Głowacica - Natura 2000
Transkrypt
Głowacica - Natura 2000
tytu∏ rozdzia∏u (nazwa rybyG∏owacica gatunku) Hucho hucho (L., 1758) Synonimy: Salmo hucho Linnaeus, 1758; S. taimen Pallas, 1773; S. fluviatilis Pallas, 1814; S. (Hucho) hucho Gunther, 1866; S. (Salvelinus) losos Gunther, 1866; Salvelinus (Hucho) taimen Berg, 1909; S. hucho Spillmann, 1961. G∏owacica Opis gatunku SpoÊród ryb ∏ososiowatych g∏owacica osiàga najwi´ksze rozmiary. Najwi´kszy z∏owiony osobnik mia∏ d∏ugoÊç 1,83 m i mas´ 60 kg, zaÊ jej syberyjski podgatunek (H. hucho taimen) 2,10 m i 105 kg. Kszta∏t silnie wyd∏u˝ony, torpedowaty, na przekroju poprzecznym owalny. G∏owa du˝a, szeroka, lekko sp∏aszczona grzbietobrzusznie. P∏etwa ogonowa du˝a, wci´ta. Cia∏o pokryte drobnymi cykloidalnymi ∏uskami, mocno osadzonymi w skórze. Ubarwienie zmienne, najcz´Êciej brunatne lub bràzowe, z szarym odcieniem na g∏owie i bokach. G∏owa, grzbiet i boki pokryte owalnymi lub nieregularnymi plamkami. Na bokach cz´sto wyst´pujà x-kszta∏tne c´tki. Ubarwienie m∏odych osobników jest najcz´Êciej bràzowawe. Od grzbietu w stron´ brzucha biegnie 7–12 pod∏u˝nych stalowoszarych plam, które utrzymujà si´ przez okres do 2.5 lat. Dymorfizm p∏ciowy zaznaczony s∏abo. Wyraêne ró˝nice mi´dzy samcami i samicami manifestujà si´ w okresie tar∏a. Samce sà wtedy ciemniejsze, z jasnomiedzianoczerwo- 1105 Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi gatunkami M∏odociane osobniki (do d∏ugoÊci 30–40 cm) ze wzgl´du na kszta∏t cia∏a i cz´Êciowo ubarwienie sà cz´sto mylone z pstràgami potokowymi (Salmo trutta m. trutta), êródlanymi (Salvelinus fontinalis) i t´czowymi (Oncorhynchus mykiss). G∏owacica w odró˝nieniu od pstràgów ma mocno wci´tà p∏etw´ ogonowà. Cechy biologiczne Rozmna˝anie Samce dojrza∏oÊç p∏ciowà osiàgajà po ukoƒczeniu 3-4, a samice 4–5 lat, przy d∏ugoÊci ca∏kowitej odpowiednio 54–64 i 63–67 cm. Tar∏o rozpoczyna si´ na poczàtku kwietnia, gdy woda osiàgnie temperatur´ 7–10ºC i trwa do pierwszych dni maja. Przed tar∏em osobniki obu p∏ci ∏àczà si´ w pary i wspólnie podà˝ajà na tarliska, gdzie wspólnie przez kilka dniu formujà gniazda o d∏ugoÊci 1,2–2,0 m d∏ugoÊci, 0,6 m szerokoÊci i 0,3–0,5 m g∏´bokoÊci. Sk∏adanie ikry mo˝e trwaç kilka dni, a najwi´ksze nat´˝enie ma miejsce w godzinach popo∏udniowych. P∏odnoÊç tego gatunku wynosi od 1,6 do 35,0 tys. ziaren ikry. Ârednica dojrza∏ej ikry waha si´ od 3,6 do 6,0 mm (Êrednio 4,6). Ikra ma kolor bursztynowo˝ó∏ty lub pomaraƒczowoczerwony. Okres inkubacji ikry zale˝y od temperatury wody. W przedziale temperatur 6,3–9,9ºC. – od zap∏odnienia do momentu wyklucia si´ larw potrzeba 43 do 38 dni, co odpowiada 378–261 stopniodni (Do). W warunkach naturalnych larwy wyl´gajà si´ pod koniec maja lub na poczàtku czerwca i przechodzà na egzogenne od˝ywianie po okresie oko∏o dwóch tygodni. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków ryby szcz´kowe (Gnathostomata), ∏ososiokszta∏tne, ∏ososiowate nymi, ciemnoczerwonymi lub ciemnofioletowymi bokami. Samice majà oliwkowozielone ubarwienie grzbietu oraz boków. Wyraêne ró˝nice objawiajà si´ ponadto w budowie brodawki p∏ciowej, która u samic jest mocniej rozwini´ta (Holčik i in. 1988, Witkowski 2000, 2001). 249 Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 1105 AktywnoÊç Najwi´kszà aktywnoÊç pokarmowà gatunek ten wykazuje pod koniec jesieni (od koƒca paêdziernika) do wczesnej wiosny oraz tu˝ po odbytym tarle (maj). W tym okresie wskaênik nape∏nienia ˝o∏àdka jest najwy˝szy i wynosi ok. 5,1%. ˚eruje najintensywniej podczas gwa∏townych za∏amaƒ pogody oraz gwa∏townych spadków ciÊnienia atmosferycznego, szczególnie w godzinach popo∏udniowych i wieczornych; w lecie wczesnym rankiem. W okresie letnim, z racji temperatury wody, zajmuje stanowiska w pobli˝u szypotów i ujÊç zimnych potoków. W zimnych porach roku przebywa w g∏´bszych i spokojniejszych partiach rzeki. Sposób od˝ywiania Gatunek drapie˝ny. Pokarm stadiów m∏odocianych stanowià bezkr´gowce wodne, g∏ównie larwy owadów (ochotkowate, widelnice, j´tki, chruÊciki) oraz skorupiaki. Przy rozmiarach 50–100 mm w pokarmie pojawiajà si´ ryby – g∏ównie wyl´g Êwinki (Chondrostoma nasus), strzebli potokowej (Phoxinus phoxinus) i innych ryb karpiowatych. Wi´ksze osobniki ˝erujà na dominujàcych reofilnych gatunkach – brzanka (Barbus peloponnesius), kie∏b (Gobio gobio), ukleja (Alburnus alburnus), kleƒ (Leuciscus cephalus), p∏oç (Rutilus rutilus), jelec (L. leuciscus), brzana (B. barbus), Êwinka (Ch. nasus) oraz g∏owacze (Cottus sp.). W okresie jesieni odnotowywano w pokarmie g∏owacicy obecnoÊç ˝ab (Rana sp.). Rozmiary zjadanych ofiar stanowià do 37% ca∏kowitej d∏ugoÊci g∏owacicy. Cechy ekologiczne Mapa rozmieszczenia w Polsce Na terenie Polski g∏owacica w granicach jej naturalnego area∏u wyst´powa∏a w dwóch ciekach – Czarnej Orawie z dop∏ywami (Lipnica, Syhlec, Zubrzyca) oraz Czadeczce. Wobec tego, ˝e znajdowa∏a si´ tam na granicy ekstynkcji, na poczàtku lat pi´çdziesiàtych dokonano jej introdukcji do dorzecza Wis∏y. Poczàtkowo do Popradu i Dunajca, a póêniej do Sanu, Raby Skawy i So∏y. Wprowadzono jà równie˝ do dorzecza Odry – Nysy K∏odzkiej, Bobru i Gwdy. W wyniku tych zabiegów samorozradzajàce si´ populacje wyst´pujà obecnie w Dunajcu, Popradzie, Sanie i prawdopodobnie w Bobrze i Gwdzie. 14 A 1 2 15 3 4 16 5 6 17 Siedliska Typowe dla g∏owacicy Êrodowiska stanowià du˝e, g∏´bokie i czyste podgórskie rzeki – obejmujàce górnà cz´Êç krainy brzany i lipienia. Gatunek ten preferuje odcinki o dnie ˝wirowatym, wartkim pràdzie, temperaturze wody ok. 15ºC (w lecie nieprzekraczajàcej 20–22°C) i nasyceniu tlenem 8–9, ale nie ni˝szym ni˝ 5 mg/l. Najcz´Êciej zajmuje stanowiska poni˝ej naturalnych progów i wodospadów, w pobli˝u ujÊcia wi´kszych potoków, w sàsiedztwie du˝ych g∏azów i kamieni oraz za zwalonymi do wody drzewami. M∏ode, niedojrza∏e p∏ciowo osobniki poczàtkowo przebywajà w pobli˝u tarlisk. Zajmujà p∏ytkie (0,15–0,30 cm) przybrze˝ne partie z wolno p∏ynàcà wodà. 7 8 18 9 19 20 21 22 23 24 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 A B B C C D D 54 54 E E F F G G 53 53 H H I I 52 52 J J K K L L M M 51 51 N N O 1 O 2 1 3 4 2 5 16 6 50 7 17 P P A Siedliska z Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej, mogàce wchodziç w zakres zainteresowania 3220 – pionierska roÊlinnoÊç na kamieƒcach górskich potoków 250 zosta∏o w du˝ym stopniu ograniczone w wyniku hydrotechnicznej zabudowy cieków, zanieczyszczenia, wylesiania zlewni i nadmiernych po∏owów. W wyniku tych oddzia∏ywaƒ gatunek ten aktualnie zasiedla ju˝ tylko ok. 33% dawnego area∏u. 1Bf a bc e f Bd g h i R R j k l C 0 20 40 60 80 100km S S 49 rzeki do których g∏owacica zosta∏a introdukowana nieistniejàce autochtoniczne stanowiska Status gatunku Brak danych. Wyst´powanie gatunku na obszarach chronionych Na obszarach chronionych, lub cz´Êciowo chronionych, w Polsce wyst´puje niewielka cz´Êç populacji tego gatunku. Jego obecnoÊç odnotowano w Dunajcu na terenie Pieniƒskiego Parku Narodowego, w Popradzkim Parku Krajobrazowym, Bieszczdzkim Parku Narodowym oraz Parku Krajobrazowym Doliny Bobru. Rozmieszczenie geograficzne Przemiany i stan populacji w skali kraju, potencjalne zagro˝enia G∏owacica jest endemitem dorzecza Dunaju. Do niedawna zasiedla∏a zarówno Dunaj (a˝ do ˚elaznych Wrót), jak i wi´kszoÊç jego podgórskich dop∏ywów. Obecne jej wyst´powanie Rozwój i stan populacji Silne k∏usownictwo w polskim fragmencie dorzecza Orawy oraz zanieczyszczenia Czadeczki spowodowa∏y, ˝e na po- tytu∏ rozdzia∏u (nazwa rybyG∏owacica gatunku) czàtku lat pi´çdziesiàtych liczebnoÊç g∏owacicy zmniejszy∏a si´ do krytycznego stanu. W tej sytuacji zdecydowano si´ na jej translokacj´ poza obszar naturalnego area∏u – do kilku du˝ych rzek o podgórskim charakterze w dorzeczu Wis∏y i Odry (Witkowski 1996, 2003, Witkowski & Bartel 1999). Akcja ta zwiàzana by∏a z jednoczesnym utworzeniem stad tarlaków w kilku oÊrodkach zarybieniowych PZW (m.in. w ¸opusznej k.Nowego Targu, Czarcim Jarze, Rumii, Rutkach, Zawoi). Aktualnie jedyne stado tego gatunku hodowane jest w ¸opusznej. Obejmuje ono ok. 150 sztuk doros∏ych ryb i ok. 2000 m∏odszych osobników w wieku od 1 do 4 lat. Co roku produkcja materia∏u zarybieniowego (wyl´g, narybek) si´ga ok. 700 tys. Gwarantuje to utrzymanie tego gatunku w naszych wodach, a jednoczeÊnie pozwala na jej w´dkarskà eksploatacj´ szacowanà na ok. 200 sztuk w skali roku. Propozycje wzgl´dem populacji W rzekach, do których gatunek ten zosta∏ translokowany, nale˝y zabezpieczyç mo˝liwoÊci odbycia naturalnego tar∏a. Potencjalne zagro˝enia Sta∏e zarybienia podtrzymujà obecnoÊç g∏owacicy w naszych wodach. G∏ówne zagro˝enia dla tego gatunku wynikajà z: • fragmentacji rzek w wyniku istnienia budowli wodnych, jakimi sà zbiorniki zaporowe oraz wysokie progi, • gwa∏townych zrzutów wody z zbiorników zaporowych, • poboru kruszywa z koryta rzek, • wylesiania zlewni prowadzàcych do ograniczenia retencji wody, • drastycznego zmniejszania si´ w niektórych rzekach liczebnoÊci gatunków ryb stanowiàcych pokarm g∏owacicy • braku klarownych uregulowaƒ prawnych pozwalajàcych na w´dkarskà eksploatacj´ gatunku ANDRZEJEWSKI W. 1997. Mo˝liwoÊci wsiedlenia g∏owacicy (Hucho hucho L.) do rzeki Gwdy i jej dop∏ywów. Katedra Rybactwa Âródlàdowego i Akwakultury, AR, Poznaƒ, 55 p. BASTL I. & KIRKA A. 1959. Prispevok k biometrike, výskytu a rastu mladi hlávatok (Hucho hucho Linne, 1758) z tečucich vod a umelého chovu v prvom roku života. Biol. Prace, 5: 41–109. HARSANYI A. 1982. Der Huchen. Paul Parey Verl., Hamburg-Berlin, 175 p. HOLČIK J. 1995. Threatened fishes of the world: Hucho hucho (Linnaeus, 1758)(Salmonidae, Huchoninae). Env. Biol. Fish., 43: 105–106. HOLČIK J. 2004. Fishes of the Poprad River, their present-day status and utilization. Rocz. Nauk. PZW, 17 (suppl.): (w druku). HOLČIK J., HENSEL K., NIESLANIK J. & SKACEL L., 1988. – The Eurasian Huchen, Hucho hucho. Largest salmon of the World. Dr. W. Junk Publ., Dordrecht, Boston, Lancaster, 341 p. KO¸DER W. 1964. Ichtiofauna Czarnej Orawy. Wiad. W´dk., 9: 10–11. KUKU¸A K. 2003. Structural changes in the ichthyofauna of the Carpathian tributaries of the River Vistula caused by anthropogenic factors. Suppl. at Acta Hydrobiol., 4: 1–63. KULMATYCKI W. 1931. G∏owacica z punktu widzenia ochrony przyrody. Ochr. Przyr., 11: 74–88. PRAWOCHE¡SKI R. & KO¸DER W. 1968. Synopsis of biological data on Hucho hucho (Linnaeus, 1758). FAO Fish. Synop., 22: 1–14. PRZYBYLSKI M., MARSZA¸ L., ZI¢BA G. & AUGUSTYN L. 2002. – Monitoring ichtiofauny systemu rzeki Czarnej Orawy. Rocz. Nauk. PZW, 15: 15–39. STARMACH J. 1983/1984. Fish zones of the river Dunajec upper catchment basin. Acta Hydrobiol., 25/26: 415–427. WITKOWSKI A. 1988. The spawning run of the Huchen Hucho hucho (L.) and its analysis. Acta Ichthyol. & Piscat., 28: 23–31. WITKOWSKI A. 1990. O zagro˝eniu g∏owacicy Hucho hucho (L.) w Europie. Chroƒ Przyr. Ojcz., 46: 47–53. WITKOWSKI A. 1992. G∏owacica Hucho hucho (Linne, 1758). W: Propozycje wzgl´dem siedliska gatunku Dla stworzenia optymalnych warunków dla egzystencji tego gatunku na obszarze po∏udniowej Polski nale˝a∏oby: • udro˝niç pofragmentowane odcinki rzek w wyniku ich hydrotechnicznej zabudowy (zbiorniki zaporowe, wysokie progi, regulacje), • dostosowaç rytmik´ zrzutów wody ze zbiorników do cyklu biologicznego ryb (tar∏o, odrost m∏odocianych stadiów) • zaniechaç eksploatacji kruszywa z koryta rzek, prowadzàcej do ograniczenia tarlisk, • zmniejszyç wyr´b lasów w zlewni, co powinno przeciwdzia∏aç gwa∏townym sp∏ywom wód, a jednoczeÊnie ustabilizowaç i zapewniç jej odpowiednià iloÊç w okresie letnich ni˝ówek, • odtworzyç sk∏ad i liczebnoÊç reofilnych ryb karpiowatych, które stanowià g∏ówny pokarm tego gatunku. Propozycje wzgl´dem gatunku Gatunek obj´ty ochronà rybackà i umieszczony w Polskiej Czerwonej Ksi´dze Zwierzàt. Wymiar ochronny 70 cm, okres ochronny 01.III–31 V. Dozwolony po∏ów – 1 sztuka na tydzieƒ. DoÊwiadczenia i kierunki badaƒ Oceniç aktualne warunki Êrodowiskowe oraz mo˝liwoÊci przywrócenia g∏owacicy do autochtonicznych cieków (górne dorzecze Czarnej Orawy i Czadeczka). Zbadaç aktualnà liczebnoÊç oraz area∏ wyst´powania gatunku w ciekach, do których zosta∏ translokowany. Doskonaliç metody hodowli materia∏u zarybieniowego, szczególnie w oparciu o sztuczne pasze. Dokonaç oceny efektywnoÊci zarybieƒ, przy uwzgl´dnieniu pory roku oraz stosowanego asortymentu. Bibliografia Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Propozycje dzia∏aƒ ochronnych 1105 251 Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 1105 252 G∏owacinski Z. (red.) Polska Czerwona Ksi´ga Zwierzàt, PWRiL, Warszawa, 245–246. WITKOWSKI A. 1996. G∏owacica, Hucho hucho (L.) (Salmonidae) – uratowany gatunek dla polskiej ichtiofauny. Zool. Pol., 41 (suppl.): 131–136. WITKOWSKI A. 2000. G∏owacica, Hucho hucho (Linnaeus, 1758). W: Bryliƒska M. (red.) Ryby s∏odkowodne Polski, PWN, Warszawa, 400–405. WITKOWSKI A. 2003. The huhen, Hucho hucho (L.) (Salmonidae) – a species saved for the Polish ichthyofauna. Suppl. at Acta Hydrobiol., 6: 109–113. WITKOWSKI A. & BARTEL R. 1999. Rola hodowli i chowu w aktywnej ochronie ryb ∏ososiowatych. XXIV Krajowa konferencja Hodowców ryb ¸ososiowatych, Mierki. Wyd. IRS, 35–44. WITKOWSKI A. & KOKUREWICZ B. 1981. The embryonal and postembryonal development of the Danube salmon Hucho Hucho (L.)(Pisces: Salmonidae). Acta Hydrobiol., 23: 85–94. WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M., 1980.- Aklimatyzacja i rozsiedlenie g∏owacicy w Polsce. Gosp. Ryb., 1: 6–9. WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M. 1983/1984. The food of the Danube salmon Hucho hucho (L.) introduced into the Dunajec river. Acta Hydrobiol., 25/26: 205–214. WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M. 1988. G∏owacica w Polsce – stan obecny i perspektywy. Gosp. Ryb., 11: 9–11. WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M. 1989. Biologiczna charakterystyka g∏owacicy, Hucho hucho (L.) introdukowanej do dorzecza Dunajca. Rocz. Nauk. PZW, 2: 15–44. WITKOWSKI A. & KOWALEWSKI M. 1994. The huchen Hucho hucho (L.) in Poland. Lindberger hefte, 4: 129–138. Andrzej Witkowski