Gramatyka 5

svoja.org
ROZDZIAŁ PIĄTY
Morfologia
5.1. Przedmiot i podstawowe pojęcia morfologii
Morfologia (morfológija) i składnia (skłádnia) tworzą dwa podstawowe rozdziały
gramatyki. Morfologia jest rozdziałem gramatyki traktującym o budowie (składzie morfemowym)
słów oraz tworzeniu ich form. Jako taka, obejmuje słowotwórstwo (zagadnienie rozpatrzone przez
nas osobno w rozdziale czwartym) oraz fleksję (tworzenie form gramatycznych). Ten rozdział
będzie zatem poświęcony zasadom i regułom tworzenia form gramatycznych w języku podlaskim.
Do podstawowych pojęć morfologii naleŜą pojęcia znaczenia gramatycznego (gramatýčne
značénie), formy gramatycznej (gramatýčna fórma) i kategorii gramatycznej (gramatýčna
kategóryja). Spróbujmy zdefiniować i wyjaśnić te pojęcia, wychodząc z konkretnej wypowiedzi w
języku podlaskim: Chátnia plitá bałachtiêła jásnym ohnióm.
PowyŜsze zdanie moŜemy przeformułować w sposób, który będzie zachowywać sens
wypowiedzi: Jásny ohóń bałachtiêv v chátniuj plitiê. ZauwaŜamy, Ŝe słowa zmieniają formę w
zaleŜności od sposobu wypowiedzi, nie zmieniając przy tym swoich znaczeń. Ohniom i ohoń
nazywają dokładnie to samo zjawisko, tak jak plita i plitiê odnoszą się do dokładnie tego samego
urządzenia kuchennego. Jasnym i jasny, chatnia i chatniuj nie róŜnią się niczym, jeśli chodzi o
wyraŜenie treści odpowiednich oznak, a bałachtiêła i bałachtiêv oznaczają w istocie taką samą
czynność. Powstaje zatem naturalne pytanie o funkcjonalną rolę tych form wyrazowych (w danym
przypadku — rzeczownikowych, przymiotnikowych i czasownikowych) oraz granice ich
zmienności.
Słowom oznaczającym przedmioty, zjawiska, cechy i oznaki, czynności i stany właściwe są
i tak zwane znaczenia gramatyczne. Tak więc wyraz plita jest nie tylko zestawem pięciu dźwięków
oznaczających w języku podlaskim odpowiedni sprzęt kuchenny, ale i połączeniem trzech
charakterystyk gramatycznych (morfologicznych) — znaczeń rodzaju (rodzaj Ŝeński), liczby (liczba
pojedyńcza) i przypadka (mianownik). Podobne typy charakterystyk gramatycznych są właściwe
takŜe dla wyrazu ohniom, ale tutaj mamy połączenie znaczeń rodzaju męskiego, liczby pojedyńczej
i narzędnika. Przymiotniki chatnia i jasnym mają odpowiednio takie same znaczenia gramatyczne,
jak określane przez nie rzeczowniki plita i ohniom. Jeśli chodzi o czasownik bałachtiêła, to daje on
nam następującą informację: oznaczona czynność odbywała się przed momentem mówienia o niej;
nie stanowiła procesu doprowadzonego do pewnej granicy lub do końca; nie jest związana ani z
tym, kto mówi (ja), ani z tym, do kogo zwrócona jest wypowiedź (ty); wskazuje tylko na jeden
podmiot działający; wskazuje na „Ŝeńską” naturę podmiotu działającego. Tym cechom odpowiadają
znaczenia gramatyczne czasu przeszłego, aspektu niedokonanego, trzeciej osoby, liczby
pojedyńczej, rodzaju Ŝeńskiego.
Znaczenia gramatyczne są znacznie szersze niŜ znaczenia wyrazowe (leksykalne). Tak róŜne
znaczeniowo wyrazy jak nôč, kropka, korova, nostalgija mają takie same znaczenia gramatyczne
jak wyraz plita. Na podobnej zasadzie abstrahujemy takŜe znaczenia gramatyczne czasowników:
czasowniki piła i stojała z punktu widzenia znaczenia gramatycznego są toŜsame z czasownikiem
bałachtiêła. MoŜna więc rzec, Ŝe znaczenie gramatyczne wyodrębniamy w wyniku rozróŜnienia co
najmniej dwóch nieustannie odtwarzanych cech tego samego typu w wielkiej ilości wyrazów.
Wyjaśnijmy tę definicję na dalszych przykładach. W języku podlaskim nie ma rzeczowników
występujących poza systemem odmiany przez przypadki. Znaczenie gramatyczne przypadka jest
więc nieustannie odtwarzane w praktyce językowej. Funkcje przypadków nie są sobie równowaŜne,
ale wszystkie charakteryzują się cechą jednego typu, polegającą na wyraŜaniu róŜnorodnych
związków międzywyrazowych. śeby mówić o znaczeniu gramatycznym, takich cech musi być jak
svoja.org
1
svoja.org
minimum dwie. Znaczenie gramatyczne przypadka w języku podlaskim nie istniałoby, gdyby
rzeczowniki były nieodmienne. Ale wystarczyłoby tylko dwóch rodzajów odmiany — np. jednego
dla funkcji podmiotu, a drugiego dla funkcji dopełnienia — Ŝeby moŜliwe było wyodrębnienie
znaczenia przypadka dla rzeczownika. Typowym przykładem wyodrębnienia znaczenia
gramatycznego przy minimalnej ilości oznak tego samego typu stanowi rozróŜnienie aspektu
dokonanego i niedokonanego czasowników.
Znaczenia gramatyczne są wyraŜane w praktyce językowej w konkretnych formach
gramatycznych. Np. wyraz nožom jest konkretną formą gramatyczną, która niesie w sobie
gramatyczne znaczenia liczby pojedyńczej, rodzaju męskiego i narzędnika. W języku podlaskim
zdarza się, Ŝe jedno znaczenie gramatyczne moŜe być wyraŜane w wariantach tej samej formy
gramatycznej — np. rzeczowniki stôł i kalendar mają po dwa równouprawnione warianty formy
gramatycznej miejscownika: stoliê/stołovi, kalendarê/kalendarovi.
Znaczenia gramatyczne, jak juŜ powiedzieliśmy, są uogólniane na podstawie kilku
charakterystyk jednego typu i podlegają wewnętrznemu podziałowi na znaczenia cząstkowe. Np.
ogólne znaczenie gramatyczne rodzaju rzeczowników dzieli się na cząstkowe znaczenia
gramatyczne rodzaju męskiego, Ŝeńskiego i nijakiego. A ogólne znaczenie trybu czasowników
dzieli się na cząstkowe znaczenia trybu oznajmującego, rozkazującego i przypuszczającego. Do
oznaczenia klas znaczeń gramatycznych jednego typu uŜywane jest pojęcie kategorii gramatycznej.
Do morfologicznych kategorii gramatycznych naleŜą w szczególności kategorie rodzaju, liczby,
przypadka, stopnia porównania, osoby, czasu, trybu, aspektu, strony, przechodniościnieprzechodniości. Kategorie gramatyczne są najwaŜniejszymi charakterystykami branymi pod
uwagę przy podziale wyrazów na części mowy.
5.2. Części mowy i zasady ich klasyfikacji
Częściami mowy (častína móvy) nazywamy największe klasy wyrazów charakteryzujące się
wspólnotą właściwych im kategorii gramatycznych i najogólniejszego znaczenia leksykalnego.
Rzeczowniki wyodrębniamy jako klasę wyrazów mających ogólne znaczenie
przedmiotowości, które jest realizowane poprzez kategorie gramatyczne rodzaju, liczby i
przypadka.
Przymiotniki wyraŜają cechy poprzez składniowo zaleŜne formy rodzaju, liczby i
przypadka.
Liczebniki to klasa wyrazów, które nazywają abstrakcyjne liczby oraz ilości nimi wyraŜane
i mają w zasadzie tylko gramatyczne znaczenie przypadka. Gramatyczne znaczenia liczby i rodzaju
występują w tej klasie słów tylko w bardzo ograniczonym zakresie. Ograniczenie klasy liczebników
do słów charakteryzujących się tylko kategorią przypadka pozwala na praktyczne rozgraniczenie
takich jednostek leksykalnych jak sto i sotnia albo deseť i desiatok — wyrazy sotnia i desiatok,
mające kategorie rodzaju i liczby, są klasyfikowane jako rzeczowniki.
Zaimki nie mają własnej treści logiczno-przedmiotowej, a jedynie wskazują na osobę,
przedmiot lub cechę bez nazywania ich.
Do klasy czasowników naleŜą te wyrazy oznaczające czynności, procesy i stany, które
charakteryzują się gramatycznymi znaczeniami osoby, czasu, aspektu i przechodniościnieprzechodniości.
Przysłówki to klasa wyrazów nieodmiennych, które mogą występować jako cecha
charakteryzująca czynność (chutko biêhčy, letiêti vhoru), inną cechę (velmi veliki, hłyboko
religijny) albo przedmiot (kava po-turećki).
PowyŜsze części mowy nazywamy pełnoznacznymi (povnoznáčny). Do niepełnoznacznych
(nepovnoznáčny) części mowy zaliczamy klasy słów, które są pozbawione funkcji nominatywnej
(nie nazywają przedmiotów, zjawisk, czynności, cech), kategorii gramatycznych i zdolności do
występowania w funkcji części zdania.
svoja.org
2
svoja.org
Do niepełnoznacznych części mowy naleŜą wyrazy modalne, przyimki, spójniki,
partykuły i wykrzykniki.
W języku podlaskim wyróŜniamy zatem 11 części mowy.
5.3 Rzeczownik
5.3.1. Klasy rzeczowników
Rzeczownik (imiênnik) jest częścią mowy oznaczającą przedmiotowość i wyraŜającą to
uogólnione znaczenie za pomocą kategorii gramatycznych rodzaju (rôd), liczby (ličba) i przypadka
(odmiênnik).
W języku podlaskim wyróŜniamy następujące klasy rzeczowników ze względu na ich
znaczenie i właściwości morfologiczne: konkretne (konkrétny) i abstrakcyjne (abstráktny); Ŝywotne
(ožývlany) i nieŜywotne (neožývlany); własne (ułásny) i ogólne (ohúlny); zbiorowe (zbôrny);
substancjalne (materyjálny).
Do rzeczowników konkretnych zaliczamy nazwy konkretnych przedmiotów, pojęć i
Ŝywych istot, istniejących jako poszczególne egzemplarze. Rzeczowniki konkretne na ogół mają
formy liczby pojedyńczej (odinóčna líčba) i mnogiej (mnôžna ličba) oraz mogą być uŜywane z
liczebnikami ilościowymi (moŜna te rzeczowniki policzyć). Przykłady rzeczowników konkretnych:
gúzik, televízor, ščôtka, sołdát, vavjôrka, krok, týždeń, véčur. Zdarzają się jednak nieliczne
przypadki, gdy rzeczowniki konkretne występują tylko w formie liczby mnogiej: sankí, dvéry,
nóžyci.
Rzeczowniki abstrakcyjne oznaczają właściwości (skrómnost, múžnosť, rozúmnosť),
czynności i procesy (smiêch, biêh, šarpanina, pryjiêzd), stan psychiczny (smútok, kochanié, lubóv,
zdivóvanosť), stan fizyczny (bôl, neprytómnosť, zdoróvje), jednostki miary (méter, kilográm, volt),
pojęcia naukowe (klimát, chútkosť, elektrodynámika, fúnkcija, procés, kategóryja, imiênnik). Wiele
rzeczowników abstrakcyjnych nie posiada formy liczby mnogiej (biêl, chorostvó, strach, terpiênie,
vélič, medycýna, zmahánie). Ale część rzeczowników abstrakcyjnych moŜe być uŜywana zarówno
w liczbie pojedyńczej jak i mnogiej (možlívosť — možlívosti, chútkosť — chútkosti, obovjázok —
obovjázki, protést — protésty, vysnóva — vysnóvy, bôl — bóli).
Klasa rzeczowników Ŝywotnych obejmuje nazwy ludzi (nawet biologicznie nieŜywych:
nebôžčyk, topiêlnik) oraz egzemplarzy świata zwierzęcego, włączając w to istoty mityczne i
fantastyczne (syn, učýtelka, kravéć, vovk, sołoviêj, ščupák, slipák, viêďma, sfinks, rusáłka, drakón).
Do klasy rzeczowników nieŜywotnych wchodzą wszystkie pozostałe rzeczowniki, włącznie
z nazwami świata roślinnego oraz ogólnymi nazwami grup ludzi i zwierząt (liês, dôm, pámeť, chôd,
lípa, žýto, naród, natóvp, pôłk, tabún, zhrája).
Rzeczowniki własne są nazwami własnymi jednostkowych przedmiotów, osób i pojęć
(Márlboro, Jan Petručúk, Serhiêj, Kléniki, Pôlšča, Álpy, Mars, Škóda). Rzeczowniki własne są
pisane z wielkiej litery. Rzeczowniki ogólne oznaczają nazwy wielu jednorodnych przedmiotów,
zjawisk, Ŝywych istot lub pojęć (paperós, ímje, krajína, biêh, pómošč). Granica pomiędzy tymi
dwoma klasami nie jest nieprzepuszczalna — niektóre rzeczowniki ogólne mogą przechodzić do
klasy rzeczowników własnych (kíno „Drúžba”, gazeta „Níva”) i vice versa (urán — metal
wywodzący swoją nazwę od planety i od boga mitologii greckiej; dízel — typ silnika wywodzący
swoją nazwę od nazwiska konstruktora R. Diesela).
Rzeczowniki zbiorowe oznaczają zbiór jednorodnych istot lub przedmiotów traktowanych
jako niepodzielna całość. Rzeczowniki zbiorowe są najczęściej pochodnymi jednostkami
leksykalnymi, tworzonymi za pomocą pewnych charakterystycznych przyrostków: a) -stvo, -ctvo
(lúdstvo, pánstvo, studénctvo, kozáctvo); b) -e, -ie, -je (strúče, patýče, badiôre, hôle, uhiêle, lístie,
kartopliênie, vołôsie, pavutiênie, piêrje); c) -nia (komarniá, komašniá); d) -na (berézina, vulšýna,
chvojína, łozína); e) -niak (mołodniák, chmyzniák, łozniák); f) -ura (aparatúra, profesúra,
svoja.org
3
svoja.org
muskulatúra); g) -ika, -yka (symbólika, problemátyka). W języku podlaskim mamy teŜ rzeczowniki
zbiorowe pozbawione przyrostków: mółoď, hnil, zéleń. Cechą charakterystyczną rzeczowników
zbiorowych jest brak kategorii liczby mnogiej.
Rzeczowniki substancjalne oznaczają nazwy materiałów i substancji, które moŜna
zmierzyć, ale nie moŜna policzyć: cúkor, mołokó, vinó, krupý, tłušč, želiêzo, dérevo, suknó, šovk,
próso, žýto, hlína, sniêh, došč. Z reguły rzeczowniki substancjalne mają tylko formę liczby
pojedyńczej (z rzadka, jak w przypadku krupý, tylko formę liczby mnogiej). W niektórych
przypadkach, gdy następuje pewna konkretyzacja lub ograniczenie znaczenia materialnego,
rzeczowniki substancjalne mogą występować takŜe w formie liczby mnogiej: žytá (konkretne
odmiany Ŝyta lub Ŝytnie niwy), cúkry (związki chemiczne), vína (konkretne gatunki win), doščê
(pora intensywnych opadów).
5.3.2. Kategoria rodzaju
W języku podlaskim wyróŜniamy trzy rodzaje rzeczownika: męski (mužčýnśki), Ŝeński
(žénśki), nijaki (serédni). Kategorii rodzaju nie da się określić jedynie w odniesieniu do nielicznych
rzeczowników, które nie mają liczby pojedyńczej i wyraŜają odpowiednie znaczenie leksykalne
tylko poprzez formę liczby mnogiej: dvéry, voróta, nohavíci, siêni.
Podobnie jak w innych językach słowiańskich, w języku podlaskim umotywowany związek
pomiędzy rodzajem gramatycznym rzeczownika i jego znaczeniem istnieje jedynie w odniesieniu
do osób i niektórych innych istot Ŝywych, gdzie rodzaj gramatyczny odpowiada płci określanej
osoby lub istoty — męski w odniesieniu do istot płci męskiej (mužčyna, muž, vovk, kôt), Ŝeński w
odniesieniu do Ŝeńskiej (kobiêta, žônka, vovčycia, kôška), a nijaki w odniesieniu do dzieci i istot
niedorosłych (ditiá, chłopčeniá, divčeniá, zajčeniá). Jednak dla przewaŜającej większości
rzeczowników podlaskich nie istnieje logiczny związek między ich rodzajem i znaczeniem; inaczej
mówiąc, nie moŜna uzasadnić, dlaczego dochodzi do przeciwstawienia kategorii rodzaju w
rzeczownikach typu klôn — beroza, ponediêłok — sereda, ruka — pleče, dach — okno, budynok —
chata, ščupak — płôtka.
Podstawowymi wskaźnikami rodzaju rzeczowników są końcówki mianownika liczby
pojedyńczej rzeczownika.
W języku podlaskim formalnym wskaźnikiem rodzaju męskiego jest końcówka zerowa
(rzeczownik jest osnową słowotwórczą zakończoną na spółgłoskę): miêseć, naród, lébeď, stôł, deń,
bôk, barán, krôp, guź, nastrôj, kóšyk, môl, stôh, pomôst, chôr, jaź, karáś, kuliêš, półuz, už. Jest
jednak niewielka grupa rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na samogłoski -a, -ija, -o, e (są to na ogół nazwy osób i istot płci męskiej lub rzeczowniki zgrubione): stárosta, sobáka,
vojevóda, zvirúha, sudijá, báťko, chłopčýsko, domísko, vovčýšče, kotíšče, kotísko, vitrýšče, vitrýsko,
vitrýło.
Rzeczowniki rodzaju Ŝeńskiego mają na ogół końcówki -a, -ia: vodá, máma, strylanína,
piêsnia, húlicia, bołbotniá. Są jednak i rzeczowniki rodzaju Ŝeńskiego zakończone na spółgłoskę
(przewaŜnie zębową lub dziąsłową): prývjaź, ôś, nôč, rózkuš, miêď, borť, pámeť, mółodosť,
pévnosť.
Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają na ogół końcówki -o, -e, ie: oknó, dno, óziero, práviło,
kolasó, budovníctvo, materýnstvo, koteniátko, ptašeniátko, mastáctvo, plečé, móre, puddáše, póle,
žytié, połotié, miêstie, spotkánie, čytánie. Rzeczowniki zbiorowe kończące się na -e, -ie równieŜ są
rodzaju nijakiego: nasiênie, badýle, hôle, lístie, buračênie, kamiênie.
W języku podlaskim istnieje takŜe niewielka ilość rzeczowników Ŝywotnych, które mogą
mieć rodzaj męski lub Ŝeński w zaleŜności od płci osoby, którą określają. Takie rzeczowniki
nazywamy rzeczownikami o wspólnym rodzaju (spôlny rôd): bidniáha, huláka, kaliêka, nezdára,
płáksa, prybłúda, pryčépa, rozdiáva, zadaváka, zaíka. Rodzaj tych rzeczowników w praktyce
językowej jest wyraŜany za pomocą odpowiednich form przymiotników, zaimków lub
svoja.org
4
svoja.org
czasowników, np.: jakajaś prybłuda, veliki zadavaka, siêta kaliêka, rozdiava divisie (diviłasie) na
nas.
W obrębie rzeczowników nazywających osoby istnieją trzy typy róŜnicowania rodzaju:
leksykalny, leksykalno-słowotwórczy i analityczny. Typ leksykalny obejmuje rzeczowniki, w
których zróŜnicowanie płci osób oddawane jest przez róŜne jednostki leksykalne: brat — sestrá,
muž (čołoviêk) — žônka, chłópeć — diêvčyna, báťko — máti. Typ leksykalno-słowotwórczy
róŜnicuje rodzaj rzeczowników za pomocą końcówki, która jest dodawana do rzeczownika rodzaju
męskiego i w ten sposób tworzy pochodny rzeczownik rodzaju Ŝeńskiego: aktór — aktórka,
amerykáneć — amerykánka, car — carýcia, profésor — profésorka, pudlašúk — pudlašúčka,
robôtnik — robôtnicia, učýtel — učýtelka, žurnalíst — žurnalístka. Istnieje takŜe grupa
rzeczowników nazywających zawody i zajęcia, w których nie ma zróŜnicowania rodzaju męskiego i
Ŝeńskiego za pomocą jakichś oznak zewnętrznych wyrazu, np.: astronóm, fotógraf, inžyniêr,
mechánik, téchnik. śeby podkreślić rodzaj tych rzeczowników, wykorzystujemy wspomniany
sposób analityczny, w którym dopasowujemy inne składniki związków wyrazowych (najczęściej
przymiotniki i czasowniki) do odpowiedniego rodzaju: naša inžyniêr, fotograf zrobiła zdymki na
čas, pani mechanik.
5.3.3. Kategoria liczby
W języku podlaskim, tak jak i w polskim, wyróŜniamy liczbę pojedyńczą (odinóčna líčba) i
liczbę mnogą (mnôžna líčba) rzeczowników. Dodatkowo, w niektórych rzeczownikach rodzaju
Ŝeńskiego i nijakiego, moŜe występować tak zwana liczba podwójna (parnája líčba), będąca
reliktem liczby podwójnej (dualis) w języku starosłowiańskim.
Tworzenie liczby mnogiej rzeczowników w języku podlaskim jest zadaniem dosyć
skomplikowanym. Ogólnie rzecz biorąc liczbę mnogą tworzymy poprzez dodanie nowej końcówki
do podstawy słowotwórczej rzeczownika w liczby pojedyńczej. Ale często takiej operacji
towarzyszy zmiana samogłoski rdzeniowej i/albo przesunięcie akcentu w obrębie wyrazu;
sporadycznie przy tworzeniu liczby mnogiej moŜe teŜ występować wymiana morfu rdzeniowego.
Oto najczęściej spotykane typy tworzenia liczby mnogiej od rzeczowników liczby pojedyńczej:
1) poprzez dodanie (wymianę) końcówki, bez Ŝadnych innych zmian: chłópeć — chłópci,
kuréć — kurciê, kompúter — kompútery, perdóła — perdóły, samochód — samochódy, sobáka —
sobáki, dúla — dúli, chvója — chvóji, kníha — kníhi, koteniá — koteniáta, krêsło — krêsła,
spotkánie — spotkáni;
2) poprzez dodanie (wymianę) końcówki i przesunięcie akcentu wyrazowego: hryb —
hrybý, jástreb — jastrebý, kóšyk — košykí, kusník — kusnikí, učýtel — učyteliê, dušá — dúšy,
jábłynia — jabłyniê, płáchta — płachtý, sestrá — séstry, bołóto — bołotá, oknó — ókna;
3) poprzez dodanie (wymianę) końcówki i zmianę samogłoski rdzeniowej: bôl — bóli, kôń
— kóni, perevôz — perevózy, pomôst — pomósty;
4) poprzez dodanie (wymianę) końcówki, zmianę (wypadnięcie) samogłoski rdzeniowej i
przesunięcie akcentu wyrazowego: bôk — bokí, deń — dniê, hrêch — hrychí, môl — moliê, son —
sny, zmiêt — zmitý, stiná — stiêny, kolasó — kolósa, koliêno — koliná, óziero — ozióra.
W nielicznych przypadkach liczbę mnogą tworzymy poprzez zmianę morfu rdzeniowego
rzeczownika w liczbie pojedyńczej: ímje — imená, máti — materê, óko — óčy, uchó — úšy (takŜe
úcha).
Istnieją takŜe inne problemy w tworzeniu liczby mnogiej rzeczowników podlaskich. Na
przykład rzeczownik diêvčyna nie ma własnej formy liczby mnogiej — do wyraŜenia pojęcia
wielości w tym przypadku uŜywamy wyrazu divčyniáta , który jest formą liczby mnogiej wyrazu
divčyniá. Liczba mnoga rzeczownika čołoviêk to na ogół lúde, ale jest takŜe moŜliwe uŜycie tego
rzeczownika w znaczeniu liczby mnogiej w wyraŜeniach typu šêsť čołoviêk, kilka čołoviêk.
W przypadku rzeczowników niepoliczalnych mamy na ogół do czynienia z odchyleniami w
svoja.org
5
svoja.org
występowaniu kategorii liczby — rzeczowniki mają albo tylko liczbę pojedyńczą (singularia
tantum), albo tylko liczbę mnogą (pluralia tantum). Do rzeczowników singularia tantum naleŜą: a)
rzeczowniki substancjalne (mołokó, papiêr, pisók, stal); b) pojęcia abstrakcyjne (čornotá,
hłybókosť, idealízm, lubiênie, smútok, témrava, zabytié); c) rzeczowniki zbiorowe (ditvorá, hôle,
kołôsie, korênie, žemervá, žaburênie). Do rzeczowników pluralia tantum naleŜą: a) nazwy
niektórych przedmiotów składających się na ogół z dwóch lub więcej części (dvéry, hrabliê, nosíłki,
sankí, šáchi); b) nazwy oznaczające substancjalność (drová, drôščy, duchí, pomýji); c) nazwy świąt,
zabaw i obrzędów (chóvanki, chrystíny, divosnúby, dožýnki, imeníny, odviêdki, posidiênki,
rózhlady, zarúčyny); d) niektóre nazwy własne (Álpy, Čyžê, Karpáty, Lachí, Malínniki).
W Ŝywym języku podlaskim w odniesieniu do niektórych rzeczowników rodzaju Ŝeńskiego i
nijakiego są uŜywane formy tak zwanej liczby podwójnej (która występowała w języku
starosłowiańskim) z liczebnikami dviê, try, štyry. MoŜna usłyszeć zatem: dviê, try, štyry dušê (l.
mn. dúšy), kostiê (l. mn. kósti), liêti (l. mn. litá), okniê (l. mn. ókna), koliêni (l. mn. koliná), pjadiê
(l. mn. pjádi), seliê (l. mn. séła), sestrê (l. mn. séstry), zemliê (l. mn. zémli). Przyjmujemy, Ŝe w
takich sytuacjach uŜycie zarówno liczby podwójnej jak i regularnej liczby mnogiej jest najzupełniej
poprawne (przed rzeczownikami rodzaju nijakiego w formie regularnej liczby mnogiej
wykorzystujemy liczebnik dva, a nie dviê: dva ókna, dva koliná, dva séła).
5.3.4. Kategoria przypadka
W języku podlaskim wyróŜniamy siedem przypadków: mianownik (najménny), dopełniacz
(pryrôdny), celownik (daválny), biernik (znachôdny), narzędnik (stanôvny), miejscownik (miêsny),
wołacz (klíčny).
Formalnie rzecz biorąc przypadki rzeczownika rozróŜniamy na podstawie końcówek
(włączając w to końcowkę zerową). Warto w tym miejscu zauwaŜyć, Ŝe w języku podlaskim
spotykamy zjawisko tzw. homonimii morfologicznej, w którym takie same końcówki mogą
występować w róŜnych przypadkach (np. celownik l. poj. tablíci i miejscownik l. poj. na tablíci).
Istnieje teŜ zjawisko tzw. wariantowości morfologicznej, w którym wyraŜenie tego samego
przypadka moŜe następować za pomocą róŜnych końcówek (np. miejscownik l. poj. na bérezi i na
bérehovi).
Rzeczowniki w mianowniku spełniają w wypowiedziach funkcję podmiotu: Moja sestra ne
perejšła do nastupnoji klasy. Išov treti rôk jichnioji emigraciji v Nimeččyni. UŜycie rzeczownika w
mianowniku nie zaleŜy od związków z innymi składnikami wypowiedzi. Podobną sytuację mamy
takŜe w uŜyciu wołacza. Forma mianownika liczby pojedyńczej jest uŜywana w słownikach jako
podstawowa, wyjściowa forma rzeczownika.
Zasadnicze znaczenia dopełniacza są związane z wyraŜaniem następujących typów
stosunków składniowych: a) przydawkowych (dyrektor škoły, pora žniva, čołoviêk honoru, strêcha
chliva); b) przynaleŜności (sobaka brata, lulka Koli); c) podmiotowych (prychôd nepryjatela,
zachud soncia, oborôt zemliê); d) dopełnieniowych (napisanie artykuła, bojatisie temnoty, ne miêti
vody); e) partytywnych (dajte vina (trochę) — w odróŜnieniu od dajte vino (całą butelkę)); f)
okolicznikowych (odyjti od okna, vyjti z liêsu, stojati koło stoła, protiahom tyžnia, podług
profesora, zamiś hrošy); g) ilościowych (pjať čołoviêk, šestioro diti). Dopełniacz występuje
równieŜ w zaprzeczeniach konstrukcji z biernikiem: baču stoły — ne baču stołôv, zbiraju hryby —
ne zbiraju hrybôv.
Celownik występuje najczęściej w następujących sytuacjach: a) jako dopełnienie
oznaczające adresata czynności (podajte čołoviêkovi vidro, pomošč učenikovi, vôn podobajetsie
Halini); b) jako podmiot (Petrovi poščastiło, ludiam udałosie perežyti); c) jako przydawka
(pametnik hierojam, siêno korovam); d) jako okolicznik (peremohčy diakujučy nastôjlivosti, iti
proti viêtrovi).
Rzeczowniki w bierniku wykonują najczęściej funkcję dopełnienie bliŜszego (bačyti brata,
svoja.org
6
svoja.org
jiêsti zupu, vyniati noža (nôž), peresunuti stoła (stôł), skositi jačmiêń, orati pole, krasiti jajcia).
Niektóre rzeczowniki nieŜywotne rodzaju męskiego, mające w dopełniaczu końcówkę -a, w
bierniku mogą występować w dwóch formach — jedna z nich jest toŜsama z mianownikiem, druga
z dopełniaczem: pudpaliti stôh (stoha), zrubati dub (duba). Przyjmujemy, Ŝe w sytuacji dopełnienia
bliŜszego oba warianty biernika są poprawne (w języku mówionym powszechniej wykorzystywana
jest forma biernika toŜsama z dopełniaczem). Poza tym forma biernika jest uŜywana z róŜnymi
przyimkami do wyraŜania stosunków: a) dopełnieniowych (dbati pro diêvčynku, udyritisie ob
stinu); b) okolicznikowych związanych z ruchem i przemieszczeniem (połožyti na stôł, spratati v
torbu, podati čerez okno, schovati pud spudniciu, kinuti mižy chłopci, peresunuti za piêč).
Narzędnik słuŜy do wyraŜania stosunków: a) dopełnieniowych (pisati ručkoju, jiêchati
autobusom, lubovatisie pryrodoju, nahoroditi medalom, obmiêniuvatisie dosvidom, piśmo píšetsie
baťkom ); b) okolicznikowych (iti dorohoju, peremohčy chitrostieju, vernutisie večerom, sidiêti za
derevom, pryjti pered pôvnočeju); c) orzeczeniowych (byti inžyniêrom, stanovitisie dyrektorom);
d) podmiotowych w konstrukcjach biernych (oslipiło bliskavicieju, ogłušyło hromom, roznesło
vybuchom).
Miejscownik w języku podlaskim występuje jedynie z przyimkami na, o, ob, po, pry, u(v) i
wyraŜa stosunki: a) okolicznikowe (stojati na dvorê, biêhčy po sterniê, byti pry vypadkovi, žyti v
miêsti, pročnutisie o siomuj); b) dopełnieniowe (hovoryti ob sołdatach, perekonatisie v
pravilnosti); c) przydawkowe (diêvčynka v okularach, palto na vati).
Wołacz w języku podlaskim ma odrębne końcówki jedynie w odniesieniu do
rzeczowników oznaczających osoby rodzaju męskiego i Ŝeńskiego w liczbie pojedyńczej, np.:
brate, sestro, baťku, mamo, diaďku, diadino, tioto, čołoviêče, dyrektore, dyrektorko, sołdate,
piśmenniku, Viêro, Nino, Serhiêju. W przypadku rzeczowników oznaczających osoby w liczbie
mnogiej forma wołacza jest toŜsama z formą mianownika. Formalnie jest moŜliwe tworzenie
odrębnej formy wołacza dla niektórych rzeczowników oznaczających zwierzęta czy nawet
rzeczowniki nieŜywotne, ale formy te nie mają znaczenia funkcjonalnego (korovo, sobako, dube,
knižko, zemlo).
svoja.org
5.3.5. Odmiana rzeczowników
W języku podlaskim istnieją cztery typy (paradygmaty) odmiany rzeczownika przez
przypadki. Przy wyróŜnianiu tych typów bierzemy pod uwagę dwie podstawowe cechy: rodzaj
rzeczownika i charakter jego zakończenia w mianowniku liczby pojedyńczej. W obrębie jednego
paradygmatu odmiany moŜliwe są towarzyszące zmiany morfologiczne i fonetyczne (ogólnie:
morfonologiczne), np.: przesuwanie się akcentu wyrazowego (hołová — hółovy, oknó — ókna, stôł
— stołóm — stołý), wymiana dźwięków (kôt — kota — koty, bereh — berezi, ryka — ryciê, miêd —
medu), zanik albo pojawianie się dźwięku (pisok — pisku, ručka — ručok). Biorąc pod uwagę
wspomniane powyŜej zmiany oraz róŜne zestawy końcówek, moŜna wyróŜnić w obrębie jednego
paradygmatu pewne węŜsze wzory odmiany.
Do I typu odmiany naleŜą rzeczowniki rodzaju męskiego i Ŝeńskiego zakończone na -a, -ia,
-ja, -iêja (stárosta, Kóla, simjá, sudijá, hołová, žônka, płáksa, piêsnia, nadiêja).
Liczba pojedyńcza:
N
sobák-a
Kól-a
hołov-á
piêsn-ia
sudi-já
P
sobák-i
Kól-i
hołov-ý
piêsn-i
sudi-jiê
D
sobác-i
sobák-ovi
Kól-i
hołov-iê
piêsn-i
sudi-jiê
7
svoja.org
Z
sobák-u
Kól-u
hołov-ú
piêsn-iu
sudi-jú
S
sobák-oju
Kól-eju
hołov-óju
piêsn-ieju
sudi-jéju
M
sobác-i
sobák-ovi
Kól-i
hołov-iê
piêsn-i
sudi-jiê
Liczba mnoga:
N
sobák-i
Kól-i
hółov-y
pisn-iê
sudi-jiê
P
sobák
sobák-uv
Kól-uv
hołôv
piséń
pisn-iôv
sudi-jôv
D
sobák-am
Kól-am
hółov-am
pisn-iám
sudi-jám
Z
sobák-i
Kól-uv
hôłov-y
pisn-iê
sudi-jôv
S
sobák-ami
Kól-ami
hółov-ami
pisn-iámi
sudi-jámi
M
sobák-ach
Kól-ach
hółov-ach
pisn-iách
sudi-jách
W I typie odmiany mamy dwa podtypy: 1) wszystkie końcówki są miękkie (Kola, piesnia,
sudija); 2) końcówki są mieszane, twarde i miękkie (sobaka, hołova).
W dopełniaczu liczby pojedyńczej charakterystycznymi końcówkami I typu odmiany są -i
(páčk-i, Ván-i, muk-í, noh-í), -ji (informáci-ji, nadiê-ji), -y (tkanín-y, brýtv-y, bid-ý, zim-ý), -iê
(popad-iê), -jiê (sudi-jiê). Formy celownika i miejscownika liczby pojedyńczej są homonimiczne,
dochodzi w nich do następującej wymiany spółgłosek: [h] — [z] (nohá — noziê, smáha — smázi),
[k] — [c] (ruká — ruciê, sráka — sráci), [X] — [s] (vôlcha — vôlsi, sochá — sosiê). Rzeczowniki
rodzaju męskiego w liczbie pojedyńczej mają takŜe dłuŜsze warianty form celownika i
miejscownika z regularną końcówką -ovi. W narzędniku mamy końcówkę -oju, gdy osnowa kończy
się na spółgłoskę twardą (sobakoju, hołovoju); końcówkę -eju (-ieju) dodajemy do osnowy
kończącej się na spółgłoskę miękką (Koleju, piêsnieju).
Mianownik liczby mnogiej rzeczowników I typu odmiany tworzymy za pomocą końcówek i (rúki, knižkí, pułkí), -y (kropivý, tkaníny, zímy), -iê, -jiê (pisniê, popadiê, sudijiê). Typową oznaką
dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników I typu odmiany jest brak końcówki (końcówka zerowa ø): ruk-ø, nôh-ø, dorôh-ø, žunók-ø, nadiêj-ø. Są jednakŜe rzeczowniki, gdzie w dopełniaczu
występuje wariantowa forma z końcówką -uv (w niektórych przypadkach forma z końcówką jest
bardziej preferowana niŜ forma bez końcówki): pečôr — pečór-uv, potréb — potréb-uv, vôd — vóduv, bómb-uv, méž-uv, dól-uv. Tworzenie dopełniacza liczby mnogiej związane jest z dwoma
rodzajami zmian morfonologicznych: a) wymianą samogłoski rdzeniowej [o] na [uo] (noh-i — nôh,
bórony — borôn, soch-i — sôch, błochi — błôch); b) pojawieniem się samogłosek [o] i [e]
pomiędzy dwiema ostatnimi spółgłoskami osnowy (čútki — čútok, knópki — knópok, pelustkí —
pelustók, sósny — sóson — sósnuv, hrébli — hrébel — hrébluv, víšni — víšeń — víšniuv, sótnia —
sóteń — sótniuv). Celownik, narzędnik i miejscownik liczby mnogiej mają odpowiednio regularne
końcówki: -am (-iam, -jam), -ami (-iami, -jami), -ach (-iach, -jach). Biernik rzeczowników
oznaczających istoty ludzkie ma na ogół końcówkę zerową (studéntok, kirovníčok, bohomôłok,
kuchárok) za wyjątkiem imion (Kóluv, Stiópuv, Vániuv, Nádiuv, Váluv, Zínuv) oraz rzeczowników
zakończonych na -ia, -ja (popadiôv, sudijôv). W pozostałych przypadkach biernik jest toŜsamy z
mianownikiem. Wołacz rzeczowników I typu odmiany tworzymy za pomocą końcówek -o (hołovo,
mamo, popadio, sobako, studentko).
svoja.org
Do II typu odmiany zaliczamy rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówką zerową w
8
svoja.org
mianowniku liczby pojedyńczej (stôł, kôń, výstup, hrêch) lub końcówką -o (diáďko, Petró) oraz
rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -o, -e, -ie (oknó, dno, móre, zbôže, spotkánie, hôle).
Liczba pojedyńcza
N
stôł
kôń
hrêch
rôh
jástreb
P
stoł-á
kon-iá
hrêch-u
róh-a
jástreb-a
D
stoł-óvi
kon-ióvi
hrych-óvi
roh-óvi
jástreb-ovi
Z
stôł, stoł-á
kon-iá
hrêch
rôh, róh-a
jástreb-a
S
stoł-óm
kon-ióm
hrych-óm
rohóm
jástreb-om
M
stol-iê
stoł-óvi
kon-ióvi
hrych-óvi
rózi
roh-óvi
jástreb-i
jástreb-ovi
Liczba mnoga
N
stoł-ý
kón-i
hrych-í
róh-i
jastreb-ý
P
stoł-ôv
kon-í
hrych-ôv
róh-uv
jastreb-ôv
D
stoł-ám
kón-iam
hrych-ám
róh-am
jastreb-ám
Z
stoł-ý
kón-i
hrych-í
róh-í
jastreb-ý
S
stoł-ámi
kôń-mi
kon-íma
hrych-ámi
roh-ámi
jastreb-ámi
M
stoł-ách
kón-iach
hrych-ách
roh-ách
jastreb-ách
svoja.org
Liczba pojedyńcza
N
diáďk-o
ók-o
okn-ó
mór-e
spotkán-ie
P
diáďk-a
ók-a
okn-á
mór-á
spotkán-ia
D
diáďk-ovi
ók-ovi
okn-óvi
mór-ovi
spotkán-iovi
Z
diáďk-a
ók-o
okn-ó
mór-e
spotkán-ie
S
diáďk-om
ók-om
okn-óm
mór-om
spotkán-iom
M
diáďk-ovi
ók-ovi
okn-iê
okn-ovi
mór-y
mór-ovi
spotkán-i
spotkán-iovi
Liczba mnoga
N
diaďk-í
óč-y
ókn-a
mor-á
spotkán-i
P
diaďk-ôv
oč-ý
okón
mor-ôv
spotkán-iuv
D
diaďk-ám
oč-ám
ókn-am
mor-ám
spotkán-iam
Z
diaďk-ôv
óč-y
ókn-a
mor-á
spotkán-i
S
diaďk-ámi
oč-ámi
ókn-ami
mor-ámi
spotkán-iami
M
diaďk-ách
óč-ách
ókn-ach
mor-ách
spotkán-iach
9
svoja.org
W II typie odmiany moŜemy wyróŜnić trzy podtypy: a) wszystkie końcówki są miękkie
(kôń, spotkanie); b) wszystkie końcówki są twarde (oko, okno, more); 3) końcówki są mieszane,
twarde i miękkie (stôł, jastreb, hrêch, rôh, okno).
Dopełniacz liczby pojedyńczej rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na -o, -e, -ie
ma końcówkę -a (-ia): diáďka, Pavłá, okná, móra, liêta, spotkánia, połotiá, lístia. Natomiast
dopełniacz liczby pojedyńczej rzeczowników rodzaju męskiego z końcówką zerową ma albo
końcówkę -a (-ia), albo -u (-iu). Końcówka dopełniacza -a (-ia) jest dodawana do rzeczowników
oznaczających: a) nazwy istot, imiona i nazwiska (čołoviêka, chłópcia, karasiá, kusciá, medvédia,
rybaká, vóvka, žýtela, Stepána, Vołodímira, Petručuká); b) nazwy przedmiotów policzalnych (dúba,
košelá, nedókurka, nósa, róta, samochóda, stołá, vidélcia); c) nazwy miejscowości (Berlína,
Biêlśka, Gdánśka, Kíjeva, Krákova, Mélnika, Parýža, Półoćka, Rájśka); d) nazwy miar (hektára,
métra, kilográma, lítra, miêsecia, týžnia, rublá, dolára; wyjątki — róku, viêku); e) nazwy
terminologiczne (átoma, imiênnika, kosínusa, kvadráta, ličébnika, súfiksa, trykútnika); f) nazwy
budowli albo ich części (chlivá, korydóra, monastyrá, pokója, półapa, pomósta, zasiêka; wyjątek —
dáchu); g) nazwy dni tygodnia i miesięcy (ponediêłka, utórka, četverhá, koróstenia, márcia,
sérpnia). Końcówka dopełniacza -u (-iu) dodaje się do rzeczowników oznaczających nazwy: a)
materiałów i substancji (azótu, cúkru, dynamítu, granítu, hnóju, jačméniu, kiselú, médu, piskú,
pópełu, vósku, žvíru; wyjątki — chliêba, pirohá, ovsá); b) zjawisk przyrody (doščú, hrádu, chółodu,
morózu, sniêhu, tajfúnu, tumánu, viêtru); c) policzalnych zbiorowości (bataljónu, chóru, kolektývu,
półku, tłúmu); d) uczuć i stanów psychicznych (bólu, hółodu, nastróju, pereláku, smútku, žálu); e)
czynności i procesów (krýku, nástupu, perechódu, pryjiêzdu, stúkotu, zákliku); f) środowiska i
przestrzeni (kósmosu, liêsu, prostóru, sádu, zahónu); g) państw i rzek (Búhu, Kitáju, Nílu,
Pakistánu); h) pojęć abstrakcyjnych (bóku, eksperyméntu, charákteru, pozytyvízmu, rózumu, spórtu,
tółku); i) instytucji i organizacji (dekanátu, instytútu, klúbu, komitétu, štábu). W języku mówionym
mogą występować dublety końcówek dopełniacza bez zmiany znaczenia wyrazu: pomósta/pomóstu,
dóma/dómu, béreha/bérehu, stołá/stółu. W języku pisanym dublety końcówek dopełniacza
róŜnicują znaczenie wyrazu w kierunku jego konkretyzacji/abstraktyzacji: róha (jeden egzemplarz),
róhu (materiał), kámenia (jeden przedmiot), kámeniu (materiał), listopáda (miesiąc), listopádu
(okres opadania liści).
Celownik liczby pojedyńczej ma regularną końcówkę -ovi.
Biernik liczby pojedyńczej jest toŜsamy z dopełniaczem w przypadku rzeczowników
Ŝywotnych (diáďka, korolá, zájcia) i z mianownikiem w przypadku rzeczowników nieŜywotnych
(móre, oknó). Niektóre rzeczowniki nieŜywotne rodzaju męskiego mają dwa warianty biernika,
jeden toŜsamy z mianownikiem, drugi z dopełniaczem: vziáti stuléć (stulcía), výtiahnuti nôž (nožá),
porêzati páleć (pálcia).
W narzędniku konsekwentnie występuje końcówka -om (-iom).
W miejscowniku liczby pojedyńczej rzeczowników II typu odmiany mogą występować
warianty odmiany: na móry/mórovi, na stoliê/stołóvi, v okniê/oknóvi, pry dúbi/dúbovi. Przed
końcówką -i miejscownika końcowe spółgłoski osnowy [h], [k], [X] ulegają wymianie na [z], [c].
[s]: rôh — na rózi (rohóvi), bôk — na bóci (bokóvi), kožúch — v kožúsi (kožúchovi).
Formy wołacza w II typie odmiany przybierają końcówki -u, -e: báťku, diáďku, Áliku,
chłópče, hółube.
Liczbę mnogą rzeczowników II odmiany tworzymy za pomocą końcówek -i (bykí, płúhi,
vykrésluvani), -y (pistoléty, domý, pléčy, úšy), -a (morá, úcha, stéhna), -e (christijáne, miščáne,
seláne).
Dopełniacz rzeczowników rodzaju męskiego w liczbie mnogiej ma końcówki -ôv (molôv,
stohôv, tokôv), -uv (čóbutuv, povorótuv), -iuv (vypiváń/vypivániuv). Charakterystyczną formą
dopełniacza rzeczowników rodzaju nijakiego jest forma bez końcówki: bołôt, kolôs, okón, oziôr,
słôv, viêdior. MoŜliwe są teŜ dublety form, w których jedna jest bez końcówki:
svoja.org
10
svoja.org
odčuváń/odčuvániuv. Ale w szeregu wypadków dla rzeczowników rodzaju nijakiego dopełniacz
przybiera końcówki -ôv, -uv: morôv, polôv, dérevuv, krýłuv. Przy tworzeniu dopełniacza liczby
mnogiej rzeczowników rodzaju nijakiego moŜe dochodzić do wymiany [o] na [uo]: słová — słôv,
kolósa — kolôs. MoŜe pojawiać się teŜ samogłoska [o] pomiędzy spółgłoskami w dopełniaczu z
końcówką zerową: ókna — okón, viêdra — viêdior (dodatkowo mamy tutaj zmiękczenie
spółgłoski).
Celownik ma regularne końcówkę -am (-iam).
Biernik jest toŜsamy z dopełniaczem w odniesieniu do nazw osób i toŜsamy z
mianownikiem w odniesieniu do innych rzeczowników.
Narzędnik ma regularną końcówkę -ami (-iami). Jedynie w przypadku kóni mamy dwa
warianty narzędnika: kôńmi i koníma. Podobnie jak kóni odmienia się rzeczownik lúde występujący
tylko w liczbie mnogiej.
Miejscownik ma regularną końcówkę -ach (-iach).
Do III typu odmiany zaliczamy rzeczowniki rodzaju Ŝeńskiego z końcówką zerową w
mianowniku liczby pojedyńczej (nôč, ôś, páporoť, sôl, pámeť). Do tej odmiany naleŜy takŜe wyraz
máti, który ma koncówkę -i w mianowniku l. poj., ale w pozostałych formach występuje z osnową
wzbogaconą o przyrostek -er- i typowymi dla tej odmiany końcówkami.
Liczba pojedyńcza
N
nôč
ôś
sôl
páporoť
mát-i
P
noč-ê
os-iê
sól-i
páporot-i
máter-y
D
noč-ê
os-iê
sól-i
páporot-i
máter-y
Z
nôč
ôś
sôl
páporoť
mát-eru
S
noč-éju
os-iéju
sôl-eju
páporot-ieju
máter-eju
M
noč-ê
os-iê
sól-i
páporot-i
máter-y
svoja.org
Liczba mnoga
N
nóč-y
ós-i
sól-i
páporot-i
mater-ê
P
nóč-uv
ós-íuv
sól-uv
páporot-iuv
mater-ôv
D
nóč-am
ós-iam
sól-am
páporot-iam
mater-ám
Z
nóč-y
ós-i
sól-i
páporot-i
mater-ê
S
nóč-ami
ós-iami
sól-ami
páporot-iami
mater-ámi
M
nóč-ach
ós-iach
sól-ach
páporot-iach
mater-ách
W III typie odmiany mamy dwa podtypy: 1) wszystkie końcówki są miękkie (ôś, sôl,
paporoť); 2) wszystkie końcówki są twarde (nôč, mati — za wyjątkiem mianownika).
W III typie odmiany w liczbie pojedyńczej dopełniacz, celownik i miejscownik są sobie
toŜsame. W liczbie pojedyńczej i mnogiej mamy teŜ homonimiczność mianownika i biernika.
Liczbę mnogą tworzymy za pomocą końcowek -i, -y, -ê.
W IV typie odmiany są zgrupowane rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -iá (-já)
i oznaczające istoty niedorosłe (busleniá, jahniá, kureniá, porosiá, ptašeniá, telá, žerebjá). We
11
svoja.org
wszystkich formach odmiany, oprócz mianownika i biernika liczby liczby pojedyńczej, ta grupa
rzeczowników powiększa osnowę o przyrostek -at-. W narzędniku liczby pojedyńczej oprócz formy
z rozszerzoną osnową istnieje takŜe forma bez przyrostka. W celowniku i miejscowniku mamy
dwa warianty końcówek. Do tej odmiany naleŜy takŜe niewielka ilość rzeczowników rodzaju
nijakiego zakończonych na -je (ímje, výmje, pliêmje) — te rzeczowniki w liczbie mnogiej
powiększają osnowę o przyrostek -en-).
Liczba pojedyńcza
N
poros-iá
ímje
pliêmje
P
poros-iáta
ím-ja
pliêm-ja
D
poros-iáti
poros-iátovi
ím-jovi
pliêm-jovi
Z
poros-iá
ím-je
pliêm-je
S
poros-ióm
poros-iátom
ím-jom
pliêm-jom
M
poros-iáti
poros-iátovi
ím-jovi
pliêm-jovi
Liczba mnoga
N
poros-iáta
im-ená
plem-ená
P
poros-iát
im-én
plem-én
D
poros-iátam
im-enám
plem-enám
svoja.org
Z
poros-iáta
im-ená
plem-ená
S
poros-iátami
im-enámi
plem-enámi
M
poros-iátach
im-enách
plem-enách
5.4 Przymiotnik
5.4.1. Klasy przymiotników
Przymiotnik (prymiêtnik) jest częścią mowy wyraŜającą właściwość statyczną za pomocą
składniowo zaleŜnych kategorii rodzaju, liczby i przypadka.
Przymiotniki w języku podlaskim dzielimy na jakościowe (jákosny), relacyjne (odnôsny) i
dzierŜawcze (prysvôjny). Głównym kryterium podziału na te trzy klasy jest charakter oznaczanych
właściwości.
Przymiotniki jakościowe oznaczają cechy, właściwości i jakości bezpośrednie, stanowiące
istotę oznaczanych przedmiotów i z reguły mogące występować w róŜnym natęŜeniu. Przymiotniki
jakościowe oznaczają między innymi następujące cechy przedmiotów: a) rozmiar (velíki, vysóki,
šyróki); b) kształt i połoŜenie w przestrzeni (kryvý, poperéčni, duhováty); c) kolor (síni, žóvty); d)
charakterystyki fizyczne (hôrki, jásny, tépły); e) charakterystyki fizjologiczne (hłuchí, chvóry,
mołodý); f) cechy umysłu i charakteru (dóbry, rozúmny, vesióły). Przymiotniki jakościowe mają
następujące charakterystyki formalne: a) tworzą stopień wyŜszy i najwyŜszy (biêły — biliêjšy —
12
svoja.org
najbiliêjšy); b) łączą się z przysłówkami miary i stopnia (vélmi boháty, dósyć chvóry, máło sołódki);
tworzą pary wyrazów przeciwstawnych (zímny — žéški, zdoróvy — chvóry; antonimy moŜna
tworzyć bardzo łatwo za pomocą przedrostka ne-: dóbry — nedóbry, vysóki — nevysóki); c) moŜna
od nich tworzyć przymiotniki ze znaczeniem subiektywnej oceny emocjonalnej (velíki — velíčeńki
— velíziarny — veličézny, brýdki — brydízny); d) moŜna od nich tworzyć rzeczowniki abstrakcyjne
(dóbry — dobrotá, témny — temnotá); e) moŜna od nich tworzyć przysłówki jakościowe (tíchi —
tícho, brúdny — brúdno).
Przymiotniki jakościowe podlegają stopniowaniu, tzn. mogą tworzyć formy zwane stopniem
wyŜszym (výžšy stópeń) i najwyŜszym (najvýžšy stópeń) za pomocą afiksów. Te formy wyraŜają
większą lub mniejszą intensywność właściwości lub cechy określonej przymiotnikiem w stopniu
równym (rômny stópeń). Stopień wyŜszy przymiotnika tworzymy za pomocą przyrostków -š-,
-iêjš-, -êjš-, a stopień najwyŜszy przez dodanie przedrostka naj- do formy stopnia wyŜszego:
boháty — bohátšy — najbohátšy, hłybóki — hłýbšy — najhłýbšy, daléki — dálšy (daliêjšy) —
najdálšy (najdaliêjšy), chútki — chutčêjšy — najchutčêjšy, chudý — chúdšy (chudiêjšy) —
najchúdšy (najchudiêjšy), biêły — biliêjšy — najbiliêjšy. Niektóre przymiotniki tworzą stopień
wyŜszy i najwyŜszy w sposób nieregularny, zmieniając dodatkowo osnowę: velíki — bôlšy —
najbôlšy, dóbry — liêpšy — najliêpšy, nedóbry — hôršy — najhôršy, małý — ménšy — najménšy.
Oprócz wykorzystania tego sposobu słowotwórczego przymiotniki jakościowe mogą takŜe
stopniować się w sposób analityczny, za pomocą przysłówków bôlš, menš oraz najbôlš i najménš:
vážny — bôlš vážny — najbôlš vážny, praciovíty — menš praciovíty, najménš praciovíty.
Stopniowaniu nie ulegają te przymiotniki jakościowe, które wyraŜają tzw. cechy absolutne, nie
dające się porównać co do intensywności ich występowania, np.: bósy, hotóvy, łýsy, mértvy, nimý,
poróžni, slipý. Tworzenie stopnia wyŜszego i najwyŜszego nie jest teŜ właściwe dla tych
przymiotników jakościowych, w których cecha jest wyraŜona za pomocą dodatkowych środków
słowotwórczych (afiksów), np.: beztołkóvy, bilávy, čornováty, nadzvyčájny, velíziarny, zamałý.
Przymiotniki relacyjne oznaczają stosunek określanych przedmiotów do elementów
otaczającej rzeczywistości, np. do: a) innych przedmiotów (autóbusne sidzénie, chátni porádok,
kosmíčny polót); b) materiałów (derevjánne krêsło, połotniána tórba, želiêzna brônka); c) odniesień
czasowych i przestrzennych (biłostôćki chłópeć, dvuliêtni kôń, pudláśki krajovíd, závtrašni obiêd);
d) działań (čytálna sála, ličýlna mašýna, peresuvný stôł). Cecha lub właściwość relacyjną nie moŜe
zmieniać swego natęŜenia, stąd teŜ przymiotniki relacyjne nie stopniują się i nie mogą być uŜywane
z przysłówkami miary i stopnia (np., nie moŜna powiedzieć: vélmi derevjánne krêsło). Przymiotniki
relacyjne nie mają teŜ antonimów. Niektóre przymiotniki relacyjne mogą występować równieŜ jako
przymiotniki jakościowe, ale wówczas modyfikują swoje znaczenie: dramatýčny teátr —
dramatýčne zdarénie, nervóva chvoróba — nervóve zachovánie, višnióvy sad — višnióvy garnítur,
cukróva váta — cukróva vsmiêška.
Przymiotniki dzierŜawcze wyraŜają stosunek posiadania lub przynaleŜności. Podczas gdy
przymiotniki jakościowe i względne odpowiadają na pytanie „jaki?”, przymiotniki dzierŜawcze
odpowiadają na pytanie „czyj?”. Przymiotniki dzierŜawcze są tworzone od rzeczowników
oznaczających osoby poprzez dodanie końcówek -uv (-ova, -ove, -ovy), -ôv (-ova, -ove, -ovy) do
rzeczowników II typu odmiany (čołoviêkuv liêtnik, báťkuv ručník, Vasilôv kôń, Kólovy diêti) oraz
-in (-ina, -ine, -iny), -yn (-yna, -yne, -yny) do rzeczowników I typu odmiany (mámina spudnícia,
bábin kóšyk, séstryn kusník, Viêryne lústro, Nádiny kureniáta).
svoja.org
5.4.2. Odmiana przymiotników
Przymiotniki jakościowe i relacyjne rodzaju męskiego mają końcówki -i, -y: dorohí, małý,
dóvhi, smiêšny, liêtni, vysóki, derevjánny, stalóvy). Końcówki przymiotników rodzaju Ŝeńskiego i
nijakiego są dwojakiego rodzaju. Jeśli końcówka przymiotnika rodzaju męskiego nie jest
akcentowana, wówczas w rodzaju Ŝeńskim i nijakim mamy tzw. końcówki krótkie -a (-ia), -e (-ie):
13
svoja.org
dóvha — dóvhie, vysóka — vysókie, smiêšna — smiêšne, derevjánna — derevjánne, stalóva —
stalóve. Jeśli natomiast końcówka przymiotnika rodzaju męskiego jest akcentowana, wówczas w
rodzaju Ŝeńskim i nijakim mamy tzw. końcówki długie -ája, -óje: dorohája — dorohóje, małája —
małóje. Końcówki przymiotników jakościowych i relacyjnych w liczbie mnogiej równieŜ zaleŜą od
końcówki rodzaju męskiego w liczbie pojedyńczej: a) jeśli końcówka rodzaju męskiego nie jest
akcentowana, wówczas jest ona takŜe końcówką liczby mnogiej dla wszystkich rodzajów
(derevjánny domý, dóvhi doróhi, vysóki ókna); b) jeśli końcówka rodzaju męskiego jest
akcentowana (-í, -ý), wówczas dla liczby mnogiej mamy końcówkę długą -íje bądź -ýje (dorohíje
domý, dorohíje réčy, małýje domý, małýje ókna). Końcówki przymiotników dzierŜawczych
rozwaŜyliśmy w 5.4.1.
Odmiana przymiotników w języku podlaskim jest wysoce regularna. Charakter końcówek w
tej odmianie zaleŜy od końcówki przymiotnika w mianowniku rodzaju męskiego. Mamy dwa typy
odmiany: twardy (końcówka -y w mianowniku rodzaju męskiego) i miękki (końcówka -i w
mianowniku rodzaju męskiego). Przymiotniki dzierŜawcze naleŜą do twardego typu odmiany.
1) Twardy typ odmiany
Liczba pojedyńcza
N
smiêšn-y
smiêšn-a
smiêšn-e
mał-ý
mał-ája
mał-óje
P
smiêšn-oho
smiêšn-oji
smiêšn-oho
mał-óho
mał-óji
mał-óho
D
smiêšn-omu
smiêšn-uj
smiêšn-omu
mał-ómu
mał-ôj
mał-ómu
Z
smiêšn-oho
smiêšn-y
smiêšn-u
smiêšn-e
mał-óho
mał-ý
mał-úju
mał-óje
S
smiêšnym
smiêsn-oju
smiêšn-ym
mał-ým
mał-óju
mał-ým
smiêšn-uj
smiêšn-um
mał-ôm
mał-ôj
mał-ôm
M smiêšn-um
svoja.org
Liczba mnoga
N
smiêšn-y
mał-ýje
P
smiêšn-ych
mał-ých
D
smiêšn-ym
mał-ým
Z
smiêšn-ych
smiêšn-y
mał-ých
mał-ýje
S
smiêšn-ymi
mał-ými
M
smiêšn-ych
mał-ých
2) Miękki typ odmiany
Liczba pojedyńcza
N
šyrók-i
šyrók-a
šyrók-ie
doroh-í
doroh-ája
doroh-óje
P
šyrók-oho
šyrók-oji
šyrók-oho
doroh-óho
doroh-óji
doroh-óho
D
šyrók-omu
šyrók-uj
šyrók-omu
doroh-ómu
doroh-ôj
doroh-ómu
14
svoja.org
Z
šyrók-oho
šyrók-i
šyrók-u
šyrók-ie
doroh-óho
doroh-í
doroh-úju
doroh-óje
S
šyrók-im
šyrók-oju
šyrók-im
doroh-ím
doroh-óju
doroh-ím
šyrók-uj
šyrók-um
doroh-ôm
doroh-ôj
doroh-ôm
M šyrók-um
Liczba mnoga
N
šyrók-i
doroh-íje
P
šyrók-ich
doroh-ích
D
šyrók-im
doroh-ím
Z
šyrók-ich
šyrók-i
doroh-ích
doroh-íje
S
šyrók-imi
doroh-ími
M
šyrók-ich
doroh-ích
Biernik liczby pojedyńczej przymiotników rodzaju męskiego ma dwie formy — jedna jest
toŜsama z dopełniaczem, druga z mianownikiem. Forma toŜsama z dopełniaczem uŜywana jest z
rzeczownikami Ŝywotnymi i niektórymi rzeczownikami nieŜywotnymi mających końcówkę -a w
dopełniaczu (patrz 5.3.4 i 5.3.5). Forma toŜsama z mianownikiem jest wykorzystywana we
wszystkich pozostałych sytuacjach.
Biernik przymiotników w liczbie mnogiej ma równieŜ jedną formę toŜsamą z dopełniaczem,
a drugą z mianownikiem. Pierwsza z nich odnosi się do osób rodzaju męskiego, a druga do
wszystkich innych sytuacji.
svoja.org
5.5. Liczebnik
5.5.1. Klasyfikacja liczebników
Liczebnik (ličébnik) jest częścią mowy oznaczającą ilość przedmiotów (dokładną lub bliŜej
nieokreśloną) i wyraŜającą swoje znaczenie gramatyczne za pomocą kategorii przypadka oraz w
ograniczonym zakresie kategorii rodzaju i liczby. W praktyce językowej liczebnik prawie zawsze
występuje przed rzeczownikiem, wyraŜając ilościowe stosunki pomiędzy przedmiotami, zjawiskami
i pojęciami abstrakcyjnymi.
Liczebniki oznaczające dokładną ilość dzielimy na główne (kôlkosny ličebniki), zbiorowe
(zbôrny ličébniki) i ułamkowe (dróbovy ličebniki).
Teoretycznie nieskończony ciąg liczebników głównych jest wyraŜany poprzez skończoną
ilość jednostek leksykalnych: odín → déseť, odinádceť → devetnádceť, dvádčeť → vôsimdesiat,
sórok, devenósto, sto, dviêstie → devetsot, zéro (nôl), týsiača (týšča), mil(i)jón, mil(i)járd. WyŜsze
jednostki zliczeniowe — bil(i)jón, tryl(i)jón, kvadryl(i)jón, etc. — w praktyce językowej nie są
wykorzystywane. Te jednostki leksykalne mogą występować przed rzeczownikami bądź
samodzielnie, bądź w róŜnych kombinacjach ze sobą, np.: štýry knížki, dvanádceť učenikôv,
dvádceť pjať liêt, dviêstie trýdceť kilométruv, milijón piatsót týsiač euro.
Liczebniki zbiorowe wyraŜają ilość jako zbiór jednorodnych przedmiotów albo osób, jako
pewną niepodzielną całość. Grupa liczebników zbiorowych w języku podlaskim jest bardzo
ograniczona. Tworzą ją liczebniki obádva, obiêdvi, obóje, dvóje, tróje oraz podgrupa liczebników
15
svoja.org
zakończonych na -ero, -ioro: četvéro, pjatióro, šestióro, siméro, vuśméro, devetióro, desetióro,
odinadcetióro, dvanadcetióro. Formalnie moŜna tworzyć liczebniki zbiorowe z końcowkami -ero
lub -ioro dla liczebników głównych od 4 do 20 włącznie oraz dla liczebnika 30, ale w praktyce
liczebniki zbiorowe są uŜywane przewaŜnie w zakresie pierwszej dziesiątki. Liczebnika obádva
uŜywamy do określenia dwóch rzeczowników rodzaju męskiego (obádva matrósy, obádva vovkí,
obádva čerevíki), obiêdvi określa dwie istoty lub dwa przedmioty rodzaju Ŝeńskiego (obiêdvi
včytélki, obiêdvi ovéčki, obiêdvi storoný), a obóje odnosi się do dwojga osób róŜnej płci. Liczebniki
dvoje, tróje, čétvero, pjatióro etc. najczęściej odnoszą się do dzieci i istot niedorosłych (siméro dití,
pjatióro kačeniát, tróje vovčeniat, desetióro kureniát) albo do osób róŜnej płci (čétvero ludí,
šestióro hostí). Czasem liczebniki zbiorowe uŜywane są równieŜ do oznaczania dorosłych
osobników świata zwierzęcego, szczególnie gdy chodzi o podkreślenie cechy zbiorowości (tróje
koní, pjatióro ovečók, devetióro husí). Na Podlasiu moŜna teŜ usłyszeć przykłady uŜycia
liczebników zbiorowych przed rzeczownikami oznaczającymi osoby dorosłe płci męskiej (čétvero
robôtnikuv, vuśméro kavaliêruv), ale w języku poprawnym unikamy tego typu konstrukcji, stosując
liczebniki główne (štýry robôtniki, vôsim kavaliêruv). Tylko za pomocą liczebników zbiorowych
dvóje, tróje, čétvero wyraŜamy odpowiednie ilości przedmiotów oznaczanych rzeczownikami
pluralia tantum (dvóje dverý, tróje sanók, čétvero hrabél).
Liczebniki ułamkowe oznaczają ilość części całego przedmiotu. Występują w postaci
zestawień analitycznych, w których pierwszy składnik określa właśnie ilość części, a drugi
wskazuje maksymalną wartość podziału przedmiotu na części: dviê tretich miška, siêm devjátych
dochódu, odná desiáta póla. Ułamki mogą występować w połączeniu z całościami, tworząc tak
zwane mieszane liczebniki ułamkowe (zmiêšany dróbovy ličébniki): try i odná pjáta tóny, siêm i
dviê tréti kilométra. Do liczebników ułamkowych zaliczamy teŜ liczebniki puv (1/2), puvtorá
(puvtorý) (1 1/2), puvtorastá (150) oraz dziś juŜ nie uŜywane liczebniki typu puvtretiá (1 1/3),
puvčetvertá (1 1/4), puvpjatá (1 1/5), puvšostá (1 1/6). Czasem w znaczeniu liczebnikowym
wykorzystywane są rzeczowniki połovína, tretína, čétverť (połovína míski, tretína chatôv, čétverť
miška).
Do liczebników zaliczamy takŜe niewielką ilość wyrazów słuŜących do wyraŜania ilości
bliŜej nie określonej lub przybliŜonej: mnôho, nemnôho, máło, kílka, kilkanádceť, kilkadesiát,
kilkasót.
Z punktu widzenia struktury liczebniki dzielimy na proste (prósty), złoŜone (składnýje) i
zestawione (skłádiany). Liczebniki proste obejmują liczebniki ilościowe pierwszej dziesiątki (odín
→ déseť); liczebniki zéro (nul), sórok, sto, týsiača (týšča), mil(i)jón, mil(i)járd; liczebniki zbiorowe
obádva, obiêdvi, obóje, dvóje→ desetióro; liczebniki nieokreślone mnôho, nemnôho, máło, kílka.
Liczebniki złoŜone obejmują te jednostki leksykalne, w których moŜna odnaleźć ślady połączenia
dwoch róŜnych osnów wyrazowych: odinádceť → devetnádceť, dvádceť → vôsimdesiat, devenósto,
dviêsti → devetsót, odinadcetióro → dvadcetióro, trydcetióro, obádva, obiêdvi, puvtorá (puvtorý),
puvtorastá, kilkanádceť, kilkadéseť, kilkasót. Liczebniki zestawione są analitycznymi zestawieniami
co najmniej dwóch liczebników prostych, złoŜonych lub ich kombinacją (sórok vôsim, dviêsti
trynádceť, týšču trýsta déveť). Liczebniki ułamkowe równieŜ naleŜą do liczebników zestawionych.
Przy odmianie liczebników zestawionych odmieniamy wszystkie części zestawienia.
Na pograniczu liczebników i przymiotników sytuują się liczebniki porządkowe (porádkovy
ličébniki) — péršy, drúhi, petnádcety, pjatdesiát siómy; liczebniki mnoŜne (pomnôžny ličébniki) —
podvôjny, potrôjny, počvôrny; oraz liczebniki wielorakie (kilkajáki) — dvojáki, trojáki. Ze względu
na znaczenie leksykalne te wyrazy moŜna odnieść do liczebników, ale ze względu na ich znaczenie
gramatyczne (występowanie pełnych kategorii przypadka, liczby i rodzaju) są one formalnie
przymiotnikami i mają takie same paradygmaty odmiany jak przymiotniki o odpowiednich
końcówkach. Przy odmianie liczebników porządkowych zestawionych odmieniamy jedynie ostatni
człon zestawienia.
svoja.org
16
svoja.org
5.5.2. Odmiana liczebników
Mimo Ŝe liczebniki podlaskie tylko w bardzo ograniczonym zakresie posiadają kategorie
liczby i rodzaju, ich odmiana przez przypadki naleŜy do trudniejszych zagadnień morfologicznych.
Kategorię liczby i/albo rodzaju posiadają tylko następujące liczebniki: odín (l.poj. r. m.),
odná (l.poj. r. Ŝ.), odnó (odné) (l.poj. r. n.), odný (l. mn.), puvtorá (r. m. i n.), puvtorý (r. Ŝ), dva,
obádva (r. m.), dviê, obiêdvi (r. Ŝ.). Liczebniki zéro (nul), týsiača (týšča), milijón, milijárd moŜna
formalnie zaliczyć do rzeczowników, poniewaŜ mają pełny zbiór charakterystyk morfologicznych
— rodzaj, liczbę i przypadek.
Po liczebnikach dva, try, štýry oraz liczebnikach zestawionych kończących się na te
liczebniki rzeczowniki występują w mianowniku liczby mnogiej (dva chłopci, try kobiêty, sorok
štyry karandašê). Wszystkie pozostałe liczebniki występujące w formie mianownika lub biernika
wymagają, aby określane przezeń rzeczowniki stały w dopełniaczu liczby mnogiej (siêm kobiêt,
trynadceť kotôv, pjať okón, dvanadcetióch učenikôv). Natomiast liczebniki występujące w innych
przypadkach niŜ mianownik i dopełniacz dopasowują się do przypadka rzeczownika.
W odmianie liczebników podlaskich wyróŜniamy dziewięć podstawowych paradygmatów:
I) odín (odná, odnó, odné); II) dva, try, štýry; III) pjať → dvádceť, trýdceť → vôsimdesiat; IV)
sórok, devenósto, sto; V) dviêsti → devetsót; VI) zéro (nul), týsiača (týšča), mil(i)jón, mil(i)járd;
VII) liczebniki zbiorowe; VIII) liczebniki kílka, kilkanádceť, kilkadesiát, kilkasót; IX) liczebniki
ułamkowe.
I typ odmiany
Liczba pojedyńcza
Liczba mnoga
N
odín
odn-á
odn-ó, -é
odn-ý
P
odn-óho
odn-óji
odn-óho
odn-ých
svoja.org
D
odn-ómu
odn-ôj
odn-ómu
odn-ým
Z
odn-óho
odín
odn-ú
odn-ó, -é
odn-ých
odn-ý
S
odn-ým
odn-óju
odn-ým
odn-ými
odn-ôj
odn-ómu
odn-ôm
odn-ých
M odn-ómu
odn-ôm
Biernik ma dwie nierównoznaczne formy dla liczebników odín i odný. Formy odnóho i
odných uŜywane są przed rzeczownikami Ŝywotnymi, a formy odín i odný przed rzeczownikami
nieŜywotnymi. Forma odnóho moŜe być teŜ wykorzystowana przed niektórymi rzeczownikami
nieŜywotnymi rodzaju męskiego, których dopełniacz kończy się na -a.
II typ odmiany
N
dv-a
dv-iê
tr-y
štýr-y
P
dvoch
dv-och
tr-och
štyr-óch
D
dv-om
dv-om
tr-om
štyr-om
Z
dv-och
dv-a
dv-och
dv-a
tr-óch
tr-y
štyr-óch
štýr-y
17
svoja.org
S
dv-umá
dv-umá
tr-ymá
štyr-má
M
dv-och
dv-och
tr-och
štyr-óch
III typ odmiany
N
pjať
vôsim
trynádceť
siêmdesiat
P
pjat-í
pjat-ióch
vuśm-í
vuśm-ióch
trynadcet-í
trynadcet-ióch
simdesiat-i
simdesiat-ióch
D
pjat-í
pjat-ióm
vuśm-í
vuśm-ióm
trynadcet-í
trynadcet-ióm
simdesiat-í
simdesiat-ióm
Z
pjat-ióch
pjať
vuśm-ióch
vôsim
trynadcet-ióch
trynádceť
simdesiat-ióch
siêmdesiat
S
pjať-má
pjat-ióma
vuśm-á
vuśm-ióma
trynadceť-má
trynadcet-ióma
simdesiat-má
simdesiat-ióma
M pjat-í
pjat-ióch
vuśm-í
vuśm-ióch
trynadcet-í
trynadcet-ióch
simdesiat-í
simdesiat-ióch
W tym typie odmiany liczbniki mają po dwie równorzędne formy w dopełniaczu,
celowniku, narzędniku i miejscowniku. W bierniku forma z końcówką -ióch jest uŜywana przed
rzeczownikami oznaczajacymi osoby rodzaju męskiego, a forma toŜsama z mianownikiem w
innych wypadkach.
IV typ odmiany
N
sórok
devenósto
sto
P
soroká
devenósta
sta
D
soroká
devenósta
sta
Z
sórok
devenósto
sto
S
soroká
devenósta
sta
M
soroká
devenósta
sta
svoja.org
Dla tych trzech liczebników mamy homonimiczne formy mianownika i biernika oraz
dopełniacza, celownika, narzednika i miejscownika.
V typ odmiany
N
dviêsti
trýsta
simsót
P
dvuchsót
trochsót
siemisót
D
dvumstám
trochstám
siemistám
Z
dviêsti
trýsta
simsót
S
dvumastámi
trymastámi
simjomastámi
M
dvuchstách
trochstách
siemistách
18
svoja.org
W tym typie odmiany zmianom ulegają obie części liczebników złoŜonych oznaczających
pełne setki.
VI typ odmiany
Liczba pojedyńcza
N
zér-o
nul
týsiač-a
týšča
mil(i)jón
mil(i)járd
P
zér-a
nul-á
týsiač-y
týšč-y
mil(i)jón-a
mil(i)járd-a
D
zér-ovi
nul-óvi
týsiač-y
týšč-y
mil(i)jón-ovi
mil(i)járd-ovi
Z
zér-o
nul
týsiač-u
týšč-u
mil(i)jón
mil(i)járd
S
zér-om
nul-óm
týsiač-oju
týšč-oju
mil(i)jón-om
mil(i)járd-om
M zér-y
zér-ovi
nul-óvi
týsiač-y
týšč-y
mil(i)jón-i
mil(i)jón-ovi
mil()járd-i
mil(i)járd-ovi
Liczba mnoga
N
zér-a
nul-iê
týsiač-y
týšč-y
mil(i)jón-y
mil(i)járd-y
P
zér-uv
nul-ôv
týsiač-uv
týšč-uv
mil(i)jón-uv
mil(i)járd-uv
D
zér-am
nul-ám
týsiač-am
týšč-am
mil(i)jón-am
mil(i)járd-am
Z
zéra
nul-iê
týsiač-y
týšč-y
mil(i)jón-y
mil(i)járd-y
S
zér-ami
nul-ámi
týsiač-ami
týšč-ami
mil(i)jón-ami
mil(i)járd-ami
svoja.org
M
zér-ach
nul-ách
týsiač-ach
týšč-ach
mil(i)jón-ach
mil(i)járd-ach
Te liczebniki, będące takŜe pełnowartościowymi rzeczownikami, odmieniają się według
odpowiednich typów odmiany rzeczownikowej.
VII typ odmiany
N
obó-je
dvó-je
tró-je
čétver-o
pjat-ióro
P
obóch
dvo-ch
tróch
čétver-a
čétver-och
piat-í
pjat-ióch
D
obó-m
dvo-m
tro-m
čétver-om
piat-í
piat-ióm
Z
obó-je
dvó-je
tró-je
čétver-o
pjat-ióch
pjať
S
obó-ma
dvó-ma
tró-ma
čétver-oma
pjať-má
pjat-ióma
M
obó-ch
dvo-ch
tro-ch
čétver-och
pjat-í
pjat-ióch
Podobnie jak obóje, dvóje i tróje odmieniają się teŜ liczebniki obádva i obiêdvi, które w
19
svoja.org
przypadkach zaleŜnych tracą paradygmat liczebnika dva. Za wyjątkiem liczebnika čétvero
przyrostek -or- (-er-) znika w przypadkach zaleŜnych wszystkich innych rzeczowników
zbiorowych.
VIII typ odmiany
N
kílk-a
kilkanádceť
kilkadesiát
kilkasót
mnôh-o
P
kilk-óch
kilkanadcet-í
kilkanadcet-ióch
kilkadesiat-í
kilkadesiat-ióch
kilkastá
mnuh-ôch
D
kilk-óm
kilkanadcet-í
kilkanadcet-ióm
kilkadesiat-í
kilkadesiat-ióm
kilkastá
mnôh-im
Z
kílk-a
kilkanadcet-ióch
kilkanádceť
kilkadesiat-ióch
kilkadesiát
kilkastó
mnôho
S
kilk-óma
kilkanadceť-mí
kilkanadcet-ióma
kilkadesiať-mí
kilkadesiat-ióma
kilkastá
mnôh-imi
M
kilk-óch
kilkanadcet-í
kilkanadcet-ióch
kilkadesiat-í
kilkadesiat-ióch
kilkastá
mnuh-ôch
IX typ odmiany
N
try siómych
déveť dvadciátych
P
troch siómych
devetí dvadciátych
devetióch
D
tróm siómym
devetí dvadciátym
devetióm dvadciátym
svoja.org
Z
try siómych
déveť dvadciátych
S
trymá siómymi
devetí dvadciátymi
devetióma dvadciátymi
M
troch siómych
devetí dvadciátych
devetióch dvadciátych
Pierwszy składnik liczebnika ułamkowego odmienia się według odmiany liczebnikowej,
drugi według odmiany przymiotnikowej.
5.6. Zaimek
5.6.1. Klasyfikacja zaimków
Zaimek (zajménnik) jest częścią mowy wskazującą istotę, przedmiot, cechę lub ilość bez
nazywania ich. W odróŜnieniu od rzeczowników, przymiotników i liczebników zaimki nie mają
konkretnego znaczenia. Znaczenie i treść zaimków jest konkretyzowana jedynie w kontekście
wypowiedzi.
Ze względu na zdolność zastępowania części mowy oraz na końcówki fleksyjne zaimki
moŜna podzielić na następujące klasy:
a) zaimki rzeczowne (imennýje zajménniki), odmieniające się przez przypadki: ja, ty, my, vý,
20
svoja.org
Viête, sebé, chto, što, chtoś, štoś, nichtó, ništo (nic), aby-chtó, buď-chtó, aby-štó, buď-štó, chto-léń,
što-léń, chto-nébuď, što-nébuď; zaimek rzeczowny vôn odmieniający sie przez przypadki, rodzaje i
liczby;
b) zaimki przymiotne (prymiêtnikovy zajménniki), odmieniające się przez przypadki, liczby i
rodzaje: môj, tvôj, naš, vaš, jíchni, svôj, siêty, siej, toj, sam, takí, siakí, kotóry, jakí, aby-kotóry,
buď-kotóry, aby-jakí, buď-jakí;
c) zaimki liczebne (ličébny zajménniki) odmieniające się przez przypadki: kôlko, tôlko;
d) zaimki przysłowne (prysłôvny zajménniki) i inne, nieodmienne: tak, stôl, zsiôl, tudý,
siudý, usiúdy, nihdé, nikúdy; johó (jóho), jijiê (jéji), jich.
5.6.2 Odmiana zaimków
Odmiana zaimków rzeczownych
N
ja
ty
my
vy
Viête
—
P
méne
mené
tébe
tebé
nas
vas
Vas
sébe
sebé
D
mniê
tobiê
nam
vam
Vam
sobiê
Z
méne
mené
tébe
tebé
nas
vas
Vas
sébe
sebé
S
mnóju
tobóju
námi
vámi
Vámi
sobóju
tobiê
nam
vam
Vam
sobiê
M mniê
svoja.org
N
chto
što
chtoś
ništo, nic
chto-léń
P
kohó
čohó
kohóś
ničóho
koho-léń
D
komú
čomú
komúś
ničómu
komu-léń
Z
kohó
što
kohóś
ništo, nic
koho-léń
S
kim
čym
kimś
ničým
kim-léń
M kôm
čôm
kômś
ničôm
kôm-léń
N
vôn
voná
vonó
voné
voný
P
johó
jóho
jijiê
jéji
johó
jóho
jich
D
jomú
jómu
jôj
jomú
jómu
jim
Z
johó
jóho
jijiê
jéji
johó
jóho
jich
S
jim
jóju
jim
jími
21
svoja.org
jéju
M jôm
jôj
jôm
jich
Odmiana zaimków przymiotnych
N
môj
mojá
mojé
mojiê
P
mojóho
mohó
mojiê
mojóho
mohó
mojích
D
mojómu
mojôj
mojómu
mojím
Z
mojóho
mohó
môj
mojú
mojé
mojích
mojiê
S
mojím
mojóju
mojéju
mojím
mojími
mojôj
mojôm
mojích
M mojôm
Formy biernika liczby pojedyńczej rodzaju męskiego i nijakiego mojóho, mohó odnoszą się
do rzeczowników oznaczających istoty oraz w przypadku rodzaju męskiego do niektórych
przedmiotów mających w dopełniaczu końcówkę -a, a forma môj do pozostałych rzeczowników.
Forma biernika liczby mnogiej mojích odnosi się do osób rodzaju męskiego, a forma mojiê do
pozostałych rzeczowników. Tak jak môj odmieniają się zaimki tvôj, svôj.
N
naš
náša
náše
nášy
P
nášoho
nášoji
nášoho
nášych
D
nášomu
nášuj
nášomu
nášym
Z
nášoho
naš
nášu
náše
nášych
nášy
S
nášym
nášoju
nášym
nášymi
nášuj
nášum
nášych
svoja.org
M nášum
Tak jak naš odmieniają się zaimki vaš, siêty, kotóry. Zaimek siej ma końcowki miękkie w
narzędniku liczby pojedyńczej rodzaju męskiego i nijakiego (siéjim) oraz w liczbie mnogiej (siéji,
siéjich, siéjim, siéjich (siéji), siéjimi, siéjich). Według podobnej odmiany przymiotnikowej
odmieniają się teŜ zaimki jakí, takí, siakí, i sam, które w rodzaju Ŝeńskim i nijakim liczby
pojedyńczej oraz w liczbie mnogiej mają dłuŜsze formy końcówek z -j-: jakája, jakóje, jakíje,
samája, samóje, samýje, etc.
Odmiana liczebników przysłownych
N
kôlko
tôlko
P
kulkóch
tulkóch
D
kulkóm
tulkóm
Z
kulkóch
tulkôch
22
svoja.org
kôlko
tôlko
S
kulkóma
tulkóma
M
kulkóch
tulkóch
5.7. Czasownik
5.7.1. Podział czasowników
Czasownik (dijesłôv) jest częścią mowy oznaczającą czynność (diêjanie), proces (procés)
stan (stan) lub stosunek (odnósiny) jako cechy dynamiczne i wyraŜającą te znaczenia w
gramatycznych kategoriach aspektu (vid), osoby (osóba), liczby (líčba), czasu (čas), strony (stan),
trybu (spósub) i rodzaju (rôd).
Ze względu na rolę w budowie zdania czasowniki moŜna podzielić na pełnoznaczne
(povnoznáčny) i niepełnoznaczne (nepovnoznáčny) albo posiłkowe (posôbny). Czasowniki
pełnoznaczne są samodzielnymi częściami zdania i dzielą się na takie, które wyraŜają: 1) czynność
(hovorýti, płývati, dúmati, budováti, oráti); 2) proces (čorniêti, vjánuti, zmerkátisie); 3) stan (ležáti,
hníti, dospiváti, tečý, movčáti, terpiêti, spodivátisie); 4) stosunek (lubíti, kocháti, miêti). Czasowniki
niepełnoznaczne nie stanowią części zdania. MoŜna je podzielić na: 1) łączne (zvjazkóvy) — býti,
stanovíti, robítisie; 2) modalne (modálny) — chotiêti, mohčy, músiti, býti povínnym; 3) fazowe
(fazovýje) — začáti/začynáti, prodóvžyti/prodóvžuvati, kônčyti/kunčáti; 4) kompensacyjne
(kompensacíjny) — tzn. takie, które dopełniają gramatycznie brakujące w zdaniu elementy
znaczeniowe (zbirajut jabłyka — odbyvájetsie zbôr jabłyk, praciujut u fabryci — vykónujut praciu
v fabryci).
Ze względu na sposób przebiegania czynności (procesu) czasowniki moŜna między innymi
podzielić na takie, które wyraŜają:
a) początek czynności (pujtí, rozhorêtisie, zaspiváti, zasvitíti);
b) koniec czynności (dojtí, odsłužýti, zrobíti);
c) ograniczenie czynności w czasie (pohovorýti, pochodíti, posidiêti);
d) nieograniczenie czynności w czasie (ití, ležáti, spáti);
e) zakończenie długiej czynności (proležáti, perezimováti);
f) czynność jednokrotną, najczęściej momentalną (blísnuti, skóčyti, strêlnuti, šarpnúti);
g) czynność wielokrotną (našéptuvati, pohovóruvati, stukotáti, veréskati);
h) czynność o niewielkiej, umiarkowanej intensywności (posvístuvati, pudbiháti,
prychvorêti, prysiêsti);
i) czynność o wielkiej, czasami przesadnej intensywności (peresolíti, poperestavláti,
navytiaháti, ponavytiaháti, popomúčytisie, popostojáti);
j) czynność poboczną, towarzyszącą innej czynności (prysvístuvati, prytúpuvati,
pudspiêvuvati).
NiezaleŜnie od powyŜszego podziału wszystkie czasowniki moŜna podzielić na przechodnie
(perechôdny) i nieprzechodnie (neperechôdny). Przechodniość jest właściwością czasownika
umoŜliwiającą mu bezpośrednie (bez udziału przyimka) przyporządkowanie rzeczownika w formie
biernika (a w przypadku czasowników z przeczeniem ne — rzeczownika w formie dopełniacza):
lubíti knížku — ne lubíti knížki, postáviti chátu — ne postáviti cháty). Czasowniki nie mające tej
właściwości zaliczamy do nieprzechodnich (biêhati, čorniêti, płývati, rostí). Do czasowników
nieprzechodnich zaliczamy takŜe te czasowniki, które mają właściwość bezpośredniego
(bezprzyimkowego) przyporządkowywania sobie rzeczowników w innych przypadkach niŜ biernik
i dopełniacz (doviráti pryjátelovi, jiêchati samochódom). Zdarza się, Ŝe jeden i ten sam czasownik
w zaleŜności od swego znaczenia moŜe mieć właściwość przechodniości i nieprzechodniości
(Paveł piše knižki, perekładaje nimećkich autoruv — Paveł dobre piše, perekładaje). Podział na
svoja.org
23
svoja.org
czasowniki przechodnie i nieprzechodnie jest bezpośrednio związany z kategorią gramatyczną
strony czasownika (patrz 5.7.6).
Szczególną podgrupą czasowników nieprzechodnich są tzw. czasowniki zwrotne (zvorôtny),
które tworzymy na ogół przez dołączenie postfiksu -sie do czasownika niezwrotnego (hotóviti —
hotóvitisie, mýti — mýtisie, tióhati — tióhatisie). Są jednak czasowniki, które mają wyłącznie formę
zwrotną (smijátisie, starátisie, usmichátisie). Czasowniki zwrotne z kolei moŜna podzielić na: a)
zwrotne właściwe, w których podmiot i przedmiot czynności są toŜsame (česátisie, mýtisie,
odiahátisie); b) częściowo zwrotne, w których podmiot i przedmiot czynności są toŜsame
częściowo (trymátisie za što, udýrytisie ob što); c) pośrednio zwrotne, które określają czynności
wykonywane przez podmiot w swoich interesach (budovátise, obžyvátisie, pakovátisie); d) ogólnie
zwrotne, oznaczające czynność podmiotu nie skierowaną na Ŝaden przedmiot (nespokójitisie,
rádovatisie, złovátisie); e) wzajemnie zwrotne, oznaczające czynności kilku podmiotów będących
jednocześnie przedmiotami tych czynności (ciłovátisie, spotykátisie, svarýtisie); f) potencjalnie
aktywne, oznaczające potencjalnie aktywną cechę podmiotu (byčók bóretsie, sobáka kusájetsie); g)
potencjalnie pasywne (nítka rvétsie, škło bjétsie).
5.7.2. Typy form czasownikowych
Najogólniej wszystkie moŜliwe formy czasownika moŜna podzielić na cztery typy: formy
osobowe (osobóvy fórmy), bezokolicznik (infinitýv, neosobóva fórma), imiesłów przymiotnikowy
(dijeprymiêtnik) i imiesłów przysłówkowy (dijeprysłôvnik).
Formy osobowe występują jako podstawowe sposoby wyraŜania orzeczenia w wypowiedzi
w gramatycznych kategoriach osoby, czasu, trybu liczby (čytáju, čytáješ, čytáje; čytájemo, čytájete,
čytájut; pišý, pišête; pisáv by, pisáli b).
Bezokolicznik (forma bezosobowa) nazywa czynność, proces lub stan poza takimi
wskaźnikami jak czas, tryb, osoba i liczba. Bezokolicznik ma jedynie kategorie aspektu i
przechodniości-nieprzechodniości (robíti — niedokonany, przechodni, pokínuti — dokonany,
przechodni, brýtisie — niedokonany, nieprzechodni, výrosti — dokonany, nieprzechodni).
Podobnie jak mianownik liczby pojedyńczej dla rzeczownika, bezokolicznik jest podstawową
formą słownikową dla czasownika.
Imiesłów przymiotnikowy jest formą przejściową między czasownikiem i przymiotnikiem,
zachowującą pewne cechy czasownikowe (czas, aspekt i stronę) i wykonującą funkcję przymiotnika
poprzez morfologiczne kategorie przypadku, rodzaju i liczby (szerzej patrz 5.7.10).
Imiesłów przysłówkowy jest formą przejściową między czasownikiem i przysłówkiem
(szerzej patrz 5.7.11).
svoja.org
5.7.3. Kategoria aspektu
Aspekt (vid) czasownika wiąŜe się z istniejącą w języku podlaskim (i w innych językach
słowiańskich) opozycją między formami dokonanymi (dokónany) i niedokonanymi (nedokónany)
czasowników. Formy niedokonane i dokonane oddają róŜnice w treści, jakie zachodzą między nimi.
Czasowniki niedokonane ujmują czynności jako proces rozwijający się w czasie (nieukończony lub
powtarzający się): pišú, słúchaju, nošú, pohovóruju. Czasowniki dokonane ujmują czynność
nieprocesualnie, tzn. w ich znaczeniach zawarte są następujące cechy: a) wyczerpanie zakresu
trwania czynności (pryjšóv, zjiêv); b) osiągnięcie wyniku czynności (napisáv, výrvav); c)
momentalność procesu (blísnuv, krýknuv, sadonúv); d) odbycie się początku czynności trwającej
(popłýv, rozbiêhsie).
Czasowniki podlaskie moŜna ustawić w pary wyraŜające opozycję niedokonaności —
dokonaności tej samej czynności lub procesu: pisáti — napisáti, lápati — lápnuti, perekidáti —
perekínuti, bráti — uziáti. WyróŜniamy cztery sposoby tworzenia form aspektu dokonanego od
24
svoja.org
aspektu niedokonanego: 1) za pomocą przyrostków; 2) za pomocą przedrostków; 3) za pomocą
zmiany miejsca akcentu; 4) za pomocą innej osnowy.
Przy pierwszym sposobie tworzenia dokonanych form czasownikowych obserwujemy
następujące wymiany przyrostków w osnowie bezokolicznika: -a- (-ia-) → -y- (-i-) (kunčáti —
kônčyti, pozvoláti — pozvóliti, dohaniáti — dohoníti); -uva- (-iuv-) → -y- (-i-) (skoróčuvati —
skorotíti, dosóluvati — dosolíti, uščélniuvati — uščêlniti, dokóšuvati — dokosíti); -ovuva- (-uva-)
→ -a- (utrymóvuvati/utrýmuvati — utrýmati, perechóvuvati — perechováti, napakóvuvati —
napakováti); -a (-ia) → -nu- (stúkati — stúknuti, stryláti — strêlnuti, vereščáti — verésnuti); -va→ -ø- (daváti — dáti, staváti — státi, zabiváti — zabíti).
Do tworzenia form dokonanych czasowników za pomocą przedrostków wykorzystujemy na
ogół następujące przedrostki: u- (v-), z- (s-), za-, na-, po-, pry-, pro-: kazáti — skazáti, robíti —
zrobíti, narobíti; pisáti — nápisati, zapisáti, popisáti; klíkati — poklíkati, naklíkati, pryklíkati,
zaklíkati; nestí — unestí/vnestí, znestí, zanestí, nanestí, ponestí, prynestí, pronestí; pytáti — spytáti,
zapytáti, popytáti. W przewaŜającej większości przypadków przedrostki czasownikowe tworzą
formy pochodne czasownika o innym znaczeniu niŜ formy wyjściowe — są to formy dokonane, ale
nie tworzą one ścisłych par opozycji niedokonaność-dokonaność. Czasowniki z przedrostkami są na
ogół nowymi jednostkami leksykalnymi, które mogą mieć własne opozycje form dokonanych i
niedokonanych: dopisáti — dopísuvati, zapisáti — zapísuvati, prynestí — prynósiti, zapytáti —
zapýtuvati.
Niewielka część czasowników nie posiada paradygmatu strony i zawsze występuje tylko w
jednej określonej formie. Do czasowników mających wyłącznie stronę niedokonaną naleŜą między
innymi: litáti, chodíti, čekáti, hovorýti, pokrýkuvati, počýtuvati, etc. Są teŜ czasowniki mające
jedynie formę dokonaną: napraciovátisie, poobłúščuvatisie, pošarêti.
Tworzenie par opozycji niedokonaność-dokonaność za pomocą zmiany miejsca akcentu
moŜna zilustrować następującymi przykładami: sklikáti — sklíkati, zakidáti — zakídati, zasypáti —
zasýpati.
Przeciwstawienie form niedokonanych i dokonanych czasownika moŜe następować takŜe
przy wykorzystaniu jednostek leksykalnych o róŜnych osnowach: bráti — uziáti/vziáti, hovorýti —
skazáti.
Tworzeniu form aspektu czasem towarzyszą wymiany samogłosek i spółgłosek rdzeniowych
(w dodatku do zmiany miejsca akcentu): [i]→ [e] (vytiráti — výterti); [i] → [ø] (vybiráti —
výbrati); [o] → [e] (perenósiti — perenestí); [č] → [k] (kryčáti — krýknuti); [š] → [s] (skóšuvati —
skosíti); [č] → [t] (skóčuvati — skotíti); [zZ&] → [zd] (rozjizdžáti — rozjiêzditi); [šč] → [st] (umiščáti
— umistíti).
svoja.org
5.7.4. Kategoria osoby i liczby
Osoba (osóba) jest kategorią gramatyczną czasownika wiąŜącą się ze sprawcą czynności i
jego stosunkiem do tego, kto się wypowiada. Czasownik ma formy trzech osób liczby pojedyńczej i
mnogiej. 1. osoba (ja, my) oznacza nadawcę (nadawców) wypowiedzi, 2. osoba (ty, vy) oznacza
odbiorcę (odbiorców wypowiedzi), 3. osoba (vôn, voná, vonó, voný) nie oznacza ani nadawcy, ani
odbiorcy wypowiedzi, tylko kogoś lub coś trzeciego, o kim/o czym się mówi.
Osobowy paradygmat czasownika strony czynnej składa się z sześciu form (trzech w liczbie
pojedyńczej i trzech w liczbie mnogiej) o następujących końcówkach:
Osoba
1.
Liczba pojedyńcza
Liczba mnoga
-u nes-ú movč-ú, chodž-ú
pytáj-u stoj-ú
-emo nes-émo, pytáj-emo
-ymo, -imo movč-ymó, chód-imo, stoj-imó
25
svoja.org
2.
-eš nes-éš, pytáj-eš
-yš, -iš movč-ýš, chód-iš, stoj-iš
-ete nes-éte, pytáj-ete
-yte, -ite movč-yté, chód-ite, stoj-ité
3.
-e nes-é, pytáj-e
-yt, -it movč-ýt, chód-it, stoj-ít
-ut nes-út, pytáj-ut
-at movč-át, chódi-at, stoj-át
Przy tworzeniu form osobowych czasownika moŜe dochodzić do następujących wymian
spółgłoskowych: [X] → [š] (kołycháti — kołyšú); [z] → [ž] (kazáti — kažú); [s] → [š] (pisáti —
pišú); [d] → [Z&] (chodíti — chodžú); [t] → [č] (rehotáti — rehočú); [sk] → [šč] (połoskáti —
połoščú); [b] → [bl] (robíti — roblú); [p] → [pl] (topíti — toplú); [v] → [vl] (łovíti — łovlú); [m] →
[ml] (łamáti — łamlú).
Nie wszystkie czasowniki mają pełny paradygmat osobowy, to znaczy formy 1., 2. i 3.
osoby liczby pojedyńczej i mnogiej. Jest pewna grupa czasowników, które mają jedynie trzecią
osobę liczby pojedyńczej i mnogiej: boliêti (paleć bolit, palci bolat), tečý (voda teče, rêki tekut),
cvisti (kviêtka cvite, ružy cvitut).
Jest teŜ w języku podlaskim grupa tzw. czasowników bezosobowych (bezosobóvy dijesłóvy),
które oznaczają czynność nie wiąŜącą się z Ŝadną konkretną osobą. Do nich między innymi naleŜą
czasowniki wyraŜające: a) chęć (chotiêtisie, kortiêti); b) stopień wystarczalności (brakováti,
chvatáti); c) zjawiska przyrody (dniêti, večorêti, zmerkáti). Do tej grupy naleŜą teŜ czasowniki
zwrotne wymagające podmiotu w celowniku: sidítsie, píšetsie, spítsie, chóčetsie (mniê ne siditsie,
Koli dobre spitsie, jomu ne chočetsie, itp.).
5.7.5. Kategoria czasu
Kategoria czasu określa stosunek działania wyraŜanego czasownikiem względem momentu
mówienia o tym działaniu. Czynność działania moŜe być:
a) równoczesna z czynnością mówienia o niej — oddaje się to za pomocą form czasu
teraźniejszego (tepéryšni čas);
b) wcześniejsza od czynności mówienia o niej — oddaje się to za pomocą form czasu
przeszłego (minúły čas);
c) późniejsza od czynności mówienia o niej — oddaje się to za pomocą form czasu
przyszłego (búduščy čas).
Czas teraźniejszy tworzymy przez dodanie końcówek osobowych do osnowy czasu
teraźniejszego (warianty końcówek osobowych czasu teraźniejszego sa podane w tabeli w 5.5.4; o
osnowie czasu teraźniejszego patrz 5.7.9). Czas teraźniejszy moŜna tworzyć tylko od czasowników
niedokonanych.
Czas przeszły czasowników w liczbie pojedyńczej tworzymy poprzez dodanie do osnowy
bezokolicznika końcówki -v albo końcówki zerowej (w rodzaju męskim) i przyrostka -ł- z
końcowkami -a, -o (odpowiednio dla rodzaju Ŝeńskiego i nijakiego). Czas przeszły czasowników w
liczbie mnogiej tworzymy przez dodane końcowki -li do osnowy bezokolicznika dla wszystkich
rodzajów. Końcowki czasu przeszłego są takie same dla wszystkich osób. Czas przeszły moŜna
tworzyć zarówno od czasowników niedokonanych jak i dokonanych.
svoja.org
Osoba
Rodzaj męski
Liczba pojedyńcza
Rodzaj Ŝeński
1.
pisáv, pryniôs
pisáła, prynesłá
pisáło, prynesłó
pisáli, pryneslí
2.
pisáv, pryniôs
pisáła, prynesłá
pisáło, prynesłó
pisáli, pryneslí
3.
pisáv, pryniôs
pisáła, prynesłá
pisáło, prynesłó
pisáli, pryneslí
26
Liczba mnoga
Rodzaj nijaki
svoja.org
Czas przyszły czasowników niedokonanych w języku podlaskim tworzymy w sposób
analityczny, dodając bezokolicznik do jednej z sześciu form osobowych czasownika býti (búdu,
búdeš, búde, búdemo, búdete, búdut): búdu robíti, búdeš sidiêti, búde spiváti, búdemo jiêsti, búdete
voróčatisie, búdut utikáti, itp. Pod wpływem języka polskiego niektórzy na Podlasiu tworzą czas
przyszły za pomocą form czasownika býti i form czasu przeszłego, np.: budu robiv, budeš spivała,
budete pisali. Takie formy uznajemy za niepoprawne.
Czas przyszły czasowników dokonanych tworzymy w sposób syntetyczny, dodając do
osnowy czasownika końcówki osobowe czasu teraźniejszego (patrz tabele w 5.7.9): napišú, zróbiš,
políčyt, podamó, podívitesie, začýniat.
5.7.6. Kategoria strony
Kategoria strony związana jest z relacją między wykonawcą czynności (podmiotem) a samą
czynnością (orzeczeniem) wyraŜoną za pomocą formy osobowej czasownika.
WyróŜniamy dwie formy strony: 1) stronę czynną (aktývny stan), w której podmiot jest
wykonawcą czynności (Nina čytáje knížku); 2) stronę bierną (pasývny stan), w której podmiot jest
odbiorcą czynności, a sprawca czynności występuje jako dopełnienie w formie narzędnika (knížka
čytájetsie Nínoju, knižka bude pročytana Ninoju, knižka była pročytana Ninoju).
Stronę bierną w języku podlaskim moŜemy tworzyć na dwa sposoby: a) morfologicznie,
przez dodanie postfiksa -sie do czasownika przechodniego, tzn. takiego, który wymaga dopełnienia
bliŜszego w bierniku (robôtniki budujut chatu — chata budujetsie robôtnikami; Kola ostryt noža —
nôž ostrytsie Koleju; hospodynia myje pomôst — pomôst myjetsie hospodynieju); b) analitycznie,
przez zestawienie form osobowych czasownika býti (w czasie przyszłym albo przeszłym) z
imiesłowem przymiotnikowym biernym czasownika przechodniego (piśmo bude napisane dočkoju,
łonka była skošana baťkom). W czasie teraźniejszym moŜna teŜ stosować stronę bierną
konstruowaną analitycznie (piśmo je pisane dočkoju), ale bardziej naturalnym jest sposób
morfologiczny (piśmo pišetsie dočkoju).
W odróŜnieniu od czasowników zwrotnych, które takŜe są tworzone za pomocą postfiksa
-sie, ale naleŜą do strony czynnej i mają nowe znaczenia w porównaniu z czasownikami bez
postfiksa, czasowniki w stronie biernej funkcjonują jako formy czasowników przechodnich bez
zmiany znaczenia tych ostatnich.
svoja.org
5.7.7. Kategoria trybu
Za pomocą kategorii trybu nadawca wypowiedzi wyraŜa swój stosunek do tego, co mówi.
WyróŜniamy trzy formy trybu: tryb oznajmujący (dijový spósub), tryb przypuszczajacy (prypuskný
spósub), tryb rozkazujący (prykazný spósub).
Tryb oznajmujący oznacza, Ŝe wyraŜana czynność jest traktowana jako realna, która się
odbywa, odbyła lub odbędzie: stojú, stojáv, búdu stojáti. W odróŜnieniu od trybu
przypuszczającego i rozkazującego tryb oznajmujący jest zawsze związany z określonym czasem.
Oprócz form czasu, czasowniki w trybie oznajmującym mają takŜe formy liczby i osoby.
Tryb przypuszczający wyraŜa czynności poŜądane albo hipotetyczne, które mogą zostać
zrealizowane tylko pod pewnymi warunkami. Tryb przypuszczający tworzymy analitycznie,
dodając do form czasownika w czasie przeszłym partykułę by (b) (by dodajemy do czasownika
kończącego sie na spółgłoskę (-v), a b do czasownika kończącego sie na samogłoskę (-a, -o, -i)):
pujšóv by, pošýła b, zasnúło b, dalí b. Tryb przypuszczający najpełniej wyraŜa hipotetyczność
czynności w zdaniu podrzędnie złoŜonym: Jakby ja byv bohaty, to kupiv by svojim synam po
„Mercedesi”. Koli b vona schotiêła, to my poženilisie b pered Mjasniciami. W zdaniu
pojedyńczym uŜycie trybu przypuszczającego najczęściej wyraŜa Ŝyczenie albo ponaglenie:
27
svoja.org
Počekav by ty do suboty. Napisav by vôn jôj piśmo, poprosiv by v jijiê vybačenia. Chaj by vona vže
kinuła siêtu beztołkovu robotu.
Tryb rozkazujący wyraŜa pobudzenie do wykonania czynności w formie rozkazu, prośby,
Ŝądania albo zachęty. Formy trybu rozkazującego tworzymy na dwa sposoby: a) syntetycznie, za
pomocą odpowiednich końcówek, w odniesieniu do drugiej osoby liczby pojedyńczej i mnogiej
oraz pierwszej osoby liczby mnogiej; b) analitycznie, za pomocą partykuły necháj (chaj), dla
trzeciej osoby liczby pojedyńczej i mnogiej. Obrazuje to poniŜsza tabela:
Osoba
Liczba pojedyńcza
1.
—
Liczba mnoga
rob-iêmo, movč-êmo
stavá-jmo, siáď-mo
2.
rob-í, movč-ý
staváj, siaď
rob-iête, movč-ête
staváj-te, siáď-te
3.
necháj (chaj) rób-it, movč-ýt
staj-é, sid-ít
necháj (chaj) róbl-at, movč-át
staj-út, sidi-át
5.7.8 Kategoria rodzaju
Kategoria rodzaju czasowników ujawnia się tylko w przypadku czasu przeszłego oraz trybu
przypuszczającego. W liczbie pojedyńczej czasu przeszłego i trybu przypuszczającego czasowniki
rodzaju męskiego mają końcówkę -v (słuchav, słuchav by), rodzaju Ŝeńskiego — końcówkę -ła
(zvaryła, zvaryła b), rodzaju nijakiego — końcówkę -ło (płakało, płakało b). W liczbie mnogiej
czasu przeszłego i trybu przypuszczającego róŜnica między rodzajami zanika: mužčyny, kobiêty,
diêti čekali (čekali b).
svoja.org
5.7.9. Odmiana czasowników
W tworzeniu form czasownikowych języka podlaskiego biorą udział dwa typy osnów
słowotwórczych — osnowa bezokolicznika i osnowa czasu teraźniejszego.
Osnowę bezokolicznika otrzymamy po odrzuceniu końcówki -ti od bezokolicznika, np.: čyta-ti, mis-i-ti, dur-y-ti, prob-uva-ti, pytl-ova-ti, terp-iê-ti, stuk-nu-ti. Dla przewaŜającej większości
bezokoliczników ich osnowa kończy się przedrostkiem tematycznym (w podanych przykładach
mamy przedrostki tematyczne -a-, -i-, -y-, -uva-, -ova-, -iê-, -nu-). Istnieje jednak niewielka grupa
tzw. bezokoliczników atematycznych (niektóre z nich kończą się na -čy) nie mających przyrostków
tematycznych: bra-ti, da-ti, i-ti, ves-ti, biêh-čy, tov-čy. Od osnowy bezokolicznika tworzymy
następujące formy czasownikowe: a) czas przeszły (čytav, probuvav, terpiêv); b) tryb
przypuszczający (čytav by, probuvav by, terpiêv by); c) imiesłów przymiotnikowy czynny i bierny
czasu przeszłego (sčorniêły, spotiêły, čytany, probuvany, stuknuty).
Osnowę czasu teraźniejszego wyodrębniamy przez odrzucenie końcówki trzeciej osoby
liczby mnogiej (tzn. -ut albo -at): piš-ut, machaj-ut, stoj-at, kryč-at, chodi-at, pj-ut. Od osnowy
czasu teraźniejszego tworzymy następujące formy czasownikowe: a) formy osobowe czasu
teraźniejszego (kryču, kryčýš, kryčýt, kryčymó, kryčyté, kryčát); b) formy osobowe czasu przyszłego
czasowników dokonanych (zakryčú, zakryčýš, zakryčýt, zakryčymó, zakryčyté, zakryčát); c) formy
trybu rozkazującego (kryčý, kryčêmo, kryčête); d) imiesłów przymiotnikowy czynny czasu
teraźniejszego (kryčáščy, machájuščy, pjúščy); e) imiesłów przysłówkowy współczesny (kryčačý,
machájučy, pjučý).
W poszczególnych czasownikach da się zaobserwować istotne fonetyczne róŜnice między
osnową bezokolicznika i osnową czasu teraźniejszego: kras-ti — krad-ut, bra-ti — ber-ut, žyti —
28
svoja.org
žyvut, začyna-ti — začn-ut, jiêcha-ti — jiêd-ut.
W języku podlaskim występują dwa typy odmiany czasownika. Do I typu odmiany naleŜą
czasowniki mające w końcówkach fleksyjnych samogłoskę [e] (2. i 3. osoba liczby pojedyńczej
oraz 1. i 2. osoba liczby mnogiej) i samogłoskę [u] (3. osoba liczby mnogiej. Do II typu odmiany
naleŜą czasowniki mające w końcówkach fleksyjnych samogłoskę [y] lub [i] (2. i 3. osoba liczby
pojedyńczej oraz 1. i 2. osoba liczby mnogiej) i samogłoskę [a] (3. osoba liczby mnogiej).
Paradygmaty tych odmian obrazują poniŜsze tabele:
I typ odmiany
Osoba
Liczba pojedyńcza
Liczba mnoga
1.
-u, -ú puskáj-u, siviêj-u
choč-ú, kaž-ú, płyv-ú
-emo, -émo puskaj-emo, siviêj-emo
chóč-emo, kaž-emo, płyv-émo
2.
-eš, -éš puskáj-eš, siviêj-eš
chóč-eš, káž-eš, płyv-éš
-ete, -éte puskáj-ete, siviêj-ete
chóč-ete, káž-ete, płyv-éte
3.
-e, -é puskáj-e, siviêj-e
chóč-e, káž-e, płyv-é
-ut, -út puskáj-ut, siviêj-ut
chóč-ut, káž-ut, płyv-út
II typ odmiany
Osoba
Liczba pojedyńcza
Liczba mnoga
1.
-ú poj-ú, vodž-ú,
kryč-ú, leč-ú
-imo, -imó, -ymó pój-imo, vód-imo
kryč-ymó, let-imó
2.
-iš, -íš, -ýš pój-iš, vód-iš
kryč-ýš, let-íš
-ite, -ité, -yté pój-ite, vód-ite
kryč-yté, let-ité
svoja.org
3.
-at, -át pój-at, vódi-at
kryč-át, leti-át
-it, -ít, -ýt pój-it, vód-it
kryč-ýt, let-ít
W języku mówionym końcówki 1. osoby liczby mnogiej -emo, -émo, -imo mogą ulegać
skróceniu do -em, -ém, -im: napíšem, róbim, płyvém. Natomiast końcówki 1. osoby liczby mnogiej
mające akcentowaną ostatnią samogłoskę, tzn. -imó, -ymó, nie ulegają takiemu skróceniu: letimó,
kryčymó.
5.7.10. Imiesłów przymiotnikowy
Imiesłowem przymiotnikowym (dijeprymiêtnik) nazywamy bezosobową nieodmienną formę
czasownika oznaczającą realizowaną w czasie cechę osoby albo przedmiotu: pekúščy, stojáščy,
móknušča, płačušče, dospiêły, zamknióny, pokrýty.
Imiesłów przymiotnikowy ma morfologiczne cechy czasownika (kategorie czasu
teraźniejszego i przeszłego, aspektu dokonanego i niedokonanego, strony czynnej i biernej) oraz
przymiotnika (współzaleŜne kategorie gramatyczne rodzaju, liczby i przypadka).
Mamy dwa typy imiesłowów przymiotnikowych — czynny (aktývny dijeprymiêtnik) i
bierny (pasývny dijeprymiêtnik). Imiesłów przymiotnikowy czynny moŜe odnosić się zarówno do
czasu teraźniejszego jak i czasu przeszłego i wyraŜa cechę działającej osoby lub przedmiotu: idúščy
čołoviêk, spivájušča diêvčyna, ležáščy kámeń, bušújušče móre, zmokrêły kôń, uprêłe žýto.
Imiesłów przymiotnikowy bierny odnosi się do czasu przeszłego i wyraŜa cechę czynności
skierowanej na jakąś osobę lub przedmiot: výkonane účniom zadánie — zadanie vykonav učeń —
29
svoja.org
zadanie, jakoje vykonav učeń; pudpérta kułkóm cháta — kułok pudpiraje chatu — chata, jakuju
pudpiraje kułok.
Imiesłowy przymiotnikowe czynne czasu teraźniejszego tworzymy od osnowy czasu
teraźniejszego przez dodanie przyrostków -ušč- (-iušč-), -ašč- (-iašč-) oraz końcówek rodzajowych
-y, -a, -e (l. poj.) i -y (l. mn.) do czasowników niedokonanych: rostúščy, smerdiúšča, movčášče,
chodiáščy. Formy imiesłowa przymiotnikowego czynnego czasu przeszłego tworzymy przez
dodanie przyrostka -ł- i końcówek rodzajowych -y, -a, -e, -y do osnowy bezokolicznika
czasowników dokonanych: zbiliêły, odšumiêły. Niektóre czasowniki mogą tworzyć formy czynne
zarówno imiesłowa przymiotnikowego czasu teraźniejszego jak i imiesłowa teraźniejszego czasu
przeszłego, moŜna więc te formy zestawić w pary róŜniące się kategoriami czasu i aspektu:
siviêjuščy vołosy — posiviêły vołosy, vjanuščy kviêtki — zvjały kviêtki. Formy imiesłowa
przymiotnikowego czynnego czasu teraźniejszego w mówionym języku podlaskim występują
bardzo rzadko.
Imiesłowy przymiotnikowe bierne tworzymy wyłącznie od czasowników przechodnich za
pomocą przyrostków -n- (-an-, -ian-), -t- i końcówek rodzajowych -y, -a, -e, -y dodawanych do
osnowy bezokolicznika: napisáti — napísa-n-y, zvarýti — zvára-n-y, robíti — róbl-an-y, veztí —
véz-ian-y, bíti — bí-t-y, pokínuti — pokínu-t-y, kołóti — kóło-t-y.
Z imiesłowami przymiotnikowymi biernymi związane są formy orzeczeniowe zakończone
na -no (połóžano, výkopano, zróblano) i -to (pošýto, rozbíto, zabýto). Formy te nie mają kategorii
rodzaju, liczby i przypadka i są uŜywane wyłącznie w wyraŜeniach bezosobowych: na łonci
skošano travu, u školi rozbito šybu, zadanie vykonano, pomôst pomyto. W tym sensie moŜna je
przeciwstawiać formom rodzajowym imiesłowa przymiotnikowego biernego: travu skošano —
trava skošana, okno odčyniano — okno odčyniane, dôm postavlano — dôm postavlany.
5.7.11 Imiesłów przysłówkowy
Imiesłowem przysłówkowym (dijeprysłôvnik) nazywamy nieodmienną formę czasownika,
która wyraŜa czynność lub stan poprzez cechę innej czynności lub stanu, zachowując przy tym
czasownikowe kategorie aspektu i czasu.
Imiesłów przysłówkowy współczesny (dijeprysłôvnik tepéryšnioho čásu) tworzymy od
czasowników niedokonanych, dodając do osnowy czasu teraźniejszego czasownika końcówkę -čy:
čytáti — čytájučy, słúchati — słúchajučy, stojáti — stójačy, vołočyti — vołóčačy, nestí — nesučý.
Imiesłów przysłówkowy uprzedni (dijeprysłôvnik minúłoho čásu) tworzymy od
czasowników niedokonanych i dokonananych, dodając do osnowy bezokolicznika końcówkę -všy
(gdy osnowa kończy sie na samogłoskę) lub -šy (gdy osnowa kończy się na spółgłoskę): nosi-ti —
nosi-všy, zrobi-ti — zrobi-všy, pomacha-ti — pomacha-všy, nes-ti — niôsšy, biêhčy — biêhšy.
Imiesłowy przysłówkowe współczesne zazwyczaj określają czynności albo stany, które
towarzyszą wykonywaniu zasadniczych czynności lub stanów wyraŜonych formami osobowymi
czasowników w czasie teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym: Budučy jakichś sto metruv pered
chatoju, vôn zobačyv, što z pryodčynianych dvery kłubuje dym. Praciujučy tiažko kilka liêt, zmožeš
odłožyti hrošy na kuplu samochoda. Imiesłowy przysłówkowe uprzednie z reguły oznaczają
czynność dodatkową, która czasowo poprzedza czynność zasadniczą: Zauvažyvšy, što v sadkovi
nikoho nema, vona vziała košyka i pujšła nazbirati jabłyk. Zrozumiêvšy, što bez viêdania
angielśkoji movy jomu ne vdastsie prosunutisie na roboti, Paveł teper chodit na večorovy kursy.
W odróŜnieniu od imiesłowa przymiotnikowego, imiesłów przysłówkowy moŜna tworzyć
takŜe od czasowników zwrotnych: mýtisie — mýjučysie — mývšysie (pomývšysie), smijátisie —
smijučýsie — smijávšysie (zasmijávšysie).
svoja.org
5.8 Przysłówek
30
svoja.org
5.8.1. Podział przysłówków
Przysłówek (prysłôvnik) jest pełnoznaczną częścią mowy wyraŜającą cechę czynności
(chutko iti, tiažko praciovati), przedmiotu (doroha navproščki, sestra zamužom) lub innej cechy
(velmi stary, strašno chudaja). Przysłówek nie odmienia się przez rodzaje, liczby, czasy i
przypadki, ale, podobnie jak przymiotnik, moŜe ulegać stopniowaniu. W zdaniu przysłówki
najczęściej wykonują funkcję okolicznika. Oprócz bycia okolicznikiem przysłówek moŜe czasem
pełnić funkcję przydawki (jizda čvałom, boršč po-ukrajinśki), orzeczenia (dvery naostež, jomu
vesioło), podmiotu (tvoje zavtra ne nastupit), dopełnienia (ne perejmajsie joho nikoli).
Według struktury słowotwórczej przysłówki moŜna podzielić na pierwotne (péršosny) i
pochodne (vytvôrny).
Do pierwotnych zaliczamy dosyć nieliczne przysłówki, w których strukturze nie pozostało
Ŝadnych śladów słowotwórstwa i dlatego dzisiaj są one odbierane jako wyrazy oryginalne: de, kolí,
tut, tam, siudý, tudý, poká.
PrzewaŜającą większość przysłówków tworzą przysłówki pochodne, tzn. utworzone od
innych części mowy i zachowujące związek znaczeniowy z nimi. W osnowach przysłówkach
pochodnych moŜemy odnaleźć rdzenie rzeczownikowe, przymiotnikowe, zaimkowe, liczebnikowe i
czasownikowe.
Przysłówki pochodzące od rzeczowników na ogół zachowały swój związek ze
współczesnymi formami przypadków tych rzeczowników. W szczególności przysłówki
odrzeczownikowe mogą mieć formę: a) narzędnika (bihóm, dárom, nízom, nočéju, verchóm,
vesnóju); b) mianownika (škóda, porá); c) dopełniacza z przyimkiem (dohorê, odrázu, skráju, zpud spódu, zránia); d) biernika z przyimkiem (napołovínu, naviêki, pudrád, ubôk, uhółos); e)
narzędnika z przyimkiem (pud spódom, zréštoju); f) miejscownika z przyimkiem (na dvorê, nahorê,
povóli).
Przysłówki wywodzące się od przymiotników mogą mieć końcówki -o, -e, -iê, -a, -u, -omu i
przedrostki z-(s-), do-, po-, u-: tvérdo (tvérdy); sliêpo, nasliêpo, usliêpo (slipý); dóbre (dóbry);
chorošé (choróšy); upovniê, spovná (póvny); pomáłu, zmáłu (małý); po-raniêjšomu (raniêjšy), postarómu (starý), dočýsta (čýsty); dobiêła (biêły).
Jako przysłówki są teŜ wykorzystywane formy zaleŜne zaimków (poprzedzone przyimkami
lub bez przyimków): tomú (celownik zaimka toj), čomú/čom (formy celownika zaimka što), zusiêm
(narzędnik zaimka usió z przyimkiem z), potôm/pótum (formy miejscownika zaimka toj z
przyimkem po), po-svójomu, po-mójomu, po-tvójomu (celownik zaimków svôj, môj, tvôj z
przyimkiem po) itp.
Niewielka ilość przysłówków pochodzi od liczebników w bierniku: udvóch, utróch,
uštyróch, udvóje, utróje, učétvero, nadvóje, natróje, po odnómu, po odnôj, po dvoch, po troch, po
pjatióch, po dvóje, po šestióro.
Przysłówki odczasownikowe to na ogół adwerbializowane (wykorzystywane w funkcji
okolicznika) imiesłowy przysłówkowe współczesne: čytav ležačy, išov nechotiačy, spav stojačy,
hovoryv poziachajučy.
Ze względu na znaczenie przysłówki moŜna ogólnie podzielić na przydawkowe (označálny)
i okolicznikowe (okolíčnikovy).
Wśród przysłówków przydawkowych wyróŜniamy: a) przysłówki jakościowe (tworzone od
przymiotników jakościowych za pomocą końcowki -o (z rzadka -e) i stanowiące największą grupę
przysłówków w języku podlaskim; odpowiadają na pytanie jak?) — lóhko, mókro, złôsno, choróše;
b) przysłówki ilościowe (odpowiadają na pytania ile? w jakim stopniu?) — cáłkom, mnôho,
pryblízno, tróchu, vélmi, zusiêm; c) przysłówki sposobu (odpowiadają na pytania jak? w jaki
sposób?) — míhom, pomáłu, ráptom, spudtišká, stryłóju.
Przysłówki okolicznikowe dzielimy na: a) przysłówki czasu (odpowiadające na pytania
gdy? jak długo? od jakiego czasu? do jakiego czasu?) — dosiôl, ráno, spočátku, štódnia, viêčno,
svoja.org
31
svoja.org
zimóju, zmółodu; b) przysłówki miejsca (odpowiadające na pytania gdzie? dokąd? skąd?) —
daléko, kruhóm, naliêvo, óde, skrôź, siudý, uhóru, uníz; c) przysłówki przyczyny (odpowiadające na
pytania dlaczego? z jakiej przyczyny?) — našto, pošto, sprosónia, zdúru, zhóraču; d) przysłówki
celu (odpowiadające na pytania po co? w jakim celu?) — naperekôr, napokáz, navmýsno, na
vtiêchu, nazłó.
5.8.2. Stopniowanie przysłówków
Przysłówki utworzone od przymiotników jakościowych (patrz 5.4.1) mogą tworzyć,
podobnie jak przymiotniki, stopnie porównania — wyŜszy i najwyŜszy.
Stopień wyŜszy tworzymy dodając przyrostek -êj, -iêj, -ej, -iej do osnowy przysłówka w
stopniu równym: chutko — chutčêj, nízko — nížej, rêdko — rêdiej, šparko — šparčêj, véseło
(vesióło) — veseliêj, zímno — zimniêj. Stopień najwyŜszy tworzymy dodając przedrostek naj- do
przysłówka w stopniu wyŜszym: najchutčêj, najrêdiej, najzimniêj. Przysłówki máło, mnôho, dóbre,
nedóbre, chorošé tworzą stopień wyŜszy i najwyŜszy w sposób nieregularny: máło — menš —
najménš, mnôho — bôlš — najbôlš, dóbre — lépi — najlépi, nedóbre — hôrš — najhôrš, chorošé —
chorôšč — najchorôšč. Stopień najwyŜszy moŜna teŜ tworzyć w sposób opisowy, stawiając przed
przysłówkiem w stopniu równym przysłówek najbôlš lub najménš albo teŜ dołączając do
przysłówka w stopniu wyŜszym wyraŜenie za vsio lub za vsiêch: najbôlš právilno, najménš krývo,
hołosniêj za vsiêch, chorôšč za vsio.
Niektóre przysłówki jakościowe mogą tworzyć formy ze znaczeniem subiektywnej oceny
wyraŜanej cechy (zdrobnienie lub zgrubienie). W tym celu wykorzystywane są następujące
przyrostki: a) -eńk- (chutéńko, rumnéńko, tichéńko); b) -utk-, -iutk-, -uteńk-, -iuteńk-, -useńk-,
-iuseńk- (chutiútko, chutiúteńko, mokrútko, mokrutéńko, mokrúseńko, pomalútku, pomalúteńku,
pomalúsieńku); c) -enn-, -ezn-, -izn, -yzn-, -izar-, -yzar- (strašénno, vysočézno, temnízno,
temnízarno, dovžýzno, dovžýzarno).
Znaczenie niepełności wyraŜanej cechy lub przekroczenia pewnej miary nadaje
przysłówkom przyrostek -ovat-: ranováto, dovhováto, davnováto, strašnováto.
svoja.org
5.8.3. UŜycie przysłówków w znaczeniu innych części mowy
Niektóre przysłówki okolicznikowe miejsca mogą występować w funkcji przyimków:
kruhom usio zavorušyłosie — pujšli kruhom pola, useredini nyje — chtoś kryknuv useredini domu,
stojit pravoruč — ide pravoruč mene, zahrymiêło speredu — siêno objiêchało speredu voza, rêzali
vzdovž — potekło vzdovž dorohi, žyvut nedaleko — poobiêdali nedaleko rêčki.
Niektóre przysłówki okolicznikowe czasu (poka, koli), miejsca (de, kudy), sposobu (jak),
przyczyny (tomu) mogą być uŜywane w funkcji spójników: davaj popraciujemo, poka ne vpav
došč; Nina vsmichnułasie, koli do jijiê pudyjšov Petro; vony ne znali, de vôn schovavsie; kudy b
vôn ne podavsie, i tak joho znajdut; ja jijiê ne bačyv od času, jak vona vrodiła ditia; to ne naša
bôjka, tomu ty ne mišajsie.
5.9. Wyrazy modalne
Wyrazy modalne (modálny słová) naleŜą do nieodmiennych części mowy i słuŜą do
wyraŜania stosunku mówiącego do róŜnych przedmiotów i zjawisk rzeczywistości. Wyrazy
modalne nie mają funkcji nominatywnych, nie są częściami zdania i gramatycznie nie są związane z
innymi wyrazami w zdaniu. Odnosząc się do treści całego zdania, najczęściej występują w roli
wyrazów pobocznych. Podczas mówienia wydzielamy je specjalną intonacją — pauzą, niskim
tonem i szybkim tempem wysłowienia. W pisowni wydzielamy je przecinkami: Vôn, musit, znov ne
zdav egzaminu. Naš sviêt, jak kažut, povstav davno tomu z tak zvanoho Velikoho Vybuchu.
32
svoja.org
Možlivo, vony ne znajšli dorohi i vernulisie.
Ze względu na pochodzenie wyrazy modalne są związane z pełnoznacznymi częściami
mowy (poszczególnymi słowami lub połączeniami słów): a) rzeczownikami (pravda, słovom); b)
przymiotnikami lub przysłówkami (faktyčno, viêdomo, možlivo, vidno, bezvarunkovo, nesumniêvno,
pravdopodôbno); c) czasownikami (bačyš, musit, ponimaješ, zdajetsie, značyt); d) połączeniami
słów naleŜących do tej samej albo róŜnych części mowy (inačej kažučy, jak kažut, jak zdajetsie,
možna skazati, na samum diêli, na ščastie, na žal, po-mojomu, po pravdi, prynajmi, takim
sposobom).
Wyrazy modalne wyraŜają: a) stopień pewności/niepewności mówiącego w stosunku do
treści wypowiedzi (nesumniêvno, možlivo, napevno, pevno, vidno, viêrohôdno, zdajetsie); b)
związek wiarygodności informacji z jej źródłem (po-mojomu, po čutkach, jak kažut, jak pišut); c)
emocjonalną ocenę treści przekazywanej informacji (narešti, na ščastie, naturalno, na žal,
prynajmi, zreštoju); d) sposób lub porządek podawania informacji; uogólnienie, uściślenie lub
dopełnienie informacji (po-perše, po-druhie, okrum siêtoho, nakuneć; inačej kažučy, korotiêj
kažučy, naohuł, osoblivo); e) ton kontaktu pomiędzy nadawcą i odbiorcą wypowiedzi (bačyte,
čuješ, ponimajete, znaješ).
5.10. Przyimek
5.10.1. Pochodzenie przyimków
Przyimek (pryjménnik) jest pomocniczą częścią mowy słuŜącą do łączenia niejednorodnych
pełnoznacznych części mowy w wypowiedzi. Przyimki nie mają samodzielnego znaczenia, ale w
połączeniu z formami rzeczownika, liczebnika, zaimka i przymiotnika wyraŜają róŜne stosunki
znaczeniowe.
Ze względu na pochodzenie przyimki moŜemy podzielić na pierwotne (péršosny) i
pochodne (vytvôrny).
Przyimki najdawniejsze, których pochodzenia nie jesteśmy w stanie prześledzić, stanowią
grupę przyimków pierwotnych: bez, čérez (pérez), dla, do, miž (mížy), na, nad (nádo), o, ob, od, po,
pódług, pro, próti, pry, pud (púdo), u (v, vo), z (zo, iz), za, zámiś. Do przyimków pierwotnych
zaliczamy takŜe przyimki złoŜone z kilku przyimków pierwotnych: pomíž, pónad, pópud, póza, znad, z-pomíž, z-pónad, z-pópud, z-póza, z-pud, z-za (iz-za).
Przyimki pochodne wywodzą się od: a) rzeczowników (kóło, kruhá, kruhóm, na výpadok,
péred, prótiahom, skraj, šláchom, z okáziji, z pómoščeju) — kóło liêsu, kruha (kruhom) domu, na
vypadok vujny, protiahom tyžnia, skraj dorohi, šlachom revoluciji, z okaziji sviata, z pomoščeju
pryjatela; b) czasowników (diákujučy, nehlédiačy na, ułučajučy, vyłučájučy) — diakujučy
amerykanciam, nehlediačy na pohodu, ułučajučy našych nepryjateluv, vyłučajučy neochvôtnych;
c) przysłówków (mímo, pósli, próti, spéredu, upóperek) — mimo parku, posli obiêda, proti viêtru,
speredu samochoda, upoperek rêčki.
svoja.org
5.10.2. UŜycie przyimków
Przyimki są uŜywane wyłącznie z przypadkami zaleŜnymi rzeczowników, liczebników,
zaimków i przymiotników.
Z dopełniaczem uŜywamy: 1) przyimki pierwotne bez, dla, do, od, pódług, zámiś (obujtisie
bez pomoščy, prynesti dla vas, dojti do rêčki, odsunutisie od stoła, nazyvati podług spisu, uziati
Kolu zamiś Oli); 2) wszystkie przyimki pochodzące od rzeczowników i przysłówków (jiêchati
kruhom sviêtu, prymociovati z pomoščeju mołotka, prochoditi mimo pôčty, plovati proti viêtru); 3)
przyimki złoŜone z-péred, z-pomíž, z-pud, z-za (zabrati z-pered nosa, vyniati z-pomiž jabłyk,
vyhladati z-pud płachty, pokazatisie z-za dvery); 4) niektóre przyimki zestawione, np. u odnosinach
33
svoja.org
do, zaležno od (byti šlachetnym u odnosinach do voroha, postupati zaležno od sytuaciji).
Z celownikiem uŜywamy przyimki diákujučy i próti (vyzdoroviti diakujučy doktorovi, proti
morozovi v odnôj rubašci ne vychoď).
Z biernikem uŜywamy przyimki čérez (pérez), pro, skrôź (vyhladati čerez okno, hovoryti
pro joho, probiêhčy skrôź ohoń).
Z narzędnikiem uŜywamy przyimki sliêdom za, u zvjázku z, zhôdno z (divitisie sliêdom za
jimi, perejiždžati v zvjazku z robotoju, postupati zhôdno z regulaminom).
Z miejscownikiem uŜywamy przyimki o, po, pry (vychoditi z domu o vośmuj, kovzatisie po
stežci, žyti pry fabryci).
Z biernikiem i narzędnikiem mogą występować przyimki nad, pud, pered, za ( cilovati nad
hołovu, viêsiti nad hołovoju, iti pud horu, schovatisie pud łôžkom, zabihati pered krestny chôd,
čekati pered cerkvoju, vojovati za svobodu, sidiêti za stołom).
Z biernikiem i miejscownikiem mogą występować przyimki na, ob (vybiratisie na vesiêle,
hostiovati na vesiêli, udyrytisie ob ušak, hovoryti ob Piêti).
Z dopełniaczem, biernikiem i miejscownikiem moŜe występować przyimek u (v) (poprositi
v brata, viêryti v peremohu, sidiêti v liêsi).
Z dopełniaczem, biernikiem i narzędnikiem mogą występować przyimki miž (mížy), z (miž
inšoho vony podarovali nam ikonu, kinuti torby mižy korčê, rozpaliti ohoń mižy derevinoju, zrobiti
stuleć z sosny, počekati z minutu, zvernutisie z prośboju).
5.11. Spójnik
Spójnik (złúčnik) jest pomocniczą częścią mowy słuŜącą do łączenia jednorodnych
składników wypowiedzi i zdań. W odróŜnieniu od przyimków spójniki nie rządzą się formami
przypadków.
Spójniki moŜemy sklasyfikować ze względu na ich pochodzenie, budowę, sposób uŜycia i
funkcję.
Ze względu na pochodzenie spójniki moŜna podzielić na pierwotne (péršosny) i pochodne
(vytvôrny). Najbardziej archaiczne spójniki, których pochodzenia nie jesteśmy w stanie prześledzić,
zaliczamy do pierwotnych: a, ále, bo, čy, i, kob, ni. Spójniki pochodne powstały z innych części
mowy: ábo, choč, jak, kolí, níby, što, tomú, zatóje.
Według budowy spójniki dzielimy na proste (prósty) i zestawione (skłádiany). Spójniki
proste są tworzone przez jedno słowo (a, i, ni, ábo, jak, níby, zatóje), a zestawione przez dwa i
więcej (čérez tóje što, tomú što, tomú kob, nezvažájučy na tóje što, pósli tóho jak).
Według sposobu uŜycia wyróŜniamy spójniki pojedyńcze (odinóčny), powtórzone
(povtôrny) i parzyste (parnýje). Spójniki pojedyńcze zazwyczaj występują w zdaniu tylko raz.
Spójniki powtórzone mogą wystąpić przy kaŜdym jednorodnym składniku wypowiedzi lub zdania:
Vony ne znajšli ni borovikôv, ni krasniukôv, ni koziakôv, ni naveť žyduvok. Ja postanoviv, što abo
pujdu odrazu dodomu, abo zostanusie i napjusie v hospodi. Te same spójniki mogą oczywiście być
uŜyte w zdaniu jako pojedyńcze i jako powtórzone. Spójniki parzyste składają się z dwóch części
— jedna z nich odnosi się do jednego składnika zdania, a druga do drugiego (kolí — to, jak — tak i,
choč — ále, ne tôlko — ále i): koli pryjdeš pered vośmoju, to zjimo razom večeru; na schôd pryjšli
jak mužčyny, tak i kobiêty; choč svitiło soncie, ale było dosyć zimno; vôn ne tôlko pryznavsie, ale i
pokazav, de schovav ukradiany hrošy.
Według funkcji spójniki dzielimy na współrzędne (spuvrádny) i podrzędne (pudrádny).
Wśród spójników współrzędnych wyróŜniamy spójniki łączne (złúčny), rozłączne (rozłúčny)
i przeciwstawne (protistávny). Do spójników łącznych naleŜą: i, i — i, ni — ni, jak — tak i, ne tôlko
— ále i, ne tôlko — a i, ne tôlko — kôlko. Do spójników rozłącznych naleŜą: ábo, čy, ábo — ábo, to
— to, ni to — ni to, čy to — čy to. Do spójników przeciwstawnych zaliczamy: a, ále, odnák, zatóje.
Spójniki podrzędne wiąŜą ze sobą wypowiedzi (zdania) podrzędnie złoŜone. W
svoja.org
34
svoja.org
konstrukcjach podrzędnie złoŜonych spójniki podrzędne słuŜą do wyraŜania związków: a)
przyczyny (bo, tomú što, tym što, čérez tóje što, pokôlko) — vona spuzniłasie, bo ne mohła znajti
torebki; ceny zbôža padajut, pokôlko siêty rôk maje byti vrodžajny; b) czasu (jak, kolí, pósli tóho
jak, u miêru tóho jak, jak tôlko, lédvo) — sołdaty schovalisie do okopuv, jak začavsie obstrêł; ledvo
vony pospiêli pryjti, začavsie film; c) celu (kob, dla toho kob, abý) — vôn tiažko praciuje, kob
zarobiti na kvateru; d) warunku (kolí, jak, koli b, jákby, jak tôlko) — jak pryjde, pohovorymo;
jakby ne spišavsie, ne złomav by nohi; e) porównania (jak, níby, búďto) — došč šuhonuv taki, niby
chtoš u nebi odčyniv usie šluzy; f) przyzwolenia (choč, nezvažájučy na tóje što) — Igor pryjiêchav
na sviato, choč jomu ne velmi chotiêłosie.
5.12. Partykuły
Partykuły (částki) są wyrazami pomocniczymi nadającymi dodatkowe odcienie znaczeniowe
i emocjonalne zdaniom lub ich częściom albo słuŜącymi do tworzenia form wyrazowych. Partykuły
nie mają samodzielnego znaczenia, nie są częściami zdania i mają sens tylko w połączeniu z
poszczególnymi wyrazami, wyraŜeniami i zdaniami. Inaczej mówiąc, partykuły są modyfikatorami
znaczenia lub tonu wypowiedzi.
W zaleŜności od znaczenia partykuły dzielą się na cztery kategorie: znaczeniowe (sénsovy),
modalne (modálny), słowotwórcze (słovotvôrny), formotwórcze (formotvôrny).
1) Wśród partykuł znaczeniowych, które nadają nowe odcienie znaczeniowe słowom i
wypowiedziom, wyróŜniamy:
a) partykuły wskazujące (o, ot, ot že, to) — ot jaki vôn hieroj;
b) partykuły ograniczająco-wydzielające (tôlko, aby tôlko, choč, choč by, lédvo, chíba tôlko)
— a jdi sobiê choč u błudy; siêta sokiêra hoditsie chiba tôlko na złôm;
c) partykuły określająco-precyzujące (akurát, jakráz, sáme, čuť, čuť ne, ímenno) — same
taki kolor, jakoho vona šukała; Alik vypiv čuť ne vsio mołoko; vôn navčyvsie hovoryti po-svojomu
imenno od svojiê sestrê;
d) partykuły wzmacniające (ž, že, i, až, náveť) — ja ž tobiê kazav; šiête zrozumiêła naveť
Mania.
2) Wśród partykuł modalnych, które wnoszą do wypowiedzi znaczenie
wątpliwości/pewności, przypuszczenia lub perswazji, mamy:
a) partykuły modalne właściwe (jakby, nibýto, navrád ćy) — jakby trochi potepliêło; vona
nibyto pro toje ne znała; Tichoniuki navrad čy vernutsie z Ameryki;
b) partykuły potwierdzające (tak, a jak že, alé ž, to vže ž) — tak, vy majete raciju; Ty tože
tam byv? A jak že!
c) partykuły pytające (chíba, nevžé, a, nu, što, jak) — chiba (nevže) vôn spodivavsie, što
joho zaprosiat na festival?; jak, vy vže vernulisie?
d) partykuły zaprzeczające (niê, ne, ni) — Niê! Jomu siête ne prôjde na sucho!; Lida ne
skazała ni słova;
e) partykuły ponaglające (chaj, necháj, daváj, nu, bodáj, bodáj že, kob) — (ne)chaj vam
tam dobre zvetsie!; bodaj joho licho!; kob ty provalivsie!
3) Partykuły słowotwórcze z punktu widzenia swojej funkcji są podobne do nowych
morfemów, dlatego Ŝe są wykorzystywane do tworzenia słów z innymi (zmodyfikowanymi)
znaczeniami i mają sens tylko w składzie tych słów. Partykułami słowotworzymi są: buď-, -nebuď,
-leń, aby-, -choč-, -choč, neviď-, -ś, ni-.
Partykuły buď-, -nebuď, -leń, aby-, -choč-, -choč, neviď-, -ś łączą się z zaimkami pytającymi
i przysłówkami pochodzenia zaimkowego, tworząc zaimki i przysłówki nieokreślone: aby-jaki,
aby-kotory, aby-chto, aby-što, aby-de, aby-kudy, aby-jak, aby-koli; buď-jaki, buď-kotory, buď-chto,
buď-što, buď-de, buď-kudy, buď-jak, buď-koli; neviď-jaki, neviď-kotory, neviď-chto, neviď-što,
neviď-de, neviď-kudy, neviď-jak, neviď-koli, neviď-kôlko; choč-jaki, choč-kotory, choč-chto, choč-
svoja.org
35
svoja.org
što, choč-de, choč-kudy, choč-jak, choč-koli, choč-kôlko; jaki-choč, kotory-choč, chto-choč, štochoč, de-choč, kudy-choč, jak-choč, koli-choč, kôlko-choč; jaki-leń, kotory-leń, chto-leń, što-leń,
de-leń, jak-leń, koli-leń; jaki-nebuď, kotory-nebuď, chto-nebuď, što-nebuď, de-nebuď, jak-nebuď,
koli-nebuď; chtoś, štoś, deś, kotoryś, jakiś, koliś, kudyś, kôlkoś.
Za pomocą partykuły ni- tworzymy zaimki i przysłówki przeczące: nichto, ništo, nijaki,
nijak, ničyj, nihde, nikoli, nikudy, nikôlko.
4) Partykuły formotwórcze wykorzystujemy do tworzenia form gramatycznych.
Partykuły chaj, nechaj tworzą formy tryby rozkazującego dla trzeciej osoby liczby
pojedyńczej i mnogiej: chaj žyve svoboda!; nechaj vony do siêtoho ne mišajutsie!
Parykuła naj- słuŜy do tworzenia stopnia najwyŜszego przymiotników i przysłówków: blizki
— najbližšy, môcno — najmucniêj. Partykuły jak i što wzmacniają lub podkreślają natęŜenie cechy
wyraŜonej przymiotnikiem lub przysłówkiem w stopniu najwyŜszym: vony staralisie vybirati što
najbôlšy kuski; jomu treba jak najchutčêj pozvoniti dochaty.
Partykuły by, b słuŜą do tworzenia formy trybu warunkowego: zrobiła b, pujšov by, dali b.
5.13. Wykrzykniki
Wykrzykniki (klíčniki) są nieodmiennymi częściami mowy wyraŜającymi emocje,
zawołania, rozkazy itp. bez nazywania ich. Wykrzykniki nie wchodzą w związki składniowe z
innymi wyrazami w zdaniu i mogą stanowić samodzielne wypowiedzi, np.: a!, ach!, oj!, hop!, ša!,
spasíbo!
Ze względu na znaczenie wykrzykniki moŜemy podzielić na emotywne (emocíjny),
imperatywne (prykaznýje) i grzecznościowe (etykiétny).
Wykrzykniki emotywne wyraŜają uczucia takie jak radość, zachwyt, zadowolenie,
zdziwienie, wątpliwość, współczucie, napięcie, Ŝal, smutek, strach, oburzenie (a, o, ej, ach, och,
ohó, urá, o-jo-jój, brávo, bis, fu, fe, hej, nu). Cechą charakterystyczną tej grupy wykrzykników jest
ich wieloznaczność, tzn. zdolność jednych i tych samych wykrzykników do wyraŜania róŜnych
uczuć (np. wykrzyknik oj! w zaleŜności od kontekstu moŜe wyraŜać uczucie bólu, zdziwienie,
groźbę, prośbę). Z drugiej strony, jeden stan uczuciowy moŜe być wyraŜany przez róŜne
wykrzykniki (np. radość moŜna wyrazić za pomocą wykrzykników hej!, ach!, nu!).
Wykrzykniki imperatywne słuŜą do wydawania rozkazu, wyraŜania ponaglenia lub
przyciągnięcia uwagi adresata (hódi, búde, stop, dósyć, hej, nu, ša, marš, von, prr, tss, daváj, hálo).
Szczególnym rodzajem wykrzykników imperatywnych są słowa słuŜące do przywoływania lub
odpędzania zwierząt domowych: a) kota (przywołanie: kci-kci-kci, kíci-kíci-kíci — odpędzenie:
psik, psíka); b) psa (na-na-na — von); c) krowy (byś-byś-byś — no); d) świni (cyń-cyń-cyń, cýniacýnia-cýnia — húža); e) owcy (beź-beź-beź — kíča); f) konia (koś-koś-koś — no); g) kury (tiu-tiutiu — ša); h) gęsi (pyl-pyl-pyl, pýla-pýla-pýla — hýla).
Wykrzykniki grzecznościowe słuŜą do wyraŜania podziękowania, wdzięczności, prośby,
Ŝyczenia, poŜegnania (dóbry deń, dovidzénia, náte, vybačájte, diákuju, spasíbo, darújte).
Podobną do wykrzykników funkcję w zdaniu pełnią wyrazy dźwiękonaśladowcze
(zvukonasliêduvalny słová), które jednak nie wyraŜają Ŝadnych emocji czy pobudzeń, a w
przybliŜeniu oddają dźwięki Ŝywej lub martwej przyrody. Jest to w zasadzie nieograniczona klasa
słów, które zazwyczaj składają się z dwóch lub trzech elementów pisanych przez łącznik: ba-bach,
cyk-cyk, ku-ka-rê-ku, mu-u, tra-ta-ta, itp.
svoja.org
36