NADPROKURATOR KIERUJĄCY PROKURATURĄ Cottbus, 18.03

Strona 1
NADPROKURATOR KIERUJĄCY PROKURATURĄ
Cottbus, 18.03.2012
Przebieg postępowania karnego
na przykładzie przestępczości narkotykowej, przestępczości przeciwko własności,
przestępczości samochodowej
Forma i przebieg postępowania
Rodzaj i zakres zabezpieczanych dowodów
Szanowni Państwo,
zadany mi temat wykładu jest tak szeroki, że muszę się ograniczyć w dużej części do jego zarysu. Z
uwagi na prośbę odniesienia tego wykładu do ciężkiej przestępczości zorganizowanej w formie
przestępczości narkotykowej, przestępczości przeciwko własności i przestępczości samochodowej,
dlatego zajmę się tylko zakresem problematycznym w trakcie prowadzenia takich postępowań. Tym
niemniej, najpierw bardzo krótki zarys przebiegu postępowania karnego zgodnie z niemieckim
kodeksem postępowania karnego.
Postępowanie karne dzieli się na co najmniej pięć części głównych.
Chronologicznie patrząc na początku znajduje się postępowanie przygotowawcze. Po wniesieniu
oskarżenia publicznego dochodzi do sądowego postępowania incydentalnego, w którym sąd ocenia
wyniki śledztwa. Potem następuje tak zwane postępowanie główne, które obejmuje szczególnie
rozprawę główną włącznie z postępowaniem dowodowym, przemówieniami końcowymi i wyrokiem.
Częściej jednak nieobligatoryjnie następuje postępowanie zaskarżeniowe, ewentualnie także
wielokrotnie w formie apelacji i/albo kasacji. Na końcu postępowania karnego znajduje się
wykonanie kary przez prokuraturę.
W celu skrócenia tematu nie będę się zagłębiał w dalszym ciągu w postępowanie incydentalne i
wykonanie kary.
Postępowanie przygotowawcze
Postępowanie przygotowawcze rozpoczyna się wszczęciem zgodnie z § 152 ustęp 2 kodeksu
postępowania karnego (k.p.k.). Tutaj prokuratura jest zobowiązana do prowadzenia postępowania
przygotowawczego o wszystkie przestępstwa, które podlegają ściganiu. Może to jednak czynić tylko
wtedy, kiedy zachodzą wystarczające, faktyczne punkty oparcia.
Strona 2
Ta norma obejmuje dwie centralne zasady. Po pierwsze organy ścigania karnego są zobowiązane
zgodnie z zasadą legalizmu do wszczęcia śledztwa o wszystkie podlegające ściganiu przestępstwa.
Nie zezwala się im na odstępowanie od wszczęcia śledztwa. Nie jest tak we wszystkich państwa prawa
na świecie. Na przykład Japonia nie zna zasady legalizmu, tak więc organy ścigania karnego mogą
zgodnie ze swobodnym uznaniem decydować o tym, czy chcą wszcząć postępowanie
przygotowawcze, jeżeli dowiedzą się przestępstwie.
Następnie zasada legalizmu jest jednak uzupełniona o tak zwane podejrzenie początkowe. To
oznacza, że tylko przy zaistnieniu wystarczających, opierających się na faktach punktów oparcia dla
jednego (jeszcze) przestępstwa, podlegającego ściganiu, może zostać wszczęte postępowanie
przygotowawcze. W praktyce bardzo wiele zawiadomień o przestępstwie, szczególnie od mało
kompetentnych i znających się na prawie obywateli, jest już w tym miejscu umarzanych, ponieważ
brakuje wystarczających, opierających się na faktach punktów oparcia, to znaczy początkowego
podejrzenia przestępstwa, jeszcze podlegającemu ściganiu.
Prokuratura może zgodnie z § 161 ustęp 1 k.p.k. – w myśl jej klauzuli generalnej śledztwa - po
wszczęciu postępowania przygotowawczego prowadzić samodzielnie śledztwo każdego rodzaju i
prosić organy o informację albo zlecić czynności funkcjonariuszom służb policji.
Ta klauzula generalna zawiera tym samym także materialną kompetencję prokuratury do
kierowania w postępowaniu przygotowawczym. Pojęcie służb policji należy tutaj rozumieć szeroko.
Obejmuje ono wszystkie te organy, którym przyznano odpowiednie kompetencje do ścigania
przestępstw. Są nimi obok policji krajowej i policji federalnej w szczególności organy celne,
częściowo organy podatkowe, częściowo wojsko, ale także inne organy ze szczególną kompetencją w
ich każdorazowych zakresach zadań, tak na przykład także Krajowy Urząd do spraw Górnictwa,
Geologii i Surowców Naturalnych albo krajowe organy leśne. W ramach §§ 161, 163 k.p.k. pod
pojęciem służba policji należy rozumieć wszystkie organy z kompetencjami do prowadzenia śledztwa
– uregulowane w ustawowym rozporządzeniu do Ustawy o ustroju sądów powszechnych.
Już klauzula generalna śledztwa prokuratury ogranicza w § 161 ustęp 2 k.p.k. zastosowanie środków
niejawnych do celów dowodowych i zezwala na nie tylko tam, gdzie norma upoważnienia wyraźnie
zezwala na każdorazowy środek. Z reguły nie mogą dlatego być stosowane środki niejawne w
przypadku przestępczości drobnej i przestępczości o podrzędnym znaczeniu. Zgodnie z ingerencją w
prawa podstawowe osób ściganych o przestępstwa przesłanki, które zezwalałyby na użycie takich
środków są różnorodnie priorytetowo i każdorazowo szczególnie uregulowane w kodeksie
postępowania karnego.
Strona 3
Prokuratura może w ramach jej właściwości dla śledztwa w szczególności przesłuchiwać świadków,
powoływać biegłych i ich wysłuchiwać. Zgodnie z § 162 k.p.k. można wnioskować sądownie o
czynności śledcze i zgodnie z § 161 ustęp 1 k.p.k., jak już wspomniano, zlecać je organom policji.
Organy policji obowiązuje policyjna klauzula generalna § 163 k.p.k. . Mogą one, także bez zlecenia
prokuratury, wykrywać przestępstwa, o których wiedzą i stosować działania natychmiastowe, w celu
uniknięcia zatarcia dowodów. Dlatego ta policyjna klauzula generalna pozwala organom policji także
na samodzielne decydowanie o podejrzeniu początkowym w myśl § 152 ustęp 2 k.p.k. . Oczywiście
nie są one w Niemczech uprawnione do końcowego wiążącego rozstrzygania o dostatecznym
podejrzeniu popełnienia czynu – ustawowy próg dla wniesienia oskarżenia. Dlatego też nie mogą
umarzać też postępowań.
Postępowanie przygotowawcze kończy się albo umorzeniem przez prokuraturę (§ 170 ustęp 2 k.p.k.)
albo przez wniesienie oskarżenia publicznego (§ 170 ustęp 1 k.p.k.). Poprzez wniesienie oskarżenia
publicznego zostaje otwarte sądowe badanie życiowego stanu faktycznego (§ 151 k.p.k.). To
uregulowanie zawiera szczególnie monopol prokuratury na oskarżenie. Ani organy policji ani sąd nie
mogą same nadać biegu badaniu sądowemu. Bez publicznej skargi prokuratury brakuje jednej
zasadniczej przesłanki procesowej.
Postępowanie główne
Meritum postępowania głównego jest rozprawa główna, to znaczy rozprawa ustna w obecności
oskarżonego, na którą muszą być wezwani wszyscy uczestnicy postępowania, w tym także
prokuratura, obrona, a także inni uprawnieni (oskarżyciel posiłkowy, opiekun itd.). W centrum
rozprawy głównej obok przesłuchania oskarżonego znajduje się postępowanie dowodowe zgodnie z
§§ 244, 245 k.p.k. . W istocie chodzi tutaj o bezpośrednie przeprowadzenie przed sądem i przez sąd
postępowania dowodowego, w którym – z małymi wyjątkami – zostają ustnie przesłuchani wszyscy
świadkowie i biegli oraz oczywiście oskarżony. Całościowe przygotowania w postępowaniu
przygotowawczym przez prokuraturę i policję zmierzają właśnie do tego postępowania dowodowego
na rozprawie głównej. Przeprowadzenie dowodu w postępowaniu przygotowawczym ma sens tylko
wtedy, kiedy będzie ono mogło być wprowadzone na rozprawie głównej w ramach postępowania
dowodowego i kiedy są właściwe, żeby włączyć je do oceny dowodowej sądu.
Strona 4
Błędna ocena, jak można zrealizować przeprowadzenie dowodu na rozprawie głównej – szczególnie
policja – przedstawia w skutkach częsty i w następstwach poważny błąd.
Rozprawa główna kończy się przemówieniami końcowymi, ostatnim słowem i wyrokiem po naradzie
(§§ 258, 260 k.p.k.). Wybitne znaczenie ma tutaj zasada swobodnej oceny dowodowej przez sąd (§
261 k.p.k.). „O wyniku postępowania dowodowego rozstrzyga sąd po zaczerpnięciu z istoty
rozprawy swojego swobodnego przekonania“.
Oznacza to, że w niemieckim procesie karnym nie ma żadnych formalnych uregulowań ciężaru
dowodowego jakiegokolwiek rodzaju. Wartość środków dowodowych mierzy się po tym, jak te środki
dowodowe są w stanie przyczynić się do pełnego sędziowskiego przekonania o dowiedzeniu
popełnienia czynu albo przeciwnie. Jeżeli to pełne sędziowskie przekonanie o dowiedzeniu
popełnienia czynu nie zostanie zrealizowane, to sąd musi orzec o uniewinnieniu. Sąd jest związany
oskarżeniem tylko poprzez § 264 k.p.k. o tyle, że sam może rozstrzygać o wymienionym tam czynie –
konkretnym życiowym stanie faktycznym. Dlatego też przedmiotem wyroku nie może być czyn,
nieobjęty oskarżeniem. Ustawową oceną czynu przez prokuraturę w akcie oskarżenia sąd nie jest
związany.
Instancja zaskarżeniowa
Zasadniczo skazanemu oraz prokuraturze, a także innym (oskarżyciel posiłkowy) przysługuje
zaskarżenie apelacji albo kasacji. Dla apelacji charakterystyczne jest to, że ponownie odbywa się
całkowita rozprawa główna z postępowaniem dowodowym i w tym zakresie jest wprowadzona nowa
kwintesencja rozprawy głównej, która jest następnie podstawą wyroku apelacyjnego. Apelacje
przysługują jednak tylko na wyroki Sędziów Karnych i Sądów Ławniczych, a więc wyroki Sądu
Powiatowego. Apelacje nie przysługują na wyroki Izb Karnych Sądu Krajowego – tutaj są
rozstrzygane ważkie przestępstwa z konkretnym prognozowaniem kary od 4 lat pozbawienia wolności
w górę.
Kasacja na wyrok karny jest zawsze możliwa, niezależnie od ciała orzekającego, które wydało wyrok.
Decydujące dla kasacji jest jednak to, że sprawdza ona wyrok tylko pod kątem naruszenia przepisów
ustawowych (§ 337 k.p.k.) i nie zna nowego postępowania dowodowego.
Strona 5
Ma to taki skutek, że wykreowanie sędziowskiego przekonania na podstawie swobodnej oceny
dowodów poprzez rewizję może być sprawdzone tylko w ograniczonym stopniu. Jednak obowiązują
tak samo arbitralne oceny dowodowe, jako błędne pod względem prawnym, jak wadliwe i niepełne
wyjaśnienie oceny dowodowej przez sędziego. Sąd kasacyjny może w szczególności sprawdzić, czy w
wyroku został zrealizowany obowiązek wyczerpującej oceny wszystkich dowodów, czy ocena
dowodowa jest bez błędów, to znaczy w szczególności nie jest niespójna, niekompletna, niejasna, ani
naruszająca zasady logicznego rozumowania albo pewnych zasad wynikających z doświadczenia.
W świetle ustawowo-rewizyjnych sprawdzeń swobodna ocena dowodów przez sędziego nie jest
tak wolna, jak by się to wydawało na pierwszy rzut oka. Szczególnie sędzia ma znaczne obowiązki
wyjaśniania; musi rozważać bezbłędnie w ramach swobodnej oceny dowodów, zgodnie z normami
orzecznictwa Sądu Najwyższego.
Przestępczość zorganizowana
Z uwagi na zadany mi temat chciałbym odrębnie rozważyć jedynie problemy przy przeprowadzaniu
dowodów w przypadku ciężkiej przestępczości zorganizowanej.
Przedmiotem swobodnej oceny dowodów i związanego z tym przeprowadzenia dowodów na
rozprawie głównej są obok przyznania się oskarżonego, które nie jest żadnym środkiem dowodowym,
jednak jest jako taki oceniany, w szczególności środki dowodowe świadków, biegłych, także w formie
ekspertyz instytucji, dowody z dokumentów, przedmioty oględzin oraz akta organów i sądu.
Żeby zebrać takie środki dowodowe, prokuratura i organy policji mogą posługiwać się jawnymi i
niejawnymi czynnościami śledczymi. Jawne czynności dowodowe są to wszystkie przeprowadzone
dowody, które z zewnątrz występują jawnie i które dlatego są (mogą być) także znane podejrzanemu
już podczas toczącego się śledztwa. Są to szczególnie przesłuchania świadków, przesłuchania
podejrzanych, przeszukania i zabezpieczenia dowodów. Także żądanie akt i stosowanie technicznego
nagrywania, video z kamer kontrolnych, zdjęcia z bankomatów itd. są takimi jawnymi metodami
śledczymi. Te nie stwarzają w kontekście rozprawy głównej żadnych problemów prawnych, zawierają
jednak niebezpieczeństwo, że każdorazowo w przypadku wysoko zorganizowanych form
przestępczości zorganizowanej dowody mogą zostać sfałszowane albo można na nie wywrzeć wpływ
(groźby wobec świadków i tak dalej).
Strona 6
Dlatego w zakresie ciężkiej przestępczości grupowej a także przestępczości zorganizowanej regularnie
najpierw śledzi się niejawnie.
Odnośnie metod czynności niejawnych należy ponownie rozróżnić zasadniczo dwie grupy
przeprowadzania dowodów. Jedna to niejawne przeprowadzenie dowodów, które w późniejszym toku
postępowania, najpóźniej jednak przed końcowym wysłuchaniem sędziowskim podejrzanego, a więc
przed zakończeniem postępowania przygotowawczego, zostają ujawnione. Należą do nich kontrola
telekomunikacyjna (§ 100a k.p.k.), podsłuchy, to znaczy odsłuchiwanie wypowiadanych niepublicznie
słów (§§ 100c, 100f k.p.k.), ściągnięcie danych o połączeniach telekomunikacyjnych (§ 100g k.p.k.),
krótkotrwała albo długotrwała obserwacja podejrzanego włącznie z wykonaniem zdjęć z obserwacji
(§ 100h ustęp 1 nr 1 k.p.k.) albo użycie środków technicznych (§ 100h ustęp 1 nr 2 k.p.k.); to może
być na przykład kontrola video, nadajnik GPS i podobne) albo poprzez ściągnięcie danych zgodnie z
§ 100i k.p.k. za pomocą (umieszczenia w pobliżu docelowego abonenta urządzenia spełniającego rolę
fałszywej stacji bazowej) IMSI-Catcher ew. zapytanie o tak zwane numery urządzeń IMEI w
przypadku telefonów komórkowych. Wszystkie te dowody łączy to, że za pomocą środków
technicznych w szerokim rozumieniu częściowo dokumentują konkretny życiowy stan faktyczny w tej
lub innej formie i dlatego później mogą być bezpośrednio udostępnione w postępowaniu dowodowym
na rozprawie głównej niepodrobione i nieprzefiltrowane. Tak samo biegli muszą ocenić odpowiednie
nagrania i przekazać sądowi dowód i granice wartości dowodu.
Akta sprawy
§ 199 ustęp 2 zdanie 2 k.p.k. określa, że wraz z wniesieniem oskarżenia „akta” przedkłada się sądowi.
Co jest aktami w niemiecki procesie karnym, ustawa pozostawia otwarte.
Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem sądów najwyższych akta muszą także, żeby zadośćuczynić
zasadzie uczciwego postępowania (art. 6 Konwencji praw człowieka), zawierać pełną dokumentację
śledztwa, włącznie ze wszystkimi podjętymi w śledztwie krokami policji i prokuratury, które są
niezbędne dla oceny czynu i problemu winy. Do nich należą wszystkie dane (zdjęcia, video, dane
komputerowe, odsłuchane rozmowy telefoniczne), dowody rzeczowe i akta dodatkowe. Wynika z
tego, że wszelkie kroki śledztwa – także w przypadku czynności niejawnych – muszą być przypisane
policji, prokuraturze i sędziemu śledczemu (poprzez sprawozdania, o ile nie zostały sporządzone
żadne protokoły, wnioski albo postanowienia, inaczej niż to zawsze pokazane jest w telewizyjnych
kryminałach).
Strona 7
Nie są ujęte akta podręczne, które oczywiście powinny zawierać tylko wewnętrzne decyzje procesowe
prokuratury (sprawozdania, notatki służbowe, rozważania o właściwości wewnętrznej organu i tak
dalej). Jeżeli istotne informacje o problemie czynu i winy umieszcza się w aktach podręcznych, to
muszą one także zostać ujawnione sądowi (i zgodnie z § 147 ustęp 1 także obrońcy).
Niejawne przeprowadzenie dowodu bez ujawnienia następczego.
Problematyczne jest przeprowadzenie dowodu, którego przebieg i pozyskanie nie jest jawne na
późniejszej rozprawie głównej. To dotyczy szczególnie informacji od informatorów, od osób
zaufanych, od śledczych pod przykryciem i częściowo także informacje w ramach ochrony świadka, w
których każdorazowo nie są jawne ich miejsce zamieszkania i pobytu, ewentualnie także nowa
tożsamość.
Charakterystyczne dla przypadków ciężkiej przestępczości zorganizowanej jest najczęściej to, że na
początku , kiedy rozstrzyga się o wszczęciu postępowania przygotowawczego, znane są tylko niepełne
informacje z ograniczonymi teoriami śledczymi. Tutaj pomaga najczęściej rozpoznanie od
informatorów, osób zaufanych i rzadziej śledczych pod przykryciem (tak zwane źródła), które potem
umożliwiają właściwą koncepcję śledczą dla nacechowanych techniką niejawnych metod śledczych z
późniejszym ujawnieniem. Ogromne znaczenie ma to, że te źródła nie mogą być także następczo
usunięte.
Żeby można było wykluczyć ich następcze ujawnienie, to te przeprowadzone dowody nie mogą być
udokumentowane w aktach sprawy postępowania śledczego i karnego, ponieważ są one przedkładane
sądowi wraz z wniesieniem oskarżenia i muszą zostać oddane do dyspozycji w nieograniczonym
zakresie także obronie.
To przeprowadzenie dowodu zostaje dlatego udokumentowane w aktach generalnych - grupa sygnatur
akt 411 prokuratury ew. w porównywalnych aktach organów policji. Prokuratorzy zajmujący się
śledztwem nie mogą znać tych akt, tak, żeby uniknąć niebezpieczeństwa przekazania o nich - jako
świadków - informacji na rozprawie głównej. W Cottbus takie akta są prowadzone przez samego
kierującego jednostką.
Poprzez to unika się przesłuchania w charakterze świadka kierującego jednostką, ponieważ na
przesłuchanie go o treści akt 411 w charakterze świadka Najwyższy Urząd Federalny, to znaczy
Ministerstwo Sprawiedliwości nie udziela pozwolenia na złożenie zeznań. Do czegoś takiego
Strona 8
Ministerstwo jest uprawnione wtedy, kiedy zagrożone są ważne interesy kraju. Zajęcie tych akt przez
sąd nie jest możliwe, ponieważ w tym zakresie miałby miejsce, zgodnie z § 96 k.p.k. zakaz
oświadczeń Ministerstwa Sprawiedliwości.
Dowody, które są przeprowadzane w ten sposób, mogą dlatego zostać wprowadzone tylko pośrednio
przez świadka ze słyszenia, z reguły policyjnego oficera prowadzącego źródło. Ta forma pośrednictwa
w aktach ew. przed sędzią jest dlatego zazwyczaj zwana także przesłuchaniem źródła. W związku z
faktem, że złożone w przesłuchaniu źródła informacje odnoszą się do odpowiednich informatorów /
osób zaufanych / śledczych pod przykryciem, to może zostać przesłuchany (tylko) oficer prowadzący.
Posiada on ograniczone zezwolenie na złożenie zeznań, tak, że nie może podawać żadnych informacji
o tożsamości tych osób i metod policyjnych w związku z tymi formami czynności niejawnych.
Wartość dowodu z takiego rozpoznania jest mocno ograniczona, ponieważ ani dla sądu ani dla
oskarżonego albo obrońcy nie jest możliwe ich sprawdzenie za pomocą pytań dodatkowych albo
uzupełniającego przeprowadzenia dowodu. Reguły uczciwego postępowania znajdują się dlatego na
styku. Toteż orzecznictwo sądu najwyższego uznało, że takie środki dowodowe same nie mogą
prowadzić do osądzenia.
Podsumowując należy dlatego ustalić, że przeprowadzanie dowodu niejawnego bez ujawnienia
następczego środka dowodowego co najwyżej może mieć znaczenie osłonowe w postępowaniu
przygotowawczym. Sędziowskie przekonanie dla wyroku karnego musi się w każdym razie opierać w
przeważającej części na innych środkach dowodowych.
Tym niemniej dowody te mają duże znaczenie przy zwalczaniu przestępczości grupowej ew.
zorganizowanej, ponieważ częściej mogą zostać w ten sposób uzyskane informacje ew. aktualne
informacje okazjonalne, na przykład o identyfikacji i składzie grupy przestępczej, o faktycznie
użytkowanych numerach telefonów, jako przesłanki do skutecznej kontroli telekomunikacyjnej itd. Są
one częstokroć także pomocne przy łapaniu grup sprawczych na gorącym uczynku. Takie informacje
mają dlatego tylko wtedy wartość, kiedy prowadzą do innych środków dowodowych, które mogą
zostać jawnie wprowadzone na rozprawę główną.
Na zakończenie jeszcze uzupełnienie:
Strona 9
Skazanie za handel środkami odurzającymi / posiadanie
bez zabezpieczenia środków odurzających
Zasada swobodnej oceny przez sąd rozpoznający stanowi także, że za przestępstwa o środki
odurzające mogą nastąpić osądzenia, kiedy nie zostały zabezpieczone żadne środki odurzające. Jednak
praktyka pokazuje, że prokuraturze brakuje z reguły w takich przypadkach ważnych informacji. W
drodze oszacowania (na korzyść oskarżonego) takie brakujące informacje, na przykład przy
zawartości substancji czynnej, mogą zostać zniwelowane. Utrudnieniem jest tutaj to, że przy
zwalczaniu przestępczości narkotykowej jest rozpowszechnione koronne uregulowanie artykułu 31
ustawy o środkach odurzających. Zgodnie z nim uzyskuje złagodzenie kary ew. w określonych
sytuacjach także całkowite zwolnienie z kary współsprawca, który ujawni swoją wiedzę i umożliwi
poprzez jego własny udział w czynie w skazaniu innych osób. „Kto pierwszy mówi, otrzymuje
najwyższy rabat”.
Ta właściwie bardzo skuteczna reguła ma oczywiście wadę, że jest widoczna tendencja obciążania w
przypadku świadków koronnych. To prowadzi potem w ramach swobodnej oceny najczęściej do
wyniku, że zeznanie stoi przeciwko zeznaniu, które nie może tworzyć pełnego sędziowskiego
przekonania. Jednak jest możliwe w związku z innymi środkami dowodowymi, żeby osądzić
przestępstwa o środki odurzające także bez zabezpieczenia środków odurzających każdorazowo
wtedy, kiedy inne środki dowodowe wspomagają dokładność i nośność zeznań świadków.
Ostatecznie przecież także niemieckie organy ścigania karnego w ramach takich śledztw dążą, żeby co
najmniej zabezpieczyć raz większe a raz mniejsze ilości środków odurzających, w celu zapobiegnięcia
niepewności przeprowadzonego dowodu na rozprawie głównej.
Dziękuję za Państwa uwagę
Bernard Brocher