Pobierz - Baza BioMap

Transkrypt

Wiad. entomol.
24 (3): 179-188
Poznań 2005
Klecanka rdzaworożna Polistes dominulus (CHRIST, 1791)
(Hymenoptera: Vespidae: Polistinae) – czy faktycznie gatunek
skrajnie zagrożony w Polsce? *
The paper wasp Polistes dominulus (CHRIST, 1791) – is it really a critically
endangered species in Poland (Hymenoptera: Vespidae: Polistinae)?
ANDRZEJ OLEKSA 1, BOGDAN WIŚNIOWSKI 2
1
2
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska,
ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz; e-mail: [email protected]
Ojcowski Park Narodowy, 32-047 Ojców 9; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: Polistes dominulus (CHRIST, 1791) is included under the name Polistes gallicus
(LINNAEUS, 1767) to the Polish Red List as a critically endangered species. The species was
recently found on some new localities in Poland, mainly in open and xeric, anthropogenic habitats,
but also on a meadow in a peaty forest. The authors suggest reassessment of the category of threat
of P. dominulus as it seems to be common and expansive in appropriate biotopes.
KEY WORDS: Vespidae, Polistinae, Polistes dominulus, Polistes gallicus, Poland, red list, red
data book, category of threat.
Wstęp
Mimo że osy należą do owadów powszechnie znanych, jednak w przypadku wielu gatunków rozmieszczenie, wymagania środowiskowe i zagrożenia
wciąż pozostają opracowane w niedostatecznym stopniu. Słaby stopień rozpoznania faunistycznego i brak aktualnych danych o występowaniu większości tych owadów na terenie Polski sprawiają, że trudno ocenić rzeczywisty
stopień zagrożenia znacznej liczby gatunków (SKIBIŃSKA 2002).
Przykładem może tu być klecanka rdzaworożna – Polistes dominulus
(CHRIST , 1791) [syn. P. gallicus L INNAEUS , 1767]. Poszczególni autorzy
w sposób diametralnie różny oceniają częstość występowania i zagrożenia tej
* Druk pracy w 20% sfinansowany przez Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
i Ojcowski Park Narodowy.
180
A. OLEKSA, B. WIŚNIOWSKI
osy. Według PUŁAWSKIEGO (1967) jest pospolita i szeroko rozprzestrzeniona w Polsce. Także zdaniem DYLEWSKIEJ i WIŚNIOWSKIEGO (2003) jest to
gatunek pospolity, bardzo szeroko rozprzestrzeniony, natomiast pod względem spektrum zasiedlanych środowisk – oligotopowy, z preferencją wobec
ciepłych i nasłonecznionych stanowisk.
Odmiennie zagrożenie gatunku oceniła S KIBIŃSKA (2001), umieszczając
P. dominulus na polskiej czerwonej liście zwierząt z wysoką kategorią CR
(critically endangred – skrajnie zagrożony, tj. gatunek, którego liczebność
spadła do poziomu krytycznego i uratowanie którego nie jest możliwe bez
specjalnej aktywnej ochrony, skierowanej również na usuwanie przyczyn wymierania). Wobec tak znacznych rozbieżności celowe jest ponowne rozpatrzenie statusu P. dominulus w Polsce, a także podsumowanie wiedzy na temat występowania i zagrożeń tej klecanki w Polsce.
Uwagi taksonomiczne i nomenklatoryczne
Polistes dominulus (CHRIST, 1791)
Vespa gallica LINNAEUS , 1767
Vespa dominulus CHRIST, 1791
Polistes gallica L. (WIERZEJSKI 1874; WOLF 1898; SZULCZEWSKI 1947, 1950; WÓJTOWSKI,
SZYMAŚ 1973; WÓJTOWSKI i in. 1980)
Polistes gallica Z. (NASONOV 1894)
Polistes gallica LATR. (NIEZABITOWSKI -LUBICZ 1902)
Polistes gallicus (L.) (TORKA 1910; MEYER 1919; DITTRICH 1921; PAUL 1943; BLÜTHGEN
1961; STĘPKOWSKA-BARAŃSKA 1963; PUŁAWSKI 1967; B ANASZAK i in. 1978; SKIBIŃSKA
1982; K OWALCZYK 1988, 1990, 1994; DYSARZ, WIŚNIEWSKI 1996; C ELARY 1998;
DYLEWSKA, CELARY 2001; SKIBIŃSKA 2004)
Popularnie używanym synonimem Polistes dominulus (CHRIST, 1791),
także w kluczu P UŁAWSKIEGO (1967), jest Polistes gallicus (L INNAEUS ,
1767). Obecnie Polistes gallicus (LINNAEUS, 1767) jest nazwą ważną dla gatunku wymienionego w kluczu PUŁAWSKIEGO (1967) jako P. foederatus
KOHL, 1898. Podany przez KOWALCZYKA i SZCZEPKO (2003) P. gallicus (czyli P. foederatus w rozumieniu P UŁAWSKIEGO 1967) został mylnie oznaczony
na podstawie klucza zamieszczonego w piśmie „Sphecos” (STARR , L UC CHETTI 1993), nie uwzględniającego wszystkich istotnych cech tego gatunku.
Ten sam błąd popełnił jeden z autorów niniejszego artykułu (B. W IŚNIOWSKI), podając kilka nowych stanowisk P. gallicus (WIŚNIOWSKI 2004). W rzeczywistości chodzi o okazy P. dominulus z żółtymi plamkami na żuwaczkach,
co dość często zdarza się u samic tego gatunku. Cechą odróżniającą samice
tych dwu gatunków jest barwa policzków: u P. gallicus są one czarne, a u
P. dominulus żółte (B. WIŚNIOWSKI ver.).
KLECANKA RDZAWOROŻNA – CZY [...] GATUNEK SKRAJNIE ZAGROŻONY [...]?
181
Materiał i metody
SKIBIŃSKA (2004) dokonała przeglądu publikowanych informacji na temat klecanki rdzaworożnej pomijając jednak niektóre nowe dane, istotne
dla określenia rzeczywistego statusu zagrożenia Polistes dominulus. Analizując więc znane rozmieszczenie tego gatunku w Polsce sporządzono katalog
stanowisk na podstawie dostępnego piśmiennictwa (zest. B. WIŚNIOWSKI).
Dane publikowane uzupełnione zostały następnie o informacje ze zbiorów
obu autorów. Na Pojezierzu Iławskim (w 2004 roku) i w Narwiańskim Parku
Narodowym (w 2002 roku) osy były łowione przy użyciu pułapek Moerickego (białe miski). Na pozostałych stanowiskach osy były łowione siatką entomologiczną przy okazji prac nad innymi grupami żądłówek. Łącznie zebrane
zostały 143 osobniki klecanek. Informacje ze zbioru drugiego autora dotyczą
133 okazów zebranych w latach 1990–2005 w różnych rejonach Polski oraz
5 dalszych przekazanych przez innych zbieraczy. Łącznie więc oznaczono
291 okazów P. dominulus.
Wyniki i dyskusja
Poniższy wykaz polskich stanowisk P. dominulus uporządkowany został
wg regionalizacji zogeograficznej Polski przyjętej w „Katalogu fauny Polski”.
Zawarto w nim zarówno stanowiska z literatury, jak i nowe materiały oznaczone przez autorów. Dla stanowisk podano współrzędne UTM.
2. Pobrzeże Bałtyku: Trzebież (VV64) (PAUL 1943); Sopot (CF43)
(BLÜTHGEN 1961).
3. Pojezierze Pomorskie: Bartoszewo (VV63), Dąbie (VV74), SzczecinŻydowice (VV71) (PAUL 1943); okolice Szczecina (BLÜTHGEN 1961;
K OWALCZYK 1995, wtórnie); Nowe nad Wisłą (CE54), 8 VIII 2002, 1& ,
murawy kserotermiczne, leg. J. B ANASZAK; Kozielec (CE10),
20 VII 2005, 1 & , pole uprawne, leg. A. BARANOWSKI ; Charzykowy
(XV65) plaża nad Jez. Charzykowskim, 8 VII 2005, 1 &, leg. A. OLEKSA,
ponadto kilkanaście osobników pijących wodę w upalny dzień.
4. Pojezierze Mazurskie: Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego, Długa
Łąka S ad Jerzwałd (DE05), 1 X 2004, 1&, śródleśna, torfiasta łąka, leg.
A. O LEKSA; Jerzwałd (DE06) – ogród dydaktyczny przy budynku Dyrekcji PKP, 27 V 2005, 1& , leg. A. OLEKSA; Szymbark (CE94) – ruiny
zamku, 16 V 2004, leg. A. OLEKSA.
5. Nizina Wielkopolsko-Kujawska: Paradyż (WT39) (TORKA 1910; MEYER 1919); Wielkopolski Park Narodowy: ogólnie (XT29) (SZULCZEWSKI
1947, 1950); Poznań (XU30) (W ÓJTOWSKI, SZYMAŚ 1973); okolica
182
Poznania (WÓJTOWSKI i in. 1980); Słotwiny (CC23), Grzmiąca (DC14)
(K OWALCZYK 1995); Myślęcinek ad Bydgoszcz (CD09) (DYSARZ, WIŚNIEWSKI 1996); Bydgoszcz – Śródmieście, ul. Gdańska (CD09),
11 VI 2000, 2&&, leg. J. BANASZAK; Bydgoszcz – Fordon, grodzisko Wyszogród (CD09), 7 VI 2003, 1&, murawy kserotermiczne i napiaskowe,
roślinność ruderalna, leg. A. OLEKSA; Bydgoszcz – Fordon, osiedle Tatrzańskie (CD19), 14 VI, 26 VI i 15 VII 2003, 3&&, roślinność ruderalna, leg. N. R OMANOWSKA; Bydgoszcz – Fordon, zbocza pradoliny (CD19), 28 III 2001 – 1& , 9 VI 2001 – 2&& , 3 VIII 2001 – 3&& ,
16 VIII 2002 – 3&&, murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla, leg.
J. BANASZAK; Lubostroń – park pałacowy (XU96), 27 VII 2003, 1&, leg.
J. BANASZAK; Toruń – lotnisko Aeroklubu Pomorskiego (CD37), 2004
(bez dokładnej daty) – 1&, murawy psammofilne, leg. K. SZPILA; Wielkopolski Park Narodowy, „Góry Szwedzkie” (XT29), 25 VIII 1990, 1%,
ciepłolubne zarośla i murawy kserotermiczne, leg. J. BANASZAK; Wielkopolski Park Narodowy, Osowa Góra (XT29), 13 IX 1976, 1& , leg.
Z. PNIEWSKI.
6. Nizina Mazowiecka: Brwinów (DC87), Otwock ad Warszawa (EC27)
(S TĘPKOWSKA-BARAŃSKA 1963); okolice Warszawy (BANASZAK i in.
1978); ogólnie Mazowsze (SKIBIŃSKA 1982, wtórnie); Płock, Skarpa Wiślana, ogród zoologiczny (DD12) (KOWALCZYK 1995); Kampinoski
Park Narodowy, Bromierzyk (DC59) (WIŚNIOWSKI 2004).
7. Podlasie: Narwiański Park Narodowy, Kurowo (FD28), park, 23 VIII 2002,
1%, leg. J. BANASZAK et I. L ASKOWSKA.
8. Dolny Śląsk: Złotoryja (WS66) (WOLF 1898); Proszków (XS06), Mirków (XS56), Wrocław (XS46), Legnica (WS87), Tąpadła (część Sobótki)
(WS23) (DITTRICH 1921; KOWALCZYK 1995, wtórnie).
8a. Wzgórza Trzebnickie: Oborniki Śląskie (XS38), Oleśnica (XS67) (DITTRICH 1921).
9. Górny Śląsk: Chorzów – skansen (CA57), Pszczyna (CA53), Racibórz
(BA95) (WIŚNIOWSKI 2004).
10. Wyżyna Krakowsko-Wieluńska: Ojców (DA16) (NASONOV 1894; KO WALCZYK 1995, wtórnie); Ojcowski Park Narodowy: Grodzisko (DA16),
Maszyce (DA16), Ojców (DA16), Peperówka (DA16), Prądnik Czajowski (DA15), „Skała Małesowa” (DA16), Wola Kalinowska (DA16), Zagórze (DA16), „Złota Góra” (DA16) (W IŚNIOWSKI 2002; DYLEWSKA,
WIŚNIOWSKI 2003); Tenczynek (DA05), Maszyce (DA15), Dolina Będkowska: Brzezinka (DA15), Giebułtów (DA25), Ojcowski Park Narodowy: „Czyżówki” (DA16), Dolina Sąspowska (DA16), „Wąwóz Pilny
Dół” (DA16) (WIŚNIOWSKI 2004).
183
11. Wyżyna Małopolska: Modlica (CC92) (KOWALCZYK 1988); Łódź – Las
Łagiewniki (CC94) (KOWALCZYK 1994), Łódź: – Parcele (CC94), – Pabianka (CC84), – cmentarz (CC93), – Ogród Botaniczny (CC83), – Widzew (CC93) (K OWALCZYK 1995); Łódź –Widzew (CC93) (KOWAL CZYK, ŚLIWIŃSKI 1996); Rzeżuśnia (DA27), 21 VI 2005 – 1&, na Aegopodium podagraria L. w ziołoroślach nad potokiem, leg. B. WIŚNIOWSKI.
11a.Góry Świętokrzyskie: Cząstków Zapusty (EB03) (KOWALCZYK 1990).
14. Kotlina Sandomierska: Kraków – Bieżanów (DA24) (W IŚNIOWSKI
2004).
15. Sudety Zachodnie: Myślibórz (WS85) (DITTRICH 1921).
16. Sudety Wschodnie: Rostkowice (XR98) (DITTRICH 1921).
17. Beskid Zachodni: Dobczyce (DA32) (NIEZABITOWSKI -LUBICZ 1902;
K OWALCZYK 1995, wtórnie); masyw Babiej Góry (CV99) (CELARY
1998); Cieszyn (CA21), Skawina (DA13) (WIŚNIOWSKI 2004).
19. Bieszczady: Bieszczadzki Park Narodowy: Połonina Caryńska (FV14)
(WIŚNIOWSKI 2001).
20. Pieniny: Pieniny (DV67) (WIERZEJSKI 1874; K OWALCZYK 1995, wtórnie), ogólnie (DYLEWSKA, CELARY 2001).
21. Tatry: ogólnie (DV25) (WIERZEJSKI 1874; K OWALCZYK 1995, wtórnie).
Ro z m i e s z c z e n i e
Gatunek został stwierdzony na terenie prawie całego kraju, oprócz Wyżyny Lubelskiej, Roztocza i Beskidu Wschodniego, chociaż tylko pojedyncze
stanowisko odnaleziono we wschodniej części Polski (Ryc.). Najczęściej wykazywano P. dominulus z obszaru Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, jednak
trudno powiedzieć, czy wynika to z faktu częstszego występowania, czy z największej w skali kraju tradycji badań hymenopterologicznych; dane publikowane mają jednak głównie charakter historyczny. Wyraźnie najmniejsza liczba stanowisk zlokalizowana jest w Polsce północnej i wschodniej. Nowo odkryte miejsce występowania na terenie Pojezierza Mazurskiego położone
jest przy zachodniej granicy regionu. Być może świadczy to o ograniczającej
roli czynników klimatycznych, jednak wobec ubóstwa materiału ostateczna
konkluzja nie jest możliwa. Z drugiej jednak strony gatunek występuje w górach, nawet na znacznych wysokościach (Tatry, Masyw Babiej Góry – 900 m
n.p.m., Połonina Caryńska – ok. 1200 m n.p.m.), jak również – w wyróżniających się na tle Polski niżowej rekordowo niską liczbą dni słonecznych – okolicach Chojnic oraz w stosunkowo mroźnej Dolinie Górnej Narwi (WOŚ
1999). Ponadto, gatunek był notowany także na Litwie i Łotwie (GUSENLEITNER 2005), stąd należy się go spodziewać na całym obszarze Polski.
184
WA
VV
VU
XA
CF
DF
EF
FF
WV
XV
CE
DE
EE
FE
WU
XU
CD
DD
ED
FD
CC
DC
EC
FC
CB
DB
EB
FB
CA
DA
EA
VT
WT
XT
VS
WS
XS
GB KS
YS B B
WR
XR
FA
YR BA
CV
DV
EV
GA KR
FV
Ryc. 1. Rozmieszczenie Polistes dominulus (CHRIST, 1791) w Polsce.
Fig. 1. Distribution of Polistes dominulus (CHRIST, 1791) in Poland.
Środowisko
Pomimo przypisania Polistes dominulus do najwyższej kategorii zagrożenia (S KIBIŃSKA 2002, 2004), owad ten wydaje się być dość liczny i pospolity,
przynajmniej w Kotlinie Toruńskiej i Dolinie Dolnej Wisły, gdzie licznie występują odpowiednie kseryczne i kserotemiczne biotopy, nie tylko w półnaturalnej roślinności murawowej, ale również w ścisłym centrum miasta
w Bydgoszczy. Klecanka rdzaworożna została odłowiona jednak także na Pojezierzu Iławskim (gatunek nowy dla Pojezierza Mazurskiego w rozumieniu
„Katalogu fauny Polski”), w krajobrazie zdominowanym przez lasy, jeziora
i tereny podmokłe, co rodzi nadzieje, że plastyczność ekologiczna gatunku jest znaczna. Na Pojezierzu Iławskim odłowiono zaledwie 1 osobnika
P. dominulus na 77 wszystkich odłowionych klecanek. Także w materiale
z Narwiańskiego Parku Narodowego stwierdzono 1 osobnika P. dominulus
na 31 odłowionych klecanek (gatunek nowy dla Podlasia). Natomiast na te-
185
renach murawowych i ruderalnych Kotliny Toruńskiej P. dominulus jest bezwzględnie najpospolitszym gatunkiem z rodzaju Polistes, znacznie częstszym
niż P. nimpha. W środkowej i południowej Polsce jednak te stosunki się
zmieniają i to właśnie P. nimpha jest pospolitszy niż P. dominulus (B. WIŚNIOWSKI – zbiory własne).
Ocena zagrożeń
Wydaje się, że klecanka rdzaworożna nie jest gatunkiem szczególnie zagrożonym, a warunki antropogeniczne wręcz ją propagują. Słuszne wydaje
się spostrzeżenie, jakoby gatunek chętnie zasiedlał biotopy antropogeniczne
(G RINFELD 1977). W takich środowiskach gatunek był również notowany
w okolicach Łodzi (KOWALCZYK 1995). Także w skali całego zasięgu geograficznego, gatunek przejawia raczej tendencje ekspansywne. Jest najpospolitszym gatunkiem klecanki w cieplejszych rejonach Europy, zaś jego zasięg
obejmuje ogromny obszar Starego Świata od Atlantyku aż po Chiny (C ARPENTER 1996), najdalej na północ docierając do Litwy i na Łotwę (G USENLEITNER 2005). P. dominulus został zawleczony do Nowego Świata i z powodzeniem go skolonizował – niezależnie Amerykę Południową (Chile) i Północną (USA) (HATHAWAY 1981, 1986; JACOBSON 1991). W USA klecanka
rdzaworożna wykazuje wysokie tempo ekspansji i wypiera blisko spokrewnione rodzime gatunki (PICKETT, WENZEL 2000).
Zawyżenie kategorii zagrożenia tego gatunku przez SKIBIŃSKĄ prawdopodobnie spowodowane było przeoczeniem nowych danych o stanowiskach
P. dominulus. Przyczyną tego mogło być skoncentrowanie się na nazwie
P. gallicus przy poszukiwaniach w piśmiennictwie – autorka bowiem zarówno
w czerwonej liście, jak i w czerwonej księdze używa tej nieaktualnej już nazwy (SKIBIŃSKA 2002, 2004).
Analiza danych z piśmiennictwa i zbiorów autorów nie potwierdza
zmniejszania się liczby stanowisk P. dominulus w Polsce. Sugerujemy zatem
przeniesienie tego gatunku do kategorii VU (vulnerable – gatunki wysokiego ryzyka narażone na wyginięcie) lub nawet LR (lower risk – gatunki niższego ryzyka, ale nie wykazujące wyraźnego regresu populacyjnego). Konieczne wydaje się także uprzednie opracowanie preferencji ekologicznych
tej osy w warunkach Polski.
Podziękowania
Serdecznie dziękujemy prof. Józefowi BANASZAKOWI , mgr. Arturowi BARANOWSKIEMU i dr. Krzysztofowi S ZPILI za udostępnienie niepublikowanych danych dotyczących P. dominulus. Mgr. Waldemarowi ŻYLE dziękujemy za dyskusje nad statusem obu wspomnianych w artykule gatunków z rodzaju Polistes L ATR .
186
SUMMARY
Paper wasp Polistes dominulus is a widespread Palaearctic species distributed from Spain
to China. It is listed in the Polish Red List as a critically endangered species. Considering
both published data as well as specimens from revised collections we suggest reassessment
of the category of threat of P. dominulus as it is common and expansive in appropriate
biotopes. The species was found nearly all over Poland except Lublin and Roztocze
Uplands, and Eastern Beskidy Mts. It was recorded in a wide range of altitudes, from the
Baltic Sea Coast to subalpine zone of mountains (Babia Góra Mt. massive, Bieszczady
Mts.). There are only few localities in NE Poland – the paper presents first data on its
occurrence in this part of Poland. The highest number of localities of P. dominulus was
observed in the Wielkopolska-Kujawy Lowland (western part of Central Poland). However,
it is difficult to say if this is truly the main area of the species’ occurrence in Poland or
a result of uneven faunistic exploration. P. dominulus has a surprisingly wide climatic and
ecological spectrum: from wet forest and mountain meadows to strict city centers. However,
the species seems to be the most abundant in xeric and xerothermic biotopes, including
urban and rural sites. Thus, P. dominulus is not endangered by anthropogenic habitat
transformation, but it is rather favoured. The more complete inventory and study of habitat
preferences in Polish circumstances should be undertaken before drawing the final
conclusion.
PIŚMIENNICTWO
BANASZAK J., CZECHOWSKI W., PISARSKI B., S KIBIŃSKA E. 1978: Owady społeczne w środowisku zurbanizowanym. Kosmos, 27 (2): 173-180.
B LÜTHGEN P. 1961: Die Faltenwespen Mitteleuropas (Hymenoptera, Diploptera). Abh.
deutsch. Akad. Wissensch. zu Berlin, 2: 1-252.
CARPENTER J. M. 1996: Distributional Checklist of species of the Genus Polistes (Hymenoptera: Vespidae; Polistinae, Polistini). Novitates, New York, 3188. 39 ss.
CELARY W. 1998: Hymenoptera Aculeata (excluding Formicoidea) of Babia Góra Mt. and adjacent area. Acta zool. cracov., 41 (2): 207-225.
DITTRICH R. 1921: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteren. IV.
Diploptera LATR. (Vespidae ant.). Jahresh. Ver. schles. Insektenkde, Breslau, 13: 25-28.
DYLEWSKA M., CELARY W. 2000: Błonkówki (Hymenoptera). [W:] Flora i Fauna Pienin –
Monografie Pienińskie, 1: 195-208.
DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B. 2003: Żądłówki Ojcowskiego Parku Narodowego. Ojcowski
Park Narodowy, Ojców. 302 ss.
DYSARZ R., WIŚNIEWSKI H. 1996: Przyrodnicze i edukacyjne walory Leśnego Parku Kultury
i Wypoczynku w Myślęcinku. WSP w Bygdoszczy, Bydgoszcz 165 ss.
GRINFELD E. E. 1977: Pitanije obščestvennoj osy Polistes gallicus L. (Hymenoptera, Vespidae). Ent. obozr., 56 (1): 34-42.
187
GUSENLEITNER J. 2005: Fauna Europaea: Vespidae. [W:] NOYES J. Fauna Europaea: Hymenoptera, Apocrita. Fauna Europaea version 1.2, http://www.faunaeur.org
HATHAWAY M. A. 1981: Polistes gallicus in Massachusetts (Hymenoptera: Vespidae). Psyche,
88: 169-173.
HATHAWAY M. A. 1986: A new paper wasp in North America. Pest Management, 6 (7):
32-34.
JACOBSON R. S. 1991: Polistes dominulus spreading in USA. Sphecos, 21: 14-15.
KOWALCZYK J. K. 1988: Żądłówki (Aculeata, Hymenoptera) Wyżyny Łódzkiej. Część II –
okolice Łodzi. Acta Univ. Lodz., Folia zool. anthr., 6: 57-71.
KOWALCZYK J. K. 1990: Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 33 (17): 285-306.
KOWALCZYK J. K. 1994: Żądłówki Lasu Łagiewniki w Łodzi. Acta Univ. Lodz., Acta zool.,
2: 65-91.
KOWALCZYK J. K. 1995: Nowe stanowisko klecanki Polistes dominulus (CHRIST , 1791) (Syn.
P. gallicus (L.)) (Hymenoptera, Vespidae) w Polsce środkowej. Przegl. zool., 39 (3-4):
283-286.
KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K. 2003: Uwagi o taksonomii i występowaniu dwóch gatunków klecanek — Polistes gallicus (LINNAEUS, 1767) i P. dominulus (CHRIST, 1791) (Hymenoptera: Vespidae) w Polsce. Wiad. entomol., 22: 69-72.
KOWALCZYK J. K., ŚLIWIŃSKI Z. 1996: Tereny kolejowe ostoją interesującej entomofauny.
Chrońmy Przyr. ojcz., 52 (2): 108-109.
MEYER O. 1919: Hymenoptera Aculeata der Provinz Posen. Vespidae, Sphegidae, Pompilidae,
Sapygidae, Scoliidae. Dtsch. ent. Ztschr., 1919, 1-2: 145-160.
NASONOV N. V. 1894: Kollekcii Zoologičeskogo Kabineta Imperatorskogo Varšavskogo
Universiteta. II. Spisok i opisanie kollekcii po biologii nasekomych. Varšava. 62 ss.
NIEZABITOWSKI-LUBICZ E. 1902: Materiały do znajomości os (Vespidae) Galicyi. Spraw.
Kom. fizjogr. AU, 36: 31-35.
PAUL A. R. 1943: Beiträge zur Kenntnis der Fauna der Sphegiden, Psammochariden, Vespiden und Chrysididen (Hym.) Pommerns. III. Vespidae. Stett. ent. Ztg, 104: 142-148.
PICKETT K. M., W ENZEL J. W. 2000: High productivity in haplometrotic colonies of the introduced paper wasp Polistes dominulus (Hymenoptera: Vespidae; Polistinae). J. New
York Ent. Soc., 108: 314-325.
PUŁAWSKI W. 1967: Błonkówki – Hymenoptera, Osowate – Vespidae, Masaridae. Klucze
oznacz. Owad. Pol., Warszawa, XXIV, 64-65: 1-84.
SKIBIŃSKA E. 1982: Wasps (Hymenoptera, Vespidae) of Warsaw and Mazovia. Memorab.
zool., 36: 91-102.
SKIBIŃSKA E. 2002: Vespoidea Osy. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 59–61.
SKIBIŃSKA E. 2004: Polistes gallicus (LINNAEUS , 1767) klecanka rdzaworożna. [W:] GŁOWACIŃSKI Z., NOWACKI J. (red.): Polska Czerwona Księga Zwierząt. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków & Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Poznań: 182-184.
188
STARR Ch. K., LUCHETTI D. 1993: Key to Polistes species of Europe. Sphecos, 24: 12.
STĘPKOWSKA-B ARAŃSKA J. 1963: Osowate (Vespidae) okolic Warszawy, z uwzględnieniem
niektórych ciekawszych gatunków z innych okolic Polski. Fragm. faun., 10: 399-417.
SZULCZEWSKI J. W. 1947: Pół wieku spostrzeżeń nad stepowieniem Wielkopolski. [W:] WODZICZKO I. A. (red.): Stepowienie Wielkopolski. Pr. Kom. Mat.-Przyr. Pozn. TN, B,
10 (4): 200-206.
SZULCZEWSKI J. W. 1950: Błonkówki (Hymenoptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego.
Część IV: Żądłówki (Aculeata) (Chrysididae, Sapygidae, Mutillidae, Scoliidae, Vespidae,
Psammocharidae, Sphegidae). Prace Monograficzne nad przyrodą Wielkopolskiego Parku Narodowego pod Poznaniem, 2 (4): 90-110.
TORKA V. 1910: Hymenopteren der Provinz Posen. Ztschr. naturw. Abt. Dtsch. Ges., Posen,
17 (2): 33-43.
WIERZEJSKI A. 1868: Przyczynek do fauny owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera).
Spraw. Kom. fizjogr. c.k. Tow. nauk. krakow., 2: 108-120.
WIERZEJSKI A. 1874: Dodatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. fizjogr.
AU, 8: 253-273.
WIŚNIOWSKI B. 2001: Błonkówki (Hymenoptera) polskich Bieszczadów ze szczególnym
uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie bieszczadzkie, 8:
145-187.
WIŚNIOWSKI B. 2002: Żądłówki z rodzin Tiphiidae, Sapygidae, Mutillidae, Pompilidae, Eumenidae, Vespidae i Sphecidae (Hymenoptera: Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego.
Cz. I. Wykaz gatunków i analiza zoogeograficzna. Parki nar. Rez. Przyr., 21 (1): 51-82.
WIŚNIOWSKI B. 2004: Nowe stanowiska dwu gatunków z rodzaju Polistes LATREILLE , 1802
(Hymenoptera: Vespidae) w Polsce. Wiad. entomol., 23 (2): 119-120.
WOLF P. 1898: (Ein Nest von Polistes gallica aus der Goldberger Gegend). Ztschr. Entom.,
N.F., 23: 33.
WOŚ A. 1999: Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 302 ss.
WÓJTOWSKI F., S ZYMAŚ B. 1973: Entomofauna pasożytnicza i towarzysząca pszczołom samotniczym (Apidae solitariae) w pułapkach gniazdowych. Rocz. AR w Poznaniu, nr 66:
171-179.
WÓJTOWSKI F., WILKANIEC Z., S ZYMAŚ B. 1980: Hymenoptera i Diptera zapylające cebule
(Alium cepa L.) w poznańskich gospodarstwach nasiennych. Rocz. AR w Poznaniu,
nr 120: 161-167.

Pobierz - Baza BioMap

Transkrypt

Podobne dokumenty

full text - Baza BioMap