Głowacica - Natura 2000

tytu∏ rozdzia∏u (nazwa rybyG∏owacica
gatunku)
Hucho hucho
(L., 1758)
Synonimy: Salmo hucho Linnaeus, 1758;
S. taimen Pallas, 1773; S. fluviatilis Pallas, 1814; S. (Hucho) hucho Gunther,
1866; S. (Salvelinus) losos Gunther, 1866;
Salvelinus (Hucho) taimen Berg, 1909;
S. hucho Spillmann, 1961.
G∏owacica
Opis gatunku
SpoÊród ryb ∏ososiowatych g∏owacica osiàga najwi´ksze
rozmiary. Najwi´kszy z∏owiony osobnik mia∏ d∏ugoÊç
1,83 m i mas´ 60 kg, zaÊ jej syberyjski podgatunek (H. hucho taimen) 2,10 m i 105 kg.
Kszta∏t silnie wyd∏u˝ony, torpedowaty, na przekroju poprzecznym owalny. G∏owa du˝a, szeroka, lekko sp∏aszczona grzbietobrzusznie. P∏etwa ogonowa du˝a, wci´ta.
Cia∏o pokryte drobnymi cykloidalnymi ∏uskami, mocno
osadzonymi w skórze.
Ubarwienie zmienne, najcz´Êciej brunatne lub bràzowe,
z szarym odcieniem na g∏owie i bokach. G∏owa, grzbiet
i boki pokryte owalnymi lub nieregularnymi plamkami. Na
bokach cz´sto wyst´pujà x-kszta∏tne c´tki.
Ubarwienie m∏odych osobników jest najcz´Êciej bràzowawe.
Od grzbietu w stron´ brzucha biegnie 7–12 pod∏u˝nych stalowoszarych plam, które utrzymujà si´ przez okres do 2.5 lat.
Dymorfizm p∏ciowy zaznaczony s∏abo. Wyraêne ró˝nice
mi´dzy samcami i samicami manifestujà si´ w okresie tar∏a. Samce sà wtedy ciemniejsze, z jasnomiedzianoczerwo-
1105
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
M∏odociane osobniki (do d∏ugoÊci 30–40 cm) ze wzgl´du
na kszta∏t cia∏a i cz´Êciowo ubarwienie sà cz´sto mylone
z pstràgami potokowymi (Salmo trutta m. trutta), êródlanymi (Salvelinus fontinalis) i t´czowymi (Oncorhynchus
mykiss). G∏owacica w odró˝nieniu od pstràgów ma mocno wci´tà p∏etw´ ogonowà.
Cechy biologiczne
Rozmna˝anie
Samce dojrza∏oÊç p∏ciowà osiàgajà po ukoƒczeniu 3-4,
a samice 4–5 lat, przy d∏ugoÊci ca∏kowitej odpowiednio
54–64 i 63–67 cm. Tar∏o rozpoczyna si´ na poczàtku kwietnia, gdy woda osiàgnie temperatur´ 7–10ºC i trwa do
pierwszych dni maja. Przed tar∏em osobniki obu p∏ci ∏àczà
si´ w pary i wspólnie podà˝ajà na tarliska, gdzie wspólnie
przez kilka dniu formujà gniazda o d∏ugoÊci 1,2–2,0 m d∏ugoÊci, 0,6 m szerokoÊci i 0,3–0,5 m g∏´bokoÊci.
Sk∏adanie ikry mo˝e trwaç kilka dni, a najwi´ksze nat´˝enie ma miejsce w godzinach popo∏udniowych. P∏odnoÊç tego gatunku wynosi od 1,6 do 35,0 tys. ziaren ikry.
Ârednica dojrza∏ej ikry waha si´ od 3,6 do 6,0 mm (Êrednio 4,6). Ikra ma kolor bursztynowo˝ó∏ty lub pomaraƒczowoczerwony.
Okres inkubacji ikry zale˝y od temperatury wody. W przedziale temperatur 6,3–9,9ºC. – od zap∏odnienia do momentu wyklucia si´ larw potrzeba 43 do 38 dni, co odpowiada 378–261 stopniodni (Do). W warunkach naturalnych larwy wyl´gajà si´ pod koniec maja lub na poczàtku
czerwca i przechodzà na egzogenne od˝ywianie po okresie oko∏o dwóch tygodni.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
ryby szcz´kowe
(Gnathostomata),
∏ososiokszta∏tne, ∏ososiowate
nymi, ciemnoczerwonymi lub ciemnofioletowymi bokami.
Samice majà oliwkowozielone ubarwienie grzbietu oraz
boków. Wyraêne ró˝nice objawiajà si´ ponadto w budowie
brodawki p∏ciowej, która u samic jest mocniej rozwini´ta
(Holčik i in. 1988, Witkowski 2000, 2001).
249
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1105
AktywnoÊç
Najwi´kszà aktywnoÊç pokarmowà gatunek ten wykazuje
pod koniec jesieni (od koƒca paêdziernika) do wczesnej
wiosny oraz tu˝ po odbytym tarle (maj). W tym okresie
wskaênik nape∏nienia ˝o∏àdka jest najwy˝szy i wynosi ok.
5,1%. ˚eruje najintensywniej podczas gwa∏townych za∏amaƒ pogody oraz gwa∏townych spadków ciÊnienia atmosferycznego, szczególnie w godzinach popo∏udniowych
i wieczornych; w lecie wczesnym rankiem. W okresie letnim, z racji temperatury wody, zajmuje stanowiska w pobli˝u szypotów i ujÊç zimnych potoków. W zimnych porach roku przebywa w g∏´bszych i spokojniejszych partiach rzeki.
Sposób od˝ywiania
Gatunek drapie˝ny. Pokarm stadiów m∏odocianych stanowià bezkr´gowce wodne, g∏ównie larwy owadów (ochotkowate, widelnice, j´tki, chruÊciki) oraz skorupiaki. Przy
rozmiarach 50–100 mm w pokarmie pojawiajà si´ ryby –
g∏ównie wyl´g Êwinki (Chondrostoma nasus), strzebli potokowej (Phoxinus phoxinus) i innych ryb karpiowatych.
Wi´ksze osobniki ˝erujà na dominujàcych reofilnych gatunkach – brzanka (Barbus peloponnesius), kie∏b (Gobio
gobio), ukleja (Alburnus alburnus), kleƒ (Leuciscus cephalus), p∏oç (Rutilus rutilus), jelec (L. leuciscus), brzana (B.
barbus), Êwinka (Ch. nasus) oraz g∏owacze (Cottus sp.).
W okresie jesieni odnotowywano w pokarmie g∏owacicy
obecnoÊç ˝ab (Rana sp.). Rozmiary zjadanych ofiar stanowià do 37% ca∏kowitej d∏ugoÊci g∏owacicy.
Cechy ekologiczne
Mapa rozmieszczenia w Polsce
Na terenie Polski g∏owacica w granicach jej naturalnego area∏u wyst´powa∏a w dwóch ciekach – Czarnej Orawie z dop∏ywami (Lipnica, Syhlec, Zubrzyca) oraz Czadeczce. Wobec tego, ˝e znajdowa∏a si´ tam na granicy ekstynkcji, na poczàtku
lat pi´çdziesiàtych dokonano jej introdukcji do dorzecza Wis∏y.
Poczàtkowo do Popradu i Dunajca, a póêniej do Sanu, Raby
Skawy i So∏y. Wprowadzono jà równie˝ do dorzecza Odry –
Nysy K∏odzkiej, Bobru i Gwdy. W wyniku tych zabiegów samorozradzajàce si´ populacje wyst´pujà obecnie w Dunajcu, Popradzie, Sanie i prawdopodobnie w Bobrze i Gwdzie.
14
A
1
2
15
3
4
16
5
6
17
Siedliska
Typowe dla g∏owacicy Êrodowiska stanowià du˝e, g∏´bokie i czyste podgórskie rzeki – obejmujàce górnà cz´Êç
krainy brzany i lipienia. Gatunek ten preferuje odcinki
o dnie ˝wirowatym, wartkim pràdzie, temperaturze wody
ok. 15ºC (w lecie nieprzekraczajàcej 20–22°C) i nasyceniu tlenem 8–9, ale nie ni˝szym ni˝ 5 mg/l. Najcz´Êciej
zajmuje stanowiska poni˝ej naturalnych progów i wodospadów, w pobli˝u ujÊcia wi´kszych potoków, w sàsiedztwie du˝ych g∏azów i kamieni oraz za zwalonymi do wody
drzewami. M∏ode, niedojrza∏e p∏ciowo osobniki poczàtkowo przebywajà w pobli˝u tarlisk. Zajmujà p∏ytkie
(0,15–0,30 cm) przybrze˝ne partie z wolno p∏ynàcà wodà.
7
8
18
9
19
20
21
22
23
24
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
A
B
B
C
C
D
D
54
54
E
E
F
F
G
G
53
53
H
H
I
I
52
52
J
J
K
K
L
L
M
M
51
51
N
N
O
1
O
2
1
3
4
2
5
16
6
50
7
17
P
P
A
Siedliska z Za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, mogàce wchodziç w zakres
zainteresowania
3220 – pionierska roÊlinnoÊç na kamieƒcach górskich potoków
250
zosta∏o w du˝ym stopniu ograniczone w wyniku hydrotechnicznej zabudowy cieków, zanieczyszczenia, wylesiania zlewni
i nadmiernych po∏owów. W wyniku tych oddzia∏ywaƒ gatunek
ten aktualnie zasiedla ju˝ tylko ok. 33% dawnego area∏u.
1Bf
a bc
e f
Bd
g h i
R
R
j k l
C
0
20 40 60 80 100km
S
S
49
rzeki do których g∏owacica zosta∏a introdukowana
nieistniejàce autochtoniczne stanowiska
Status gatunku
Brak danych.
Wyst´powanie gatunku na
obszarach chronionych
Na obszarach chronionych, lub cz´Êciowo chronionych,
w Polsce wyst´puje niewielka cz´Êç populacji tego gatunku. Jego obecnoÊç odnotowano w Dunajcu na terenie
Pieniƒskiego Parku Narodowego, w Popradzkim Parku
Krajobrazowym, Bieszczdzkim Parku Narodowym oraz
Parku Krajobrazowym Doliny Bobru.
Rozmieszczenie geograficzne
Przemiany i stan populacji w skali
kraju, potencjalne zagro˝enia
G∏owacica jest endemitem dorzecza Dunaju. Do niedawna
zasiedla∏a zarówno Dunaj (a˝ do ˚elaznych Wrót), jak i wi´kszoÊç jego podgórskich dop∏ywów. Obecne jej wyst´powanie
Rozwój i stan populacji
Silne k∏usownictwo w polskim fragmencie dorzecza Orawy
oraz zanieczyszczenia Czadeczki spowodowa∏y, ˝e na po-
tytu∏ rozdzia∏u (nazwa rybyG∏owacica
gatunku)
czàtku lat pi´çdziesiàtych liczebnoÊç g∏owacicy zmniejszy∏a
si´ do krytycznego stanu. W tej sytuacji zdecydowano si´ na
jej translokacj´ poza obszar naturalnego area∏u – do kilku
du˝ych rzek o podgórskim charakterze w dorzeczu Wis∏y
i Odry (Witkowski 1996, 2003, Witkowski & Bartel 1999).
Akcja ta zwiàzana by∏a z jednoczesnym utworzeniem stad
tarlaków w kilku oÊrodkach zarybieniowych PZW (m.in.
w ¸opusznej k.Nowego Targu, Czarcim Jarze, Rumii, Rutkach, Zawoi). Aktualnie jedyne stado tego gatunku hodowane jest w ¸opusznej. Obejmuje ono ok. 150 sztuk doros∏ych ryb i ok. 2000 m∏odszych osobników w wieku od
1 do 4 lat. Co roku produkcja materia∏u zarybieniowego
(wyl´g, narybek) si´ga ok. 700 tys. Gwarantuje to utrzymanie tego gatunku w naszych wodach, a jednoczeÊnie
pozwala na jej w´dkarskà eksploatacj´ szacowanà na ok.
200 sztuk w skali roku.
Propozycje wzgl´dem populacji
W rzekach, do których gatunek ten zosta∏ translokowany,
nale˝y zabezpieczyç mo˝liwoÊci odbycia naturalnego tar∏a.
Potencjalne zagro˝enia
Sta∏e zarybienia podtrzymujà obecnoÊç g∏owacicy w naszych
wodach. G∏ówne zagro˝enia dla tego gatunku wynikajà z:
• fragmentacji rzek w wyniku istnienia budowli wodnych,
jakimi sà zbiorniki zaporowe oraz wysokie progi,
• gwa∏townych zrzutów wody z zbiorników zaporowych,
• poboru kruszywa z koryta rzek,
• wylesiania zlewni prowadzàcych do ograniczenia retencji wody,
• drastycznego zmniejszania si´ w niektórych rzekach liczebnoÊci gatunków ryb stanowiàcych pokarm g∏owacicy
• braku klarownych uregulowaƒ prawnych pozwalajàcych
na w´dkarskà eksploatacj´ gatunku
ANDRZEJEWSKI W. 1997. Mo˝liwoÊci wsiedlenia g∏owacicy (Hucho hucho L.) do rzeki Gwdy i jej dop∏ywów. Katedra Rybactwa Âródlàdowego i Akwakultury, AR, Poznaƒ, 55 p.
BASTL I. & KIRKA A. 1959. Prispevok k biometrike, výskytu a rastu mladi hlávatok (Hucho hucho Linne, 1758) z tečucich
vod a umelého chovu v prvom roku života. Biol. Prace, 5:
41–109.
HARSANYI A. 1982. Der Huchen. Paul Parey Verl., Hamburg-Berlin, 175 p.
HOLČIK J. 1995. Threatened fishes of the world: Hucho hucho
(Linnaeus, 1758)(Salmonidae, Huchoninae). Env. Biol. Fish.,
43: 105–106.
HOLČIK J. 2004. Fishes of the Poprad River, their present-day status and utilization. Rocz. Nauk. PZW, 17 (suppl.): (w druku).
HOLČIK J., HENSEL K., NIESLANIK J. & SKACEL L., 1988. – The
Eurasian Huchen, Hucho hucho. Largest salmon of the World.
Dr. W. Junk Publ., Dordrecht, Boston, Lancaster, 341 p.
KO¸DER W. 1964. Ichtiofauna Czarnej Orawy. Wiad. W´dk.,
9: 10–11.
KUKU¸A K. 2003. Structural changes in the ichthyofauna of the
Carpathian tributaries of the River Vistula caused by anthropogenic factors. Suppl. at Acta Hydrobiol., 4: 1–63.
KULMATYCKI W. 1931. G∏owacica z punktu widzenia ochrony
przyrody. Ochr. Przyr., 11: 74–88.
PRAWOCHE¡SKI R. & KO¸DER W. 1968. Synopsis of biological
data on Hucho hucho (Linnaeus, 1758). FAO Fish. Synop.,
22: 1–14.
PRZYBYLSKI M., MARSZA¸ L., ZI¢BA G. & AUGUSTYN L. 2002. –
Monitoring ichtiofauny systemu rzeki Czarnej Orawy. Rocz.
Nauk. PZW, 15: 15–39.
STARMACH J. 1983/1984. Fish zones of the river Dunajec upper
catchment basin. Acta Hydrobiol., 25/26: 415–427.
WITKOWSKI A. 1988. The spawning run of the Huchen Hucho
hucho (L.) and its analysis. Acta Ichthyol. & Piscat., 28:
23–31.
WITKOWSKI A. 1990. O zagro˝eniu g∏owacicy Hucho hucho (L.)
w Europie. Chroƒ Przyr. Ojcz., 46: 47–53.
WITKOWSKI A. 1992. G∏owacica Hucho hucho (Linne, 1758). W:
Propozycje wzgl´dem siedliska gatunku
Dla stworzenia optymalnych warunków dla egzystencji tego gatunku na obszarze po∏udniowej Polski nale˝a∏oby:
• udro˝niç pofragmentowane odcinki rzek w wyniku ich
hydrotechnicznej zabudowy (zbiorniki zaporowe, wysokie progi, regulacje),
• dostosowaç rytmik´ zrzutów wody ze zbiorników do cyklu
biologicznego ryb (tar∏o, odrost m∏odocianych stadiów)
• zaniechaç eksploatacji kruszywa z koryta rzek, prowadzàcej do ograniczenia tarlisk,
• zmniejszyç wyr´b lasów w zlewni, co powinno przeciwdzia∏aç gwa∏townym sp∏ywom wód, a jednoczeÊnie ustabilizowaç i zapewniç jej odpowiednià iloÊç w okresie letnich ni˝ówek,
• odtworzyç sk∏ad i liczebnoÊç reofilnych ryb karpiowatych, które stanowià g∏ówny pokarm tego gatunku.
Propozycje wzgl´dem gatunku
Gatunek obj´ty ochronà rybackà i umieszczony w Polskiej
Czerwonej Ksi´dze Zwierzàt. Wymiar ochronny 70 cm,
okres ochronny 01.III–31 V. Dozwolony po∏ów – 1 sztuka
na tydzieƒ.
DoÊwiadczenia i kierunki badaƒ
Oceniç aktualne warunki Êrodowiskowe oraz mo˝liwoÊci
przywrócenia g∏owacicy do autochtonicznych cieków (górne dorzecze Czarnej Orawy i Czadeczka).
Zbadaç aktualnà liczebnoÊç oraz area∏ wyst´powania gatunku w ciekach, do których zosta∏ translokowany.
Doskonaliç metody hodowli materia∏u zarybieniowego,
szczególnie w oparciu o sztuczne pasze.
Dokonaç oceny efektywnoÊci zarybieƒ, przy uwzgl´dnieniu
pory roku oraz stosowanego asortymentu.
Bibliografia
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
1105
251
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1105
252
G∏owacinski Z. (red.) Polska Czerwona Ksi´ga Zwierzàt,
PWRiL, Warszawa, 245–246.
WITKOWSKI A. 1996. G∏owacica, Hucho hucho (L.) (Salmonidae)
– uratowany gatunek dla polskiej ichtiofauny. Zool. Pol., 41
(suppl.): 131–136.
WITKOWSKI A. 2000. G∏owacica, Hucho hucho (Linnaeus,
1758). W: Bryliƒska M. (red.) Ryby s∏odkowodne Polski, PWN,
Warszawa, 400–405.
WITKOWSKI A. 2003. The huhen, Hucho hucho (L.) (Salmonidae)
– a species saved for the Polish ichthyofauna. Suppl. at Acta
Hydrobiol., 6: 109–113.
WITKOWSKI A. & BARTEL R. 1999. Rola hodowli i chowu w aktywnej ochronie ryb ∏ososiowatych. XXIV Krajowa konferencja
Hodowców ryb ¸ososiowatych, Mierki. Wyd. IRS, 35–44.
WITKOWSKI A. & KOKUREWICZ B. 1981. The embryonal and
postembryonal development of the Danube salmon Hucho
Hucho (L.)(Pisces: Salmonidae). Acta Hydrobiol., 23:
85–94.
WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M., 1980.- Aklimatyzacja i rozsiedlenie g∏owacicy w Polsce. Gosp. Ryb., 1: 6–9.
WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M. 1983/1984. The food of the
Danube salmon Hucho hucho (L.) introduced into the Dunajec river. Acta Hydrobiol., 25/26: 205–214.
WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M. 1988. G∏owacica w Polsce –
stan obecny i perspektywy. Gosp. Ryb., 11: 9–11.
WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M. 1989. Biologiczna charakterystyka g∏owacicy, Hucho hucho (L.) introdukowanej do dorzecza Dunajca. Rocz. Nauk. PZW, 2: 15–44.
WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M. 1994. The huchen Hucho hucho (L.) in Poland. Lindberger hefte, 4: 129–138.
Andrzej Witkowski