Obszary wiejskie – przestrzeń problemów czy przestrzeń

Der ländliche Raum als europäischer Schicksalsraum
Obszary wiejskie – przestrze problemów czy przestrze
cywilizacyjnej szansy Europy
Obszary wiejskie – przestrze problemów czy przestrze
cywilizacyjnej szansy Europy – z uwzgl dnieniem zmian modelu
rolnictwa europejskiego i wzrostu rangi wsi w Europie
Prof. dr hab. Katarzyna Duczkowska - Małysz
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Zwracanie uwagi w coraz wi kszej mierze na rozwój obszarów wiejskich a nie tylko
na sektor rolny jest w Unii Europejskiej now tendencj , która pojawiła si w połowie lat
dziewi dziesi tych.
Jest to tak e nowa tendencja w ewolucji Wspólnej Polityki Rolnej. Przez dziesi tki lat
polityka ta dawała zdecydowany priorytet wspólnej organizacji rynków rolnych i wysokim
subsydiom ze wspólnego bud etu, podtrzymuj cym ceny i opłacalno
produkcji wielu
surowców rolnych.
W całej Unii Europejskiej obszary wiejskie nale
do najbardziej problemowych –
maj struktury gospodarcze i społeczne, które same z siebie nie s w stanie podtrzymywa
długotrwałego, intensywnego rozwoju. O stopniu zaniedbania cywilizacyjnego obszarów
wiejskich przes dza nie ich specyfika – jak si cz sto podkre la – ale wyra na „gorszo ” w
dost pie do wielu dóbr i usług. Z tego rodzi si upo ledzenie rozwoju, z którym musi si
upora nie ludno wiejska ani rolnicza, ale całe społecze stwo.
Rozwi zanie tych problemów – lub inaczej łagodzenie dysparytetów społecznoekonomicznych - wymaga nie tylko finansowania zewn trznego na licz c si skal , ale
przygotowania specjalnych programów, anga uj cych społeczno ci lokalne, wykorzystania
systemu lokalnych instytucji, zbudowania trwałego partnerstwa, głownie mi dzy ró nymi
szczeblami władzy (centralnej, regionalnej i lokalnej) i zaprogramowania rozwoju tak, aby
zarz dza regionami w sposób pozwalaj cy na popraw warunków ycia mieszka ców przy
wykorzystaniu lokalnego potencjału.
Realizowana przez dziesi ciolecia wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej nie
zdołała rozwi za najwa niejszych strukturalnych problemów wsi i rolnictwa:
• nie zdołała zapewni równowagi mi dzy społecznym popytem a poda
ywno ci – utrzymuj ce si strukturalne nadwy ki wymagaj dalszych
publicznych rodków w celu ich zagospodarowania,
• w dalszym ci gu miliony drobnych gospodarstw niedostatecznie uczestnicz
w systemie interwencji, poprawiaj cym relatywnie niskie dochody,
• znacznie wy sze ni
wiatowe koszty wytwarzania wpływaj na nisk
konkurencyjno produktów rolnych UE na rynkach mi dzynarodowych,
• system dopłat do cen i powierzchni okazał si nieskuteczny w podnoszeniu
dobrobytu regionów, skutkiem czego utrzymuj si trwałe ró nice miedzy
regionami biednymi a bogatymi. Ostatnie rozszerzenie ró nice te jeszcze
pogł bia.
Prowokacyjne pytanie: czy obszary wiejskie s raczej przestrzeni problemów czy
bardziej przestrzeni cywilizacyjnej szansy Europy tylko cz ciowo oddaje sens dylematów
przed jakimi stoi współczesna Europa.
W Unii Europejskiej przyszło obszarów wiejskich nie jest jednorodna. Ich mocn
stron
jest zró nicowany model gospodarowania, w tym – zró nicowany model
gospodarstwa rolnego, odmienno , ró norodno struktur społecznych i ekonomicznych i
1
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski
Der ländliche Raum als europäischer Schicksalsraum
Obszary wiejskie – przestrze problemów czy przestrze
cywilizacyjnej szansy Europy
zró nicowane drogi rozwoju w przyszło ci. Struktury te (struktura agrarna, społecznozawodowa, struktura maj tku produkcyjnego) s cz sto mało efektywne z ekonomicznego
punktu widzenia, nawet w wielu krajach czy regionach anachroniczne, ale daj podstaw do
wypracowania takiej strategii rozwoju, która owe ekonomiczne „zapó nienia” uczyni
niekonwencjonalnym walorem regionu.
Bariery rozwoju obszarów wiejskich s zwi zane z poziomem rozwoju kraju,
konkretnym typem obszaru wiejskiego i formami osadniczymi. Dla ich łagodzenia, budowy
infrastruktury czy tworzenia sieci lub w ogóle rozwoju wi zi mi dzy mieszka cami nie jest
oboj tne czy lokaln społeczno tworz :
• zamkni te obszary z pojedynczymi gospodarstwami,
• przysiółki, czyli zbiorowe osady nielicznych gospodarstw, które ulokowały si
obok siebie ciasno i bezplanowo,
• wsie „kupy”: (zbiorowiska) - kolonie, które by mo e b d przej ciem do
wi kszych osad,
• wsie przemysłowe, zabudowane ciasno, wokół przemysłu, nie maj ce
mo liwo ci rozbudowy, ale p czkuj ce w postaci przysiółków,
• planowane wiejskie osady, które mog pojawi si na skutek celowego
zagospodarowywania, osadnictwa lub te tworzenia wsi socjalnych.
Niezale nie od trudno ci rozwoju i stopnia zapó nie cywilizacyjnych zmiany, które
s nieuniknione, przebiega b d pod wpływem dwóch, sprzecznych ze sob tendencji:
• globalizacji, której katalizatorem w coraz wi kszym stopniu staje si Unia
Europejska i zmieniaj ca si Wspólna Polityka Rolna
• podtrzymywania specyfiki narodowych struktur, cech i zjawisk, co jest funkcj
modelu gospodarki w regionie, charakteru, aktywno ci i stopnia otwarto ci na
zmiany społeczno ci lokalnej
W nowych krajach członkowskich wzmacnianiu antyglobalizmu sprzyja ch
zachowania własnej to samo ci, brak wypracowanych mechanizmów dynamizuj cych
rozwój obszarów wiejskich, zwłaszcza wiejski rynek pracy, pro socjalnie i na ogół anty
innowacyjnie zorientowana polityka wielu krajów, która konserwuje tradycyjne struktury.
Obiektywne wyzwania Jednolitego Rynku i globalne tendencje w rozwoju spowoduj ,
e konkurowa w rolnictwie b dzie coraz trudniej. Oznacza to tak e dla wielu rodzin
konieczno poszukiwania alternatywnych dochodów, dywersyfikacj gospodarstwa rolnego,
dywersyfikacj wsi, która jeszcze szybciej b dzie zmienia i ró nicowa swoje funkcje. I do
tych zmian trzeba si przystosowa , zwłaszcza, e przystosowanie nie oznacza utraty
to samo ci.
Wie radziła sobie przez stulecia dzi ki ró norodno ci form gospodarowania, funkcji,
charakteru społeczno ci lokalnych. To było jej sił . Rolnictwo jutra i wie jutra b d
potrzebowa innej siły roboczej, innych struktur, innych zasobów. Nawet obszary najbardziej
zapó nione maj swoj „rent zapó nienia” w postaci krajobrazu przyrodniczego,
nadzwyczajnych walorów
rodowiska, nie zdewastowanej przestrzeni, krajobrazu
kulturowego i historycznego, którego zachowanie jest priorytetem UE. Nie chodzi wiec o to,
aby wszystkie obszary były silnie uprzemysłowione, zurbanizowane, aby wszystkie
wytwarzały towary na mi dzynarodowe rynki. Chodzi o to, aby wszystkie społeczno ci
lokalne wiadomie wybierały swoj przyszło , która dla ró nych obszarów b dzie ró na.
Zaradzi marginalizacji wielu regionów mo emy tylko wzmacniaj c aktywno ich samych:
budowa
struktury społecze stwa obywatelskiego na szczeblu gminy, powiatu,
województwa, aran owa partnerstwo z władzami, decentralizowa uprawnienia, finanse i
odpowiedzialno , aby specyficzna oferta rozwoju była wynikiem zaanga owania i
odpowiadała oczekiwaniom mieszka ców.
2
VI Europejski Kongres Odnowy Wsi
Urz d Marszałkowski Województwa Opolskiego, 23 – 26 maja 2007, Kamie
l ski