opieka farmaceutyczna płaszczyzną współpracy
Transkrypt
opieka farmaceutyczna płaszczyzną współpracy
Nowiny Lekarskie 2013, 82, 3, 262–265 MAGDALENA WASZYK-NOWACZYK1, MAREK SIMON2, BEATA SZUKALSKA3 OPIEKA FARMACEUTYCZNA PŁASZCZYZNĄ WSPÓŁPRACY LEKARZA I FARMACEUTY PHARMACEUTICAL CARE AS AN AREA OF PHARMACIST–PHYSICIAN COLLABORATION 1 Pracownia Farmacji Praktycznej Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. farm. Janina Lulek 2 Katedra i Zakład Patofizjologii Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. Andrzej Bręborowicz 3 Apteka „Świętego Kamila”, Puszczykowo Kierownik: dr n. farm. Agnieszka Bienert Streszczenie Opieka farmaceutyczna (OF) jako nowa forma aktywności zawodowej farmaceutów jest szansą na pełną i skuteczną realizację właściwie pojętej współpracy lekarza i farmaceuty. Funkcjonowanie zespołu terapeutycznego złożonego z przedstawicieli obu zawodów pozwala na eliminację problemów lekowych i zwiększenie efektywności farmakoterapii. Farmaceuta jako specjalista z zakresu wiedzy o leku może wspomagać pracę lekarza, sprawując kontrolę nad przyjmowanymi przez pacjenta lekami. Istotne jest, aby wyjaśnił również pacjentowi konieczność stosowania się do wskazań lekarskich w zakresie dawkowania i czasu trwania terapii. Wczesne wykrycie i zapobieganie problemom lekowym wpłynie na skuteczność terapii, ale również spowoduje obniżenie kosztów. Realizacja właściwie pojętej OF na bazie partnerskich relacji farmaceuty z lekarzem służyć będzie pacjentom zwłaszcza w wieku starczym, u których schorzenia mają charakter przewlekły. SŁOWA KLUCZOWE: opieka farmaceutyczna, farmaceuta, lekarz, problem lekowy. Abstract Pharmaceutical care is a new pharmacist’s professional activity which is a chance for full and effective realization of pharmacistphysician cooperation. A collaboration in one therapeutic team enables physicians and pharmacists to eliminate drug problems and increase effectiveness of pharmacotherapy. Pharmacist as a specialist in pharmacology may support physician work by controlling medications which are used by patient. Another crucial matter is to explain the importance of following physician’s recommendations on dosage and duration of pharmacotherapy to patient. Early detection and prevention of drug problems not only have an influence on effectiveness of therapy but may also reduce costs. Pharmaceutical care as a physicians and pharmacists partnership will particularly serve elderly patients who suffer from chronic diseases. KEY WORDS: pharmaceutical care, pharmacist, physician, drug problem. Od kilkudziesięciu lat w systemach opieki zdrowotnej szeregu rozwiniętych państw pojawia się nowa forma działalności aptek w postaci opieki farmaceutycznej (OF). Stanowi ona płaszczyznę współpracy farmaceuty z lekarzem i pacjentem w celu zapobiegania lub identyfikowania i rozwiązywania problemów związanych ze stosowanymi lekami ordynowanymi wielokrotnie przez kilku specjalistów, aby w efekcie zapewnić pacjentowi prawidłową farmakoterapię [1, 2]. W Polsce od kilku lat istnieje Zespół ds. Wdrażania Opieki Farmaceutycznej do Praktyki Aptecznej, w skład którego wchodzą przedstawiciele Naczelnej Izby Aptekarskiej oraz Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Grupa ta określiła definicję OF w Polsce, na bazie której farmaceuta współpracując z pacjentem i lekarzem, a w razie potrzeby z innymi zawodami medycznymi czuwa nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapii w PRACE POGLĄDOWE celu uzyskania określonych jej efektów poprawiających jakość życia pacjenta. Odpowiedni zapis prawny znalazł się także w nowelizacji ustawy o izbach aptekarskich z 10 stycznia 2008 roku [3]. Zasadnicze zadania farmaceuty powinny obejmować: rozpoznawanie rzeczywistych lub potencjalnych problemów lekowych, rozwiązywanie rzeczywistych problemów lekowych i zapobieganie, by problemy potencjalne nie przekształciły się w problemy rzeczywiste. Według tak przyjętego podziału jako problemy lekowe rzeczywiste określa się te, które ujawniły się u pacjenta w trakcie leczenia, natomiast jako potencjalne te, dla których zaistniały okoliczności sprzyjające ich wystąpieniu, ale nie doszło jeszcze do ich ujawnienia się u chorego [4, 5]. Leczenie farmakologiczne stwarza ryzyko powstania wielu sytuacji, które mogą prowadzić do szeregu niebezpiecznych dla zdrowia pacjenta następstw. Rolą lekarza Opieka farmaceutyczna płaszczyzną współpracy lekarza i farmaceuty jest rozpoznanie problemu medycznego czyli postawienie diagnozy i ordynacja właściwego schematu leczenia. Farmaceuta powinien z kolei zidentyfikować potencjalne i rzeczywiste problemy lekowe, podjąć działania mające je rozwiązywać i zapobiegać ich powstawaniu [6, 7, 8]. Strand i wsp. w swej pracy zestawiają kilka typów możliwych problemów lekowych: 1. chory nie otrzymuje leku mimo wskazań 2. chory otrzymuje zły lek 3. chory otrzymuje za mało właściwego leku 4. chory otrzymuje za dużo właściwego leku 5. występowanie działań niepożądanych 6. występowanie interakcji między lekami lub między lekami a pożywieniem 7. chory nie przyjmuje przepisanego leku 8. chory otrzymuje lek mimo braku wskazań [9]. Zagadnienie pojawiających się problemów ostatnimi czasy w zasadniczej mierze potęgują dwa zjawiska: • polipragmazja – wynikająca z przyjmowania przez chorego kilku leków, zarówno przepisanych przez lekarza, jak i z grupy OTC, często bez znajomości ich działania i świadomości możliwych interakcji [10] • noncompliance – jako nieprzestrzeganie zaleceń dotyczących regularnego stosowania leku, szczególnie istotnego w leczeniu osób przewlekle chorych [11, 12]. Zarówno w przypadku stwierdzonej polipragmazji, jak i zjawiska noncompliance głównie farmaceuta ma największe szanse na identyfikację i eliminację stwierdzonego problemu. W przedstawionych sytuacjach farmaceuta staje się ważnym ogniwem w zespole medycznym, sprawującym opiekę nad pacjentem. Tym sposobem lekarz i farmaceuta uzupełniają się, tworząc zespół, który w sposób optymalny i najbardziej skuteczny może zadbać o bezpieczeństwo chorego. Przedstawiciele tych obu zawodów mogą wtedy działać w zakresie swoich kompetencji, a farmaceuta staje się partnerem wspomagającym pracę lekarza [8, 13, 14]. Pacjenci przewlekle chorzy, w wieku starczym, najczęściej mają problem ze stosowaniem się do zaleceń lekarza. Częstokroć wynika to ze strachu przed koniecznością zażywania leków do końca życia lub z nieświadomości zagrożeń wynikających z nieregularnego przyjmowania medykamentów [11]. W takich sytuacjach farmaceuta może wspomóc lekarza, tłumacząc pacjentowi jaką korzyść zdrowotną niesie ordynowana terapia. Jednocześnie aptekarz jako specjalista w zakresie wiedzy o leku jest w stanie przewidzieć skutki leczenia, dostrzec powikłania oraz oszacować koszty wiążące się z zaniechaniem farmakoterapii. Lekarz w konsultacji z farmaceutą, ma możliwość doboru synonimów leków do możliwości finansowych pacjenta. Istnieje również możliwość umieszczenia na recepcie tylko nazwy substancji czynnej, co pozwala farmaceucie na dobranie preparatu o odpowiedniej cenie przy zachowaniu skuteczności zaordynowanej terapii. Farmaceuta dysponując szeroką gamą leków z grupy OTC może ocenić i wpłynąć na proces samoleczenia 263 pacjenta, kolejnego z zasadniczych problemów, który narasta w ostatnich latach jako efekt bardzo agresywnej reklamy w środkach masowego przekazu. Rzetelna ocena wartości danych preparatów oraz piecza, jaką sprawuje farmaceuta nad pacjentem zapewnić może skuteczność i bezpieczeństwo tej terapii. Dobrze ukształtowana współpraca pomiędzy lekarzem, farmaceutą i pacjentem w rezultacie prowadzi do obniżenia kosztów leczenia oraz umożliwia ograniczenie zbędnych wizyt u lekarza, szczególnie pierwszego kontaktu [14, 15, 16]. Badania dowodzą, że tam, gdzie została podjęta współpraca między lekarzem a farmaceutą przynosi ona wiele korzyści nie tylko obu stronom, a głównie pacjentom. Snyder i wsp. w badaniach ankietowych dotyczących oceny relacji pomiędzy farmaceutą a lekarzem postawili jako cel ocenę trzech obszarów mających największy wpływ na jej rozwój: inicjacja, wiarygodność i podział ról. Wyniki potwierdziły, że obie grupy zawodowe deklarowały wysoki stopień zaufania dla partnera. Najczęściej farmaceuta był inicjatorem współpracy, a jej efektywność była tym lepsza, im częstsza była komunikacja między przedstawicielami obu zawodów. Wskazano również, że właściwa współpraca jest uzależniona od odpowiedniego podziału kompetencji, wśród których do zadań farmaceuty należy wspieranie działań lekarza poprzez edukację pacjenta i skupienie się na kontroli przebiegu ordynowanej farmakoterapii. Lekarze określili swoją rolę w zespole terapeutycznym jako najbardziej odpowiedzialną, a co za tym idzie wskazują na prawo do podejmowania ostatecznych decyzji. Taki model współpracy, w której obydwie strony jako dobro nadrzędne stawiają zdrowie pacjenta, przy jednoczesnym podziale kompetencji, z pewnością przyniesie wiele korzyści [4, 17]. Włączenie farmaceutów do zespołu o podstawowym znaczeniu w systemie opieki zdrowotnej, głównie nad pacjentami w wieku starczym, często ze skomplikowanym przebiegiem chorób przewlekłych, powinno przynieść wiele korzyści. Badania przeprowadzone w Belgii przez Leemans'a i wsp. [18], we Francji przez Chamba i wsp. [19], w Niemczech przez Schaefera [20], w Wielkiej Brytanii przez Tully'ego [21] i wsp. i w Szwecji przez Westerlunda [22] wykazały, że farmaceuci aptek ogólnodostępnych w tych krajach aktywnie uczestniczą w kontroli stosowania leków przez pacjentów w celu uzyskania właściwych efektów zleconej farmakoterapii i eliminacji problemów lekowych. Doświadczenia krajów anglosaskich w zakresie prowadzenia OF potwierdzają znaczący wpływ farmaceuty na poprawę zarówno bezpieczeństwa, jak i skuteczności farmakoterapii [23]. W niektórych państwach, jak w Wielkiej Brytanii czy Holandii, rutynowym zakresem działalności farmaceutów jest konsultowanie z lekarzami decyzji odnośnie ordynowania preparatów, co zapobiega występowaniu w przyszłości możliwych problemów wynikających ze stosowania szeregu leków [24, 25]. Przeprowadzono badania wśród pacjentów z nadciśnieniem oraz chorych na cukrzycę typu 2., którzy korzystali z pomocy farma- PRACE POGLĄDOWE 264 Magdalena Waszyk-Nowaczyk i inni ceutów czuwających nad optymalizacją ich złożonej farmakoterapii. Wykazano, że w grupie pacjentów nad którymi opiekę sprawował zespół, w skład którego wchodził farmaceuta, zanotowano lepsze wyniki leczenia nadciśnienia. Autorzy badań podkreślają trzy czynniki decydujące o pozytywnych efektach włączenia farmaceuty do zespołu. Jako pierwszy wskazują zagadnienie optymalizacji leczenia poprzez ocenę podstawowego zarysu farmakoterapii. Wykazano również, że współpraca farmaceuty z lekarzem umożliwiła bezpośrednią dyskusję na temat rekomendacji poszczególnych preparatów i ich lepsze dopasowanie do stanu pacjenta. Jako trzeci czynnik autorzy wymieniają możliwość dostosowania ilości spotkań z pacjentem do jego indywidualnych potrzeb, co eliminuje opóźnienie efektu leczenia z powodu braku nieprzerwanego i zindywidualizowanego wsparcia fachowego [26]. Podobne wyniki otrzymali Albsoul-Younes i wsp., którzy przeanalizowali efekty współpracy lekarza z farmaceutą w opiece nad pacjentami z nadciśnieniem, wykazując znaczące obniżenie ciśnienia skurczowego i rozkurczowego u pacjentów pod opieką farmaceuty w porównaniu do grupy osób z niekontrolowanym nadciśnieniem [27]. Khalili i wsp. dowiedli z kolei, że farmaceuci kliniczni obecni na oddziałach szpitalnych są niezbędni w celu efektywnego wykrywania i zapobiegania problemom lekowym. Większość stwierdzonych błędów w równym stopniu wynikała z decyzji lekarzy i pielęgniarek, a tylko w niewielkim zakresie winni byli pacjenci. Według autorów niezbędne jest zatem uzupełnianie członków zespołu medycznego w opiece nad pacjentem o osoby z wymaganym zakresem kompetencji [28]. Przedstawione zagadnienia przekonują, że OF sprawowana we współpracy z lekarzem jest korzystna dla pacjenta i powinna być standardową praktyką. Farmaceuci upatrują we współdziałaniu z lekarzem możliwości realizacji tej proponowanej formy opieki nad pacjentem [4, 6, 16]. Nawiązanie takiej współpracy, z odpowiednim podziałem kompetencji, zapewne przyniesie korzystne efekty przedstawicielom obu zawodów. Ta nowa forma opieki nad pacjentem, zwiększająca skuteczność i bezpieczeństwo farmakoterapii pacjenta, powinna być wspólnym i nadrzędnym celem praktykujących zawodów lekarza i farmaceuty [29, 30]. Piśmiennictwo 1. Hepler C.D., Strand L.M. Opportunities and responsibilities in pharmaceutical care. Am J Hosp Pharm. 1990;47:533-43. 2. Joint FIP/WHO guidelines on good pharmacy practice: Standards for quality of pharmacy services. 2010; 1-19. 3. Ustawa z dnia 10 stycznia 2008 r. o zmianie ustawy o izbach aptekarskich (Dz.U. nr 47 poz. 273 dnia 19 marca 2008) http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20080470273 (stan z dnia 27.04.2011, godz. 11 00). 4. Łazowski J. Podstawy opieki farmaceutycznej w teorii i praktyce aptecznej. Wyd. Farmapress, Warszawa, 2005, 1-220. PRACE POGLĄDOWE 5. Bąbelek T. Co dalej z opieką farmaceutyczną w Polsce? 2008 http://www.aptekarzpolski.pl/index.php?option=com_content &task=view&id=152&Itemid=102 (stan z 10.04.11 r., godz. 11.00). 6. Skowron A. Wytyczne opieki farmaceutycznej w Polsce. Farm. Pol. 2006; 62: 579-582. 7. Jasińska M., Kurczewska U., Orszulak-Michalak D. Zjawisko non–adherence w procesie opieki farmaceutycznej. Farm Pol. 2009; 65: 765-71. 8. Stożkowska W. Opieka farmaceutyczna – wyzwanie, konieczność i szansa. Farm Pol. 2005; 61: 211-220. 9. Strand L., Morley P., Cipolle R. et al. Drug-related problems: their structure and function. DICP. 1990; 24: 1093-7. 10. Buczko W. Farmakologia. Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. Janiec W., Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2005, 56-61. 11. Lee J., Lee S., Hahn H. et al. Cultural Adaptation of a Compliance Questionnaire for Patients with Rheumatoid Arthritis to a Korean Version. Kor J Int Med. 2011; 26: 28-33. 12. Yerman T. Gan W. Sin D et al. The influence of gender on the effects of aspirin in preventing myocardial infarction. BMC Med. 2007; 5: 29. 13. Niewójt Z. Opieka farmaceutyczna jako kluczowy element w zapewnieniu bezpieczeństwa pacjenta przy stosowaniu produktów leczniczych. Czasopismo Aptekarskie 2008; 15: 8-15. 14. Waszyk-Nowaczyk M., Simon M. Znaczenie porady farmaceuty w procesie samoleczenia się pacjenta. Farm Pol. 2009; 65: 772-774. 15. Wieczorkowska-Tobis K., Grześkowiak E. Bezpieczeństwo pacjenta. Maksymalizowanie bezpieczeństwa pacjenta w Europie przez bezpieczne stosowanie leków. Czasopismo Aptekarskie 2008; 5: 10-13. 16. Drozdowska A., Wojciechowska K., Hermanowski T. Wykorzystanie badań farmakoekonomicznych jako rozwinięcie idei opieki farmaceutycznej. Czasopismo Aptekarskie 2010; 11: 28-34. 17. Snyder M., Zillich A., Primack B. et al. Exploring successful community pharmacist-physician collaborative working relationships using mixed methods. Res Social Adm Pharm. 2010; 6(4): 307-323 . 18. Leemans L., Veroeveren L., Buelens J. Frequency and trends of interventions on prescriptions in Flemish pharmacies. Pharm World Sci 2003; 25: 65-9. 19. Chamba G., Bauguil G.., Galiezot J. The role of the French community pharmacist in drug dispending. Pharm World Sci. 1999; 21: 142-3. 20. Schaefer M., Kresser J.: Pharmazeutische Betreuung Schaden Pharm Zeit. 1998; 143: 4446-54. 21. Tully M., Seston E.: The impact of pharmacist providing prescription review and monitoring service in ambulatory care or community practice. Ann Pharm 2000; 34: 1320-31. 22. Westerlund T., Almarsdottir A., Melander A. Drug related problems and pharmacy interventions in community practice. Int J Pract. Pharm. 1999; 7: 40-50. 23. Williams A., Manias E., Walker R. Interventions to improve medication adherence in people with multiple chronic conditions: a systematic review. J Adv Nurs. 2008; 63, 2: 132-143. 24. Kocken G. Medication discussion groups In Netherlands: five years of experience. Med Educ. 1999; 33: 390-3. Opieka farmaceutyczna płaszczyzną współpracy lekarza i farmaceuty 25. Corbett J. Provision of prescribing ad vice by community pharmacists. Int J Pharm. 1995; 255: 555-7. 26. Simpson S., Majumdar S. Tsuyuki R. et al. Effect of Adding Pharmacists to Primary Care Teams on Blood Pressure Control in Patients With Type 2 Diabetes. Diabetes Care 2011; 3: 20-6. 27. Albsoul-Younes A., Hammad E., Yasein N. et al. Pharmacistphysician collaboration improves blood pressure control. Saudi Med J. 2011; 32: 288-92. 28. Khalili H., Farsaei S., Rezaee H. et al. Role of clinical pharmacists' interventions in detection and prevention of medication errors in a medical ward. Int J Clin. Pharm 2011; 33: 281-284. 29. Waszyk-Nowaczyk M., Simon M. Problemy związane z wdrażaniem opieki farmaceutycznej w Polsce. Farm Pol. 2009; 65: 713-716. 265 30. Iskierski J., Zimmermann A. Społeczna rola zawodu aptekarza w oczach własnych i pacjentów. Farm. Pol. 2006; 62: 210-217. Adres do korespondencji: dr hab. n. med. Marek Simon, prof. UM Katedra i Zakład Patofizjologii ul. Święcickiego 6 60-781 Poznań Tel.: 61 854-65-84 e-mail: [email protected] PRACE POGLĄDOWE