Żmijowiec czerwony
Transkrypt
Żmijowiec czerwony
Gatunki roÊlin 4067 Echium russicum J. F. Gmel. ˚mijowiec czerwony Echium russicum Syn.: Echium rubrum Jacq., non Forskal Spermatophyta Magnoliophytina [=Angiospermae], Magnoliopsida [=Dicotyledoneae], Boraginaceae – ogórecznikowate [=szorstkolistne] 1cm 1 Mo˝liwoÊç pomy∏ki przy identyfikacji gatunku Kwitnàce osobniki ˝mijowca sà bardzo charakterystyczne i ∏atwe do rozpoznania. Natomiast w stanie wegetatywnym mo˝na go pomyliç z pospolitym ˝mijowcem zwyczajnym Echium vulgare. ˚mijowiec zwyczajny ma liÊcie rozetkowe krótsze (do 20 cm) i szersze (do 2,5 cm), kwitnie na niebiesko, rurka korony jest wyraênie szersza (1). Biologia gatunku Forma ˝yciowa ˚mijowiec czerwony jest bylinà lub roÊlinà dwuletnià, hemikryptofitem, ryzofitem typowym – zimujàce pàczki znajdujà si´ na korzeniach. W pierwszym roku tworzy rozet´ liÊci i silny korzeƒ palowy. W drugim roku roÊlina wytwarza wzniesionà, nierozga∏´zionà ∏odyg´ osiàgajàcà wysokoÊç 30–100 cm. ¸odyga z kwiatostanem zamiera jesienià. Wiosnà u jej nasady rozwijajà si´ rozety potomne, te wytwarzajà p´dy kwiatostanowe w roku nast´pnym. W warunkach ogrodowych obserwowano 18-letnie osobniki tego gatunku (Dàbrowska i in. 1997). RoÊlina zawiera trujàce alkaloidy. 112 1cm ˚mijowiec czerwony jest bylinà dorastajàcà do wysokoÊci 100 cm. Z mocnego, wrzecionowatego korzenia wyrasta wzniesiona, nierozga∏´ziona ∏odyga pokryta szczeciniastymi w∏oskami. W∏oski te, skierowane ukoÊnie ku górze, wyrastajà z ciemno zabarwionej, zgrubia∏ej nasady. LiÊcie rozetkowe dorastajà do 25 cm d∏ugoÊci i 1,5 cm szerokoÊci. Majà one kszta∏t pod∏ugowatolancetowaty, o d∏ugim ogonku, podobnie jak ∏odyga pokryte sà szczeciniastymi w∏oskami. LiÊcie na ∏odydze malejà ku górze, przechodzàc w lancetowate podsadki. D∏ugi, walcowaty kwiatostan o d∏ugoÊci 10–40 (60) cm z∏o˝ony jest z licznych, kilkukwiatowych skr´tków. Kielich o 5 dzia∏kach. Korona, 12–18 mm d∏uga, ma kszta∏t rurkowato lejkowaty, 5 nierównych ∏atek i charakterystycznà szkar∏atnoczerwonà barw´. Pr´ciki (5) i szyjka s∏upka wyraênie wystajà z rurki korony. Owocami ˝mijowca sà drobne, jajowatotrójkàtne roz∏upki, do 2,5 mm d∏ugie. owoc fragment kwiatostanu – skr´tek 10cm Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Opis gatunku 1 Echium vulgare Rozmna˝anie generatywne ˚mijowiec czerwony kwitnie w maju i czerwcu, okres kwitnienia trwa oko∏o 2–3 tygodni (Czarnecka, Kucharczyk 2001). Kwiaty zapylane sà przez wi´ksze pszczo∏owate, muchówki i motyle nocnicówki (Szafer 1969). Owoce dojrzewajà w lipcu i sierpniu. Rozmna˝anie wegetatywne ˚mijowiec czerwony rozmna˝a si´ tak˝e wegetatywnie, wytwarzajàc u nasady p´dów rozety potomne – pojawiajà si´ one jesienià na trwa∏ych nasadach p´dów. W czasie zimy rozetki te przemarzajà, a w ich miejsce – wiosnà – pojawiajà si´ nowe (Dàbrowska i in. 1997). Aspekty populacyjne Liczba osobników na obydwu naszych stanowiskach jest bardzo ma∏a – waha si´ kilku do oko∏o 50 osobników. Struktura przestrzenna jest skupiskowa, wynika z wytwarzania u nasady p´dów nowych rozet potomnych, a tak˝e ze sposobu prowadzonych zabiegów restytucyjnych. Charakterystyka ekologiczna Autekologia ˚mijowiec czerwony jest gatunkiem o du˝ych wymaganiach termicznych – roÊnie na nas∏onecznionych suchych, zboczach o wystawie po∏udniowej i po∏udniowo-wschodniej. Preferuje obszary o silnie zaznaczonym kontynentalizmie. Wymaga pod∏o˝a oboj´tnego lub zasadowego z du˝à zawartoÊcià wapnia; sà to gleby bru- RoÊliny kwiatowe natne wytworzone z lessów lub p∏ytkie r´dziny wytworzone z margli lub wapieni. ˚mijowiec czerwony jest roÊlinà wybitnie Êwiat∏o- i ciep∏olubnà, przywiàzanà do pod∏o˝a wapiennego. Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, odczynu gleby i trofizmu wynoszà wg Zarzyckiego i in. (2002) odpowiednio: L = 5, T = 5, R = 5, Tr = 4. 4067 Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek jest zwiàzany ˚mijowiec czerwony wyst´puje w murawach kserotermicznych (klasa Festuco-Brometea). Optymalne warunki rozwoju osiàga w luênych murawach Koelerio-Festucetum rupicolae (zwiàzek Festuco-Stipion), roÊnie tak˝e w murawach kwietnych (zwiàzek Cirsio-Brachypodion): Thalictro-Salvietum pratensis, Origano-Brachypodietum). Rozmieszczenie geograficzne Wyst´powanie na Êwiecie Gatunek pontyjsko-pannoƒski (Meusel i in. 1978, Zajàc, Zajàc 1997), obejmujàcy swoim zasi´giem po∏udniowo-wschodnià Europ´, poczynajàc od dolnej Austrii i Moraw, po po∏udniowà i Êrodkowà Rosj´, Taurus, Kaukaz i pó∏nocnà Armeni´. Najbardziej na pó∏noc wysuni´te stanowiska znajdujà si´ w Polsce (Meusel i in. 1978, Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek 2003). Wyst´powanie w Polsce Zasi´g tego gatunku ogranicza si´ w Polsce do Wy˝yny Lubelskiej i Wy˝yny Wo∏yƒskiej (po∏udniowo-wschodnia cz´Êç województwa lubelskiego). Podawany by∏ z 14 stanowisk: Strzy˝owa (Paczoski 1887), Czumowa i Gródka nad Bugiem (Fija∏kowski 1954), S∏aw´cina (Surdacki 1968), Teresina (Hempel 1885), ¸abuƒ ko∏o ZamoÊcia (Fija∏kowski 1958), Âwidników ko∏o Grabowca, ¸azisk i Broczówki ko∏o Skierbieszowa (Fija∏kowski 1959), Skoromochów (Rostaƒski 1963), Wirkowic ko∏o Izbicy (Fija∏kowski 1959), ¸aszczowa i Dzierà˝ni KoÊcielnej ko∏o Tomaszowa Lubelskiego (Fija∏kowski 1958). Notowany by∏ tak˝e z Kazimierza Dolnego (zachodnia cz´Êç Wy˝yny Lubelskiej) (S∏awiƒski 1952). Wyginà∏ na wi´kszoÊci stanowisk; obecnie wyst´puje tylko w Dobu˝ku ko∏o ¸aszczowa i w Czumowie nad Bugiem (Dàbrowska i in. 1997, Czarnecka, Kucharczyk 2001). Status gatunku Prawo mi´dzynarodowe: Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono; Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS, uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy Traktatu Akcesyjnego podpisanego w Atenach w 2003 r. Prawo krajowe: Ochrona gatunkowa – Êcis∏a w latach 1983–2001; od 2004 r. ponownie na liÊcie gatunków chronionych. Kategorie IUCN: „Czerwona lista IUCN” (1996) – nie uwzgl´dniono; „Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001) – CR. Wyst´powanie na obszarach chronionych Obydwa wspó∏czeÊnie wyst´pujàce stanowiska znajdujà si´ w obiektach chronionych: zbocza w Dobu˝ku ko∏o ¸aszczowa chronione sà jako rezerwat cz´Êciowy „Skarpa Dobu˝aƒska”, w Czumowie – jako pomnik przyrody. Stan i dynamika populacji, potencjalne zagro˝enia Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Siedliska (wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej) 6210-2 – murawy ostnicowe na pod∏o˝u zasobnym w wapƒ, nawiàzujàce do zbiorowisk stepowych; 6210-3 – kwietne murawy na pod∏o˝u zasobnym w wapƒ, nawiàzujàce do zbiorowisk stepowych. Stan i dynamika populacji W 1988 roku obserwowano w Dobu˝ku 3 osobniki ˝mijowca, w tym jeden kwitnàcy, w 2001 r. odnaleziono 4 kwitnàce. Na stanowisku w Czumowie w 1988 r. odnaleziono 4 osobniki, w tym dwa kwitnàce. W 1994 r. obserwowano 6 osobników, w 1995 r. obserwowano dwa silnie rozroÊni´te osobniki, w nast´pnym roku nie zosta∏y one odnalezione (Dàbrowska i in. 1997, Czarnecka, Kucharczyk 2001). W 1993 roku wysadzono 57 m∏odocianych osobników, pochodzàcych z nasion roÊlin uprawianych w Ogrodzie Botanicznym UMCS w Lublinie nieprzerwanie 113 Gatunki roÊlin Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 4067 od 1967 roku, a wyprowadzonych z nasion pochodzàcych ze stanowiska w Czumowie. W 1994 roku stwierdzono dwa osobniki pochodzenia naturalnego (oba kwitnàce) oraz 54 roÊliny wysadzone w poprzednim roku (w tym dwie kwitnàce). W 1995 r. stwierdzono kwitnienie 31 osobników spoÊród 53 odnalezionych. Wykszta∏ci∏y one dorodne p´dy z kwiatostanami (Dàbrowska i in. 1997). W 1996 r. stwierdzono wyst´powanie 52 osobników, w tym 15 kwitnàcych. Odnaleziono tak˝e oko∏o 300 siewek i oko∏o 20 dwuletnich osobników rozmieszczonych wokó∏ posadzonych roÊlin (Dàbrowska i in. 1997, Czarnecka, Kucharczyk 2001). W kolekcji Ogrodu Botanicznego UMCS nadal uprawiane sà osobniki pochodzàce ze stanowiska w Czumowie (Dàbrowska i in. 1997). Potencjalne zagro˝enia Najwa˝niejsze przyczyny zanikania populacji ˝mijowca czerwonego to: • zmiany struktury zbiorowisk w wyniku zarastania muraw kserotermicznych przez krzewy; zmiany te sà g∏ównà przyczynà wygini´cia wi´kszoÊci stanowisk w Polsce; • silne zwarcie murawy i zwiàzane z tym wytworzenie tzw. woj∏oku stepowego, uniemo˝liwiajàce rozwój siewek; • zbyt cz´ste wypalanie zboczy hamuje rozwój p´dów kwiatostanowych (Czarnecka, Kucharczyk 2001). Zagro˝enie stanowiska ˝mijowca czerwonego w Czumowie jest bardzo du˝e, równie˝ ze wzgl´du na bliskie sàsiedztwo pól uprawnych, sp∏yw nawozów i herbicydów, a co za tym idzie, zmian´ stosunków edaficznych. Ochrona gatunku i jego siedlisk Propozycje dotyczàce gatunku Niezb´dne jest skontrolowanie podawanych stanowisk pod kàtem mo˝liwoÊci restytucji. Program odtwarzania populacji w Czumowie powinien byç wznowiony i poszerzony tak˝e o populacj´ w Dobu˝ku ko∏o ¸aszczowa. Propozycje dotyczàce siedlisk gatunku W toku sà prace majàce na celu obj´cie ochronà rezerwatowà wi´kszej powierzchni zbocza w Czumowie, aby zabezpieczyç siedliska i umo˝liwiç przeniesienie si´ ˝mijowca na nowy obszar. Nale˝y kontrolowaç wypalanie zboczy, a w razie potrzeby kosiç muraw´. Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami ochronnymi W Czumowie przeprowadzono restytucj´ populacji (Dàbrowska i in. 1997). Zapisy planu ochrony rezerwatu „Skarpa Dobu˝aƒska” obejmujà zabezpieczenie siedliska ˝mijowca czerwonego. 114 Kierunki i zakres badaƒ naukowych Istnieje pilna koniecznoÊç przeprowadzenia badaƒ nad genetycznym zró˝nicowaniem istniejàcych populacji, mo˝liwoÊcià ich wzbogacania i reintrodukcji na stanowiskach, gdzie gatunek zanik∏. Monitoring Obydwie populacje sà chronione i obserwowane w ramach ogólnopolskiego monitoringu przyrodniczego. Obserwacje te dotyczà liczebnoÊci osobników i struktury wiekowej Bibliografia CZARNECKA B., KUCHARCZYK M. 2001. Echium russicum J. F. Gmel. ˚mijowiec czerwony. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish plant red data book. Pteridophyta and Spermatophyta. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 314–315. DÑBROWSKA K., FRANSZCZAK-BYå M., SAWICKI R. 1997. ˚mijowiec czerwony Echium rubrum w Czumowie nad Bugiem. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 53.3: 87–89. FIJA∏KOWSKI D. 1954. Wykaz rzadszych roÊlin Lubelszczyzny. Enumeratio plantarum rariorum terrae Lublinensis. Fragm. Flor. Geobot. 1: 81–93. FIJA∏KOWSKI D. 1958. RoÊlinnoÊç leÊno-stepowa w ¸abuniach ko∏o ZamoÊcia. Forest-steppe vegetation in ¸abunie near ZamoÊç Ann. UMCS, Sec. B, 13: 147–186. FIJA∏KOWSKI D. 1959. Wykaz rzadszych roÊlin Lubelszczyzny. Cz´Êç 3. Enumeratio plantarum rariorum terrae Lublinensis. Ps. III. Fragm. Flor. Geobot. 5.1: 11–35. HEMPEL M. 1885. Spis rzadszych roÊlin jawnokwiatowych rosnàcych w Teresinie, zebranych przez Maryj´ Hempel. Pam. Fizyjogr. 5: 154–159. KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K. 2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 57.2: 5–60. MEUSEL H., JÄGER E., RAUSCHERT S., WEINERT E. 1978. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. 2. Karten. G. Fischer Verl., Jena. PACZOSKI J. 1887. Spis roÊlin zebranych w 1887 r. w pow. hrubieszowskim, guberni lubelskiej. Pam. Fizyjogr. 8: 203–213. PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 2003. Flora Polski. Atlas roÊlin chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. S¸AWI¡SKI W. 1952. Zespo∏y kserotermiczne okolic Kazimierza nad Wis∏à. Xerotherme Pflanzengeselschaften im Umgebung RoÊliny kwiatowe der Stad Kazimierz am Weichsel (Poland) Ann. UMCS, Sec. E, 6: 327–359. SURDACKI S. 1968. Dynamika populacji sus∏a pere∏kowanego Citellus suslicus (Gueldenstaedt, 1770) w S∏aw´cinie w latach 1961–1966. The dynamics of population density of Citellus suslicus (Gueldenstaedt, 1770) at S∏aw´cin, in the years 1961–1966. Ann. UMCS, Sec. B, 23: 223–247. SZAFER W. 1969. Kwiaty i zwierz´ta. PWN, Warszawa. ZAJÑC A., ZAJÑC M. (red.) 1997. Atlas rozmieszczenia roÊlin naczyniowych chronionych w Polsce. Distribution Atlas of Vascu- lar Plants Protected in Poland. Nak∏. Prac. Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków. ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z., WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. 4067 Marek Kucharczyk Poradniki ochrony siedlisk i gatunków 115