Show publication content!

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie
Seria: Pedagogika
2012, t. XXI
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA
Andrzej SKWARA
Zastosowanie mechanizmu biologicznego sprzĊĪenia
zwrotnego w procesie ksztaátowania umiejĊtnoĞci
Wprowadzenie
PojĊcie sprzĊĪenia zwrotnego znane jest w wielu dziedzinach nauki. Począwszy od nauk Ğcisáych, poprzez biologiczne, medyczne, aĪ do nauk spoáecznych – zastosowanie sprzĊĪenia zwrotnego ani nie budzi zdziwienia, ani nie jest
kwestionowana jego zasadnoĞü. Generalnie, mechanizm sprzĊĪenia zwrotnego
oznacza oddziaáywanie elementów (sygnaáów) wyjĞciowych na elementy (sygnaáy) wejĞciowe. Innymi sáowy, system otrzymuje dziĊki mechanizmowi
sprzĊĪeĔ zwrotnych natychmiastową informacjĊ o stanie swojego funkcjonowania. W dziedzinie psychologii jako pierwsi wkáad w budowanie pojĊcia sprĊĪenia zwrotnego mieli behawioryĞci1, obecnie jest juĪ ono szeroko wykorzystywane2, szczególnie w dziedzinach psychologii stosowanej.
SprzĊĪenia zwrotne mogą byü pozytywne lub negatywne i mają związek
z zachowaniami symetrycznymi i komplementarnymi3. Zachowania symetryczne to zachowania, w których reakcja drugiej osoby nasila zachowanie pierwszej.
Zachodzi tu sprzĊĪenie zwrotne pozytywne. Zachowania komplementarne, czyli
uzupeániające, objĊte są dziaáaniem negatywnego sprzĊĪenia zwrotnego. W pier1
2
3
Wspóáczesny behawioryzm postuluje, Īe zachowanie jest ksztaátowane i utrwalane przez wáasne skutki.
W teorii systemowej jest to podstawowe pojĊcie, związane z mechanizmem homeostazy; gáównie kojarzone z zasadami cyrkularnoĞci, caáoĞciowoĞci, ekwipotencjalnoĞci i ekwifinalizmem.
NajwiĊksze zastosowanie biofeedback znalazá w psychologii klinicznej, terapii, w psychologii
uczenia, sportu, biznesu.
Cyt. za: B. de Barbaro, Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Kraków 1999,
s. 14–15.
254
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA, Andrzej SKWARA
wszym przypadku moĪe dojĞü do zmiany w obrĊbie systemu, w drugim – do
utrzymania jego homeostazy4.
Biologiczne sprzĊĪenie zwrotne – definicja i rodzaje
Biofeedback, czyli biologiczne sprzĊĪenie zwrotne, jest wszechstronnym
systemem treningu, który wywoáuje zmiany w funkcjonowaniu wielu ukáadów
organizmu; pozwala uzyskaü informacjĊ zwrotną o zachowaniu danego narządu.
Jest to wiĊc dostarczanie czáowiekowi informacji zwrotnej („feedback”) o zmianach jego stanu fizjologicznego. Zmiany fizjologiczne organizmu monitorowane
są przez odpowiednie urządzenie, np. pomiarowy system komputerowy.
Do metod opartych na zjawisku biofeedback zaliczamy5:
1. Biofeedback GSR/BSR – najbardziej czuáy rodzaj biofeedbacku, odnosi siĊ
do moĪliwoĞci pomiaru reakcji skórno-galwanicznych. Trening sáuĪy nauczeniu siĊ kontrolowania temperatury i opornoĞci skóry bez wzglĊdu na
stan ukáadu wegetatywnego.
2. Biofeedback EEG, inaczej: neurofeedback. Zakáada moĪliwoĞü treningu,
którego celem jest usprawnienie funkcjonowania mózgu poprzez osiąganie
odpowiedniej, prawidáowej dla danych warunków, jakoĞci fal mózgowych.
Bazuje on na moĪliwoĞciach związanych z plastycznoĞcią mózgu.
3. Biofeedback EMG – zwany miofeedbackiem. Jest to moĪliwoĞü samokontrolującego üwiczenia miĊĞni u pacjentów z zaburzeniami ich funkcjonowania6. Stosowany jest zarówno do uaktywniania, jak i zmniejszania aktywnoĞci miĊĞniowej (stąd mówimy o kontroli miĊĞniowej – samokontrolujące
üwiczenie miĊĞni).
4. Biofeedback oddechowy – to nauka kontrolowania oddechu w celu usprawnienia swojego funkcjonowania. Opiera siĊ na zaáoĪeniu, Īe niekorzystne
stany emocjonalne wpáywają na jakoĞü oddychania, co powoduje jego zakáócenie. Kontrolowanie rytmu i czasu oddechu ma wiĊc bezpoĞredni związek z kontrolą emocji.
5. Biofeedback dla kontroli temperatury – to trening podwyĪszania ciepáoty
ciaáa. Związany jest z zaburzeniami gospodarki cieplnej na skutek przedáuĪającej siĊ sytuacji stresowej. W duĪej mierze trening wykorzystuje zaáoĪenia technik relaksacyjnych.
6. Biofeedback HemoEncephaloGrafii (HEG) – jest to moĪliwoĞü sterowania
obiegiem krwi w okreĞlonych obszarach mózgu, w celu ich stymulacji.
4
5
6
TamĪe.
M. Herbart, Zastosowanie terapii biofeedback w pracy z máodzieĪą, www.edukacja.edux.pl,
stan z: 20.10.2012.
J. Grossman, Fizjoterapia XXI wieku, Olsztyn 2004, s. 62–64.
Zastosowanie mechanizmu biologicznego sprzĊĪenia zwrotnego…
255
DziĊki moĪliwoĞci obrazowania stopnia utlenowania krwi w mózgu, trening
ma wpáyw na lepsze ukrwienie i odĪywienie struktur mózgowych.
7. Biofeedback zmian polaryzacji kory (SCP – Slow Cortical Potentials) –
oznacza wolne potencjaáy korowe, czyli zmiany polaryzacji báony. JeĞli uzyska siĊ negatywną polaryzacjĊ, doprowadzi to neurony do wiĊkszej „gotowoĞci” do pracy. Aby uzyskaü taki efekt, trenuje siĊ poniĪej czĊstotliwoĞci
1–2 Hz (fale delta).
Charakterystyka fal mózgowych
a)
b)
c)
d)
7
8
Zostaáy wyodrĊbnione i opisane nastĊpujące rodzaje fal mózgowych7:
fale beta to fale charakterystyczne dla stanu czuwania w zwykáej, normalnej
sytuacji, o czĊstotliwoĞci 14–32 Hz (cykli na sekundĊ) i potencjale od 10 do
ok. 40–50 mikrowoltów. Kiedy ze stanu czuwania przechodzimy do stanu
braku uwagi, fala beta zaczyna zbliĪaü siĊ do dolnej granicy strefy, gdzie potencjaá staje siĊ sáabszy, a czĊstotliwoĞü podwyĪszona; zakres fal beta dzielimy
na niską (ok. 14–15 Hz), zwaną SMR, czyli falami sensomotorycznymi8,
Ğrodkową beta (ok.15–18 HZ), zwaną beta 1, i wysoką beta (powyĪej 18 Hz).
KaĪde z tych pasm ma odpowiednik w stanie funkcjonowania mózgu (naszym zachowaniu) i sposobie treningu;
fale alfa to fale charakterystyczne dla stanu miĊdzy snem a czuwaniem, stanu relaksacji (pojawiają siĊ równieĪ wówczas, gdy w stanie czuwania zamykamy oczy), o czĊstotliwoĞci 8–13 Hz (cykli na sekundĊ) o potencjale ok.
40–100 mikrowoltów. Są podstawową prawidáowoĞcią w EEG u zdrowej
osoby dorosáej; w obszarze tej aktywnoĞci mózgowej moĪliwy jest przepáyw
materiaáu Ğwiadomego i nieĞwiadomego. UwaĪany jest za stan twórczy, stan
inspiracji i wyobraĨni. Zakres alfa dzielimy na niskie alfa (8–10 Hz) i wysokie alfa (10–13 Hz);
fale theta to fale charakterystyczne dla snu, równieĪ snu paroksalnego z fazą
REM, transu w hipnozie, treĞci nieĞwiadomych, ale teĪ gáĊbokiej medytacji
i marzeĔ, o czĊstotliwoĞci 4–7 Hz i potencjale nawet do ok. 100 mikrowoltów. Zwane są falami wolnymi;
fale delta to fale o czĊstotliwoĞci od 0,5–4 Hz i potencjale powyĪej 100 mikrowoltów. Są mocno zsynchronizowane i najwolniejsze ze wszystkich fal
mózgowych, dlatego teĪ towarzyszą gáĊbokiemu snowi, kiedy nic siĊ nie Ğni
i Ğpiący znajduje siĊ w peánej nieĞwiadomoĞci. W tym wáaĞnie czasie orgaCharakterystyka i interpretacja psychologiczna fal mózgowych dokonana zostaáa na podstawie
M. Pecyna, Instrumentalizacja badaĔ psychologicznych techniką Cap/Scan EEG/EMG, Warszawa 1999, s. 47–48.
Odkryte zostaáy przez Sterna, podczas jego eksperymentów na kotach; udowodniá wówczas, Īe
wzmacniając fale SMR, áagodzi siĊ objawy padaczkowe i przyczynia do homeostazy organizmu.
256
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA, Andrzej SKWARA
nizm regeneruje siĊ i uwalnia do krwi hormon wzrostu (GH), hormon sterydowy DHEA (prawdopodobnie odpowiedzialny za spowalnianie procesów
starzenia siĊ) oraz melatoninĊ odpowiedzialną za regulacjĊ dobowego cyklu
snu i czuwania oraz „zegara biologicznego”, zmniejsza siĊ poziom kortyzolu
– hormonu kory nadnerczy popularnie nazywanego hormonem stresu. Fale
delta są teĪ obrazem patologicznym, charakteryzującym uszkodzenia mózgu
(np. guzy). Pojawiają siĊ równieĪ przy np. intensywnym wysiáku umysáowym.
Procedura ksztaátowania umiejĊtnoĞci z zastosowaniem
Biofeedback EEG
Neurofeedback to technika oparta na mechanizmie sprzĊĪeĔ zwrotnych
z wykorzystaniem metody elektroencefalografii. Sam zapis EEG polega na rejestrowaniu czynnoĞci bioelektrycznej mózgu. Dzieje siĊ to za pomocą elektrod,
umieszczanych na skórze gáowy w ĞciĞle okreĞlonym schemacie9.
Rys. 1. Lokalizacja elektrod 10–20 na jednowymiarowym rzucie gáowy (Ĩródáo: www.brain.fuw.
edu.pl, stan z: 10.01.2012)
9
Od 1958 r. najczĊstszym i zalecanym przez MiĊdzynarodową FederacjĊ Elektroencefalografii
i Neurofizjologii Klinicznej jest schemat rozmieszczenia i oznakowania elektrod wg ukáadu
10–20.
Zastosowanie mechanizmu biologicznego sprzĊĪenia zwrotnego…
257
Komórki nerwowe w mózgu wytwarzają sygnaáy elektromagnetyczne, które
są przekazywane przez synapsy. Wywoáane przez aktywnoĞü mózgu róĪnice potencjaáów miĊdzy dwoma punktami są niewielkie i muszą byü silnie wzmocnione zanim zareaguje na nie (zarejestruje je) urządzenie odbierające informacjĊ.
Zapis potencjaáów mózgowych ma postaü fal o czĊstotliwoĞci 1–100 Hz i amplitudzie od ok. 5 do kilkuset mikrowoltów10. Elektrody są rozmieszczane na skórze gáowy, a czynnoĞü bioelektryczna miĊdzy kaĪdą parą elektrod rejestrowana
jest jako jeden kanaá. Analiza wáaĞciwoĞci fal (np. czĊstotliwoĞci, amplitudy,
ksztaátu lub rozkáadu), polegająca na porównaniu czynnoĞci bioelektrycznej róĪnych obszarów, moĪe byü dokonana dla caáej powierzchni mózgu lub dla okreĞlonych jego czĊĞci. Tak wiĊc podstawowy zapis EEG stanowi fala definiowana
jako przejĞciowa zmiana róĪnicy potencjaáów czynnoĞci mózgu. MoĪna równieĪ
okreĞliü rytmy badanych czynnoĞci11, które są zróĪnicowane pod wzglĊdem poziomu aktywnoĞci motorycznej i aktywnoĞci bioelektrycznej mózgu. „KaĪde
wzbudzenie komórek nerwowych charakteryzuje siĊ dyschronizacją zapisu
EEG, która wyraĪa siĊ falami o niskim woltaĪu i wysokiej czĊstotliwoĞci, podczas kiedy sen objawia siĊ synchronizacją zapisu EEG, tj. falami o wysokim
woltaĪu i maáej czĊstotliwoĞci”12.
Podczas badania EEG elektrody są umieszczane w wielu – z góry ustalonych
– miejscach na skórze gáowy; dane odbierane z tych miejsc poddawane są analizie komputerowej i na ich podstawie powstaje specyficzna mapa naszego mózgu. Rodzaje dostĊpnych wyników konwencjonalnego badania EEG i QEEG
obejmują – lecz nie są ograniczone – do czĊstotliwoĞci podziaáów elektrycznych
w róĪnych regionach mózgu, amplitud i symetrii czĊstotliwoĞci, amplitud
i ksztaátów fali dla analogicznych miejsc na kaĪdej póákuli. Przyrównując te
Ğrednie do baz normatywnych, naukowcy są w stanie zidentyfikowaü wzorce fal
mózgowych, które są charakterystyczne dla róĪnych populacji klinicznych13.
Wszystkie skáadowe fal mózgowych są zawsze produkowane, ale przewagĊ
pewnych poĪądanych fal mózgowych moĪna uzyskaü wysiákiem woli i systematycznym treningiem. Produkcja pewnych poĪądanych fal i redukcja innych, niepoĪądanych, jest istotą treningu EEG biofeedback.
NajwaĪniejszym wydarzeniem w historii neurofeedbacku byáo doprowadzenie do rozwoju teorii w praktyce klinicznej. Odkrycia Stermana14 spowodowaáy,
Īe inaczej spojrzano na leczenie epilepsji, a neuroterapia (dziĊki badaniom Kamiya) zostaáa uznana za skuteczną metodĊ leczenia uzaleĪnieĔ, skutków urazów
i jako trening maksymalnej wydajnoĞci.
10
11
12
13
14
K. Walsh, Neurologia kliniczna, Warszawa 1998, s. 98.
Rytm moĪemy okreĞliü wówczas, gdy fale skáadające siĊ na czynnoĞü pojawiają siĊ z okreĞloną
czĊstotliwoĞcią i są o tym samym ksztaácie.
M.B. Pecyna, dz. cyt., s. 16.
F. Masterpasqua, K. Healer, Neurofeedback In Psychological Practice, „Professional Psychology: Research and Practice” 2003, Vol. 34, No. 6, p. 652–656.
J. Demos, Getting started with neurofeedback, New York 2005.
258
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA, Andrzej SKWARA
W związku z diagnozowaniem coraz wiĊkszej liczby dzieci z ADHD, zaczĊto prowadziü szeroko zakrojone badania, w czasie których okazaáo siĊ, Īe osoby
z ADHD róĪnią siĊ od nieklinicznych przypadków obrazem QEEG15. Badania
konsekwentnie pokazują, Īe podniesienie Ğredniej amplitudy wolnych czĊstotliwoĞci fal mózgowych (4–7 lub 11/08 Hz) z odpowiednim zmniejszeniem amplitudy wyĪszych czĊstotliwoĞci (12–15 lub 15–18 Hz), zwáaszcza na przedczoáowej lub przyĞrodkowej centralnej korze, jest charakterystyczne dla osób z ADHD.
Badania te wykazują jeszcze wiĊkszą wzglĊdną wysokoĞü w zwolnionej aktywnoĞci fal mózgowych w porównaniu do szybszego dziaáania. W QEEG badania
wykazujące wolniejsze dziaáanie mózgu u chorych z ADHD są potwierdzone
przez badania obrazowania mózgu16.
Trening EEG Biofeedback
Trening Biofeedback najczĊĞciej opiera siĊ na grach, które trwają okoáo 2–3
minut; w zaleĪnoĞci od moĪliwoĞci üwiczącego terapeuta decyduje o czasie
trwania caáego treningu. Za kaĪdym razem trenujący gra w 6 do 12 róĪnych gier.
Gry te nie mają skomplikowanej fabuáy, skonstruowane są tak, aby daü trenującemu jak najprostszy sygnaá o pracy jego mózgu. Na przykáad jadący samochód
przyspiesza, gdy speánione są warunki zadane przez terapeutĊ. NiezaleĪnie od
choroby, procedura neurologicznego sprzĊĪenia zwrotnego w badaniach jest stosunkowo spójna. AktywnoĞü elektryczna neuronów jest wykrywana za pomocą
elektrod powierzchniowych, aktywnoĞü ta jest nastĊpnie wzmacniana i przetwarzana przez programy komputerowe, które za poĞrednictwem symulacji gry na
monitorze komputera wywoáują u pacjenta warunkową reakcjĊ sáuchową, dotykową i/lub wizualną. Na przykáad, gra zrĊcznoĞciowa Pac-Man emituje sygnaá
dĨwiĊkowy, gdy gracz utrzymuje fale w zakresie 15–18 Hz powyĪej pewnego
progu amplitudy oraz zachowując fale w zakresie 7–4 Hz poniĪej pewnego progu. Progi amplitudy są ustalane dla kaĪdej osoby tak, aby zoptymalizowaü motywacjĊ i stopnie trudnoĞci. Nie wystĊpują w przypadku, gdy gracz utrzymuje
fale w zakresie 15–18–70 Hz, powyĪej okreĞlonej amplitudy w 70% czasu,
utrzymując czĊstotliwoĞü 4–7 Hz powyĪej ponownie ustalonej amplitudy tylko
20% w czasie17.
Dzieci z trudnoĞciami w koncentracji juĪ na drugim spotkaniu przeĪywają
czĊsto rozczarowanie tym, iĪ gry powtarzają siĊ. Aby dziecko nie straciáo chĊci
do podejmowania wysiáku, rozmawiając o terapii, lepiej podkreĞlaü osiągniĊcia,
15
16
17
Badania na ten temat prowadzili m.in.: Chabot i Serfontein; Janzen, Graap, Stephenson, Marshall i Fitzsimmons; Monastra, Lubar oraz Linden; za: F. Masterpasqua, K. Healer, dz. cyt.,
p. 652–656.
F. Masterpasqua, K. Healer, dz. cyt.
TamĪe, s. 653.
Zastosowanie mechanizmu biologicznego sprzĊĪenia zwrotnego…
259
zdobyte punkty, poziom koncentracji i rozluĨnienia, zwracając w ten sposób
uwagĊ dziecka na cel terapii, a nie na zabawĊ, jaką byáoby zwykáe granie na
komputerze. Celem terapii jest nauczenie – bez wzglĊdu na wiek – dzieci, máodzieĪy czy dorosáych korzystnego funkcjonowania w Īyciu codziennym, „pracy
mimo znudzenia, koncentracji uwagi na rzeczach powtarzalnych, wydajnoĞci
pod presją czasu i zewnĊtrznej oceny. Zatem biofeedback to teĪ trening systematycznoĞci, cierpliwoĞci, motywacji i woli”18. Zapis fal mózgowych daje nam informacje na temat jakoĞci procesów umysáowych, ale nie na temat ich treĞci.
Obserwując zapis fal mózgowych, terapeuta jest w stanie powiedzieü, czy
pacjent jest skoncentrowany (ale nie to, na czym siĊ koncentruje), albo czy pacjent jest zdenerwowany (ale nie – z jakiego powodu)19.
Rys. 2. Pozytywny przebieg jednej z gier
Negatywny przebieg jednej z gier
ħródáo: M. Zióákowska, EEG Biofeedback. Co warto wiedzieü?, [w:] Poradnik dla rodziców na
temat rozwoju psychomotorycznego dzieci, Biuletyn „Promyk SáoĔca” 2009, nr 9, s. 3.
Biofeedback w analizie i terapii specyficznych trudnoĞci
Metoda biofeedbacku wykorzystywana jest do analizy zaburzeĔ, w perspektywie diagnozy i terapii. Początkowo stosowana w odniesieniu do zaburzeĔ neurologicznych (gáównie padaczki), znalazáa zastosowanie w analizie i terapii
ADD, ADHD oraz leczeniu zaburzeĔ lĊkowych. DziĊki niej moĪna byáo dokonaü precyzyjnych opisów zaburzeĔ i podaü adekwatne wskazówki do szeroko
rozumianej terapii.
Wedáug neurolog dr Aditi Shankardass20, okoáo 1Ú6 dzieci cierpi na zaburzenia rozwoju. Mogą one hamowaü lub upoĞledzaü rozwój funkcji poznawczych,
18
19
20
M. Zióákowska, EEG Biofeedback. Co warto wiedzieü?, [w:] Poradnik dla rodziców na temat
rozwoju psychomotorycznego dzieci, Biuletyn „Promyk SáoĔca” 2009, nr 9, s. 2–3.
TamĪe.
Aditi Shankardass jest neurologiem w zakresie trzech dyscyplin: dziedzinie neurofizjologii,
neuroanatomii i neuropsychologii. Obecnie prowadzi ona PracowniĊ Neurofizjologii Zakáadu
260
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA, Andrzej SKWARA
emocjonalnych, spoáecznych, jak teĪ rozwój funkcji fizycznych. „Mimo tego, Īe
kaĪde z tych schorzeĔ ma swoje Ĩródáo w mózgu, wiĊkszoĞü z nich jest diagnozowana tylko na podstawie zachowaĔ. Diagnozowanie schorzeĔ mózgu bez zaglądania do mózgu jest jak leczenie chorób serca na podstawie objawów, bez
EKG czy rentgenu klatki, by obejrzeü serce. Program do mapowania aktywnoĞci
elektrycznej pozwala wykryü Ĩródáo nieprawidáowoĞci. Program prawdopodobieĔstwa statystycznego pozwala matematycznie obliczyü, czy nieprawidáowoĞci
są klinicznie istotne, pozwalając stawiaü dokáadniejsze diagnozy neurologiczne
objawów u dzieci. Badania pokazują, Īe prawie poáowa autystycznych dzieci tak
naprawdĊ cierpi na napady padaczki (a byáy to dzieci pierwotnie z diagnozą autyzmu, deficytu uwagi, niedorozwoju i problemów jĊzykowych). Skany EEG
ujawniáy problemy ukryte w ich mózgach, których nie ujawniáaby obserwacja
zachowania. EEG pozwoliáo na dokáadniejsze diagnozy neurologiczne i zastosowanie ukierunkowanego leczenia. Zbyt dáugo dzieci z zaburzeniami rozwoju
byáy Ĩle diagnozowane, a ich prawdziwe problemy nierozpoznane i nieleczone.
Zbyt dáugo dzieci i rodziców drĊczyáy rozpacz i frustracja. Ale wkroczyliĞmy
w nową erĊ neurologii, w której wreszcie moĪemy oglądaü mózg bezpoĞrednio,
w czasie rzeczywistym, bezinwazyjnie i bez skutków ubocznych, by znaleĨü
prawdziwe Ĩródáo upoĞledzeĔ u dzieci”21.
Analiza ponad 200 badaĔ dokonana w 1999 r. przez Hughesa i Johna22 potwierdziáa, Īe QEEG moĪe byü narzĊdziem do oceny chorób naczyĔ mózgowych, demencji, zaburzeĔ nastroju, zespoáów powypadkowych, schizofrenii
i uzaleĪnieĔ. Pozwoliáa teĪ na wysuniĊcie wniosków, Īe uszkodzenie czĊĞci czoáowej lewego páata czĊĞciej prowadzi do objawów depresji, natomiast uszkodzenie w prawym páacie czĊĞciej prowadzi do wystąpienia objawów manii. Terapia
tych zaburzeĔ pokazuje, Īe neurofeedback przynosi korzyĞci w áagodzeniu objawów depresji, natomiast wstĊpne badania sugerują, Īe moĪe mieü zastosowanie w terapii schizofrenii i zaburzeĔ lĊkowych23.
Treningi biofeedback proponowane są pacjentom, którzy zmagają siĊ równieĪ z innymi zaburzeniami, takimi jak: autyzm, natrĊctwa, zaburzenia snu, zespóá chronicznego zmĊczenia, zaburzenia odĪywiania, a takĪe trudnoĞciami
w zakresie rozáadowywania napiĊcia wewnĊtrznego, tremy czy agresji. W odniesieniu do dzieci i máodzieĪy w wieku szkolnym treningi czĊsto dotyczą radzenia
sobie z trudnoĞciami szkolnymi (manifestującymi siĊ niskimi osiągniĊciami
szkolnymi wynikającymi z napiĊü, zaburzeĔ uwagi, nadpobudliwoĞci), dysleksji
lub usprawniania wad wymowy.
21
22
23
ZaburzeĔ w California State University. ħródáo: A. Shankardass, A second opinion on developmental disorders, http://blog.ted.com/2010/06/24/a_second_opinio, stan z: 5.02.2012.
TamĪe.
F. Masterpasqua, K. Healer, dz. cyt.
TamĪe.
Zastosowanie mechanizmu biologicznego sprzĊĪenia zwrotnego…
261
Dla osób zdrowych stosowane są sesje treningowe mające na celu poprawĊ
sprawnoĞci funkcjonowania w sytuacjach obarczonych nadmiernym stresem (sytuacje wymagające szybkich, odwaĪnych decyzji, presja czasu, odpowiedzialnoĞci, presja oczekiwaĔ), w celu usprawnienia procesów poznawczych, takich jak:
pamiĊü, koncentracja, uczenie siĊ (w tym jĊzyków obcych), dla uzyskania lepszych wyników w uprawianej dziedzinie zawodowej, dyscyplinie sporu bądĨ
w sportach wyczynowych. Podstawą do treningów są badania, które mówią
o nieprawidáowoĞciach w zakresie fal mózgowych. Mimo uzyskiwania zadowalających wyników w testach badających procesy intelektualne, osoby dorosáe lub
dzieci funkcjonują poniĪej swoich moĪliwoĞci. „Zaburzenia pamiĊci i koncentracji, dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia, nadpobudliwoĞü psychoruchowa, rozchwiana sfera emocjonalna, niska wytrzymaáoĞü poznawcza nie
sprzyjają osiąganiu dobrych wyników w szkole, a to odbiera motywacjĊ, rodzi
frustracjĊ i zniechĊca do pracy. Dziecko stale porównuje siĊ z innymi i jeĞli to
porównanie nie wypada dla niego korzystnie, tworzy w nim negatywny obraz
siebie, osáabia wiarĊ we wáasne moĪliwoĞci i wyzwala poczucie odrzucenia (jestem beznadziejny w nauce, wiĊc nikt siĊ ze mną nie chce przyjaĨniü, rodzice
pewnie mają mnie juĪ doĞü, bez przerwy ich rozczarowujĊ itp.)”24.
„Treningi EEG Biofeedback powodują polepszenie siĊ zapisu EEG mózgu,
co skutkuje tym, Īe poprawia siĊ sprawnoĞü intelektualna, ale teĪ maleje impulsywnoĞü, napady agresji i wybuchy záoĞci, nastĊpuje lepsza kontrola emocji,
podnosi siĊ refleksyjnoĞü i spokojne zastanawianie siĊ np. przed odpowiedzią.
W efekcie poprawia siĊ zachowanie dziecka, wzrasta jego samoocena oraz wiara
w siebie i w swoje moĪliwoĞci”25.
ZakoĔczenie
Trening biofeedback jest alternatywną formą terapii w stosunku do innych,
stosowanych do tej pory, w tym do farmakoterapii. W niektórych zaburzeniach
bądĨ trudnoĞciach jest w stanie zastąpiü farmakoterapiĊ, w innych peáni funkcjĊ
pomocniczą. Niewątpliwą zaletą biofeedbacku jest to, Īe jest to metoda caákowicie bezpieczna, bez skutków ubocznych. Warunkiem skutecznoĞci terapii jest
silna wola, motywacja pacjenta i chĊü do wspóápracy z lekarzem/terapeutą. Daje
to pacjentowi (klientowi) poczucie odpowiedzialnoĞci za wynik wáasnego leczenia, moĪliwoĞü kontrolowanego wpáywu na uzyskiwane efekty. Dodatkowym
wzmocnieniem jest bieĪąca informacja zwrotna (istota biofeedbacku), która nie
tylko wpáywa na motywacjĊ oraz potwierdzenie kompetencji osoby poddanej
treningowi, ale przede wszystkim daje moĪliwoĞü wglądu w siebie, poznania
24
25
E. Zaborowska, EEG Biofeedback: wskazania, planowanie terapii, przebieg treningu, http://
www.biofeedback-eeg.pl/page22.php, stan z: 15.07.2012.
TamĪe.
262
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA, Andrzej SKWARA
swoich aktualnych zasobów i moĪliwoĞci. Biofeedback jest techniką, która intensywnie rozwija siĊ26, wspóátworząc coraz lepsze metody diagnozowania
funkcji organizmu, rozpoznawania moĪliwoĞci mózgu, sterowania nim i usprawniania jego pracy.
Summary
Biological feedbacks in the process of acquiring skills
Biofeedback is a comprehensive system training, which changes the functioning of many systems of the body, giving feedback on the behavior of the area of human functioning. The paper
shows the types of biofeedback, the characteristic of the training procedure and its base (description of the brain waves). The author provides information about situations you can use biofeedback
training, and identifies the areas of disorders which are found effectiveness of this type of training.
This method is used among others in psychology, physiology, rehabilitation, medicine, but also in
sport and business.
26
Np. Biofeedback ZmiennoĞci Rytmu Serca jest nową techniką treningu naszego ciaáa, której celem jest zmiana róĪnorodnoĞci rytmu serca oraz zmiana rytmu serca dominującego u danej
osoby. Pierwszy trening HRV biofeedbacku zastosowano w Rosji do leczenia astmy i wielu innych stanów chorobowych. Obecnie badania prowadzone są w odniesieniu do takich zaburzeĔ,
jak: napady záoĞci, zaburzenia lĊkowe, astma, choroby ukáadu krąĪenia, zespóá jelita draĪliwego, zespóá przewlekáego zmĊczenia, zespól bólu przewlekáego, fibromialgia, dając nadziejĊ
chorym na poprawĊ jakoĞci ich Īycia http://www.eegbiofeedback.net.pl/page23.php, stan z:
28.06.2012.