Prawosławie (z ros. prawosławije

Prawosławie
Prawosławie (z ros. prawosławije - prawidłowe wysławienie, "prawidłowe oddanie Bogu
chwały") - jedno z trzech głównych (obok katolicyzmu i protestantyzmu) wyznań
chrześcijańskich, związane swoimi korzeniami z powstaniem i rozwojem Cesarstwa
Bizantyjskiego oraz z krajami pozostającymi pod jego wpływami kulturowymi i politycznymi^ W
1985 r. doliczono się w świecie ok. 160 milionów prawosławnych (w ZSRR wg źródeł
radzieckich - od 80 do 100 min). Większość wyznawców stanowią Rosjanie, Ukraińcy,
Białorusini, narody fińskojęzyczne Powołża, nadto Czuwasze i Mołdawianie (Rumuni), część
narodów zakaukaskich (np. Gruzini, południowi Osetyńcy), a na rozległych obszarach Syberii
głównie Jakuci i Burjaci (często w połączeniu z miejscowymi wierzeniami szamanistycznymi).
Prawosławie wyznaje niemal połowa mieszkańców Jugosławii (głównie Serbowie, Czarnogórcy,
Macedończycy) oraz większość wierzących w Rumunii (ok. 80%), w Bułgarii (ponad 80%), w
Grecji (ok. 97%) i na Cyprze (ponad 70%). W diasporze żyją prawosławni: w Albanii,
Czechosłowacji, w Polsce, w Finlandii (Karelowie) i niemal we wszystkich krajach Europy
Zachodniej. Spore grupy prawosławnych znajdują się w Afryce Północnej i Środkowej, na
Bliskim Wschodzie, w krajach Dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia), a także w USA i Kanadzie.
Liczba wyznających prawosławie maleje w krajach z postępującymi procesami laicyzacyjnymi i
propagandą ateistyczną (np. w Związku Radzieckim, w Rumunii, w Jugosławii).
Organizacja kościołów prawosławnych (np. w stosunku do katolickich) jest strukturalnie mniej
scentralizowana. Poszczególne narodowe kościoły prawosławne są niezależne i autonomiczne
- inaczej: autokefaliczne (grec. auto - sam; kephale - głowa) od ekumenicznego patriarchatu w
Konstantynopolu. W tych lokalnych kościołach szczególnie rozległe są kompencje soborów.
Zgodnie z doktryną prawosławia ta wielość kościołów narodowych (autokefalicznych) nie
przeczy nadrzędnej jedności Kościoła Bożego. W obrzędach prawosławia w ZSRR przeważa
język staro-cerkiewno-słowiański; ale w pozostałych dopuszczalne są języki narodowe (np.
rumuński, serbski, grecki).
W dobie Bizancjum (druga połowa V w.) powstały cztery samodzielne pariarchaty:
konstantynopolski, aleksandryjski, antiochijski i jerozolimski. Zarządzali nimi patriarchowie
(grec. patriarches - naczelnik rodu) z dużymi uprawnieniami administracyjnymi i kultowymi. W
1589 r. powstał samodzielny patriarchat moskiewski, a w czasach nowożytnych powstały dalsze
(cypryjski, gruziński, serbski, rumuński, grecki, bułgarski). Obecnie działa 15 kościołów
autokefalicznych.
Podstawy społeczne, kulturowe, obyczajowe, polityczne oraz ideologiczne prawosławia
wykształciły się w specyficznym środowisku duchowym Bizancjum, przed schizmą
chrześcijaństwa (1054 r.).(Dogmatyka prawosławia oparta jest na Piśmie Św. i tradycji. Z
kościoła starożytnego pochodzi "Wyznanie Wiary"; przeważnie z dorobku pięciu pierwszych
1/7
Prawosławie
soborów - głównie z Nicei (325 r.) i z Konstantynopola (381 r.). Natomiast "Wykłady Wiary"
(inaczej "Księgi Symboliczne") prawosławia pochodzą już z okresu po schizmie) Dotyczą one
takich spraw, jak tajemnicy Trójcy Św., Jezusa Chrystusa jako Boga i Człowieka, odkupienia
ludzkości od grzechu pierworodnego, dogmatu Chrztu Św. i wiary w życie pozagrobowe.
Uwzględnia się też w prawosławiu późniejsze wykłady wiary - jak opracowane przez patriarchę
jerozolimskiego Dosyteusza (1672 r.), czy metropolity moskiewskiego Filareta Drozdowa.
Kościół prawosławny nie uznaje dogmatów katolickich powstałych po VII soborze
powszechnym. Prawdy wiary Chrystusa i apostołów są niezmienne i nie mogą być doskonalone
przez człowieka (np. liczba i treść dogmatów). Prawosławie odrzuciło obowiązujące w
katolicyzmie dogmaty o czyścu, o niepokalanym poczęciu i wniebowzięciu NMPanny, o
pierwszeństwie św. Piotra wśród innych apostołów, o prymacie biskupa Rzymu (papieża) w
widzialnym Kościele Powszechnym, a zwłaszcza jego nieomylności w sprawach
dogmatyczno-doktrynalnych. Prawosławni uważają, iż szereg problemów religijnych (np. ustrój
Kościoła, natura człowieka, sprawy sakramentów świętych) wykracza poza sferę dogmatów.
Zauważalna jest w tej religii tendencja do zachowania najmniejszej liczby dogmatów, które nie
mają takiego charakteru rygorystycznego i obligatoryjnego jak np. w protestantyzmie.
Prawosławni odróżniają to, w co wierzyć trzeba koniecznie, od tego, w co warto wierzyć oraz
tego, w co wierzyć można.
Prawosławie jest w swej istocie konserwatywne - w jego religijnej doktrynie oraz dogmatyce
wszelkie zmiany i przeobrażenia zachodzą powoli i sporadycznie. Wydziela się dogmaty i
zasady (kanony). Pierwsze wyrażają to, co niezmienne w Objawieniu; a drugie to, co zmienne w
swych formach historycznych. W sprawach wątpliwych i spornych ważne są też wypowiedzi
autorytetów teologii o charakterze opiniodawczym (tzw. teologumeny). W teologii oraz w
praktyce religijnej prawosławia przeważają treści uczuciowe i mistyczne. Prawdy religijne należy
przeżyć, a nie nadawać im wyłącznie sensu gotowych dogmatów. Teologia tej religii - mająca
tyle związków z ascezą i liturgią - ma charakter nieco pozaracjonalny. Prawidłowa pobożność to
rodzaj przeżycia, poprzez rozbudowaną liturgię i współuczestnictwo w tworzeniu "niebios na
ziemi". W intuicyjno-uczuciowym przeżywaniu religijnym ważne są też pierwiastki
magiczno-mistyczne.
Podstawą doktryny religijnej prawosławia - podobnie jak katolicyzmu czy protestantyzmu - są
teksty Pisma Św. Rola Biblii w prawosławiu nie jest tak wszechobecna, jak w protestantyzmie.
Podkreśla się, iż Pismo Św. powstało z inspiracji Boga i zawarte są w nim prawdy zarówno
historyczne, jak i pozaczasowe (wieczne). Biblię czytają prawosławni albo w języku
staro-cerkiewno-słowiańskim, albo w językach narodowych. Odróżniają oni życie boskie,
demoniczne i ludzkie. Ich Bóg, którego tajemnica przejawia się w Trójcy Św., jest poza
zasięgiem naszych pojęć rozumowych i podlega - podobnie jak człowiek - procesom
ontologicznym, bo też ontologiczne są relacje zachodzące między ludzką naturą a Bogiem zachodzą one w Bogoczłowieku. Człowiek w swej istocie oscyluje pomiędzy anielską
duchowością a materialnością natury. Mamy tu do czynienia "z ontologią przebóstwienia" inaczej: wzajemnych przeistaczających przenikań energii Boga i rzeczy. Energia boska
2/7
Prawosławie
przeistacza się w materię ziemską. Tylko w Bogu jest to, co przedwieczne i niewypowiedzialne.
Jezus Chrystus jest wcielonym Bogiem, Panem i Zbawcą. Całe ludzkie bytowanie jest
przeniknięte obecnością Boga - od swej "prehistorii" w raju, aż po życie pozagrobowe każdego
człowieka. Chrystus sprowadza światło z nieba i oświeca ludzi, zaś człowiek w swej naturze
ulega "ubóstwieniu" (apotheosis). Człowiek jest więc bytem nawiedzonym przez Boga, a w
każdym wierzącym jest pełnia bóstwa. Obraz Boży jest w człowieku, który jest w swej naturze
żywym projektem Boga". Ciało Chrystusa jest nie tylko w Eucharystii; "ubóstwienie" materii jest
także możliwe (np, w ikonach).
W swej doktrynie moralnej prawosławni podkreślają skłonność każdego człowieka do dobrego
działania. Nie ma też przeciwieństw między grzechem a łaską. Zbawienie może być zarówno w
życiu wiecznym (pozagrobowym), jak ziemskim. Grzech pierworodny (z jego strasznymi
skutkami) nie przechodzi z pokolenia na pokolenie; zdegradował on ludzką naturę, ale ludzkość
nie ponosi odpowiedzialności za czyn Adama i Ewy w raju. Cielesność w następstwie grzechu
pierworodnego została skażona tylko w cechach drugorzędnych i może od tego być
oczyszczona już na ziemi. Prawosławni przyjmują teorię apokastazy; głosi ona, iż Bóg
przebaczy kiedyś wszystkim, nawet szatanowi (sprawcy wszelkiego zła); inaczej nie byłby
Bogiem Wszechmiłosiernym. Boskie miłosierdzie zawsze góruje nad surową sprawiedliwością.
Prawosławne koncepcje moralne to nie schematy pojęciowe, ale wskazania praktyczne na
rzecz kształtowania "doskonałości chrześcijańskiej". Reguły dobra moralnego to nie tyle normy
moralne, ile nasza zgodność postępowania z "przekonaniem ogółu wiernych"; bo też myśli,
dążenia i działania winny zespolić wszystkich wyznawców tej religii. Odpowiadają oni zbiorowo
za proces ludzkiego "odrodzenia się" i "przebóstwienia". Doskonałość i duchową równowagę
przynieść człowiekowi może tylko asceza, jako najskuteczniejsza forma uwolnienia się
człowieka od spraw tego świata (jako odrzucenie grzechu zmysłowości i zarazem przywrócenie
jedności z Bogiem). Asceza jest rodzajem mistycznego doświadczenia przez nieustanną
modlitwę i trzeźwość duchową. Tylko w ascezie człowiek "oczyszcza się" (katharsis) i osiąga
stan daleki od destruktywnej namiętności (aptheia). Ascetyzm czyni człowieka świętym; daje mu
nowy stan bytowania organicznego. W ascetycznej ekstazie i modlitwie "duch" może "wyjść z
ciała", i uczynić doskonalszą naszą duszę, która jest "zwierciadłem Boga". Dlatego też w
prawosławnej religijności szczególnie duża rola przypada życiu klasztornemu, stanowiącemu
nawrót do tradycji wczesnochrześcijańskich i wschodnich (np. bizantyńskich).
Eklezjologia prawosławna przyjmuje, iż Kościół jest instytucją pośredniczącą w niezwykle
ważnym dziele zbawienia wszystkich ludzi. Misterium Kościoła Bożego jest uznawane za
ponadczasowe i ponadhistoryczne. Istotnymi znamionami Kościoła jest jego jedność, świętość,
powszechność i apostolskość. Jedność wewnętrzna Kościoła polega na wewnętrznej łączności
wiernych z Duchem Św. Formy nauczania, kult, sakramenty święte i ustrojowe ramy tworzą
jedność zewnętrzną Kościoła prawosławnego. Źródłem i fundamentem świętości Kościoła jest
3/7
Prawosławie
Duch Św.; z jego łask czerpie Kościół nieomylność w nauczaniu. Powszechność (katholikos)
Kościoła oznacza w prawosławiu tyle, co soborność (ros. sobornost), czyli "wspólne życie
wszystkich wiernych w prawdzie, miłości i wolności". Soborność zakłada wielorakość więzów
między poszczególnymi kościołami krajowymi i zarazem dopuszczanie ludzi świeckich do
aktywnego zajmowania się sprawami kościelnymi. W Kościele prawosławnym najwyższą
władzą jest sobór powszechny, którego orzeczeń nie traktuje się jednak jako nieodwoływalnych.
Uznaje się prawomocność postanowień jedynie siedmiu pierwszych soborów, tj. z lat 325-787;
od kilku lat trwają przygotowania do otwarcia soboru ósmego.
Współczesne prawosławie nie ma dokładnie określonej doktryny prawnej i
społeczno-politycznej. Prawo w tym Kościele nie jest w pełni skodyfikowane, chociaż część
kanonów w nim obowiązujących jest już przestarzała. Prawo to obecną formę przyjęło ok. X w.
w tzw. Księdze Sternika (tj. kierującego Kościołem), a uzupełnione zostało z połowy XIX w. tzw.
Syntagmą ateńską zawierającą m.in. kanony apostolskie i reguły Ojców Kościoła. W
prawosławiu stosuje się tzw. ekonomię, czyli zawiesza się pewne reguły prawa przy
niezmiennej ich treści. Mocno akcentuje się w nim rolę państwa w życiu politycznym,
społecznym i ekonomicznym. W czasach państwa bizantyńskiego i w Rosji carskiej król czy
cesarz (car) traktowany był - w sensie wykonywania władzy państwowej i autorytetu duchowego
- jako namiestnik Boga na ziemi. W prawosławnej Rosji car był źródłem prawa kościelnego,
ustalał święta kościelne, zatwierdzał i mianował najwyższych dostojników kościelnych łącznie z
patriarchą. Religia ta była moralną oraz polityczno-ideologiczną podporą autokratyzmu
rosyjskiego; wydatnie współdziałała ona w procesach rusyfikacyjnych (np. w Polsce, w
społeczeństwach nadbałtyckich).
Kult w prawosławiu wydatnie przeważa nad jego doktryną. Zachowawczość tej religii przejawia
się właśnie w liturgii i kulcie, często w formie drobiazgowych przepisów i nakazów. W strojach i
przepychu liturgicznym widoczne są wpływy ceremoniału bizantyńskiego. Liturgia i kult religijny
cechuje się wielością i różnorodnością czynności obrzędowych. Poprzez światło, ciepło oraz
intymność liturgia ma gwarantować związek wiernych z Bogiem i niebem. Kościół ten to "życie
Boga w ludziach", to wspólnota sakramentalna (eucharystyczna) liturgia chrześcijańska.
Mocno się podkreśla w tej religii kult zmarłych, poprzez modlitwy, prośby, śpiewy, wypominki,
ofiary). W przekonaniu prawosławnych zmarli cierpią i żyją nadal, bowiem śmierć fizyczna jest
tylko etapem w długim procesie zbliżania się człowieka do Boga. Wszelkie ludzkie dobro i zło
będzie osądzone u kresu ziemskiego bytowania ludzi (podczas Sądu Ostatecznego). W
prawosławiu istnieje rozbudowany kult świętych, którzy pomagają ludziom w doskonaleniu się
duchowym, np. patriarchowie ze Starego Testamentu, apostołowie, męczennicy, święci
kanonizowani. Rozpowszechniony jest kult Jana Chrzciciela, Piotra i Pawła, św. Mikołaja,
Jerzego Zwycięzcy. Poszczególne ziemie, a nawet parafie, mają swych świętych opiekunów. W
cerkwiach poszczególnym świętym przydziela się oddzielne ołtarze. Popularny jest też kult
4/7
Prawosławie
"wszystkich świętych na ziemi rosyjskiej jaśniejących". Szczególnie mocny jest w tej religii kult
Matki Boskiej - Marii Bogurodzicy, przejawiający się w hymnach liturgicznych, w rozlicznych
nabożeństwach (np. Narodziny Matki Boskiej, Zaśnięcie Marii Panny), w ikonografii, w
konsekrowaniu świątyń, w rozlicznych świętach maryjnych.
Nabożeństwa prawosławne odprawiane są według określonych cykli czasowych w języku
staro-cerkiewno-słowiańskim lub w językach narodowych. Mistyczny charakter nabożeństw i
ceremonialna symbolika mają podnieść pobożność wiernych, uczyć ich kontemplacyjności
(ześrodkowania uwagi na sprawach ponadziemskich), uczucia pokory wobec ograniczoności sił
ludzkich, a także radości z mistycznego bytowania ludzi. Szczególnie uroczyste są
nabożeństwa pontyfikalne odprawiane przez biskupów w asyście księży i diakonów w bogatych
strojach i z bardzo nastrojowym śpiewem kościelnym. W barwnych, ruchliwych i nastrojowych
nabożeństwach prawosławia duża rola przypada śpiewowi i głośnym modlitwom. Śpiew
chóralny i solowy zastępuje tu muzykę instrumentalną. Od VI w. prawosławne nabożeństwa
zasadnicze składają się z trzech części: przygotowania, liturgii katechumenów i liturgii wiernych.
Istotą nabożeństwa jest ofiara (anafora) oraz anamneza czyli wspomnienie dzieł Chrystusa (w
katolicyzmie - konsekracja) i epikleza (modlitwa o przemienienie chleba i wina w ciało i krew
Chrystusa). Wierni śpiewają jedynie hymny i psalmy oraz recytują teksty "Wyznania Wiary" i
"Modlitwy Pańskiej". Nabożeństwa odbywają się według potrójnego układu cyklicznego z
biegiem dni tygodnia (w każdy dzień przypada inna modlitwa. Drugi cykl dwumiesięczny ma
również własne zestawy hymnów kościelnych. Wreszcie w cyklu rocznym w każdym jego dniu
wyznaczono uroczystość jakiegoś świętego, względnie ważne wydarzenie z dziejów Kościoła
(np. Boże Narodzenie, Wielkanoc, Ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa, Dzień Błogosławieństwa
itp.). Poza 12 większymi świętami w prawosławiu liczba świąt i uroczystości faktycznie
przekracza liczbę dni w roku.
Ważnym elementem nabożeństw jest architektura świątyń prawosławnych, ich wystrój
wewnętrzny, oraz obfitość i bogactwo ikon. Cerkwie nawiązują do budownictwa bizantyńskiego,
krajów bałkańskich i Rusi (np. styl Nowogrodu Wielkiego, Moskwy). Buduje się je w planie
podłużnego prostokąta, kwadratu, koła lub łacińskiego ośmiokąta. Budowane są w formie
wydłużonego czworoboku i mają (jak okręt) płynąć ku Wschodowi. Budynek świątyni ma
wyobrażać świat, a kopuła sklepienie niebieskie. Ważnym elementem cerkwi jest różnokształtna
kopuła, np. w formie półkola (w architekturze bizantyńskiej), hełmu (w architekturze
nowogrodzkiej), czy cebuli (w budownictwie kościelnym Moskwy). We wnętrzu cerkwi istnieje
ważna przegroda w formie potrójnych drzwi oddzielających mniejszą część budynku, tj. ołtarz
(zwany tronem), od części przeznaczonej dla wiernych.
W kulcie i sztuce sakralnej prawosławia szczególna rola przypada ikonom. Początkowo
oznaczały one jedynie osobę świętą łub religijną scenę. "Żywa i uświęcona" ikona jest formą
sztuki boskiej, rodzajem teologii obrazu (grec. eikon - obraz, wyobrażenie), chwały, piękna i
5/7
Prawosławie
dojrzałości. Jako ekspresywne formy przekazu treści religijnych ikony oddziaływają na nasze
zmysły, przeżycia, widzenia, duchowe doświadczenie. Malowane są według określonych zasad
(tzw. kanon ikonograficzny) - wyraziście i symbolicznie, np. poprzez postacie Boga, Matki
Boskiej i świętych, a także różne obrzędy i treści prawd wiary (ikony nabożne). Przedstawiają
zazwyczaj świat nadprzyrodzony różny od ziemskiego (np. nieruchome, wyimaginowane figury,
złote obramowania, odrębne systemy wyobrażeń przestrzennych). Ikony czczone są zarówno w
cerkwiach, jak i domach mieszkalnych. Wierni klękają przed nimi, żegnają się i całują,
ozdabiając je niezwykle bogato i wymyślnie, przypisując im działanie cudowne. Szczególnie
dużo jest ikon św. Mikołaja Cudotwórcy (uchodzi on za patrona zarówno kupców, jak i rolników;
jest obrońcą biednych i upośledzonych). Od początków VIII w. toczyły się słynne spory
dotyczące kultu obrazów świętych, a przeciwstawiała się mu sekta obrazoburców
(ikonoklastów).
Na tle różnic dogmatyczno-ideologicznych w prawosławiu dochodziło do sporów, a nawet
rozłamów. Zwolennicy określonych sekt głosili radykalne poglądy ideowo-dogmatyczne,
społeczne i polityczne. W XVII w. pojawili się np. raskolnicy (ros. raskoł - rozłam), przeciwnicy
reform patriarchy Nikona, dążącego do scentralizowania i upaństwowienia cerkwi rosyjskiej,
pozbawienia jej samorządności (tj. soborności); raskolnicy potępieni zostali przez synod
moskiewski w 1666 r., a ich przywódca protopop Awwakum kilkakrotnie zsyłany był na Sybir, a
w końcu spalony na stosie za reformatorskie przekonania religijne (atakował nadmierną
obrzędowość i zbytnie sformalizowanie prawosławia, nieprzestrzeganie prawd i nakazów
ewangelicznych w życiu społecznym). Z raskolnictwa wyłonił się później prężny ruch
staroobrzędowców, a także inne sekty, jak chłystów, skopców, czy mołokanów. Zwolennicy sekt
domagali się nie tylko rewizji określonych dogmatów i kanonów prawosławia, ale też krytykowali
w Rosji przedrewolucyjnej system pańszczyźniany i policyjno-autokratyczny charakter państwa.
Prawosławni biorą czynny udział w światowym ruchu ekumenicznym. Patriarcha
Konstantynopola już w 1920 r. ogłosił wstępny program działania w kierunku zjednoczenia
kościołów chrześcijańskich. Po II wojnie światowej prawosławni są obecni w pracach Światowej
Rady Kościołów. W 1965 r. oficjalnie zniesiona została ekskomunika papiestwa na Kościoły
wschodnie. W 1964 r. doszło do pierwszego spotkania papieża Pawła VI z patriarchą
Konstantynopola Athenagorasem, na którym wyrażono wolę dalszej współpracy katolicyzmu z
prawosławiem (w 1970 r. patriarcha przybył z oficjalną wizytą do Rzymu). Papież Jan Paweł II
złożył w listopadzie 1979 r. oficjalną wizytę patriarsze Dymitriosowi w Konstantynopolu (papież
uczestniczył w nabożeństwie prawosławnym, a patriarcha w katolickim). W 1983 r. na
zgromadzeniu generalnym Światowej Rady Kościołów prawosławni wystąpili z pakietem
inicjatyw pokojowych i rozbrojeniowych. W związku z obchodami tysiąclecia Chrztu św. Rusi
(czerwiec 1988 r.) papież Jan Paweł II ogłosił posłanie, w którym wysoko ocenił wartości
duchowe, moralne i cywilizacyjne prawosławia. Pogłębiają się też związki duchowe i
organizacyjne między prawosławiem a protestantyzmem (w Europie Zachodniej i na
kontynencie amerykańskim).
6/7
Prawosławie
Źródło: Z. Drozdowicz (red.), Zarys encyklopedyczny religii, Poznań 1992.
7/7