informacje o wydawnictwach archiwalnych

INFORMACJE O WYDAWNICTWACH ARCHIWALNYCH
Archeion.
Czasopismo
naukowe
poświęcone
sprawom archiwalnym. Organ Naczelnej Dyrekcji
Archiwów Państwowych.
Numer 59 czasopisma naukowego NDAP (Warszawa 1973, s. 372) otwiera
artykuł Leona Chajna pt. „Twórczy jubileusz i zasłużony Jubilat”. Autor omawia w
nim 25-letnią działalność prof. drą Piotra Bańkowskiego — niestrudzonego redaktora
„Archeionu” (s. 7—13).
W dziale dotyczącym problemów archiwistyki jako pierwszy znajduje się
artykuł Anny Palarczykowej, w którym omówione zostały metody ewidencji i
przechowywania dokumentów pergaminowych, druków ikonografii oraz kartografii
archiwów prywatnych (s. 15—30).
Na uwagę archiwisty wojskowego zasługuje artykuł Barbary Dobrowolskiej i
Marii Tarakanowskiej pt. „Skargi i wnioski w urzędach i instancjach centralnych
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (charakterystyka, znaczenie i metody ich selekcji)”.
Przedmiotem rozważań są tu zarówno same skargi i wnioski, wpływające do urzędów
i instytucji od obywateli lub innych urzędów, instytucji, organizacji, jak i
dokumentacja związana z metodą załatwiania skarg i wniosków (analizy,
sprawozdania oraz normatywy, rejestry, skorowidze). Opracowanie to poprzedzone
zostało ankietą pomocniczą uzyskaną z wywiadów przeprowadzonych z kierownikami
komórek organizacyjnych kompetentnych w zakresie załatwiania tych spraw. Pomocą
służyły też wyniki ekspertyz skarg i wniosków, przechowywanych w niektórych
archiwach zakładowych. Autorki omówiły — przepisy prawne dotyczące samej
instytucji skarg i wniosków, organizację przyjmowania i rozpatrywania skarg i
wniosków w urzędach i instytucjach centralnych, przyjmowanie i ewidencjonowanie,
sposób przechowywania w registraturach komórek organizacyjnych oraz znaczenie
tych akt dla badań naukowych i metody ich selekcji. „Przez wiele lat skargi i wnioski,
stanowiące podstawę do sporządzania analiz i biuletynów, traktowano w całości jako
materiały nie posiadające wartości naukowej ... W trakcie długoletniej praktyki
archiwalnej pracownicy Archiwum Akt Nowych stwierdzili, że — jak piszą autorki —
skargi po odpowiednim wyselekcjonowaniu stanowią ważny materiał źródłowy do
badań, głównie historycznych i socjologicznych” (s. 42). W pełni zrozumiałą jest
rzeczą, że z tym łączą się wnikliwe badania poprzedzające pracę archiwalną związaną
głównie z porządkowaniem i opracowaniem tych akt.
Należy, też wskazać na artykuł Marii Bielińskiej zatytułowany „Archiwistyka
w procesie dydaktycznym” (s. 51—66). Autorka w części wstępnej informuje o
wynikach
obrad
konferencji
naukowo-dydaktycznej
poświęconej
naukom
pomocniczym historii, którą zorganizował Uniwersytet Śląski w Katowicach w dniach
24—27 maja 1972 roku. Wiele uwagi poświęcono tam problemom archiwistyki.
Dalsze rozważania autorki dotyczą już szerszego spojrzenia na istotne zagadnienia
związane z procesem nauczania samej archiwistyki w ośrodkach uniwersyteckich. Z
jednej strony odczuwa się brak w pełni przygotowanych kadr do nauczania, z drugiej
— nie ma tak bardzo potrzebnego podręcznika, odpowiadającego dzisiejszym
potrzebom. Będące w obiegu opracowania nie mogą w pełni zadowolić
użytkowników. Autorka poświęca dalszą część artykułu omówieniu skryptu Józefa
Szymańskiego pt. „Nauki pomocnicze historii od schyłku IV do XVIII w.” (Warszawa
1973), w którym znajduje się też rozdział dotyczący nauki o archiwach. Na tle tam
ujętych sformułowań M. Bielińska naświetla główne założenia teoretyczne
archiwistyki polskiej posługując się szeregiem przykładów zaczerpniętych z
praktycznej znajomości przedmiotu. W części końcowej rozważań czytamy:
„...wszystkie niedociągnięcia w zakresie programu i organizacji studiów archiwalnych
dadzą
siłę
przezwyciężyć
bez
większych
trudności.
Natomiast
w
drodze
administracyjnej nie zdołamy przygotować kadry dydaktycznej. Potrzebne są tu lata
własnych studiów, pracy i doświadczeń. Nie będziemy również tak długo mieć
gwarancji, że absolwent wyższej uczelni pozna dobrze nauki o archiwach, jak długo
nie doczeka się on kompetentnie opracowanego podręcznika archiwistyki” (s. 66).
W dziale dotyczącym archiwoznawstwa (s. 67—123) zamieszczono kilka
artykułów. Tak więc Czesława Sadkowska pisze o Ludwiku Konstantym Pocieju —
hetmanie wielkim Wielkiego Księstwa Litewskiego i „regestrze” jego archiwum z
roku 1720, przechowywanym w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Andrzej Mycka
omawia zawartość archiwum ks. Lubomirskich linii rzeszowskiej z Rzeszowa i
Rozwadowa, które zabezpiecza Archiwum Państwowe w Przemyślu. Dalej Bogusława
Czajecka naświetla 10-letnią działalność Powiatowego Archiwum Państwowego w
Oświęcimiu i jego zasób aktowy.
Kolejna część „Archeionu” poświęcona jest problemom ustroju władz i
organizacji kancelarii (s. 125—179). Znajdują się tu następujące artykuły: Franciszki
Ramotowskiej o kancelarii naczelnych komitetów Ruchu Narodowego w latach
1859—1862; Stanisławy Miki zatytułowany „Starostwo Grodzkie Krakowskie i jego
akta z lat (1854) 1919—1939” (jeden z cenniejszych zespołów akt władz administracji
ogólnej z okresu międzywojennego, gdzie też występują archiwalia dotyczące obrony
granic, sytuacji wojennej lat 1919—1920; nastrojów wśród społeczeństwa i powstań
śląskich) oraz Czesława Stodolnego pt. „Senat Wolnego Miasta Gdańska. Dzieje
urzędu, jego organizacja, charakterystyka treści akt” (zespół ten liczy 3.570 jednostek
archiwalnych — 51 mb; daty skrajne 1920—1939).
Dział — archiwa za granicą — wypełniają trzy artykuły (s. 181—203). Leon
Chajn omawia przebieg VII Międzynarodowego Kongresu Archiwów w Moskwie,
który obradował w dniach 22—25 sierpnia 1972 roku. Autor naświetlił atmosferę
światowego spotkania archiwistów, tematykę posiedzeń oraz przebieg dyskusja.
Odnotowany został też udział przedstawicieli Centralnego Archiwum Wojskowego (S.
188). W następnym artykule Zygmunt Kolankowski relacjonuje przebieg spotkania
redaktorów czasopism archiwalnych, które odbyło się 24 sierpnia 1972 roku w
Moskwie w czasie trwania VII Międzynarodowego Kongresu Archiwów. W toczącej
się dyskusji mówiono też o Biuletynie Wojskowej Służby Archiwalnej (s. 199). Trzeci
artykuł pióra Piotra Bańkowskiego zatytułowany jest „Pierwszy rok działalności
nowego węgierskiego Archiwum Centralnego w Budapeszcie”.
Dalsze części „Archeionu” nr 59 poświęcone są omówieniu zagranicznych
czasopism archiwalnych, kronice archiwalnej (m.in. sprawozdanie z działalności
Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i podległych jej placówek w roku 1971,
s. 261—293 oraz informacja o sesji nt. „Archiwa warsztatem pracy historyka”, w
czasie której referat wygłosił przedstawiciel Centralnego Archiwum Wojskowego; s.
318), recenzjom i sprawozdaniom z książek. Wśród wspomnień pośmiertnych
znajduje się obszerne omówienie działalności zmarłego prof. Kazimierza Konarskiego
(1886—1972), twórcy podstaw naukowych archiwistyki polskiej (s. 345—357).
Również w następnym numerze 60 (Warszawa 1974, s. 432) znajdzie
czytelnik wiele interesujących artykułów.
Wśród problemów dotyczących archiwistyka Stanisław Nawrocki omawia
możliwość zastosowania cybernetyki i jej pojęć w archiwistyce. Ta nowa dyscyplina
naukowa już od szeregu lat robi szybką karierę. Cybernetyka jest nauką, która bada
ogólne prawidłowości zjawisk społecznych i przyrodniczych, występujących w bardzo
szerokim zakresie. Właśnie ta dziedzina wiedzy ma ogromne znaczenie również w
życiu społecznym „Przy jej pomocy — pisze autor — można np. w sposób bardziej
prawidłowy kierować życiem ekonomicznym, komunikacją itp. Pozwala też ona
rozwijać informatykę, czyli naukę o nowoczesnych sposobach gromadzenia,
przechowywania i udostępniania informacji” (s. 7). Również i archiwiści interesują się
cybernetyką oraz podejmują próby zastosowania jej metod dla pogłębienia i rozwoju
archiwistyki, jako jednej z nauk pomocniczych historii. Autor podaje szereg
przykładów takiego postępowania przez służby archiwalne wielu krajów. Prezentuje
też schemat możliwości wykorzystania w badaniach prowadzonych przez archiwistów.
Szeroko
omawia
również
sposób
zastosowania
pojęć
cybernetycznych
do
poszczególnych rodzajów pracy w archiwach podkreślając, że samo funkcjonowanie
archiwum,
jako
systemu,
zależy
od
sprawnego
przyjmowania
materiałów
archiwalnych i szybkiego przygotowania ich do udostępniania. W części końcowej
formułuje autor wnioski: 1) niektóre pojęcia stosowane w cybernetyce od dawna znane
są w archiwistyce tylko inaczej są określane; 2) dzięki metodom stosowanym w
cybernetyce można szybciej znaleźć właściwe rozwiązanie zagadnień. Istotne
znaczenie ma stosowanie badania modelowego; 3) duże znaczenie ma ponadto
stosowanie urządzeń cybernetycznych jako pomocy w pracy archiwów (s. 21),
W następnym artykule Adam Muszyński podejmuje zagadnienia dotyczące
roli wykazu akt w kształtowaniu narastającego zasobu aktowego. Wykaz odgrywa
ważne znaczenie szczególnie w zakresie — klasyfikacji materiałów archiwalnych, a
więc zaliczania ich do określonych grup rzeczowych oraz kwalifikacji dokumentacji
archiwalnej przez oznaczenie jej historycznej i praktycznej wartości zarówno w
odniesieniu do całości archiwaliów, twórcy zespołu jak też poszczególnych jednostek
archiwalnych, przy pomocy odpowiednich kategorii archiwalnych. W artykule tym
autor podejmuje niektóre problemy rzeczowej klasyfikacji i archiwalnej kwalifikacji
dokumentacji aktowej w zakładach pracy, które wytwarzają materiały o wartości
historycznej i są pod szczególnym nadzorem państwowej służby archiwalnej. Omawia
więc szczegółowo rodzaje wykazów akt (jednolite i strukturalno-rzeczowe) podając
również przykłady sposobów ich stosowania w praktyce urzędów, zakładów oraz
instytucji. W zakończeniu autor stwierdza, że prawidłowe stosowanie w kancelariach
wykazów akt może mieć duży wpływ na zabezpieczenie fizycznej trwałości
materiałów wieczystych. Spełniłyby one „...jednak znacznie większą rolę, gdyby
zasady klasyfikacji i kwalifikacji zostały w nich ujednolicone i skoordynowane w skali
ogólnokrajowej” (s. 44).
Należy wskazać również na artykuł Mieczysława Bandurki zatytułowany:
„Problemy
metodyczne
i
propozycje
opracowania
akt
sądowych
okresu
międzywojennego”. Autor w oparciu o własne doświadczenia podaje kilka istotnych
propozycji w zakresie pracy archiwalnej. Główne rozważania wiążą się z
opracowywanym
zespołem
akt
Sądu
Okręgowego
w
Piotrkowie
z
lat
międzywojennych. Początkowo czynione były wysiłki, aby materiały te uporządkować
i opracować zgodnie z dotychczas przyjętą zasadą archiwalną. Jednak stan
zachowanych akt zmusił wykonawcę do nieprzestrzegania ogólnych ustaleń i szukania
innych rozwiązań. Dzieląc się swoimi uwagami M. Bandurka podaje następującą
kolejność czynności przy opracowywaniu akt sądowych: 1) zgodnie ze strukturą
organizacyjną porządkować akta i nadać im układ kancelaryjny (na początku zespołu
generalia); 2) po uporządkowaniu inwentaryzujemy akta ogólne (generalia) oraz
sporządzamy zestawienie numeryczne akt szczegółowych (akt spraw), nadając przy
tym sygnaturę ciągłą i sporządzając karty skorowidzów osób i miejscowości; 3)
sporządzamy skorowidz rzeczowy; 4) po nadaniu sygnatury karty systematyzujemy i
przepisujemy na maszynie. „Dopiero skorowidze umożliwią i zdecydują o szybkim
udostępnieniu
każdej
sprawy,
zarówno
dla
celów
naukowych,
jak
też
administracyjnych” (s. 49).
W omawianym numerze „Archeionu” znajduje się jeszcze kilka innych
pozycji. Wśród nich wymienić można artykuły: Franciszka Cieślaka pt. „Nowelizacja
statutów archiwów wojewódzkich i jej następstwa” (s. 51—60), Piotra Bańkowskiego
„Rewelacyjne odkrycie. Mikołaj Kopernik »Felix Notarius«, u kolebki dziejów polskich
archiwów” (s. 61—80). Maria Trojanowska omawia pieczęcie miasta Lublina od roku
1317 do roku 1811 (s. 81—123), Jerzy Podralski informuje o aktach Archiwum
Książąt Szczecińskich, przejętych z Niemieckiej Republiki Demokratycznej w roku
1962 (s. 125—141); Irena Sułkowska-Kurasiowa pisze o księgach kanclerskich (księgi
spraw publicznych) Metryki Koronnej (s. 143—158); Wojciech Całczyński informuje
o
mapach
sądów
podkomorskich,
komisarskich,
asesorskich
i
trybunałów,
przechowywanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (s. 159—175),
a Julian Bugajski charakteryzuje „galicyjskie” akta c.k. Ministerstwa Kolei oraz
metody ich opracowania (s. 177—193). Dalej zamieszczone są opracowania:
Czesławy Hruszkowej i Erazma Scholtza pt. „Materiały audiowizualne w Archiwum
Państwowym w Poznaniu i w archiwach zakładowych” (s. 195—209) oraz Józefa
Plucińskiego nt. „Przemiany w strukturze organizacyjnej prezydiów powiatowych rad
narodowych po ustawie marcowej roku 1950” (s. 211—239).
Dział — archiwa za granicą — otwiera artykuł Leona Chajna pt. „XIV
Międzynarodowa konferencja Okrągłego Stołu Archiwów w Luksemburgu” (s. 241—
249). Następnie Romuald Kowalik informuje o kursie z zakresu konserwacji
materiałów rękopiśmiennych w Arabskiej Republice Egiptu oraz kursie konserwacji
zabytków, który odbył się w Iraku (s. 251—262). Ponadto zamieszczone zostały noty
bibliograficzne o zagranicznych czasopismach archiwalnych (s. 263—314), Wśród
przeglądu publikacji krajowych znajduje się recenzja wydawnictwa NDAP pt. „Druga
wojna światowa 1939—1945. Informator o materiałach źródłowych przechowywanych
w archiwach PRL” — pióra płka Leszka Lewandowicza — szefa Centralnego
Archiwum Wojskowego (s. 334—336).
Omawiany numer 60 „Archeionu” zamykają: „Kronika Archiwalna”
(obszerne sprawozdania z działalności NDAP i państwowej służby archiwalnej w roku
1972 s. 359—389) i „Wspomnienia pośmiertne” (s. 415—421).
Archiwista. Biuletyn kwartalny Stowarzyszenia
Archiwistów Polskich.
Omówienie obejmuje numery: 4 (35) z roku 1973 oraz 1 (36) — 3 (38) z roku
1974. Kilka zamieszczonych w nich artykułów — informacji może zainteresować
również grono archiwistów wojskowych.
Z numeru 4 (35) z 1973 roku zasygnalizować należy przede wszystkim
interesujący
artykuł
Zygmunta
Kolankowskiego
pt.
„Niektóre
zagadnienia
opracowania spuścizn archiwalnych” (s. 1—9). W rozważaniach swoich autor
wysuwa na czoło problem kwalifikowania czy też selekcji materiałów. Właśnie to
istotne zagadnienie pozostaje w ścisłym związku ze sprawą rangi spuścizny.
Brakowanie akt będzie uzależnione „...od charakteru samej spuścizny, a w pierwszym
rzędzie od tego, kto był jej twórcą, dalej — co zachowało się w spuściźnie, wreszcie
jaki jest stosunek materiału zachowanego do całości materiału, który dany twórca
przypuszczalnie wytworzył oraz do samej osoby twórcy”. Dalej autor rozpatruje
metody porządkowania wewnętrznego i opracowania materiałów. Z reguły w
spuściznach mamy do czynienia z materiałami luźnymi. Powstaje więc problem
nadania im właściwego układu, a równocześnie tworzenia jednostek. Właśnie sprawa
ostatnia należy do najbardziej skomplikowanych. Również i w tym przypadku muszą
być brane pod uwagę takie elementy jak „...klasa twórcy spuścizny i charakter
pozostawionego przezeń materiału”. W spuściźnie najwybitniejszego twórcy można
tworzyć jednostki drobne. Z materiałów o mniejszej randze mogą być formowane
jednostki zbiorcze, syntetyczne, grupujące materiały pokrewne. W zakończeniu autor
podkreśla, że wszelkie rozwiązania metodyczne zależne są jednak od konkretnego
materiału. Nawet najlepiej opracowane przepisy instrukcji nie mogą mieć charakteru
absolutnego i sztywnego z uwagi na fakt, że nie są w stanie przewidzieć wszystkich
możliwych wariantów. „Elastyczność rozwiązań, czerpanie inspiracji z materiału,
poszanowanie dla instrukcji twórcy spuścizny — o ile daje się ona ustalić czy choćby
wyczuć — to podstawowe przesłanki tej pracy gwarantujące jej wysoki poziom”.
Następna pozycja pióra Reginy Piechoty dotyczy przebiegu obchodów IV
Tygodnia Archiwów (s. 10—19). Omówione zostały więc ogólne założenia,
towarzyszące przygotowaniom do uroczystości, które miały miejsce w dniach od 9 do
15 maja 1973 roku. Czwarty Tydzień Archiwów przebiegał pod hasłem: „Archiwa w
służbie społeczeństwa”. Problematykę jego związano też z 200-leciem powołania
Komisji Edukacji Narodowej, 500-leciem urodzin M. Kopernika, rokiem Nauki
Polskiej oraz 25-leciem zjednoczenia polskiego ruchu robotniczego. Autorka
informuje też o udziale Centralnego Archiwum Wojskowego w tych uroczystościach
(s. 18—19).
W omawianym numerze znajduje się również obszerna notatka o przebiegu
posiedzenia naukowego, zorganizowanego przez Naczelną Dyrekcję Archiwów
Państwowych z okazji 25-lecia działalności redaktorskiej profesora drą Piotra
Bańkowskiego. W uroczystych obradach wzięli udział historycy i archiwiści z całego
kraju (s. 20—22).
W dziale spraw organizacyjnych znajdują się materiały z II i III plenarnych
posiedzeń
Zarządu
Głównego
Stowarzyszenia
Archiwistów
Polskich.
Dalej
zamieszczono: informacje o nowych wydawnictwach archiwalnych (s. 27—28 notka o
Biuletynie Wojskowej Służby Archiwalnej), przegląd prasowy (w tym informacja o
zasobie aktowym CAW, s. 32—33) oraz kronikę Stowarzyszenia. W dziale „Z
żałobnej karty” znajdują się trzy wspomnienia pośmiertne dotyczące: Wandy
Lipińskiej, Bronisławy Skrzeszewskiej i Jana Szajbla.
Pierwszy numer roku 1974 poświęcony jest głównie problematyce
jubileuszowej, związanej z 30-leciem Polski Ludowej. Do spraw rocznicowych
nawiązuje wstępny artykuł Zygmunta Kolankowskiego — przewodniczącego Zarządu
Głównego SAP, pt. „Stowarzyszenie Archiwistów Polskich w 30-lecie Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej” (s. 1—6). Nakreślona w nim została droga rozwojowa
Stowarzyszenia od chwili pierwszego zebrania założycielskiego, tj. od 18 marca 1964
roku.
Archiwistę wojskowego zainteresuje następny artykuł Mieczysława Motasa
pt. „Narastający zasób archiwalny w 30-leciu PRL” (s. 7—16). W części wstępnej
autor omawia podstawowe zadania stojące przed państwową służbą archiwalną.
Notuje się już duże osiągnięcia w zakresie sprawowania nadzoru nad prawidłowym
przechowywaniem dokumentacji w archiwach zakładowych. W początkowym okresie
archiwa
państwowe
zwracały uwagę
głównie
na
zabezpieczenie
materiału
historycznego z poprzednich epok. Z biegiem lat stanął problem archiwalizacji
dokumentacji tworzonej przez nowe urzędy oraz instytucje. Złożone zagadnienia
regulowane były odpowiednimi zarządzeniami władz administracji państwowej oraz
pismami okólnymi naczelnego dyrektora archiwów państwowych. Ustalona została
potrzeba uzgodnienia przepisów kancelaryjnych i archiwalnych z państwową służbą
archiwalną. Istotne znaczenie miało powoływanie archiwów zakładowych w
instytucjach i urzędach. Sporządzono też ewidencję składnic, których w roku 1954
było 32.525. W latach następnych zachodziły zmiany w sprawowaniu nadzoru nad
zakładami pracy przez państwową służbę archiwalną. Według danych z roku 1971
funkcją tą objętych jest 12.088 archiwów zakładowych. W ciągu trzydziestolecia —
zaznacza autor — archiwa państwowe zabezpieczyły już pokaźną ilość akt urzędów
oraz instytucji PRL. Ogólnie szacuje się, że w końcu roku 1974 państwowy zasób
archiwalny wynosił 140 tys. mb akt. Znaczny procent pochodzi już zakresu Polski
Ludowej. Można sądzić, że drugie tyle akt przechowywane jest w instytucjach i
urzędach. „Opierając się na dotychczasowym dorobku i zdobytych doświadczeniach
oraz niewątpliwym wzroście zrozumienia dla spraw archiwalnych w łonie samych
aktotwórców (urzędów i instytucji) — czytamy w zakończeniu — państwowa służba
archiwalna wytyczyła określony program na przyszłość. Obejmując na razie okres do
1980 roku program ten zakłada: 1) merytoryczne i organizacyjne usprawnienie
nadzoru
nad
narastającym
zasobem
archiwalnym,
2)
polepszenie
stanu
organizacyjnego archiwów zakładowych i archiwalizacji materiałów archiwalnych w
instytucjach
pozostających
pod
szczególnym
nadzorem
państwowej
służby
archiwalnej”.
Kolejny artykuł pióra płka Leszka Lewandowicza dotyczy Centralnego
Archiwum Wojskowego i jego działalności (s. 17—24). Szef tej instytucji w części
wstępnej przypomina dzieje początkowego okresu formowania wojskowej służby
archiwalnej po roku 1945. Dalej sprawy dotyczą przeobrażeń organizacyjnych oraz
zasobu aktowego CAW, które zabezpiecza dziś ponad 13 tys. mb akt. Po latach
wytężonej pracy zasób Centralnego Archiwum Wojskowego doprowadzony został do
właściwego, stanu, umożliwiającego korzystanie z różnych materiałów. Baza
źródłowa udostępniana jest szerokiemu ogółowi zainteresowanych. Archiwalia
wojskowe są pomocne przy podejmowaniu różnych prac badawczych dotyczących
rozwoju i działalności sił zbrojnych oraz zagadnień natury politycznej, społecznej i
gospodarczej.
Warto również zasygnalizować opracowanie Andrzeja Tomczaka pt. „Zmiany
w programie kształcenia archiwistów na uniwersytetach w Polsce” (s. 25—31). Autor
omawia dotychczasowy stan rozwoju kadr archiwalnych oraz program specjalizacji
archiwistycznej obecnie realizowany. W świetle dotychczasowych doświadczeń rodzi
się potrzeba sprecyzowania czym jest zawód archiwisty i jakie powinny być
kwalifikacje osób, które pragną ten zawód wykonywać. Rozwiązań szukać należy na
drodze tworzenia archiwów naukowych i archiwów zakładowych. Należy też dążyć do
stabilizacji kadr. „W służbie archiwalnej — czytamy — wartość każdego
długoletniego pracownika rośnie w stopniu znacznie większym niż gdzie indziej”.
Wykształcenie archiwistów opierać należy głównie o studia uniwersyteckie. Powinien
być także rozwinięty system doszkalania pracowników archiwów poprzez studia
zaoczne i podyplomowe.
W dalszej części omawianego numeru „Archiwisty” znajdują się następujące
artykuły: Haliny Wiśniewskiej-Bieniek pt. „Przekazywanie akt z archiwów
zakładowych do archiwów państwowych” (s. 32—38), Andrzeja Igielskiego, w którym
autor omawia działalność i zasób Archiwum doktora Janusza Korczaka (s. 39—44)
oraz Bożeny Krzysztoforskiej zatytułowany „Materiały naukowe w Archiwum Historii
Nauk Geologicznych Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk” (s. 45—49).
Wśród spraw organizacyjnych ogłoszono regulamin oraz skład Komisji
Problemowych ZG SAP zatwierdzony uchwałą III zebrania plenarnego Zarządu
Głównego. Ponadto znajduje się dział dotyczący nowych wydawnictw archiwalnych
oraz wspomnień pośmiertnych (Marian Józef Mika z Poznania oraz Helena Piskorska
z Torunia).
Również w następnym numerze 2 (37) znajdzie czytelnik interesujący
materiał.
Jako pierwszy publikuje się Aleksander Piwoń, omawiając działalność
archiwów zakładowych prezydiów powiatowych rad narodowych objętych nadzorem
Powiatowego Archiwum Państwowego w Lesznie w latach 1967—1973 (s. l—22).
Autor naświetla funkcjonowanie tych archiwów w oparciu o obowiązujące
normatywy. Następnie kreśli obraz rzeczywistej sytuacji panującej na terenie objętym
nadzorem archiwum w Lesznie. Wiele uwagi poświęca A. Piwoń sprawom
normatywów
kancelaryjnych
i
archiwalnych
obowiązujących
w
prezydiach
powiatowych rad narodowych i organizacji archiwów zakładowych. Omówione
zostały również zagadnienia kadr i pomieszczeń. Wreszcie czytelnik zapoznaje się z
materiałami archiwalnymi, które są tam gromadzone oraz sposobem sprawowania
nadzoru przez PAP. W uwagach końcowych autor zaznacza, że te archiwa zakładowe
nie zawsze są najlepiej prowadzone. Powszechnym zjawiskiem jest nieprzestrzeganie
trybu przekazywania akt do archiwum przez komórki organizacyjne. Również wiele
kłopotów nastręcza problem zatrudniania właściwych pracowników, w pełni
przygotowanych do wykonywania zawodu. Istnieje więc konieczność generalnego i
jednolitego uregulowania spraw archiwów zakładowych.
W dalszej części „Archiwisty” znajduje się informacja z przebiegu
uroczystości jubileuszowych prof. dra Wojciecha Hejnosza — 50-letniej działalności
naukowej oraz długoletniej pracy archiwalnej. Ponadto znajdują się: notatki dotyczące
życia
organizacyjnego
SAP,
kronika
Stowarzyszenia
i
omówienie
nowych
wydawnictw archiwalnych.
„Archiwistę” nr 3 (38) otwiera artykuł Zofii Dziewińskiej pt. „Archiwa
zakładowe Wojewódzkiej Komisji Związków Zawodowych i Zarządów Okręgowych
związków branżowych na terenie Łodzi” (s. 1—15). Autorka omawia w zwięzłej
formie samą strukturę instytucji oraz szerzej informuje o sposobie gromadzenia i
zabezpieczania archiwaliów. Pokazuje też trudności w zakresie funkcjonowania
archiwów zakładowych. Uwagę koncentruje również na stanie uporządkowania i
ewidencji akt wytworzonych przez komórki związkowe.
W następnym artykule Wacław Kolak omawia polonica w Archiwum
Państwowym w Mediolanie (s. 16—21). Materiały tam zgromadzone pochodzą ze
zmiennych i burzliwych okresów historii dawnego księstwa mediolańskiego. Wśród
zasobu aktowego znajdują się też przekazy źródłowe obrazujące związki oraz kontakty
Mediolanu z Polską od wieku XV do pierwszej połowy wieku XIX. Są tam m.in.:
korespondencja książąt Mediolanu iż Władysławem Jagiełłą i Kazimierzem
Jagiellończykiem, pisma dyplomatyczne wykazujące aktywną rolę Polski w
rozgrywkach międzynarodowych i konfliktach politycznych nurtujących Europę na
przełomie XVI i XVII w. Do cennych należą materiały dotyczące legionów polskich J.
H. Dąbrowskiego i późniejszych formacji z lat 1797—1814, informacje z roku 1831 o
powstaniu listopadowym oraz notatki świadczące o utrzymywaniu przez Tadeusza
Kościuszkę korespondencji z carem Pawłem i Aleksandrem oraz generałem
Paszkowskim. W zakończeniu autor informuje, że materiały te są mikrofilmowane i
przesyłane do Polski.
Kolejna pozycja autorstwa Anny Kowalczyk została zatytułowana: „Marian
Frieldberg w Archiwum Aktów Dawnych miasta Krakowa (do 1939 roku)” (s. 23—
33). Artykuł ten jest fragmentem pracy magisterskiej pisanej w Zakładzie
Archiwistyki Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu.
Autorka omówiła w nim działalność prof. drą Mariana Friedberga (1902—1969),
wybitnego archiwisty polskiego, który całe swoje życie związał z archiwistyką
teoretyczną i praktyczną. Znany i ceniony był na terenie Krakowa, gdzie podjął pracę
w Archiwum Akt Dawnych miasta Krakowa już w roku 1924. Autorka omawia w
artykule działalność M. Friedberga, a równocześnie informuje o przekazach
archiwalnych, które składają się na zasób tego archiwum.
Dalsze części „Archiwisty” poświęcone są sprawom organizacyjnym SAP
oraz omówieniu przeglądu prasowego. Numer zamyka wspomnienie pośmiertne o
Henryku Altmanie (1897—1974), działaczu społecznym i współorganizatorze
archiwów polskich po II wojnie światowej.
Polski Słownik Archiwalny. Warszawa 1974, s. 131.
Staraniem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych ukazał się od dawna
oczekiwany nowy słownik archiwalny, który opracował zespół w składzie: T. Grygier,
W. Maciejewska, J. Płocha, I. Sułkowska-Kurasiowa, M. Tarakanowska, M.
Wąsowicz i W. Zyśko. Zespół ten pracował pod kierunkiem redakcyjnym W.
Maciejewskiej.
Opublikowanie tej pracy ma ważne znaczenie dla działalności i kształcenia
kadr archiwalnych. Jak wiadomo dotychczas posługiwano się słownikiem, który
ukazał się w roku 1952. Od tego momentu zaszły już poważne zmiany w strukturze
sieci archiwalnej; pojawiły się nowe materiały, uległy zmianom niektóre czynności
archiwalne i wreszcie uległy przewartościowaniu niektóre pojęcia, poprzednio
obowiązujące.
We wstępie pióra W. Maciejewskiej opisane zostały czynności, które
towarzyszyły kolektywowi przy opracowywaniu Słownika. Uwaga koncentrowała się
głównie na ustaleniu charakteru i zakresu oraz modelu samej definicji. Ustalono — i
tak zrealizowano — że będzie to pomoc o charakterze leksykograficznym, w której
terminy zostaną zaopatrzone w definicje znaczeniowe, ewentualnie uzupełnione
objaśnieniami rzeczowymi. Zrozumiałą jest rzeczą, że Słownik nie obejmuje
wszystkich terminów, jakimi posługiwali się w ostatnim 50-leciu archiwiści. Przyjęto
za
podstawę
terminologię
już
ugruntowaną
dokonując
selekcję;
dalej
usystematyzowano i zdefiniowano terminy występujące w pojęciach archiwalnych jak
również i materiale archiwalnym. Ponadto autorzy wprowadzili terminy z dyscyplin
pokrewnych, a głównie z dyplomatyki, nauki o akcie, praktyki kancelaryjnej,
częściowo
z
prawa,
sfragistyki,
bibliotekoznawstwa.
Chodziło
bowiem
o
uwzględnienie tego. słownictwa pomocniczego, które występuje w praktyce
archiwalnej.
Słownik stanowi pewien wybór słownictwa archiwalnego. Uwzględnia on
terminy, które mają już swoją trwałość w pracy archiwalnej, wyłaniają się z samej
praktyki, świadczą o związku z nadzorem nad narastającym zasobem archiwalnym i
wykazują pełną użyteczność w codziennej działalności. Definicje — określenia
powiązane zostały w jedną całość, mają więc odsyłacze umożliwiające pełne
zrozumienie terminu.
Słownik
w
swojej pierwszej części obejmuje podstawowe terminy
występujące w pracy archiwalnej. Wszystkie hasła ułożone zostały alfabetycznie.
Definicje w sposób zwięzły określają znaczenie terminu. Przy pomocy odpowiednich
znaków określono powiązanie z innym hasłem występującym w Słowniku. W licznych
przypadkach podane zostało też określenie danego terminu w języku obcym
(rosyjskim, niemieckim, angielskim, francuskim). Szeroko rozwinięto niektóre hasła
szczególnie ważne dla współczesnego zrozumienia pojęć będących w obiegu. Chodzi
głównie o takie terminy, jak: „archiwista”, „archiwistyka”, „archiwoznawstwo”,
archiwum”, „archiwum wyodrębnione”, „archiwum zakładowe”, „dokumentacja
archiwalna”, „kancelaria”, „nadzór nad narastającym zasobem archiwalnym”, „nauka
o archiwach”, „państwowy zasób archiwalny”, „zasada wolnej proweniencji”. Ujęte
zostały też pojęcia związane z konserwacją archiwaliów, dokumentacją audiowizualną
oraz przenikającą do archiwów — informatyką. Słownik informuje również o
podstawowych
terminach
dotyczących
wyposażenia
magazynów
i
urządzeń
archiwalnych.
Druga część Słownika obejmuje odpowiedniki obcojęzyczne, które są
pomocne w pracy archiwalnej szczególnie nad aktami XIX i XX wiecznymi.
Zamieszczono więc 126 terminów angielskich, 160 — francuskich, 296 —
niemieckich oraz 154 — rosyjskich.
Słownik zamyka zestawienie literatury, którą wykorzystano, przy jego opracowaniu
(słowniki oraz wybrane opracowania i artykuły). Ogółem podano 97 tytułów.
Inwentarz
materiałów
do
historii
ludowego
Wojska Polskiego. Opracowali: Andrzej Lechowski,
Waldemar Strzałkowski. Warszawa 1973, s. 159.
Publikacja informuje o zasobie zabezpieczanym przez Dział Dokumentacji
Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego. Komórka ta już od szeregu lat
gromadzi materiały do najnowszej historii wojskowości polskiej. Poważną część
zasobu stanowią przekazy dotyczące dziejów ludowego Wojska Polskiego.
Inwentarz składa się z 4 zasadniczych części, w których ujęte zostały:
dokumenty; relacje i wspomnienia; referaty recenzje i opracowania; mikrofilmy —
varia. W poszczególnych częściach przyjęty został odpowiedni układ jednostkami i
związkami operacyjnymi.
Najobszerniejsza część pierwsza informuje o pozycjach inwentarzowych,
które zawierają materiały do dziejów: 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki, 1
Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, 1 i 2 armii WP, Naczelnego Dowództwa
WP, Szefostwa Wojsk Inżynieryjno-Saperskich, Dowództwa Wojsk Pancernych i
Zmotoryzowanych, Departamentu Uzbrojenia, Głównego Zarządu PolitycznoWychowawczego WP, Głównego Kwatermistrzostwa WP i Dowództwa Wojsk
Lotniczych. W jednostkach archiwalnych znajdują się sprawozdania z wyszkolenia
bojowego, dane statystyczne o stanie osobowym WP 1943—1945, dyrektywy i
wytyczne naczelnych władz wojskowych z lat wojny, rozkazy i zarządzenia, etaty i
wykazy pracowników, plany działań operacyjnych, meldunki — bojowe i zwiadu,
schematy łączności, zamówienia na sprzęt bojowy, raporty o stanie uzbrojenia i
amunicji oraz korespondencja. Wśród oryginałów, odpisów i fotokopii występują
ponadto materiały obrazujące działalność aparatu polityczno-wychowawczego oraz
wojsk pancernych, lotniczych i inżynieryjno-saperskich. Kilka pozycji sygnalizuje
problematykę okresu powojennego. Są to rozkazy, wytyczne do pracy politycznej i
materiały prasowe (s. 43), raporty gen. Mossora z konferencji pokojowej w Paryżu do
naczelnego dowódcy WP (s. 44) oraz protokoły, sprawozdania i meldunki dotyczące
spraw osadnictwa wojskowego (s. 45—46).
W następnej części inwentarza ujęte zostały relacje i wspomnienia dotyczące
okresu wojny, jak też lat związanych z udziałem wojska w utrwalaniu władzy ludowej
(1945—1947). Każda pozycja inwentarzowa zawiera nazwisko i imię autora, stopień
wojskowy, tytuł relacji — wspomnienia, okres (którego dotyczy), ilość kart oraż
sygnaturę.
Kolejny fragment obejmuje zgromadzone referaty materiałowe, recenzje oraz
opracowania obrazujące dzieje jednostek 1 i 2 armii ludowego Wojska Polskiego.
Również i w tym przypadku — jak przy relacjach i wspomnieniach — poszczególne
pozycje informują o nazwisku i imieniu autora, tytule pracy, okresie którego dotyczy,
ilości kart oraz sygnaturze.
Końcową
część
inwentarza
stanowią
informacje
o
mikrofilmach
zgromadzonych w Wojskowym Instytucie Historycznym, a dotyczących ludowego
Wojska
Polskiego.
W
przeważającej
większości
wykonane
zostały z
akt
przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym; część pochodzi z
Archiwum Ministerstwa Obrony Związku Radzieckiego. Na taśmie filmowej
utrwalone zostały ważne dokumenty o charakterze operacyjnym, organizacyjnym i
kwatermistrzowskim. W grupie tej znajdują się również przekazy dotyczące spraw
polityczno-wychowawczych. W poszczególnych pozycjach informuje się o treści
dokumentu — jednostki inwentarzowej, datach, miejscu przechowywania oryginału,
ilości kart (klatek) oraz sygnaturze mikrofilmu.
Inwentarz poprzedzony został wstępem obejmującym informacje o funkcji,
jaką spełnia Dział Dokumentacji Naukowej w strukturze Wojskowego Instytutu
Historycznego.
Inwentarze akt Spółek Naftowych działających na
terenie zachodniego Zagłębia Naftowego w latach
1885—1939. Opracowała Maria Mendys. Warszawa
1974, s. 208.
Staraniem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych wydana została
publikacja pracownika Oddziału Terenowego w Jaśle Wojewódzkiego Archiwum
Państwowego w Rzeszowie. Niniejsze opracowanie zawiera obszerny wstęp autorski
informujący o dziejach akt spółek naftowych oraz ich organizacji, archiwaliach
wytworzonych przez poszczególne spółki i charakterystyce zawartości zespołów
archiwalnych.
Praca podzielana została na trzy podstawowe części. W części I ujęte zostały
inwentarze spółek naftowych zjednoczonych w koncernach. Część II dotyczy
zespołów akt samodzielnych spółek i jednostkowych przedsiębiorstw naftowych.
Wreszcie w części III zamieszczone zostały inwentarze szczątkowych zespołów akt
spółek naftowych. Akta ujęte w inwentarzach zostały wytworzone w kancelariach
różnych naftowych spółek firmowych i towarzystw akcyjnych. Przeważają materiały
wytworzone w latach międzywojennych; tylko w nielicznych przypadkach zachowały
się akta wcześniejsze z okresu galicyjskiego, wśród których dominują kontrakty lub
inne materiały o charakterze prawnym stanowiące priora spraw terenowych
prowadzonych po roku 1918.
Każdy inwentarz poprzedzony został krótkim wstępem o charakterze
informacyjnym. Poszczególne pozycje inwentarzowe zawierają następujące elementy:
numer jednostki archiwalnej, tytuł — treść, ilość stron, język w jakim pisane były akta
(pol., franc., niem.) oraz daty skrajne (lata, niekiedy i miesiące). Układ dostosowany
został, w miarę możliwości, do struktury organizacyjnej władz i urzędów spółek
naftowych.
Część
końcową
wydawnictwa
stanowią:
indeks
nazw
miejscowości
występujących w treści oraz alfabetyczny wykaz zespołów akt spółek naftowych
informujący o nazwie zespołu, datach krańcowych, liczbie jednostek inwentarzowych,
w której części i pod jakim numerem występuje. Zbiór inwentarzy — pisze autorka we
wstępie — w pełni umożliwia ... „badaczom zorientowanie się w ilości, jakości i
wartości ocalałych akt naftowych, będących bazą źródłową do zbadania wielu
problemów związanych z dziejami przemysłu naftowego na terenie zachodniego
(jasielsko-krośnieńskiego) zagłębia naftowego” (s. 13).
Wykaz tematów opracowanych na podstawie
rękopiśmiennych
źródeł
archiwalnych
i
bibliotecznych. Przygotowała do druku Maria
Pestkowska. Zeszyt XXXI/XXXII, Warszawa 1974,
s.179.
Kolejny zeszyt wydawnictwa Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych
informuje o tematach prac badawczych podejmowanych w oparciu o materiały
źródłowe i zgłoszonych w roku 1972. Wydawnictwo oparte zostało na wykazach
nadesłanych przez: archiwa sieci państwowej (wojewódzkie, powiatowe, oddziały
terenowe), Archiwum Głównego Urzędu Statystycznego, Archiwum Polskiej
Akademii Nauk, Centralne Archiwum KC PZPR, Centralne Archiwum Wojskowe
oraz niektóre biblioteki naukowe, uniwersyteckie i publiczne.
Ogłoszone drukiem tematy usystematyzowane zostały w odpowiednich
działach: 1) bibliografia, słowniki, katalogi, nauki pomocnicze historii; 2) historia
Polski — źródła, opracowania (epoka feudalizmu, epoka kapitalizmu, okres drugiej
wojny światowej, Polska Rzeczpospolita Ludowa); 3) historia powszechna. Oddzielnie
ujęte są problemy dotyczące monografii regionów i miejscowości oraz instytucji
gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Ogółem zeszyt obejmuje 2.804 pozycji,
informujących o nazwisku i imieniu autora oraz tematach prac z podaniem ich
charakteru (magisterska, doktorska, habilitacyjna, monografia). Należy zaznaczyć, że
wśród ujętych pozycji znajdują się również prace z dziedziny wojskowości, których
jest w sumie 90 (s. 14—15, 38, 76—77, 91—93, 121—123).
Zeszyt poprzedzony został wstępem oraz wykazem skrótów. Jego część
końcową stanowią indeks nazwisk i nazw geograficznych wymienionych w tytułach
prac.
Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej Nr 6.
Warszawa 1974, s. 179.
W ramach wydawnictw własnych Centralnego Archiwum Wojskowego ukazał
się drukiem kolejny numer biuletynu archiwalnego. Na jego łamach opublikowanych
zostało 13 artykułów, w których podniesione zostały sprawy rozwoju informacji
naukowej, metod korzystania z przekazów źródłowych oraz zawartości aktowej
zespołów archiwalnych z lat międzywojennych i wytworzonych przez jednostki
ludowego Wojska Polskiego. Ponadto jeden artykuł omawia dokumentację wizualną.
W dziale informującym o wydawnictwach archiwalnych zamieszczono notki
bibliograficzne 15 pozycji. Wśród wydawnictw źródłowych omówiono 4 publikacje.
W części końcowej znajduje się wykaz bibliograficzny ważniejszych publikacji
ogłoszonych drukiem przez pracowników wojskowej służby archiwalnej. Biuletyn
zamyka spis zawartości pięciu jego numerów.