Wilno na przelomie XX-XXI wieku: pamięč i

Wilno na przelomie XX-XXI
wieku: pamięč i rvspolczesnošč
(na podstarvie rvybranych esejow
Czeslawa Milosza, Tomasy Venclovy i
Vaidotasa Daunysa)
Vilnius XX-XXI amžių lūžyje:
atmintis ir išsipildymas (Česlovas
Milošas, Tomas Venclova ir Vaidotas
Daunys)
Malgorzata KASNER
Instytut Badah Interdyscyplinarnych
AL
Unhversytet
Warszawski
ul. Krakowskie Przedmiešcie 26/28, 00-927
IVarszcnva, Polska
Streszczenie
Refcrat (na podstawic wybranych tekstovv Cz. Milosza, T. Vcmclovy, V. Dau­
nysa) ma z založenia charaktcr szkicovvy. Dotyczy zagadnienia tožsamošci „miasta pogranicza", jak często okrešlana jest stolica Litwy. Czym się charakteryzuje
„miasto pogranicza"? Co \vplywa na charakter, specyfikę nowoczesnej stolicy
Republiki Litewskięj i jaki ma to związek z wielokulturową i wielonarodową tradycją? VVspolczesny Vilnius to takže miasto „nakladających się" i często „niespojnych" pamięci: litevvskicj, polskiej, žydovvskicj, bialoruskiej, rosyjskiej. Jak więc
\vygląda przekraczanic granic „\vilcnskich" mitovv i stcrcotyp6w? Dla podejmo\vanego tematu vvažnym kontckstem będzic takže szcrsza pcrspektyvva: dzicjow
Europy Šrodko\vo-Wschodnicj.
SIowa kluczowe: miasto pogranicza, pamięč, miasta-palimpscstu, krajobraz
kultitrowy.
Santrauka
Šiame straipsnyje, remiantis Česlovo Milošo, Tomo Venclovos, Vaidoto
Daunio eseistiniais tekstais, gvildenamas „paribio vietos", kaip dažnai yra vadi­
nama Lietuvos sostinė, tapatybės klausimas. Kaip ši „paribio vieta" galėtų būti
charakterizuojama? Kaip jos samprata veikia šiuolaikinės Lietuvos Respublikos
charakterį, specifiką, ar turi sąsajų su daugiakultūrinc ir daugiataute Lietuvos
sostinės interpretavimo tradicija? Šiuolaikinis Vilnius yra taip pat daugiasluoks­
nių, „nerišlių atminčių" erdvė: lietuvių, lenkų, žydų, baltarusių, rusų. Kaip aps­
kritai atrodo vilnietiškų mitų ir stereotipų ribų peržengimas? Svarbiu kontekstu
194
Malgorzata Kasner. W I L N O N A P R Z E L O M I E X X - X X I W I E K U : P A M I Ę Č I W S P 6 L C Z E S N 0 Š Č
šiai problemai išaiškinti pasitelkiama platesnė perspektyva: Rytų ir Vidurio Eu­
ropos istorija.
Esminiai žodžiai: paribio vieta, miestas palimpsestas, kultūra.
1
Norman Davies we wstepie do ksiąžki o Wroclawiu pt.
napisal:
Mikrokosmos
Europa roi się od miast, ktore przez stulecia zmienialy swoje powiazania etniczne i kulturowe. Jest tež pelną ludzi, ktorzy bardziej trzymają się zakorzenionych w swiadomosci zbiorowej mitow niž rzeczyvvistošci historycznej.
W mojej „Europie" wskazalem na analogiczne doswiadczenia takich miast,
jak Strasbourg, Wroclaw, Lvov i Kiev. A može raczcj powinieniem napisač:
Strassburg, Breslau, Lwiw i Kyjiw? Czcslaw Milosz, Polak pochodzacy z
Litwy, nazwal swoje rodzinne Wilno/Vilnius/Vilna miastem „semantycznego
nicporozumienia. [...] W podobnym duchu o swojcj „krzywej edukacyjnej"
pisze nicmiecki autor Guntcr Grass, ktory urodzit się przed wojna w micšcie
Danzig, ale utrzymuje bliskie kontakty z powojennym Gdanskiem.'
2
Wilno, Gdansk, Wroclaw - to miasta wielu imion . To takže „wieloimienne miejsca pamięci" , z ktorych každa chcialaby przejąč rolę tej
jedynej i prawdziwej. „Nievviele jest miast w Europie, ktore by byry poddawane takim mitologizacjom jak Wilno. Rozumiem przez to opowiesci
wzictc z przcszlošci, i nickoniccznic zgodnc z faktami. Historia tcgo mia­
sta jest tak dziwaczna, že po prostu zaprasza, žcby przcnosič j ą w wymiar
bašni, co tež nicraz czyniono i opovviešci zmienialy się zalcžnic od tcgo,
kto opowiadal: czy byli to Litwini czy Polacy, Žydzi czy Bialorusini. [...]
Niestcty, przyježdžając do Wilna zawsze mam wrazenic, že trzeba tu chodzič jak po cienkim lodzie i nic wystarcza tutaj bye czlowickiem, bo každego natychmiast zapytają, czy jest Litwincm czy Polakicm, Žydėm czy
Nicmccm, jakby ponury wiek dwudzicsty, wick ctnicznych podzialow,
trwal tu dalcj w najlcpszc" - rozpocząl swoje wystapicnic w Wilnic w
2000 roku Czcslaw Milosz. A Tomas Venclova, w duchu emigracyjnego
Dialogu o Wilnic, kontynuowal: „Sama atmosfera miasta, w ktorym jcstcsmy, nastraja do rozmowy o pamięci. [...] Od konca XIX wicku nicmalžc do dzisiaj nicjeden moj rodak wolal dzielič micszkancow miasta
na „prawdziwych gospodarzy - Litwinow" i demonizowanych „obcych"
3
4
195
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
[...] Mam nadziej?, ze obecnie ta chec przywlaszczenia, b?dacej wlasnoscia^wszystkich - pamieci, jest przeszlosciaj' .
Litewsko-polsko-niemieckie „praktyczne cwiczenia z pami?ciaj'
mialy ogromne znaczenie dla problematyki, ktora w europejskich badaniach naukowych pojawila si? juz w koncu lat 70. XX wieku . Pazdziernikowe spotkanie Noblistow bylo na Litwie pierwsza_ publiczna. debate o
miejscach pamieci, a dokladniej o utraconych i/lub wykluczonych (zapomnianych) miejscach pamieci. „Pamiec - to jedno z najbardziej lubianych
slow nacjonalistycznych. [...] Wedlug nich, najwazniejszym jest zapami?tac to, co jest „swoje" - swoje bohaterskie czyny i zwyci?stwa, swoich
bohaterow i geniuszow (ktorzy nie zawsze sa. bohaterami i geniuszami) i,
przede wszystkim, swoje krzywdy i m?ki, z powodu ktorych zawsze win?
ponosza. „obcy"" , - przestrzegal T. Venclova podczas dyskusji w wilenskim ratuszu. Dalej dodawal:
5
6
7
8
W kulturze, jak się wydaje, wspólzawodnicza mechanizmy pamięci i zapomnienia, i oba są potrzebne. Ješli wadliwe i okrutne, niszczące pamięč utopie
zmuszają czlowieka do degradacji, to przesadny kult pamięci odręrvvia i paraližuje, zamienia kulturę w zacinającą się plytę... Pisarz, a patrząc gtębiej,
každy czlowiek powinien wypowiedziec pcwna unikalną prawde, która się
nie zgadza z przyjętym w spoleczeñstwie lub spoleczeñstwu narzuconym monologiem. A więc, istnieje wiele odmian pamięci i chcialbym wierzyé, že w
wieku XXI zwyciezy pamięč wierna rožnorodnošci i czlowieczeñstwu.
9
Aktualnym i wcia^z otwartym pytanicm badawczym jest: jak t? wiclorakosc pami?ci opisac; jak zbudowac model badañ miasta-palimpsestu, w którym „[...] zapisanc sa. rozne, nakladajacc si? na sicbie warstwy
przeszlosci. Nie wybieramy z nich tcgo, co nam aktualnie odpowiada,
lecz przyjmujemy, zc stanowia. ciqglosc i tylko w calosci opowiadaja. nam
prawdziwa. histori? miejsca" . Wzory takich opisów mozemy znalczc,
m.in. w twórczosci Czeslawa Milosza (1911-2004)", Tomasa Vcnclovy
(1937) i Vaidotasa Daunysa (1958-1995)' . Twórców nalcza^cych do
róznych wilcñskich czasoprzcstrzcni, pola^czonych - niczym nicrozcrwalnym w?zlcm - Wilnem. Dla Cz. Milosza bylo to przcdc wszystkim Wilno
- mi?dzywojcnne i polsko-zydowskic, dla T. Vcnclovy i V. Daunysa to
radziccki Biinbuioc i Vilnius - stolica odrodzoncj Rcpubliki Litcwskicj.
10
12
3
O wyborzc autorów i doborze tckstów zdccydowala cccha wspólna
wymicnionych twórców: wspólnota tradycji miqdzykulturowcgo dialogu.
w którym aktywnic uczcstniczy wicloimicnnc miasto
Vilnius-Wilno-Vil-
196
Malgorzata Kasner. WILNO NA PRZELOMIE XX-XXI WIEKU: PAMIĘČ 1WSPÖLCZESNOSC
nia-Bwibwoc-Vilnae:
„Žodis sutveria miestą, vardas pašaukia. O kaip
ištari juos abu, išvysti miestą ne vien esantį, bet ir atsišaukiantį. Pabelsk
į vartus, gailestiguosius. Pamatysi: miestas todėl yra, kad atsiliepia" .
To ci, ktörzy - jak powiada Cz. Milosz we wstepie do „Szukania ojczyzny" - „czują się žle w kulturach etnocentrycznych. Užytecznošč takich
osobniköw na tym wlasnie može polegač, že tworza „tkankę lączną" tam,
gdzie sprzeczne narodowe lojalnošci zdająsię nie do pogodzenia" .
14
15
2
Co najmniej z dwöch powodöw, z racji swej barokowosci i rožnorodnošci
narodowosciowej, Wilno dolącza do dlugiego lancucha miast Europy Šrodkowej, do ktörego naležą Bratyslawa, Czerniowce, Lublana, Triest. Jest w
tym lancuchu najbardziej na pölnoc wysunietym ogniwem (tak jak Saraje­
wo - najbardziej poludniowym). Mentalnošč wiccznego pogranicza nabrala
na Balkanach, jak wiadomo, tragicznego wymiaru. Na Litwie wszystko przebiegalo spokojniej, z czasem jednak miasto i tu stalo się jablkiem niezgody.
W zasadzic nicmozliwc jest möwienie o tym bezstronnic, ponicwaz rözne tradycje stworzyry odrębne mity, ktöre sąnie do pogodzenia. [...] Wyrwanie sie
z tej sieci konkurujących ze sobą mitologu wydaje się beznadziejne, jednakže
trzeba spröbowac' .
6
Wydawac by się moglo, že przemiany spoleczno-polityczne w Europie Srodkowowschodniej na przelomie XX i XXI w. stworza korzystne
warunki dla prowadzenia przyjaznego dialogu sąsicdzkiego: wolnego od
komplcksöw, arogancji i narodowych egoizmöw. Jednak dziesięciolecia
przcmilczen i falszowania historii w warunkach nicpodlcglošci uruchomily lawine zaintcrcsowania dzicjami wlasnych narodöw i swoista cksplozję
pamięci. Odkrywanic „bialych plain", burzenie pomniköw i stawianie nowych, a takžc uwolnienic mitöw i stcrcotypöw, staly się nieodlącznymi
clemcntami tego procesu :
17
Bcz mala pöl wicku tcmu, w wyniku drugicj wojny swiatowcj, nastąpil wiclki
exodus Iudnošci zc wschodu na zachöd i to olbrzymic wydarzenic nie otrzymalo w slowic pisanym wyrazu na jego miarc. W Polscc nalcžalo ono do
tkanki žycia, ktörej przemilczanicm zajmowala sic oficjalna prasa, pracowicic
budując swoj swiat na niby. Jednak dla setek tysięcy rodzin byla to najbar­
dziej dotykalna, codzienna rzeczywistose: nowc „tu" i zostawionc „tam", ciągla pamięč i nowc pokolenia vvychowanc w poczuciu, že gdzieš tam, dalcko,
są rzeki, pagörki, lasy, drogi, wioski kraju ich rodzicow i dziadköw. Do tego
trzeba dodad ezęste zamknięcic ust z rožnych powodöw, strach, ktöry nieraz
197
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
tež svvojej narodo\vošci, a otrzymamy sytuację traumatyczną, ktora naznaczyla vviele žyciorys6w.
18
Cz. Milosz i T. Venclova, „dwaj poeci, jeden polski, drugi litevvski wychovvali się w tym samym miešcie" . Stalo się to dla nich wystarczającym
povvodem do rozmovvy, do dialogu. W opublikovranym w 1979 r. w Kulturze J. Giedroycia Dialogu o Wilnie po raz pienvszy w historii stosunkow polsko-litevvskich, odwažnie, otvvarcie i bezkompromisowo movvili
o „svvoim" miešcie: miešcie niezwyklej urody i czaru, ale takže - podzia16w i swoistej amnezji kulturovvej. „Spravva naturalnie zahacza o Wilno.
Istnieje specyficzna litevvska mitologia Wilna; sądzę, že odgryvvala ona w
dziejach tego miasta większą rolę niž na przyklad stosunki ekonomiczne.
Dla Polak6w Wilno bylo ošrodkiem kulturalnym na Kresach, wažnym,
ale przeciež prowincjonalnym. Dla Litwin6w to symbol ciąglošci oraz
tožsamošci historycznej, coš w rodzaju Jerozolimy" , - pisal T. Venclova.
Dla Milosza, ktory opuszczal Wilno w wieku 29 lat, pozostalo miastem
dojrzevvania i mlodošci: „W Wilnie przežylem swoj vviek chlopięcy, kiedy myšlalem, že žycie uložy mi się jakoš zvvyczajnie, i dopiero požniej
vvszystko w tym žyciu zaczęlo się przekręcač, tak že Wilno zostalo dla
mnie punktem odniesienia jako možlivvošč, možlivvošc normalnošci" . Z
kolei Venclova, ktory w Wilnie mieszkal do 40 roku žycia, zupclnie inaczej postrzegal miasto:
19
20
21
M6wisz, že dla Ciebie NVilno to možliwošč normalnošci. Dla mnie normalnošcią nigdy nie bylo. W dziecinstvvic bardzo silnie, choc nicjasno odczuwalem, že šwiat jest zwichnicty, wywrocony, okaleczony. Požniej zacząlcm
myšleč - i wlašciwic myšlę dotychczas - žc žyjemy juž po koiicu švviata, co
zrcsztąnie zwalnia nas od žadnej odpowiedzialnošci. W moim Wilnic istnialy
tylko cnklawy dające jakieš pojecic o tym zaginionym normalnym švviecic.
22
23
Pomimo traumy wojcnncj, zložony krajobraz kulturovvy Wilna zachovval się w jego architekturze, pcjzažu, ludziach... W opinii Cz. Mi­
losza i T. Vcnclovy byla to sytuacja normalna: odvvicczna, zakorzeniona.
Miasto svvojej mlodošci Milosz nazyvval miastem pomicszanych i zachodzących na siebic stref, jak Triest czy Czcrniowcc. A T. Venclova (w innym micjscu) przyvvolyvvat czasy przclomu XIX i XX wicku:
W czasach Bachtina, rovvniež vvczcšnicj i požniej, VVilno liczylo kilka dzicsiątkovv narodowošci (spisy ludnošei w czasach radzieckich rejestrują nawct
osicmdzicsiąt, chociaž \vtcdy zvvyklo się niektore z nich utožsamiač z Ro-
198
Malgorzata Kasner. WILNO NA PRZELOMIE XX-XXIWIEKU: PAM1ĘČ IWSPOLCZESNOSC
sjanami). [...] Siedem grup narodowosciowych, czasem nie najwiekszych,
jednakowo zakorzenionych w miešcie od czasow sredniowiecza, zwyczajowo uwaza się za historyczne" . Jednak „žadna z tych narodowosci nie može
twierdzic, iž Wilno naležy wylacznie do niej. Ten niemalže nieprawdopodobny amalgamat jezykow, tradycji narodowych, jak rowniez religii, ktory lekccwazyl granice polityczne, zawsze rzucal sic \v oczy przybyszom, podczas gdy
mieszkancy uwazali, že inaczej wszak byč nie može.
24
25
Wielkie miasta (w szczegolnošci stolice) są ze swej natury wielokulturowe, ale tylko niektore z nich są pograniczne . To te, w ktorych stale
i aktywnie przebiega proces osmozy etniczno-kulturowej : zetknięcia i
przenikania się narodow, grup etnicznych, jezykow i kultur (w tym symboli i mitow). To moim zdaniem miasta na styku kultur, cywilizacji, wymykające się jednoznacznym opisom :
26
27
28
W wypadku nowoczesnego miasta „pogranieze" daje mozliwosc odejscia od
tradycyjnego, narodowocentrycznego pisania historii miast. [...] Ješli przyjmiemy, že pogranieze nie jest zjawiskiem jedynie „przygranicznym", lecz
odnosi sic do sasiedztwa i wspolistnienia kultur, možna przyjąč, že termin ten može pclnič istotną funkeję (inspiraeję) w konstruovvaniu monografii
miast.
29
Bez wiekszych watpliwosci možna stwierdzic, že Wilno bylo i jest
miastem pogranicza: Wschodu i Zachodu, katolicyzmu i prawoslawia,
Baltow i Slowian. Zdaniem T. Vcnclovy:
Stolica, a zarazem miasto pogranicza - oto kolcjny paradoks, ktory stal sic
udzialcm Wilna. Položcnic w zachodnicj częšci Wiclkicgo Ksiestwa Litcvvskiego, nicdalcko rubiežy z zakonem krzyžackim, požnicj znalazlo się na
wschodnich kraneach Rzcczypospolitcj Obojga Narodow, będąc niejako cen­
trum cywilizacji katolickicj na obrzežach zicm ruskich. Status pogranicza
zachowalo Wilno takžc w wicku XIX, w latach micdzywojennych, a nawct
w czasach okupaeji sowicckicj. Rowniez dziš litewska stolica lcžy nie w cen­
trum panstwa, ale na jego wschodzic, zalcdwic trzydzicšci pare kilomctrow
od granicy z Bialorusią. Niczalcžnic wiec od przemian historycznych i zmicniających się granic Wilno pozostajc miastem pogranicza.
50
Centrum i pogranieze zarazem. Na tym wlasnic polcga jego wyjatkowosc, stąd biorą się takžc licznc konsekwencje: nie tylko narodowc,
jczykowc, rcligijnc, ale takžc tozsamosciowe, czyli zwiazanc z pamięcią.
Pytanie o to, kim jestem w przestrzeni, ktorą najezęseiej odzicdziczylcm
199
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
po tych, których dziš juž nie ma, jest zasadniczym w przypadku mieszkañców takich miast, jak Wilno, Kaliningrad, Wroclaw czy Gdansk.
3
Totalitaryzmy i ich konsekwencje (Holocaust, przesiedlenia, obozy
koncentracyjne i lagry) gruntownie zmienily skomplikowana tkankę spoleczno-kulturowa miast pogranicza. Pozostawily po sobie przestrzenie
kulturowego kontrapunktu, w których nic nie jawi się w caloáci: miasta
o przerwanej ciąglošci. To takže częšč dziejów stolicy Republiki Litewskiej:
Sklad narodowoáciowy miasta w krótkim czasie bezpowrotnie się zmienil.
Zachód wyrazil zgodę na to, by Wilno przypadlo Zwiazkowi Radzieckiemu,
przez co stalo się częšcią zsowietyzowanej Litwy. Žydzi prawie zniknęli z
miasta [...]. Z Polakami bylo podobnie jak ze Šlązakami i Niemcami z Prus
Wschodnich. Mieli raczej nielatwy wybór - mogli wyjechaé lub stač się obywatelami radzieckimi. Z drugiej možlivvošci skorzystali jednak nieliczni. W
latach 1945-1946, kiedy stalo się jasne, že miasto nie wróci do Polski - okolo
stu tysięcy Polaków - ponad polowa mieszkających w Wilnie - w eszelonach
wyjechalo w kierunku Warszawy. [...] Po dziesięciu latach dolączyly do nich
jeszcze dziesiątki tysięcy.
31
W pierwszych latach po wojnie miasto opustoszalo. Pustkę došč szybko zaczcli wypelniac przybysze z glebi ZSRR, a przede wszystkim Litwini z calej Radzieckiej Litwy: „Ironia historii sprawila, žc dccyzja Staliną
urzeczywistnita marzcnia Basanavičiusa: miasto po raz picrwszy od czasów srcdniowiccza powrócilo do swcgo pradawncgo języka, aczkolwick
wladza radziecka tego bynajmnicj nic przcwidywala" .
Trud „wrastania w nowa glebę" wiazal się z rozpoznaniem i przyjęciem krajobrazu kulturowego pozostawioncgo przcz wczcánicjszc pokolenia Wilnian, które w dužcj częšci mówily innymi niž litcwski jczykami.
To jednak zdaniem V. Daunysa nic oznaezalo, žc miasto bylo nic-litcwskic:
32
33
Wiclu wydaje się, že Litwini to tylko symboliczni budowniczowic swcgo
najwaznicjszcgo miastá. Powatpicwa się, co do istnicnia budovvniczych Litwinów. Powiada się, žc Litwini są wicániakami z natury. Takic wypowicdzi
swiadcza. nic o tym, kim Litwini w rzcczywistosci byli, lecz o tym, co w rzcczywistosci istnieje w glowach dzisicjszych Litwinów. W takich glowach Wil200
Malgorzata Kasner. WILNO NA PRZELOMIE XX-XXIWIEKU: PAMIĘČ I VVSPOLCZESNOŠČ
no jako stale tworcza rzeczyvvistošč nie istnieje. Wilno postrzegane jest jako
dziedzictvvo muzealne lub jako administracyjne monstrum lub jako obiekt
analitycznych roztrząsan. Tymczasem takich obiekfow jest vviele. VVlašnie
dlatego nie jest jasne, w jaki sposob Wilno dla Litwin6w ma byč svvojskie i
szczegolne.
34
V. D a u n y s b u d o w a l s w o j ą w s p o l n o t o w ą t o ž s a m o š č - w i l e n s k o š c w
o d w o l a n i u d o tradycji M i c k i e w i c z o w s k o - M i l o s z o w e j : „Tu sakai:
žiuokime, niekas nešaukia".
3S
Tu klydai. Tai aš šaukiau" .
„Va­
Navviązanie dia­
logu z A . Mickievviczem otvviera poetę na Innego, na j e g o d o š w i a d c z e n i e
36
i kulturę: „Kai ištarsime žodi, atpažinsime vienas kitą" . W ten s p o s o b
slowo staje się m o s t e m , ktory lączy w s z y s t k i e pokolenia i narodovvošci,
skladające się na pojęcie „wilnianin": „Todėl, kai aš noriu ištarti šį mie­
stą, aš girdžiu visų žodžių almėsi
Bet kartu aš jaukinuosi
vieną
Čia yra ir lietuvis, ir žydas, ir rusinąs, ir lenkas, ir prūsas,
ir totorius. Bet kartu čia nėra nei graiko,
dis, kuris ištartas pavirsta
31
vardu" .
nei žydo...
ir
vienintelį.
karaimas,
Tik vienintelis
žo­
I dalėj: „Pada w Wilnie, pada i tam,
na W i l e n s z c z y ž n i e . [...] Z samej glebi ten p o s z u m , ta vvymovvna c i s z a
parku - zasiedziala, nieunikniona. B ė z t e g o p o s z u m u n i e b y l o b y W i l na. Wilno b y l o b y inne b e z tych svvoich okolic - b e z drzew, b e z parkow,
bez cmentarzy, b e z davvnego napisu na o p u s z c z o n y m grobie, b e z drženia
serca, ktore oznacza, ž e staruszck Sartre n i e mial racji. Sartre povviadal:
„Zlo - to ktoš inny". A oto m y teraz, wsluchani w s z u m drzew, rozmawiający o o p u s z c z o n y c h grobach, m y š l i m y zupelnie inaczcj. Z l o - to b y č
38
g l u c h y m dla i n n e g o " .
Otwarcie na Innego (przemovvicnic \v j e g o j ę z y k u ) to przerzuccnie
mostu, to zlamanie skomplikovvancgo szyfru, ktore ulatvvia zrozumicnic
tajemniczcgo kodu przcszlošci: „ W Wilnie, na s a m y m brzegu "VVilii, lcžy
vvrošnięty w z i c m i ę glaz. C z ę š č pisma, ktore n i e g d y š nieznana ręka na
nim wykula, jest j c s z c z c \vidoczna. M o ž n a tam vvyczytaė zamkniętc k o lišcic zarysy alfy i o m c g i . O t o m a m y p i s m o - w przyrodzic! K i c d y d o tknicmy g o dlonią, kiedy z podnicbicnia w y m o w i m y , kicdy przcczytamy,
39
w t c d y i s a m o Wilno b y č m o ž c n a m s i ę otvvorzy" . Podobnic b y l o \v przypadku T. Vcnclovy: przcstrzcii krajobrazu kulturo\vcgo (tu: architcktury)
byla odczytyvvanicm tajcmniczych znako\v: „Otož architckturę vvilcnską
d o š č w c z c š n i c z a c z ą l c m odbicrac jako znak. M6wila o c z y m š i stavvia40
la jakicš Yvymagania" . W ten sposob tak Venclova, jak i Daunys, stali
się švviadomymi vvilnianami: stražnikami i spadkobicrcami przcszlošci;
budo\vniczymi, ot\vartego na vvielorakošč, litc\vskicgo Wilna o imieniu
201
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
Vilnius. To w moim mniemaniu, wielkie zwyciqstwo ducha Miasta, ktöremu na szczqscie bezskutecznie pröbowano odebrac pamiqc i tozsamosc:
„Robiono wszystko, aby wykarczowac przeszlosc i zaszczepic nowa. mentalnosc. Latwo zrozumiec, ze nie chodzilo wylacznie o burzenie krzyzy
albo o to, ze kina „Casino" i „Adria" nagle stafy si? „Moskwa" i „Pazdziernikiem" (noszy te nazwy dotychczas). Nowa. ideologiq przymusowo
wtlaczano wszystkimi sposobami, i to tak, zeby specjalnie upokorzyc,
pokazac czlowiekowi, ze nie nie jest wart" .
41
4
Wilno jest dzis miastem nowoczesnym: stolica, Republiki Litewskiej,
centrum administracyjnym, politycznym i gospodarczym. Zadania i funkcje, ktöre pelni wprywaja. na jego charakter. Miasto ulega ciajfym przeobrazeniom. Odzyskuje pamie.c i tozsamosc, ale w niektörych wypadkach
zatraca swa. unikalnosc. W 2007 r. w wywiadzie dla Gazety Wyborczej T.
Venclova tak charakteryzowal wspölczesne Wilno:
Wilno to juz calkiem inne miasto. Pojawily siej drapacze chmur, sa^ przedstawicielstwa obcych panstw. Ostatni raz bylo tak dawno temu, moze za czasöw
Giedymina, gdy w Wilnic bywali przcdstawiciele Polski i Zakonu Krzyzackiego. Wilno kwitnie, ma centra handlowe. Prawy brzeg Wilii w zasadzie nie
rözni si? od Rotterdamu - troch? szkoda, bo Wilno powinno sie. od Rotterdamu röznic.
42
Jak aktualnie brzmią slowa A. Samulavičiusa, ktory w paždziernikowym numerze Kultūros barai napisal:
Ostatecznie zniszczyd i radykalnie zmicnič historyczncgo krajobrazu Wilna
nie udalo się navvet przez picčdziesiąt lat okresu sovvieckiego, choč takie chęci ujavvnia niejcden plan urbanistyczncj rckonstrukcji, autorstwa ideologovv
owych czasow. To prawdziwa ironia historii, žc to, czcgo przez dzicsicciolccia nie udalo sic zrcalizowač kolcjnym okupacyjnym rcžimom, w vvarunkach
wolnošci z povvodzcnicm \vprowadza w žycic wlasny „nicpodlcgly" kapital,
nasi lokalni spccjališci od urbanistyki. Ulcgla i przychylna dalszcj „chirurgii"
urbanistyczncj akccptacja spotcczna švviadczy o tym, žc przez dwa dzicsicciolccia niepodleglošci coš znacząccgo stalo sic z naszą svviadomošcią historyczną, a co dopicro movvič o nigdy silnie nie wyražonym, alc obccnic juž
calkovvicic zanikającym, poczuciu cstctyki w architckturzc.
43
202
Malgorzala Kasner. WILNO NA PRZELOMIE XX-XXI WIEKU: PAMIĘČ IWSPÖLCZESNOSC
Niewatpliwie, zachowanie dziedzictwa wielokulturowosci w warunkach ciąglego rozwoju nowoczesnego miasta, jest wielkim wyzwaniem
dla dzisiejszego Wilna. Wydaje się, že wilnianie coraz rzadziej cierpią na
amnezję kulturowa. Wymownym przykladem jest chociažby planowany
na 2009 cykl imprez kulturalno-edukacyjnych Mino - Europejska Stolica
Knltury (2009), ukazujący rožnorodnošč kulturowa miasta, jego wielorakie i zaskakujące oblicza. I tak oto: „Po przejšciu wielu kregöw historii,
po wielokrotnej zmianie przynaležnošci panstwowej, skladu narodowosciowego i modeli kultury, Wilno znowu odzyskalo status sprzed siedmiuset lat - stalo się centrum mlodego paristwa, gotowe przyjąč wyzwanie
Europy" .
44
Przypisy
1
2
3
4
5
6
7
8
N. Davies, Moorhouse R., Mikrokosmos. Portret miasta srodkowoeuropejskiego, Vratislavia-Breslau-Wroclaw, przel. A. Pavvelec, Wydawnictwo ZNAK,
Zaklad Narodowy im. Ossoliriskich-Fundacja, Krakow, 2002, 13-14.
Jak podaje N. Davies imiona Wroclawia to m. in.: Wrotizla, Wretslaw, Presslaw, Bresslau, Breslau.
P. Nora autor i popularyzator pojęcia (franc, lienx de memoire) wyröznil siedem
kategorii curopcjskich miejsc pamicci: historiograficzne, fundacyjne, decydujące w wymiarzc militarnym, geograficzne, kulturowe i ekonomiczne, centra
twörczosci naukowej, symboliczne. Wieccj na ten temat: P. Nora (2001), Czas
pamicci, przekl. W. Dluski, Res Publica Nowa 7 (154). Zob. Takžc: P. Nora
(1984-1986), Les lieux de memoire, Paris: Gallimard; wyd. ang. (1996-1998),
Realms of Memory: Rethinking the French Past, New York: Columbia Univer­
sity Press.
Czeslaw Milosz, „Wilno", in: G. Grass, Cz. Milosz, W. Szymborska, T. Ven­
clova, Pokalbiai apie atminties ateitį. Gespräche über die Zukunft der Erinne­
rung. Rozmowy o przyszlošci pamiąci, Vilnius: Baltos lankos, 2001, 78.
T. Venclova, „Krölcstwo bialych plam", tlum. T. Tomaszevvski, Rzeczpospolita, dodatck PLUS-MiNUS, D3, 7-8 paždzicrnika, 2000.
Mam na myšli cykl spotkan Litewsko-polsko-niemieckie rozmowy o przyszlošci
pamiąci, ktörc odbywaly się z inicjatyvvy Instytutu Gocthcgo w Wilnic, Instytutu Polskicgo w Wilnic, Samorzadu m. Wilna i Instytutu Historii Litwy od
maja do paždzicrnika 2000 r. Wieccj na ten temat zob. Rzcczpospolita, dodatck
PLUS-MiNUS, 7-8 paždzicrnika, 2000.
Najwaznicjszymi uczcstnikami tego dyskursu stali się m. in.: M. Halbwachs, J.
Le Goff, P. Nora, P. Ricocur, A. i J. Assmannowic, a wsröd polskich uczonych:
N. Assorodobraj, B. Szacka, A. Szpocinski, M. Kula, P. T. Kwiatkowski, R.
Traba i in.
lomas Venclova, „Krölcstwo bialych plam", tlum. T. Tomaszcwski, Rzcczpo­
spolita, dodatck PLUS-MiNUS, D3, 7-8 paždzicrnika, 2000.
203
VILNIAUS LITERATŪRINIS VAIZDINYS
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
204
Ibid.
R. Traba, Historia-przestrzeñ dialogu, Warszawa: ISP PAN, 2006, 69.
Czeslaw Milosz urodzil sie w Szetejniach. Od 1921 r. zwiazany z Wilnem:
uczeñ Gimnazjum im. Zygmunta Augusta, w 1929 r. studia na USB. Od roku
1940 poza Wilnem (Warszawa, Nowy Jork, Paryž, Berkeley). Po raz pierwszy
wrócil na Litwe w 1992 r. (po 52 latach!). Zmarl w Krakowie 14 08 2004 r.
Tomas Venclova urodzil sie w Klajpedzie. Od 1946 zwiazany z Wilnem, z którego wyemigrowal do USA w 1977 r.: „Nie pochodzę z Wilna [...] Dzieciñstwo,
inaczej mówiac okupację niemiecką spędzilem w Kownie. Ale potem zostalem wilnianinem, jako jeden z tysięcy Litwinów, którzy za czasów wojny i po
wojnie przyjechali do swej historycznej stolicy", in: Cz. Milosz, T. Venclova,
„Dialog o Wilnie", [w:] T. Venclova, Eseje. Publicystyka, Pogranicze, Sejny,
2001,52.
Vaidotas Daunys urodzil się w Poniewiezu (zarejestrowany w Rokiszkach), z
Wilnem byl zwiazany od czasów studiów na Uniwersytecie Wileñskim (1976—
1981). Zginąl tragicznie podczas miedzynarodowych zawodów baloniarskich
w Parku Zakret (Vingis) w Wilnie 29 lipca 1995 r.
„Slowo stwarza miasto, imię je przyzywa. A kiedy wymówisz je jednoczešnie, dojrzysz miasto nie tylko istniejące, ale takže odpowiadajace. Zapukaj we
wrota, milosierne. Zobaczysz: miasto jest, bo odpowiada" (tlum. filologiczne
autorki artykulu), V. Daunys (esė), V. Balčytis (fotografija), Vilnius. Vardas ir
žodis, Regnum, Vilnius, 1993,1. Istnieje takže polski wariant ksiąžki w znakomitym tlumaczeniu Barbary Kalėdy. Niestety, nie udalo mi sic go zdobyč, stąd
zamieszczenie wlasnego tlumaczenia filogicznego.
Cz. Milosz, „Przedmowa", Szukanie ojczyzny, Wydawnictwo ZNAK, Krakow
1992, 9.
T. Venclova, „Nacjonališci i krajowcy", Opisač Wilno, przel. Alina Kuzborska,
Zeszyty Literackie, Warszawa, 2006, 138.Tytuloryginalu: Vilnius. Miestas Eu­
ropoje (2005).
Wiccej na ten temat in: M. Kula, Krótki raport o táytkowaniu historii, Wydaw­
nictwo Naukowc PWN, Warszawa, 2004; P. Spiewak, Pamiąč po komunizmie,
Slowo/obraz/terytoria, Gdañsk, 2005; Terainiejszošč i pamiąč przeszlošci.
Rozumienie historii w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. H. Gosk i A.
Zicniewicz, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa, 2006.
Cz. Milosz , „Micjsca utraconc", Szukanie ojczyzny, op. cit., 187.
Cz. Milosz, T. Venclova, „Dialog o Wilnic", in: T. Venclova, Escje. Publicy­
styka, op. cit., 29.
Ibid., 70-71. Picrwodruk Kultūra, 1979, nr. 1-2.
Ibid., 29-30.
Ibid., 51-52.
Pojecie wprowadzone przcz A. Assmann.
T. Venclova, „Miasto w Europic: narodowosci Wilna", Opisač Wilno, op. cit.,
15.
Ibid., 14.
Wilno, Lwow, Tricst czy Dubrownik - oczywiácic, na tym lista miastpograni-
Malgorzala Kasner, VVILNO NA PR2EL0MIE XX-XXI WIEKU: PAMIĘČ I WSP0LCZESN0SC
27
28
29
30
31
32
33
34
55
36
37
38
39
40
41
cza się nie konczy. Z bogatej literatury na temat pogranicza zob., m.in. prace: T.
Bujnickiego, A. Engelking, A. Kloskowskiej, A. Sadowskiego, E. Smulkowej,
J. Straczuk.
Inspiracją do užycia tego okrešlenia byla dla mnie znakomita monografia J.
Straczuk Cmentarz i stol. Pogranicze prawoslawno-katolickic w Polsce i na
Bialonisi, Wroclaw: Monografie FNF, Šeria Humanistyczna, 2006.
Poza Cz. Miloszem, T. Konwickim, T. Venclovą, R. Trabą w bardzo celny
sposob specyfikę pogranicznošci Wilna uchwycil litewski historyk R. Miknys:
„Wilno bylo i jest w strefie pogranicza dwoch kultur- bizantyjskiej i katolickiej
lub azjatyckiej i europejskiej. Nie bylo innego wyjscia, jak takie „wspolžycie" w
celu przetrwania". R. Miknys, „Wilno - miasto wielonarodowe i punkt zapalny
w stosunkach polsko-litewskich", Tematy polsko-litewskie. Historia. Literatū­
ra .Ednkacja, pod red. R.Traby, Olsztyn: Wspolnota Kulturowa BORUSSIA,
1999, 89.
R. Traba, Historia-przestrzen dialogu, op. cit., 117.
T. Venclova, Wilno. Przewodnik, tlum. B. Piasccka, R. Paknio leidykla, Vil­
nius, 2003,9.
T. Venclova, „Totalitaryzm i wolnosc", Opisač Wilno, op. cit., 175-176.
Ibid., 177.
Zob. Milosz, Venclova, „Dialog o Wilnie", in: T. Venclova, Eseje. Publicystyka, op. cit., 52-53.
V. Daunys, „***W roku 1648 Janusz Radziwill wydal dekret
tlum. W.
Piotrowicz, in: Sen Mendoga. Antologia literatury litewskiej lat dziewiqcdziesiątych, op. A. Rybalko, Ksiąžka i Wiedza, Warszawa, 2001, 252-253.
„M6wisz: „Jedžmy, nikt nie wola. Mylisz się. To ja wolalem", V. Daunys,
Vilnius. Vardas ir žodis..., op. cit., 24.
„Kiedy wymowimy slowo, rozpoznamy sicbie nawzajem", ibid., 27.
„Dlatcgo, kiedy chcę wyrazic to miasto, slyszę tchnienic wszystkich slow. Ale
jcdnoczcšnie oswajam to jcdno jcdync. Jest tu i Litwin, i Žyd, i Rusin, i Polak,
i Prusowic, i Karaim, i Tatar. Ale zarazem nic ma tutaj ani Grcka, ani Žyda...
Tylko to jcdno slowo, ktorc się stajc imicnicm", ibid., 10. A T. Venclova pisat:
„Micszkaricy miasta slynęli zc swojego gorąccgo temperamentu, wszyscy znali
co najmnicj kilka jezykow, nie braklo wsrod nich cmigrantow i ucickinierow;
sicdem micjscowych narodowosci caly czas uzupclniali nowi przybyszc", T.
Venclova, Renesans i barok..., op. cit., 44.
V. Daunys, „***Ostatnio w Podbrodziu
tlum. W. Piotrowicz, in: Sen Men­
doga. Antologia literatury litewskiej lat dzicwiqedziesiatych, op. cit., 250-251.
Fragmcnty tlumaczcii pochodzą z wydancgo pošmiertnie zbioru cscjow V.
Daunysa Šeštoji diena (Dzieii szosty, 1996).
V. Daunys, „***Wtersz rodzi sic z podniebienia...", tlum. W. Piotrowicz, in:
Sen Mendoga. Antologia literatury litewskiej lat dzicwiqedziesiatych, op. cit.,
250.
Cz. Milosz, T. Venclova, „Dialog o Wilnie", in: T. Venclova, Eseje. Publicystyka, op. cit., 51.
//;/(/., 56.
205