, A. viride Huds.
var. fallax Heufler, A. viride Huds. var. adulterinum
(Milde) Wünsche
Asplenium adulterinum
Pteridophyta, Polypodiopsida, Aspleniaceae
– zanokcicowate
Opis gatunku
1mm
Sporofit: k´pki zanokcicy serpentynowej sk∏adajà si´ z kilku do kilkunastu pojedynczo pierzastych liÊci wyrastajàcych
z krótkiego k∏àcza, osiàgajàcych d∏ugoÊç od kilku do 20
(25) cm. Ogonek i dolna cz´Êç osadki (osi) liÊcia czerwonawobrunatne, koƒcowy odcinek osadki zielony. Na dolnej
stronie ogonka i osadki przebiega p∏ytka rynienka. Odcinki liÊciowe okràg∏awe lub wachlarzowate, od góry wypuk∏e, zaopatrzone w krótkie ogonki, ustawione prostopadle
do osadki; wyst´pujà w 20–30 parach. Pod∏u˝ne kupki zarodni nie dochodzà do brzegów listków, os∏oni´te sà zawijkami o lekko postrz´pionym brzegu. Zarodniki majà
kszta∏t fasolowaty, pokryte sà wàskimi listewkami.
Gametofit: niewielki, szerokoÊci 2–7 mm.
Asplenium adulterinum jest allotetraploidem (2n = 144),
pochodzàcym ze skrzy˝owania gatunków diploidalnych
(2n = 72) – zanokcicy skalnej A. trichomanes i zielonej
A. viride (Lovis, Reichstein 1968, Reichstein 1981).
Asplenium viride
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Zanokcica serpentynowa mo˝e byç mylona z gatunkami,
których jest mieszaƒcem. Podstawowà odró˝niajàcà jà cechà jest dwubarwna osadka liÊcia, w dolnej cz´Êci czerwonawobrunatna, tak jak ogonek, w koƒcowym odcinku zielona. U zanokcicy skalnej A. trichomanes osadka liÊcia
w ca∏oÊci jest czerwonobrunatna, natomiast u zanokcicy
zielonej A. viride – zielona.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
RoÊlina wieloletnia – hemikryptofit, roÊnie w szczelinach
skalnych.
Biologia rozmna˝ania
Zarodniki dojrzewajà w lipcu – sierpniu i rozsiewane sà
do paêdziernika. W hodowlach prowadzonych w warunkach laboratoryjnych obserwuje si´ powolny rozwój
przedroÊli, przechodzàcych kolejno: faz´ m´skà (plemnie
pojawiajà si´ po oko∏o 7 tygodniach), krótkotrwa∏à faz´
Asplenium trichomanes
obup∏ciowoÊci, a nast´pnie, po oko∏o 12 tygodniach – faz´ ˝eƒskà – z rodniami (Karpowicz 1972). Rozwój rzadko
koƒczy si´ wytworzeniem sporofitów (K. Kromer – inf. ustna). Zapewne podobnie proces ten przebiega w warunkach naturalnych.
W literaturze brak doniesieƒ na temat mo˝liwoÊci i ewentualnego znaczenia wegetatywnego rozmna˝ania zanokcicy serpentynowej. Osobniki juwenilne, rzadko spotykane
w jej dolnoÊlàskich populacjach, przewa˝nie wyst´pujà pojedynczo, co zdaje si´ wskazywaç na rozsiewanie zarodników, jako podstawowy sposób propagacji gatunku.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
odcinek blaszki liÊcia
z kupkami zarodni
Aspekty populacyjne
Populacje zanokcicy serpentynowej na Dolnym Âlàsku liczà od kilku do oko∏o 200 osobników i wykazujà ró˝ne
wzorce ich przestrzennego rozmieszczenia. Spotyka si´
zarówno pojedyncze k´pki rozproszone w obr´bie stanowisk, jak i rosnàce w skupieniach wzd∏u˝ szczelin skalnych. Wi´kszoÊç populacji, przy niewielkich liczebnoÊciach, wykazuje objawy starzenia si´ – w ich strukturze
47
Gatunki roÊlin
4066
demograficznej osobniki juwenilne nie wyst´pujà lub majà znikomy udzia∏.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Naturalne stanowiska zanokcicy serpentynowej, w ca∏ym
zasi´gu, zwiàzane sà niemal wy∏àcznie ze ska∏ami serpentynitowymi bàdê zbli˝onymi do nich pod wzgl´dem pochodzenia lub w∏aÊciwoÊci chemicznych (perydotyty, magnezyt,
dunity itp.). Inicjalne gleby pochodzàce z serpentynitów
odznaczajà si´ zespo∏em osobliwych w∏aÊciwoÊci, do których nale˝à: wysokie zawartoÊci magnezu przy niskich
wapnia, co daje w rezultacie odwrócony, na tle innych
gleb, stosunek iloÊci tych pierwiastków, a tak˝e wysokie,
potencjalnie toksyczne koncentracje niklu. Siedliska serpentynitowe charakteryzujà si´ ponadto zbli˝onym do oboj´tnego odczynem gleb, cz´sto niskà zasobnoÊcià w azot
i przewa˝nie silnym kseryzmem.
Zanokcica serpentynowa jest gatunkiem dobrze przystosowanym do tego specyficznego kompleksu czynników siedliskowych. RoÊnie ona najcz´Êciej w szczelinach skalnych,
rzadziej poza nimi na p∏ytkich pok∏adach rumoszu skalnego. Paproç ta preferuje pó∏cieƒ, zapewniajàcy odpowiednià wilgotnoÊç gleby i powietrza. Przy wi´kszym dost´pie
Êwiat∏a zdolna jest do wzrostu tylko w warunkach dobrego
zaopatrzenia w wod´. Ust´puje równie˝ z miejsc silnie zacienionych, np. pod wp∏ywem zwi´kszajàcego si´ zwarcia
drzewostanu i rozwijajàcych si´ zaroÊli krzewów.
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu pod∏o˝a) i trofizmu (azotu) wynoszà odpowiednio: wg Ellenberga i in. (1992): L = 5, T = 4, R = 6,
N = 1; wg Zarzyckiego i in. (2002): L = 4, T = 4-3, R = 4,
Tr = 2.
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Asplenium adulterinum, wraz z cz´sto z nià wspó∏wyst´pujàcà zanokcicà klinowatà (A. cuneifolium), jest gatunkiem
charakterystycznym zespo∏u Asplenietum serpentini (zwiàzek Androsation vandellii, klasa Asplenietea rupestria).
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
8220 – Êciany skalne i urwiska krzemianowe poroÊni´te
roÊlinnoÊcià.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Gatunek wczeÊniej uznawany by∏ za endemit europejski,
niedawno jednak odnaleziono go w rejonie Vancouver,
na zachodnim wybrze˝u Kanady (Käsermann 1999).
W europejskim zasi´gu zanokcicy serpentynowej zaznacza si´ nieciàg∏oÊç pomi´dzy stanowiskami w Êrodkowej
48
cz´Êci kontynentu a obszarem Fennoskandii, gdzie gatunek ten z najwi´kszà cz´stoÊcià wyst´puje na po∏udniowo-zachodnim wybrze˝u Norwegii, a ponadto nielicznie
w Szwecji i po∏udniowej Finlandii. Stanowiska Êrodkowoeuropejskie wyst´pujà w zachodnich i wschodnich Alpach, w obszarze hercyƒskich pasm górskich na terenie
po∏udniowych Niemiec, w Czechach i w Polsce, a pojedyncze, rozproszone stanowiska stwierdzono w S∏owacji,
na W´grzech, w BoÊni i Grecji (Glauckler 1954, Jalas,
Suominen 1972, Hegi 1984, Vogel, Breckle 1992,
Čeřovský, Klaudisová 1999).
Wyst´powanie w Polsce
W Polsce zanokcica serpentynowa roÊnie wy∏àcznie
na serpentynitach i stàd jej stanowiska zwiàzane sà z Sudetami i ich pogórzem, jako jedynym obszarem wyst´powania tych ska∏ (Fabiszewski, Zarzycki 1993, ˚o∏nierz
1993, 2001). Polskie stanowiska tej paproci wyst´pujà
w zakresie wysokoÊci od oko∏o 300 m n.p.m. (Wzgórza
Kie∏czyƒskie) do 1150 m n.p.m. (˚mijowiec w Masywie
Ânie˝nika).
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS,
uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy
Traktatu Akcesyjnego, podpisanego w Atenach
w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2004 r.;
Ochrona strefowa – wymaga ustalenia strefy ochrony
w promieniu 30 m od granic stanowiska.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – R;
„Czerwona ksi´ga [...] Czech i S∏owacji” (Čeřovský
i in. 1999) – CR;
Paprotniki
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – EN;
„Zagro˝one gatunki [...] Dolnego Âlàska” (Kàcki 2003) – CR.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Na prze∏omie XIX i XX wieku zanokcica serpentynowa by∏a
gatunkiem rzadkim, podawanym z dziesi´ciu stanowisk
(Schube 1903). Do chwili obecnej zachowa∏o si´ 8 miejsc
jej wyst´powania: na wzgórzu Popiel ko∏o Janowic Wielkich w Górach Kaczawskich, 4 stanowiska na terenie
Wzgórz Kie∏czyƒskich w po∏udniowej cz´Êci Masywu Âl´˝y, 2 stanowiska w Górach Sowich w rejonie Kamionek
i Przygórza i 1 na ˚mijowcu w Masywie Ânie˝nika. Stanowisko na Raduni w Masywie Âl´˝y zanik∏o w latach szeÊçdziesiàtych minionego stulecia. Wspó∏czeÊnie nie uda∏o si´
potwierdziç historycznych danych dotyczàcych wyst´powania gatunku w Masywie Grochowej ko∏o Zàbkowic Âlàskich
oraz jego antropogenicznych stanowisk na murach w Witoszowie i Âwidnicy. W ostatnim wypadku zachodzi podejrzenie, ˝e gatunek móg∏ byç wczeÊniej podawany b∏´dnie
– na murach pozosta∏oÊci twierdzy Êwidnickiej przetrwa∏a
do naszych czasów zanokcica skalna (A. trichomanes)
– por. „Mo˝liwoÊç pomy∏ki...“
Stanowisko na Popielu jest zasiedlone przez 25 k´p zanokcicy serpentynowej. W ostatnim dziesi´cioleciu stwierdzono
nieznaczny wzrost liczebnoÊci tej populacji. O jej potencjale rozwojowym Êwiadczy obecnoÊç osobników juwenilnych,
jednak szanse rozprzestrzeniania si´ paproci ogranicza
niedobór odpowiednich mikrosiedlisk. Dwa najbogatsze
stanowiska znajdujà si´ na Wzgórzach Kie∏czyƒskich.
Zasiedlajàce je populacje liczà ok. 200 i ok. 90 k´p.
W Kamionkach roÊnie ok. 50 osobników; pozosta∏e
populacje liczà od kilku (Przygórze) do kilkunastu okazów.
Jesienià 2004 r., ∏àcznie na wszystkich stanowiskach,
stwierdzono wyst´powanie ok. 400 osobników zanokcicy
serpentynowej.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Jak si´ wydaje, przetrwanie gatunku na terenie Dolnego Âlàska wymaga ca∏oÊciowo prowadzonej ochrony jego stanowisk. Z uwagi na rozproszenie i niewielkie powierzchnie
obiektów najlepszà formà ochrony biernej wydajà si´ u˝ytki
ekologiczne. U˝ytki takie, zaprojektowane dla stanowisk zanokcicy serpentynowej oraz równie˝ rzadkich zanokcic klinowatej A. cuneifolium i ciemnej A. adiantum-nigrum na terenie Masywu Âl´˝y (˚o∏nierz 1997), zosta∏y w 2003 r. zatwierdzone decyzjà Wojewody DolnoÊlàskiego. Wskazane by∏oby
obj´cie tego rodzaju ochronà równie˝ pozosta∏ych stanowisk
gatunku. Powierzchnie u˝ytków ekologicznych powinny
obejmowaç mo˝liwie szerokie strefy wokó∏ miejsc wyst´powania paproci, tak by z jednej strony zapewniç zanokcicom
odpowiednie i stabilne warunki mikroklimatyczne, a z drugiej objàç ochronà równie˝ cenne zbiorowiska roÊlinne
– przewa˝nie murawy kserotermiczne – wyst´pujàce w ich
otoczeniu. Oprócz zapewnienia ochrony biernej, nieodzowne wydajà si´ zabiegi ochrony czynnej, dotyczàce zarówno
stanowisk paproci, jak i ich populacji.
4066
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wyst´powanie gatunku na obszarach
chronionych prawem
Trzy stanowiska zanokcicy serpentynowej znajdujà si´
na terenie Âl´˝aƒskiego Parku Krajobrazowego, jedno
w granicach Ânie˝nickiego Parku Krajobrazowego. Stanowiska z Masywu Âl´˝y zosta∏y obj´te ochronà w formie
u˝ytków ekologicznych.
Na zweryfikowanà list´ Natura 2000 wesz∏o tylko stanowisko w Kamionkach, co oznacza, ˝e 7 pozosta∏ych stanowisk gatunku o znaczeniu europejskim znajdzie si´ poza siecià Natura 2000 (w tym 2 bogate na Wzgórzach
Kie∏czyƒskich). Populacja z Kamionek obejmuje tylko nieco
ponad 10% polskich zasobów gatunku.
Potencjalne zagro˝enia
Do g∏ównych przyczyn zagro˝enia populacji zanokcicy serpentynowej nale˝à:
• ma∏a liczba stanowisk i ich rozproszenie uniemo˝liwiajàce przep∏yw genów mi´dzy populacjami;
• niskie, a w cz´Êci skrajnie niskie liczebnoÊci populacji, czego konsekwencjà jest ich ma∏e zró˝nicowanie genetyczne.
Populacje zanokcicy serpentynowej w wi´kszoÊci odznaczajà si´ zachwianà strukturà demograficznà, z uwagi
na niski udzia∏ czy wr´cz brak osobników juwenilnych;
• na stanowiskach gatunku obserwuje si´ silnà konkurencj´ o miejsce w szczelinach skalnych. Paprocie sà stamtàd wypierane przez ekspansywne trawy i zio∏a. Z tego
te˝ powodu brak jest wolnych szczelin, gdzie mog∏yby
si´ wysiewaç zarodniki i rozwijaç nowe osobniki. Przyczyny wzmo˝onej konkurencji zapewne mo˝na upatrywaç w nast´pstwach opadu zanieczyszczeƒ, sztucznie
u˝yêniajàcych z natury ubogie siedliska i tym samym
sprzyjajàcych rozwojowi konkurentów paproci;
• na niektórych stanowiskach wyst´pujà niekorzystne dla
paproci zmiany sukcesyjne biocenoz, prowadzàce
do modyfikacji warunków mikroklimatycznych. Warunki
Êwietlne i wilgotnoÊciowe drastycznie zmieni∏y si´ na stanowiskach ko∏o Przygórza i na ˚mijowcu, w których otoczeniu dosz∏o do rozleg∏ych wylesieƒ;
• stanowiska gatunku w wi´kszoÊci znajdujà si´ w pobli˝u
osad lub szlaków turystycznych i, tym samym, sà nara˝one na bezpoÊrednie skutki obecnoÊci cz∏owieka.
Propozycje dotyczàce siedlisk
Wskazane jest odpowiednie kszta∏towanie drzewostanów
w otoczeniu stanowisk paproci, tak by zapewniç im pó∏-
49
Gatunki roÊlin
4066
cieƒ, nie dopuszczajàc do nadmiernego zacienienia ani
do zbytniego nas∏onecznienia i osuszania siedlisk. Istotna jest tak˝e eliminacja gatunków konkurencyjnych ze
szczelin skalnych, tworzenie wolnych, nadajàcych si´
do zasiedlenia mikrosiedlisk oraz aktywne wspomaganie
rozprzestrzeniania si´ paproci.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Propozycje dotyczàce gatunku
Z uwagi na bardzo niskà liczebnoÊç populacji zanokcicy
serpentynowej wydaje si´ konieczne ich zabezpieczenie
i namna˝anie w uprawach ex situ i nast´pnie reintrodukcja
na naturalne stanowiska, po odpowiednim przygotowaniu
mikrosiedlisk, jak to przedstawiono powy˝ej.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Dotychczas aktywna ochrona gatunku nie jest prowadzona.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Badania naukowe dotyczàce zanokcicy serpentynowej i jej
stanowisk konieczne sà zarówno ze wzgl´dów czysto poznawczych, jak i dla stworzenia podstaw programu ochrony gatunku i jego siedlisk. Do najwa˝niejszych kierunków
badaƒ mo˝na zaliczyç:
• badania autekologiczne s∏u˝àce dok∏adnemu poznaniu
wymagaƒ siedliskowych gatunku;
• badania nad mo˝liwoÊciami aktywnego kszta∏towania
w∏aÊciwoÊci mikrosiedlisk paproci na ich stanowiskach;
• badania mo˝liwoÊci uprawy ex situ, hodowli gametofitów in vitro oraz mo˝liwoÊci i technik reintrodukcji
na stanowiska naturalne. Badania takie od kilku lat prowadzone sà w pracowniach Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wroc∏awskiego (Marsza∏ i in. 1999, K. Kromer
– inf. ustna);
• badania stanu ró˝norodnoÊci genetycznej populacji zanokcicy serpentynowej.
Monitoring
Brak jest danych historycznych dotyczàcych liczebnoÊci populacji. Autor monitoruje ich stan od 15 lat. Wydaje si´, ˝e
kompleksowo traktowany monitoring powinien dotyczyç nie
tylko w∏aÊciwoÊci populacji paproci, takich jak: liczebnoÊç,
struktura demograficzna i, ewentualnie, cechy biometryczne
osobników. Celowe by∏oby uzupe∏nienie go o obserwacje
stosunków konkurencji pomi´dzy gatunkami na stanowiskach, a tak˝e stanu zbiorowisk roÊlinnych w ich otoczeniu,
jako czynników ekologicznych decydujàcych o warunkach
wzrostu i szansach przetrwania zanokcicy serpentynowej.
Bibliografia
ČEŘOVSKÝ J., KLAUDISOVÁ A. 1999. Asplenium adulterinum
Milde. W: Čeřovský J, Feráková V. , Holub J., Maglocký S.,
50
Procházka F. Červená kniha ohrozených a vzácných druhov
rastlin a živočichov SR a ČR. Vol. 5. Vyššíe rastliny. Príroda a.
s., Bratislava., s. 46.
ČEŘOVSKÝ J., FERÁKOVÁ V., HOLUB J., MAGLOCKÝ S.,
PROCHÁZKA F. 1999. Červená kniha ohrožených a vzácných
druhov rastlin a živočichov SR a ČR. 5. Vyššíe rastliny. Príroda
a. s., Bratislava.
ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258
FABISZEWSKI J., ZARZYCKI K. 1993. Asplenium adulterinum Milde – zanokcica serpentynowa. W: Zarzycki K., Kaêmierczakowa R. (red.) Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish plant red data book. Pteridophyta and
Spermatophyta. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut
Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
GAUCKLER K. 1954. Serpentinvegetation in Nordbayern. Ber.
Bayer. Bot. Ges. 30: 19–26.
HEGI G. 1984. Illustrierte Flora von Mitteleuropa. 3 Aufl. Bd 1.1.
P. Parey Verl., Berlin–Hamburg.
JALAS J., SUOMINEN J. (red.) 1972. Atlas Florae Europaeae. Distribution of vascular plants in Europe. Vol. 1. The Comm. for
Mapping the Flora of Europe and Soc. Biol. Fennica Vanamo,
Helsinki.
KARPOWICZ W. 1963. Paprocie na serpentynitach w Polsce.
Serpentine ferms in Poland. Fragm. Flor. Geo bot. 9.1: 35–58.
KARPOWICZ W. 1972. Paprocie. PWN, Warszawa.
KÄSERMANN CH. 1999. Asplenium adulterinum Milde –
Braungrünstieliger Streifenfarn, Bastard-S. – Aspleniaceae.
Merkblätter Artenschutz – Blütenpflanzen und Farne (Stand
Oktober 1999). BUWAL/SKEW/ZDSF/PRONATURA 1999.
http:// www.cjb.unige.ch/rsf/deu/fiches/mbas2.htm
KÑCKI Z. (red.) 2003. Zagro˝one gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska. Endangered vascular plants of Lower Silesia.
Instytut Biologii RoÊlin Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Polskie
Tow. Przyjació∏ Przyrody „Pro Natura”, Wroc∏aw.
LOVIS J. D., REICHSTEIN T. 1968. Über das spontane Entstehen
von Asplenium adulterinum aus einem natürlichen Bastard.
Naturwissenschaften 55.3: 117–120.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr.
Ojcz. 57.2: 5–60.
MARSZA¸ J., KROMER K., NOWAK T. 1999. Ochrona paproci
serpentynitowych z Masywu Âl´˝y i mo˝liwoÊci ich rozmna˝ania in vitro. Prace Ogrodu Bot. Uniw. Wroc∏. 5.1: 415–422.
REICHSTEIN T. 1981. Hybrids in European Aspleniaceae (Pteridophyta). Bot. Helv. 91: 81–139.
SCHUBE TH. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien preussischen und österreichischen Anteils. Nischkovsky
Verl., Breslau.
VOGEL J. C., BRECKLE S.-W. 1992. Über die Sepentin-Streifenfarne Asplenium cuneifolium Viv., Asplenium adulterinum Milde und ihre Verbreitung und Gefährdung in Bayern. Ber.
Bayer. Bot. Ges. 63: 61–79.
Paprotniki
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
˚O¸NIERZ L. 1993. Paprocie serpentynitowe w Masywie Âl´˝y.
Annales Silesiae 23: 77–91.
˚O¸NIERZ L. 1997. Dokumentacja przyrodnicza projektowanych u˝ytków ekologicznych na stanowiskach paproci serpentynitowych w Âl´˝aƒskim Parku Krajobrazowym. Manu-
skrypt u Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, DolnoÊlàski Urzàd Wojewódzki we Wroc∏awiu.
˚O¸NIERZ L. 2001. Asplenium adulterinum Milde – Zanokcica
serpentynowa. W: Zarzycki K., Kaêmierczakowa R.
(red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes
and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN
i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 49–51.
4066
Ludwik ˚o∏nierz
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
51