Szkice o paradygmatach wyłaniających się w naukach o zarządzaniu.

Anna Pietruszka-Ortyl*1
1,5
SZKICE O PARADYGMATACH
WYŁANIAJĄCYCH SIĘ W NAUKACH
O ZARZĄDZANIU
Wprowadzenie
Rozważania o paradygmatach w kontekście nauk społecznych w ogóle, a w perspektywie nauk o zarządzaniu w szczególności, budzą wiele kontrowersji. Złożoność problemu wynika zarówno z uwarunkowań samych
dyscyplin, jak i ich młodości.
Po pierwsze, nauki te w dużym stopniu kształtowane są przez czynniki
cywilizacyjne i kulturowe oraz pozostają pod znaczącym wpływem lokalnych autorytetów.
Po drugie, zdaniem T.S. Kuhna rozwój nauki jest procesem cyklicznym obejmującym pewne fazy. Pierwszą jest okres „przedpragmatyczny”
charakteryzujący się dużą ilością konkurencyjnych interpretacji, chęcią znalezienia czegoś nowego, wyrażaniem zdecydowanego niezadowolenia z istniejącego stanu wiedzy, odwoływaniem się do filozofii i podejmowaniem
działań fundamentalnych. Takie działania uczonych skutkują identyfikacją
nowych, istotnych poznawczo obszarów analizy rozwoju nauk. W efekcie
powstają paradygmaty obowiązujące w danej społeczności. Kolejną fazą
jest czas, kiedy, najpierw wśród wąskich grup naukowców, pojawiają się
przekonania, że istniejące paradygmaty przestają pełnić swe dotychczasowe
funkcje instrumentów poznania określonego aspektu rzeczywistości. Tak
rodzi się rewolucja, która wyznacza kolejną fazę rozwoju nauki. Z czasem
jednak wykreowane przez nią paradygmaty, podobnie jak wcześniej, przestają realizować swe funkcje poznawcze i tym sposobem nadchodzi kolejna
faza rozwoju nauki – czas na następną rewolucję [Kuhn 2001, s. 157-166;
Lisiński 2009, s. 556].
*
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie.
70
Anna Pietruszka-Ortyl
W konsekwencji twórca Struktur rewolucji naukowych zastanawia się,
czy którakolwiek z dyscyplin nauk społecznych w ogóle osiągnęła już jakiś paradygmat, bowiem historia ukazuje, że droga do osiągnięcia takiej
jednomyślności w badaniach jest niezwykle uciążliwa [Kuhn 2001, s. 40].
Niemniej jednak podkreśla równocześnie, iż „potęga dyscypliny rośnie
w miarę przybywania symbolicznych uogólnień, jakimi dysponują członkowie wspólnoty” [Kuhn 2001, s. 413] – stąd wyzwanie podjęcia szerszego
dyskursu mającego na celu identyfikację i rozwój dotychczasowych propozycji mających charakter jedynie wstępnych rozważań, a mogących być
postrzeganymi w kategoriach paradygmatów „wyłaniających się”.
Istota paradygmatu w horyzoncie nauk o zarządzaniu
Teorię paradygmatów jako istotnych dla badań naukowych czynników
zaproponował T.S. Kuhn, przedstawiając jej zarys w pracy The Structure
of Scientific Revolutions, której pierwsze wydanie ukazało się w 1962 r.1
Autor koncepcji uściślił ją w kolejnym opracowaniu traktującym o istocie
paradygmatów, mianowicie The Essentials Tension. Selected Studies in Scientific Tradition and Change pochodzącym z 1977 r.2
Paradygmat jako „powszechnie uznawane osiągnięcia naukowe, które
w pewnym czasie dostarczają społeczności uczonych modelowych problemów i rozwiązań”, T.S. Kuhn [2001, s. 10] postrzega dualnie. Wyróżnia bowiem szerokie, globalne znaczenie terminu „paradygmat”, tę perspektywę nazywając podejściem socjologicznym oraz identyfikuje wąskie, partykularne
rozumienie tej kategorii, postrzegając je jako filozoficzny punkt widzenia.
Całościowe, ogólne ujęcie paradygmatu traktuje jako wszystkie zinternalizowane przekonania danej wspólnoty naukowej [Krzyżanowski 1999,
s. 58], stąd „odnosi się on do całej konstelacji przekonań, wartości, technik
itd. wspólnych członkom danej społeczności” [Kuhn 2001, s. 303]. W znaczeniu cząstkowym paradygmat odwołuje się do pewnego szczególnego
elementu (podzbioru) wspólnych przekonań tworzących doniosłe odkrycie naukowe [Krzyżanowski 1999, s. 58], obejmuje zatem „jeden rodzaj
elementów w obrębie tej konstelacji, a mianowicie konkretne rozwiązania
łamigłówek, które, stosowane jako modele czy przykłady, mogą zastępować wyraźne reguły, dając podstawę do rozwiązań pozostałych łamigłówek
nauki normalnej” [Kuhn 2001, s. 303].
1
W przekładzie na język polski opracowanie ukazało się pod tytułem Struktura rewolucji
naukowych po raz pierwszy w 1968 r. i wydawane jest nakładem szeregu oficyn wydawniczych. Najnowsze wznowienie pochodzi z 2009 r. (T.S. Kuhn: Struktura rewolucji naukowych, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2009).
2
Pierwszy polski przekład pracy ukazał się w 1985 r. pod tytułem Dwa bieguny: Tradycja
i nowatorstwo w badaniach naukowych, nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego.
Szkice o paradygmatach wyłaniających się w naukach o zarządzaniu
71
Kontynuację teorii T.S. Kuhna stanowi koncepcja macierzy dyscyplinarnej, którą L.J. Krzyżanowski traktuje w kategoriach uściślenia terminu
paradygmat w znaczeniu globalnym [Krzyżanowski 1999, s. 59]. Macierz
(matryca) dyscyplinarna składa się z uporządkowanych elementów (rozumianych wcześniej przez T.S. Kuhna jako paradygmaty, części paradygmatów lub paradygmatyczne) w postaci przekonań, „nastawień” czy przeświadczeń podzielanych przez uczonych uprawiających daną dyscyplinę
naukową [Kuhn 2001, s. 315]. Podstawowymi składnikami matrycy są symboliczne uogólnienia, modele i okazy.
Symboliczne uogólnienia to te wyrażenia, które nie budzą zastrzeżeń
i są zgodnie stosowane przez członków grupy. Są to formalne lub łatwe do
sformalizowania składniki matrycy dyscyplinarnej, które można z łatwością
ująć w jakąś formułę logiczną, przykładowo (x) (y) (z) Φ (x, y, z) [Kuhn
2001, s. 315-316]. Modele z kolei dostarczają grupie preferowanych przez
nią analogii, a gdy są mocno akceptowane – to i ontologii. Natomiast okazy to konkretne rozwiązania poszczególnych problemów uznawane przez
grupę za paradygmatyczne w normalnym sensie tego słowa. Przy czym
autor koncepcji stoi na stanowisku, iż okazy oraz modele są o wiele bardziej skutecznymi wyznacznikami subkultury społeczności niż uogólnienia
symboliczne. Okazom rozumianym w kategoriach wąskiego znaczenia paradygmatu, postrzeganym jako rozwiązania doniosłego problemu, nadaje
zasadnicze znaczenie [Kuhn 1985, s. 411-412 i 424].
Bazując na założeniach teorii rewolucji naukowych wyprowadzić można konkretne charakterystyki paradygmatu [Kuhn 2001, 304-305; Lakatos
1995, s. 150; Lisiński 2009, s. 556]:
 paradygmat jest źródłem skutecznej pracy twórczej uczonych
i prowadzi do rozwiązania problemu, stanowiąc postęp,
 paradygmat jest tym, co łączy członków społeczności uczonych
oraz, odwrotnie, społeczność uczonych składa się z ludzi, którzy
podzielają pewien paradygmat,
 wszyscy, którzy nie chcą lub nie mogą dostosować się do obowiązującego paradygmatu, muszą działać w izolacji lub związać się
z inną gałęzią wiedzy,
 społeczności uczonych można i powinno się wyodrębnić bez
uprzedniego odwoływania się do paradygmatów; te można potem
odkryć, badając zachowania członków danej społeczności,
 nowy paradygmat narzuca nowe, bardziej radykalne określenie
przedmiotu badań w danej dziedzinie oraz niesie za sobą całkowicie nową racjonalność,
 zmiana paradygmatu sprowadza się do zdobywania zwolenników.
72
Anna Pietruszka-Ortyl
Konkludując, paradygmat należy rozumieć jako akceptowany przez
społeczność naukową danego czasu i przyjmowany powszechnie wzorzec
nauki właściwy dla danego okresu wraz z założeniami filozoficznymi stanowiącymi jego podstawę [Kowalczewski 2008, s. 24]. Obejmuje więc istotne
dla badań naukowych obszary analiz, które dostarczają akceptowalnych na
pewnym etapie nauk wzorów – modeli, czyli praw, teorii, zastosowań czy
nawet wyposażenia. Z ich wykorzystania wyłania się osobliwa i jednorodna
tradycja badań naukowych prowadzących do konkretnego osiągnięcia naukowego. W konsekwencji, paradygmaty w pierwszej kolejności stanowią
podstawową przesłankę wysiłku badawczego społeczności uczonych, stanowiąc zasadnicze kryterium identyfikujące obszary nauk [Lisiński 2009,
s. 33-35].
Zarys paradygmatów wyłaniających się w warunkach
gospodarki opartej na wiedzy
Współczesnym organizacjom przyszło funkcjonować w specyficznym,
bo turbulentnym otoczeniu. Nieustające zmiany społeczne, polityczne i gospodarcze przyczyniły się do tego, że dotychczas sprawdzające się i powszechnie wykorzystywane zasady i czerpiące z nich systemy zarządzania
nie znajdują zastosowania w przedsiębiorstwach przyszłości.
Pojawiła się nowa gospodarka o trzech zasadniczych atrybutach – jest
globalna, faworyzuje byty niematerialne (idee, informacje i powiązania)
i jest silnie wewnętrznie połączona. Te trzy cechy stwarzają nowy rodzaj
rynku i społeczeństwa zakorzeniony we wszechobecnej sieci elektronicznej
[Kelly 2001, s. IX].
W nowym horyzoncie, wyznaczonym przez uwarunkowania gospodarki opartej na wiedzy, klasyczna triada poznawcza, w postaci redukcjonizmu, determinizmu i przyczynowości nie znajduje zastosowania i zostaje
odrzucona na rzecz holizmu oraz teorii prawdopodobieństwa. Te koncepcje
filozoficzne i stanowiska metodologiczne stanowiły przyczynek do rozwoju
i dostarczyły wykładni do, przykładowo, założeń mechaniki kwantowej czy
teorii chaosu lub gier [Murphy]. W ich perspektywie także poszukuje się
i wytycza paradygmaty współczesnego zarządzania.
Konieczność rewizji u progu XXI wieku dotychczas obowiązującej
w naukach o zarządzaniu charakterystycznej konstelacji przekonań podkreślał P. Drucker. Dowodził, że podstawowe, fundamentalne założenia nie
są możliwe do aplikacji. Zanegował następujące postulaty [Drucker 1998;
Drucker 2000, s. 5-39]:
1. Istnieje jedyny właściwy sposób sterowania przedsiębiorstwem,
obejmujący zarówno zbiór zasad zarządzania, jak i jedyny uniwersalny model organizacji.
Szkice o paradygmatach wyłaniających się w naukach o zarządzaniu
2.
73
Zasady zarządzania znajdują zastosowanie wyłącznie w przedsiębiorstwach.
3. Istnieje jeden jedyny sposób kierowania ludźmi – lub przynajmniej powinien istnieć.
4. Zarządzanie opiera się o dostępne technologie oraz rynki finalnych odbiorców skutków tego działania. Każda gałąź przemysłu
dysponuje innymi technologiami wytwarzania, a ich rynki docelowe są rozłączne.
5. Zakres zarządzania jest prawnie określony. Dotyczy wyłącznie
aktywów organizacji i jej pracowników.
6. Zarządzanie jest skoncentrowane na wnętrzu danej organizacji.
7. Zakres zarządzania jest określony politycznie. Ekonomia, w wąskim pojęciu, jest „ekologią” przedsiębiorstwa i zarządzania.
Wnikliwie argumentując nieadekwatność dotychczasowych wytycznych swoistych dla nauk o zarządzaniu, P. Drucker nie proponuje jednak
ich właściwych dla gospodarki opartej na wiedzy odpowiedników. Prezentuje przy tym wnioski o charakterze postulatywnym, z przeprowadzonych
u schyłku XX wieku obserwacji [Drucker 1998; Drucker 2000, s. 5-39]:
1. Zarządzanie jest specyficzną i wyróżniającą się cechą każdej organizacji.
2. Zadaniem organizacji jest przewodzenie ludziom, a nie kierowanie nimi. Jej głównym celem jest wykorzystanie specyficznych
umiejętności i wiedzy poszczególnych pracowników do osiągnięcia wzrostu wydajności pracy.
3. Podstawą zarządzania powinny być wartości i potrzeby klientów,
które mają wpływ na decyzje dotyczące dystrybucji ich dochodów. Punktem wyjścia do pracy nad strategią zarządzania musi
być informacja o wartościach i potrzebach potencjalnych klientów firmy.
4. Zakres zarządzania nie jest określony prawnie. Musi on mieć charakter funkcjonalny i obejmować cały proces. Konieczne jest, aby
zarządzanie koncentrowało się na wynikach i działaniu w ciągu
trwania całego procesu ekonomicznego.
5. Praktyka zarządzania odnosząca się tylko do sfery biznesu będzie
musiała częściej być definiowana pod względem funkcjonalnym,
a nie politycznym.
6. Celem zarządzania jest zapewnienie oczekiwanych rezultatów
wynikających z działalności danej instytucji. Proces zarządzania musi rozpoczynać się określeniem tych efektów i zadbaniem
o zasoby niezbędne do ich osiągnięcia. Zarządzanie jest niejako
narzędziem, które ma zapewnić instytucji możliwość osiągnię-
74
Anna Pietruszka-Ortyl
cia zamierzonych wyników w otoczeniu zewnętrznym, w którym
ona działa.
W kierunku propozycji nowego paradygmatu zarządzania gospodarki opartej na wiedzy podążają rozważania prowadzone przez M. Ferguson
[1993, s. 28-34] oraz P. Płoszajskiego [1995, s. 19]. Skutkują one analizą
porównawczą starych i nowych dezyderatów metodologicznych oraz wyłanianiem się nowego paradygmatu całościowego, uwzględniającego turbulencję otoczenia, niekończącą się zmianę oraz hiperkonkurencję (tab. 1).
R. Krupski, w ramach kompleksowego ujęcia podstawowych zagadnień nauki organizacji i zarządzania, wskazuje następujący paradygmat
[Krupski 2003, s. 502]:
1. Reakcją organizacji na ciągły wzrost turbulencji otoczenia powinien być wyższy stopień jej sformalizowanego uporządkowania
(zorganizowania) lub
2. Reakcją organizacji na ciągły wzrost turbulencji otoczenia powinien być niższy stopień jej sformalizowanego uporządkowania
(odreagowaniem na chaos powinien być chaos).
Tabela 1. W kierunku nowego paradygmatu nauk o zarządzaniu
Stary paradygmat
OD:
Redukcjonizmu
Podejścia mechanistycznego
Uniwersalizmu
Racjonalizmu
Podejścia statycznego (równowagi)
Poszukiwania równowagi
Badania wpływu elementów na cechy
systemu
Koncepcji wzrostu entropii
Systemu względnie otwartego
Strategii konkurencji i walki o przetrwanie
Systemu informacyjnego składającego się
z umiejscowionych jednostek
Ewolucji społecznej poprzez naturalną
selekcję najlepszych struktur i metod
powstających przez przypadkowe mutacje
Procesów społecznych opisywanych
funkcjami ciągłymi
Analizy zmian ilościowych
Hierarchii i centralizmu
Badania władzy
Nowy paradygmat
DO:
> Morfogenezy
> Analogii holograficznych
> Relatywizmu
> Racjonalizmu i intuicjonizmu
> Podejścia dynamicznego (nierównowagi)
> Deterministycznego chaosu
(porządkowania przez fluktuacje)
> Badania wpływu struktury na cechy
systemu
> Koncepcji wzrostu złożoności
> Systemu luźno związanego
> Strategii współistnienia i kooperacji
> Systemu informacyjnego jako struktury
rozlokowania zespołów informacji
> Świadomego zróżnicowania
> Procesów społecznych opisywanych
funkcjami nieciągłymi
> Analizy zmian jakościowych
> Heterarchii i pluralizmu
> Badania prawomocności
Szkice o paradygmatach wyłaniających się w naukach o zarządzaniu
Poszukiwania tożsamości (jednostek,
systemów)
Podejścia jednostkowego
Analiz „przedstawiających” (opisów)
Wyjaśniania analitycznego
Obiektu badania jako przedmiotu
Badacza – obserwatora
Wiedzy dla zrozumienia
Promocji konsumpcji za wszelką cenę
Wyłącznie ekonomicznych motywów
Doboru pracowników do stanowisk pracy
Narzucania celów i pionowego
podejmowania decyzji
Fragmentaryzacji w pracy i pełnionych
rolach
Identyfikacji z pracą
Oddzielenia pracy od zabawy
Manipulacji i dominacji
Dwubiegunowości
Koncentracji na rozwiązaniach
krótkoterminowych
75
> Poszukiwania harmonii (zbiorowości,
cech indywidualnych, systemów)
> Podejścia transakcyjnego
> Analiz poszukujących istoty zjawisk
(abstrakcyjnych)
> Wyjaśniania metaforycznego
> Upodmiotowienia relacji badacz-obiekt
(action research)
> Badacza – uczestnika
> Wiedzy dla zmieniania
> Właściwego, stosownego poziomu
konsumpcji
> Wartości duchowych przewyższających
cele materialne
> Doboru stanowisk pracy do pracowników
> Autonomii i partycypacji pracowniczej
> Przenikania się specjalistów cechujących
się szerokimi horyzontami
> Tożsamości wykraczającej poza
stanowisko pracy
> Integracji pracy i zabawy
> Współzależności z naturą
> Wielowymiarowości
> Perspektywy długoterminowej
uwzględniającej harmonijne współistnienie
z otoczeniem
Niepohamowanego wyścigu
> Technologii adekwatnej do potrzeb
technologicznego
Alopatycznego podejścia do identyfikacji
> Diagnozy kompleksowych
symptomów
i specyficznych uwarunkowań dysharmonii
Źródło: opracowanie własne na podstawie
[Ferguson 1993, s. 28-34; Płoszajski 1995, s. 19].
Propozycję tę można postrzegać jako paradygmat w rozumieniu całościowym – metaparadygmat w warunkach gospodarki opartej na wiedzy –
postulat turbulencji. Natomiast sposób reakcji organizacji należy, w tej konwencji, traktować jako paradygmaty w znaczeniu cząstkowym – w rozumieniu modelu, wzoru. Wówczas podejście dynamiczne, nierównowagi łączy
się z teorią chaosu, a drugi, dopełniający paradygmat cząstkowy zbliża się
do koncepcji sustainability. Przy czym zwolennicy obydwu paradygmatów
cząstkowych bazują na metaparadygmacie turbulencji, zakładają wysoką
elastyczność i adaptacyjność organizacji. W odmienny sposób postrzegają jednak docelowy stan organizacji i jej otoczenia. Przedstawiciele teorii
chaosu ostatecznej postaci wszelkich zależności upatrują w nierównowa-
76
Anna Pietruszka-Ortyl
dze, a wyznawcy tendencji sustainability w zrównoważeniu – dążeniu do
stabilności.
Teoria chaosu znajduje swe odniesienie w zjawiskach zachodzących
w przyrodzie i społeczeństwie. Zakłada, że istnieją układy, w których proste
przyczyny prowadzą do znacznych nieregularności zachowań sprawiających wrażenie przypadkowości. Układy te cechują się wielką wrażliwością
na warunki początkowe oraz lawinowym wzmocnieniem pierwszych odchyleń. Wnikliwe analizy takich układów prowadzą do wykrywania w nich
określonych reguł i prawidłowości – chaos nie jest zatem przypadkowy, jest
ukrytą formą porządku [Krupski 2005, s. 227].
Entuzjastą teorii chaosu jest R. Krupski. Zauważa jej aplikacyjne walory w zarządzaniu i rozpatruje w kontekście kreatywności ludzi w organizacji, która jest istotnym czynnikiem warunkującym elastyczności organizacji. Podkreśla, iż optymalizacja procesów i procedur jest poprzedzana
działaniami nieukierunkowanymi. Nieostrość i chaos pełnią istotną funkcję:
umożliwiają alternatywne przebiegi w łańcuchach procesów oraz ich optymalizację przez selekcję – oznaczają dla systemów kierowania witalność
konieczną do utrzymania egzystencji [Krupski 2005, s. 228-229].
W kontynuacji, jako zbieżny z paradygmatem nierównowagi, proponowany jest model organizacji w ruchu stanowiący efekt kompilacji koncepcji organizacji zarządzanej bez celów strategicznych (opartej na okazjach)3 wraz z koncepcją skrajnej elastyczności zasobów i procesów. Przedsiębiorstwo w ruchu4 to taka organizacja, która drga w amplitudach otoczenia,
a swoista interferencja wzmacnia jej potencjał. Ponadto takie przedsiębiorstwo powoduje, że otoczenie drga w amplitudach firmy i przejawia się zarówno w sferze preparacyjnej, jak i realnej. Swoisty „ruch” dotyczy przede
wszystkim symulacji procesów decyzyjnych i skutków decyzji oraz tworzenia pomysłów innowacji wartości [Krupski 2005, s. 234-239].
Na szczególny paradygmat współczesności – sustainability wskazują
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska i M. Wańtuchowicz [2010,
s. 26-27]. Postulat postrzegają w dwóch perspektywach. W ramach pierwszej definiowany jest jako przekonanie o zdolności organizacji do kontynuowania biznesu nawet w hiperdynamicznym otoczeniu. Po drugie, interpretowany jest z punktu widzenia umiejętności permanentnej odnowy i wyPodstawy koncepcji generowania strategii wykorzystywania okazji wraz z dwoma odmianami nowego paradygmatu strategii organizacji w języku okazji prezentuje R. Krupski
w opracowaniu: R. Krupski, Orientacja zasobowa w badaniach empirycznych. Identyfikacja
horyzontu planowania rynkowych i zasobowych wielkości strategicznych, Wałbrzyska Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych 2011, s. 26-34.
4
Modelowi przedsiębiorstwa w ruchu poświęcona jest monografia E. Masłyk, Organizacja w ruchu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003.
3
Szkice o paradygmatach wyłaniających się w naukach o zarządzaniu
77
korzystania warunków stwarzanych przez otoczenie oraz ich nieciągłości.
Zawiera szerokie interpretacje związane z uelastycznieniem i podtrzymywaniem życia organizacji (które uległo skróceniu), a nawet swoistą reinkarnację organizacji, związaną z, wskazywaną przez L.C. Thurowa [2006,
s. 50], umiejętnością kanibalizacji działalności. Sustainability w przedsiębiorstwie jest wyznacznikiem „energii życiowej” organizacji, odpowiada za
jego nowoczesność i witalność oraz zdolność do autokreacji. Przy założeniu
o dużej dynamice zmian i elastyczności przedsiębiorstwa, gdzie stałą jest
strategiczna nieciągłość, w której przerywana jest dotychczasowa ciągłość
funkcjonowania, obejmuje zatem zdolność organizacji do ciągłego uczenia się, adaptacji i rozwoju, rewitalizacji, rekonstrukcji i reorientacji celem
utrzymania trwałej i wyróżniającej pozycji na rynku. Jest to możliwe poprzez oferowanie ponadprzeciętnej wartości nabywcom dziś i w przyszłości
dzięki organicznej zmienności konstytuującej modele biznesowe, a wynikającej z kreowania nowych możliwości i celów oraz odpowiedzi na nie, przy
równoważeniu interesów różnych grup.
Bezpośrednim przełożeniem dyskutowanego paradygmatu jest holistyczny model sustainable enterprise, który składa się z dwóch grup elementów [Grudzewski, Hajduk, Sankowska, Wańtuchowicz 2010, s. 322-324]:
1. O charakterze obligatoryjnym – stałe elementy modelu, zawsze
obecne i o kluczowym znaczeniu, tj. ciągła czujność uwagi na
najwyższym poziomie oraz gotowość do wprowadzania natychmiastowych zmian (więc zdolność do odnawiania się przedsiębiorstwa).
2. O charakterze fakultatywnym – elementy (np. stabilność systemu
społecznego, politycznego, gospodarczego, branża, lokalizacja,
cechy narodowościowe, wiedza, kompetencje pracowników),
które mogą się pojawić w modelu, ale nie muszą, ich znaczenie
się zmienia w zależności od otoczenia, w jakim funkcjonuje konkretne przedsiębiorstwo, czyli konfiguracja elementów o charakterze fakultatywnym ulega ciągłym przeobrażeniom.
Jednocześnie autorzy koncepcji podkreślają, iż nie istnieje jeden uniwersalny model przedsiębiorstwa „jutra”, niemniej jednak elementy fakultatywne tego holistycznego modelu bezspornie obejmują w szczególności:
zaufanie, przedsiębiorczość, wiedzę oraz kulturę organizacyjną.
Aplikację teorii neoewolucyjnej na grunt nauk o zarządzaniu w formie
paradygmatu proponuje Ł. Sułkowski [2010, s. 34]. Podkreśla przy tym,
iż opierający się na neopozytywistycznych wzorach: realizmu naukowego,
obiektywizmu i redukcjonizmu, nowy paradygmatyczny postulat zarządzania w gospodarce opartej na wiedzy, może stanowić podstawę integracji
nauk o zarządzaniu z innymi naukami społecznymi i przyrodniczymi na
78
Anna Pietruszka-Ortyl
wyższym poziomie epistemologicznym oraz przynieść badaczom i praktykom szereg korzyści w sferze propozycji spójnego paradygmatu ludzkiego
zachowania, dostarczenia szczegółowych teorii behawioralnych odnoszących się do organizacji, zaproponowania nowatorskiej metodyki badań oraz
pragmatycznych technik zarządzania.
Teoria ewolucji opiera się na koncepcji doboru naturalnego zakładając egoizm genów. Stąd w długookresowej perspektywie trwania gatunku
homo sapiens rozwinęły się struktury i zachowania sprzyjające reprodukcji genetycznej i osobniczemu trwaniu jednostek gatunku, a stopniowemu
zanikowi ulegały struktury i zachowania niefunkcjonalne. Niekrewniaczy
altruizm wzajemny jest natomiast efektem funkcjonalnym, zakładającym,
że współpraca i podejmowanie zobowiązań poprzez jednostki w grupie
sprzyjają w dłuższej perspektywie ich jednostkowym szansom przetrwania
i reprodukcji [Sułkowski 2010, s. 17].
W konsekwencji ewolucjonizm może stanowić bazę dyskusji nad wieloma zachowaniami zbiorowymi ludzi, będących podstawą procesów organizacji i zarządzania. Potencjalne zastosowania tego paradygmatu obejmują
następujące obszary problemów społecznych charakterystycznych dla życia
organizacyjnego [Sułkowski 2010, s. 40]:
 biologiczne korzenie organizowania,
 naturalne źródła struktury władzy,
 konkurencja pomiędzy jednostkami, konflikt i walka o dominację,
 przywództwo w organizacji,
 uczenie się,
 więzi grupowe i organizacyjne,
 podejmowanie ryzyka,
 komunikacja społeczna,
 zachowania seksualne (relacje pomiędzy płciami),
 ewolucyjne uwarunkowania kultury społeczeństwa i organizacji.
Podsumowanie
Nauki społeczne na tle nauk przyrodniczych prezentują się osobliwie
z punktu widzenia obowiązujących paradygmatów. Po pierwsze, część badaczy sugeruje, że ze względu na ich niedojrzałość, nie posiadają charakterystycznych dla nich paradygmatów i nie podlegają rewolucyjnej cykliczności. Niemniej jednak właśnie dla nauk społecznych fundamentalne założenia są szczególnie ważne.
Nauki przyrodnicze bowiem koncentrują się na zachowaniu przedmiotów, dysponują własnymi, niezmiennymi, naturalnymi prawami. Nauki społeczne traktują o zachowaniach ludzi i organizacji, w których oni działają.
Szkice o paradygmatach wyłaniających się w naukach o zarządzaniu
79
Świat, jaki tworzą ludzie, w przeciwieństwie do wszechświata, nie rządzi
się prawami natury, stąd ulega ciągłym przemianom. W konsekwencji założenia, które obowiązywały w przeszłości, mogą ulec dezaktualizacji w krótkim okresie [Drucker 2000, s. 3-4]. Dlatego też naturalnym zjawiskiem jest
ewolucja podstawowych, fundamentalnych założeń nauk społecznych oraz
silna determinacja do poszukiwania nowych propozycji paradygmatów.
Paradygmaty nowej gospodarki sprowadzane są zazwyczaj do wzorów – modeli, obejmujących takie obszary analizy, jak: kluczową rolę wiedzy, globalizację, informatyzację, turbulencję otoczenia, sieciową łączność
wszystkich podmiotów gospodarczych i osób fizycznych, suwerenność
klientów jako współkreatorów wartości, a w istocie bezpośrednio wyznaczających cechy gospodarki opartej na wiedzy. Owe płaszczyzny analizy
tworzą pewną całość, a ich wzajemne na siebie oddziaływanie, poprzez
zjawisko synergii, rodzi szczególny system paradygmatów wyznaczający współczesny wymiar życia społeczno-gospodarczego [Lisiński 2009,
s. 558].
W kategoriach bardziej ogólnych prognozować można wyłonienie się
powszechnie akceptowanych stanowisk w postaci metaparadygmatu turbulencji otoczenia jako paradygmatu całościowego wynikającego z funkcjonowania organizacji w warunkach gospodarki opartej na wiedzy oraz paradygmatów cząstkowych – zrównoważenia i niestabilności.
Dodatkowo, w ramach paradygmatów wyłaniających się, identyfikować można koncepcje filozoficzne, przyrodnicze, psychologiczne aplikowane na grunt nauk o zarządzaniu, w postaci przykładowo neoewolucjonizmu
czy teorii pola.
Bibliografia:
Drucker P., Management’s New Paradigms, „Forbes” 1998; www.forbes.com/
forbes/1998/1005/6207152a.html, [20.01.2012].
Drucker P., Zarządzanie w XXI wieku, Muza SA, Warszawa 2000.
Ferguson M., The Transformation of Values and Vocation [w:] The New Paradigm:
Emerging Strategic for Leadership and Organizational Change, red. M. Ray,
A. Rinzler, Penguin Putnam Inc, New York 1993.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability
w biznesie, czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2010.
Kelly K., Nowe reguły nowej gospodarki. Dziesięć przełomowych strategii dla
świata połączonego siecią, WIG-Press, Warszawa 2001.
80
Anna Pietruszka-Ortyl
Kowlaczewski W., Wybrane aspekty metodologii nauk o zarządzaniu [w:] Współczesne paradygmaty nauk o zarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Difin, Warszawa 2008.
Krupski R., Orientacja zasobowa w badaniach empirycznych. Identyfikacja horyzontu planowania rynkowych i zasobowych wielkości strategicznych, Wałbrzyska Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych 2011.
Krupski R., Wykorzystanie chaosu w zarządzaniu – organizacja w ruchu [w:] Zarządzanie przedsiębiorstwem w turbulentnym otoczeniu. Ku superelastycznej
organizacji, red. R. Krupski, PWE, Warszawa 2005.
Krupski R., Zmiana paradygmatu nauki organizacji i zarządzania [w:] Zarządzanie
strategiczne. Koncepcje – metody, red. R. Krupski, AE we Wrocławiu, Wrocław
2003.
Krzyżanowski L.J., O podstawach kierowania organizacjami inaczej: paradygmaty
– modele, metafory, filozofia – metodologia, dylematy, trendy, PWN, Warszawa
1999.
Kuhn T.S., Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, PIW,
Warszawa 1985.
Kuhn T.S., Struktura rewolucji naukowych, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa
2001.
Lakatos I., Pisma z filozofii nauk empirycznych, PWN, Warszawa 1995.
Lisiński M., Paradygmat jako instrument analizy zarządzania strategicznego [w:]
Systemowe uwarunkowania sukcesu organizacji, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Wydział Zarządzania Uniwersytetu
Gdańskiego – Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2009.
Masłyk E., Organizacja w ruchu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003.
Murphy J.J., The Changing „Manangement Paradigm”: Virtual Management,
http://www.calumcoburn.co.uk/ articles/virtual-management, [20.01.2012].
Sułkowski Ł., Ewolucjonizm w zarządzaniu. Menedżerowie Darwina, PWE, Warszawa 2010.
Thurow L.C., Powiększanie bogactwa: Nowe reguły w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2006.