Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013

Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013
ROZWÓJ EUROPEJSKIEGO SYSTEMU EKOZARZĄDZANIA
I AUDYTU (EMAS) W UNII EUROPEJSKIEJ
EUROPEAN DEVELOPMENT OF ECO-MANAGEMENT AND AUDIT
SCHEME (EMAS) IN THE EUROPEAN UNION
Justyna SŁONIMIEC, Jakub ŚWITAŁA
Uniwersytet Zielonogórski
Streszczenie: Praca przedstawia wdrażanie Systemu Zarządzania Środowiskowego i Audytu
(EMAS) w Polsce i Unii Europejskiej. Analizuje obowiązujące przepisy dotyczące wdrażania oraz
sam proces wdrażania systemu. Określa również korzyści oraz koszty wynikające z rejestracji
organizacji w systemie. Praca przedstawia również obecny stan wdrażania systemu EMAS w krajach
Unii Europejskiej.
Słowa kluczowe: System Ekozarządzania i Audytu, EMAS
1. SYSTEM EKOZARZĄDZANIA I AUDYTU (EMAS)
Zagrożenia dla życia i rozwoju społeczeństwa oraz środowiska przyrodniczego wiążą się
nierozerwalnie z dynamicznym rozwojem gospodarczym na terenie całej Unii Europejskiej.
Wynikiem rozwoju gospodarczego staje się nieracjonalne wykorzystanie zasobów przez
przedsiębiorstwa produkcyjne oraz pogłębiająca się degradacja środowiska naturalnego.
Wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa, zwłaszcza młodego pokolenia, konkurencja
oraz organy państwowe poprzez stosowanie licznych regulacji prawnych skłania
przedsiębiorstwa do zwrócenia szczególnej uwagi na ochronę środowiska. W związku z tym
większość przedsiębiorstw produkcyjnych dobrowolnie wdraża różnego rodzaju programy i
systemy zarządzania mające na celu ograniczenie ich negatywnego oddziaływania na
środowisko przyrodnicze. Jednym z instrumentów ochrony środowiska jest europejski System
Ekozarządzania i Audytu (EMAS).
Celem pracy jest zbadanie obecnego stanu wdrażania Systemu Ekozarządzania i Audytu
(EMAS) w Polsce oraz państwach Unii Europejskiej.
System EMAS (Eco-Management and Audit Scheme) to europejski instrument
zarządzania środowiskowego skierowany do przedsiębiorstw, instytucji użytku publicznego,
organizacji. Program promuje koncepcje dobrowolnego podejmowania działań
prośrodowiskowych w celu ograniczenia negatywnego funkcjonowania tych organizacji na
środowisko przyrodnicze [7]. Oznacza to, że system poszukuje oraz propaguje organizacje,
które wychodzą poza podstawowy zakres działań proekologicznych w zamian otrzymując
certyfikat wpisu do rejestru. Stosowanie logo systemu przez organizacje informuje o tym, że
firma jest przyjazna środowisku oraz uznawana jest za godną zaufania.
EMAS ma za zadanie wspierać ciągłe doskonalenie efektów działalności
środowiskowych organizacji. Jest to możliwe poprzez tworzenie i wdrażanie systemów,
polityk i programów środowiskowych przez organizację, a następnie przez systematyczną i
okresową ocenę efektów działalności wdrożonych systemów. Istotną kwestią jest również
przekazywanie informacji o efektach działalności środowiskowej, prowadzenie dialogu ze
społeczeństwem oraz aktywne zaangażowanie pracowników przy wdrażanym systemie [9].
1
Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013
2. PODSTAWA PRAWNA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU EMAS
Już w 1993 roku podkreślano rolę przemysłu w zakresie kreowania stanu gospodarki
oraz odpowiedzialności przedsiębiorstw za stan środowiska przyrodniczego. W tym właśnie
roku Unia Europejska opublikowała V program działania na rzecz środowiska „Na drodze
do zrównoważonego rozwoju”. Program określał cele i zasady umożliwiające osiągnięcie
zrównoważonego rozwoju oraz ogólne ramy działań w tym zakresie. Program zakładał
powstanie nowych instrumentów stosowanych w ochronie środowiska, skłaniających
przedsiębiorstwa do aktywnego, proekologicznego działania.
W tym czasie Komisja Europejska przyjęła pierwsze Rozporządzenie nr 1836/1993
Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 1993 roku dopuszczającego dobrowolny
udział przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie ekozarządzania i
audytu (EMAS) [11]. Rozporządzenie weszło w życie w kwietniu 1995 roku. Regulacja
automatycznie obowiązywała wszystkie kraje Unii Europejskiej, a jej celem było
przygotowanie przez państwa członkowskie odpowiedniej struktury administracyjnej, która
umożliwiała przedsiębiorstwom rejestracje we wspólnotowym systemie EMAS. System
stosowany był przede wszystkim w przedsiębiorstwach produkcyjnych, ale wprowadzono go
również eksperymentalnie w administracji publicznej, ochronie zdrowia czy szkołach.
W 2001 roku dokonano weryfikacji pierwszego rozporządzenia EMAS, a następnie
opublikowane zostało nowe Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z
dnia 19 marca 2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie
ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS) [12]. Zmiany w dokumencie EMAS II
dotyczyły m.in. zakresu stosowania systemu. Do systemu zaproszono organizacje
nieprzemysłowe: instytucje użyteczności publicznej, szkoły, stowarzyszenia itd. Do
rozporządzenia włączono również treści wymagań normy ISO 14001. Rozporządzenie
zaczęło obowiązywać w Polsce w chwili przystąpienia do Unii Europejskiej.
Obecnie funkcjonujące rozporządzenie dotyczące EMAS uchwalone zostało w 2009 roku
przez Parlament Europejski [13]. Rozporządzenie weszło w życie w styczniu 2010 roku.
Dokument uznaje się za kontynuacje dotychczasowych rozwiązań i nazywany jest często
mianem EMAS III. W dokumencie dokonano zmiany m.in.: doprecyzowano definicje, do
udziału w systemie zaproszono instytucje i organizacje, zarówno publiczne jak i prywatne z
Unii Europejskiej i z innych krajów, ustalono jeden wzór logo EMAS (rys. 1) oraz
doprecyzowano zadania dotyczące weryfikacji.
Rys. 1. Logo systemu EMAS [18]
Polski system EMAS opiera się na unijnych rozporządzeniach, krajowej ustawie o
EMAS oraz innych aktach wykonawczych Ministerstwa Środowiska. Polską podstawą
prawną jest Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu
(EMAS) [14]. Zgodnie z ustawą krajowy system ekozarządzania i audytu tworzą: minister
właściwy do spraw środowiska, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska oraz Polskie
Centrum Akredytacji. Za politykę w zakresie rozwoju systemu oraz współpracę z
organizacjami Unii Europejskiej odpowiada Minister Środowiska. Rejestr zarejestrowanych w
systemie EMAS prowadzi Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Zgodnie z ustawą
dokonuje również wpisu do rejestru EMAS oraz odmawia wpisania, zawiesza bądź wykreśla
2
Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013
organizacje z rejestru. Polskie Centrum Akredytacji prowadzi akredytacje weryfikatorów
środowiskowych.
Europejski System Ekozarządzania i Audytu stanowi ważny instrument zmniejszenia
negatywnego oddziaływania przedsiębiorstw na środowisko przyrodnicze. Dlatego jest też
jednym z głównych narzędzi Zintegrowanej Polityki Produktowej, zakładającej dbałość o
środowisko naturalne przy jednoczesnym zaspokajaniu potrzeb konsumentów [1].
3. KORZYŚCI I KOSZTY WYNIKAJĄCE Z WDROŻENIA SYSTEMU EMAS
Program EMAS to nie tylko prawa i obowiązki, są to również wszelkiego rodzaju profity
związane z bycia przyjaznym dla środowiska. Przede wszystkim jednym z korzyści bycia
członkiem EMAS jest przynależność do grona firm, instytucji czy też przedsiębiorstw, które
spełniają warunki proekologiczne [17]. EMAS ukazuje również zaangażowanie i
odpowiedzialność przedsiębiorstw przed społeczeństwem. Niewątpliwą korzyścią z
wdrożenia systemu jest poprawa współpracy organizacji z konsumentami, inwestorami czy
władzą lokalną. System zwiększa również zaangażowanie pracowników, poprawia stosunki z
przedstawicielami mediów oraz ułatwia współpracę z różnego rodzaju organizacjami
ekologicznymi np.: Greenpeace [2]. Wdrożenie programu środowiskowego znacząco
poprawia wizerunek organizacji i poprawia jej wiarygodność wśród wszystkich
zainteresowanych stron.
Sprawnie wdrożony system EMAS przynosi wiele korzyści, które znajdują swoje
odzwierciedlenie w obszarze finansów i ekonomii i mogą przynieść znaczące oszczędności w
działalności organizacji. Stosowanie systemu przyczynia się do racjonalnego wykorzystania
surowców oraz ograniczenia zużycia energii i wody. Inną korzyścią jest obniżenie opłat za
gospodarcze wykorzystanie środowiska oraz redukcja kar wynikająca z niedostosowania się
do przepisów środowiskowych, poprzez zmniejszenie ilości odpadów i ograniczenie emisji
zanieczyszczeń. Przedsiębiorstwa, które wdrożyły już system mogą zauważyć również
redukcje kosztów związanych z transportem, składowaniem czy opakowaniem produktu.
Łatwiejsze budowanie relacji handlowych dzięki stosowaniu programu umożliwia otrzymanie
pierwszeństwo w przetargach bądź otrzymanie zleceń dla firm, które muszą posiadać
wdrożony system zarządzania środowiskowego [5].
Istotną korzyścią dla organizacji jest poprawa jakości, warunków oraz bezpieczeństwa
pracy. Właściwe wdrożenie systemu zmniejsza możliwość wystąpienia wypadków oraz może
ograniczać ich ewentualne skutki. Dzięki działaniu systemu można również zauważyć wzrost
świadomości ekologicznej wśród pracowników.
Członkowie systemu EMAS mają możliwość eksponowania swojego uczestnictwa w
programie poprzez umieszczenie logo EMAS. Logo stosowane jest jako atrakcyjne narzędzie
marketingowe i środek komunikacji organizacji z kupującymi i zainteresowanymi stronami.
Logo może być stosowany wyłącznie zgodnie z rozporządzeniem unijnym i nie powinno być
umieszczane na produktach oraz opakowaniach.
Wdrożenie systemu EMAS wiąże się również z różnymi kosztami i nakładami jakie
muszą ponieść przedsiębiorstwa i organizację. Istotnym kosztem jest wkład pracy własnej w
przygotowanie organizacji do wdrożenia programu. Niejednokrotnie wiąże się to z analizą
obecnego stanu zatrudnienia i wyselekcjonowaniem osób posiadających odpowiednie
kwalifikacje, które będą mogły wykonywać określone zadania związane z wdrażaniem
systemu. Jeżeli przedsiębiorca nie może liczyć na tak wykwalifikowaną kadrę musi zatrudnić
nowe osoby spełniające określone kryteria albo skorzystać ze szeregu szkoleń dotyczących
systemu, aby stworzyć sprawnie działający zespół odpowiedzialny za wdrożenie systemu.
Przedsiębiorstwo powinno również stworzyć nowe stanowisko pracy dla pełnomocnika ds.
wdrażania systemu zarządzania środowiskowego. Wiążą się z tym koszty wynagrodzenia,
ubezpieczenia, świadczeń socjalnych czy koszty związane z dodatkowymi szkoleniami [6].
3
Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013
Dodatkowym kosztem związanym z systemem jest koszt podjęcia współpracy z
konsultantami z zewnątrz. Niewątpliwą zaletą współpracy z ekspertami jest skrócenie i
usprawnienie procesu wdrażania programu. Innym rodzajem nakładów ponoszonym przez
przedsiębiorstwa jest koszt zmiany sposobu działalności organizacji zgodnie z
obowiązującymi przepisami prawnymi dotyczącymi ochrony środowiska.
Przedsiębiorstwa i organizację chcące wdrożyć EMAS zobowiązane są do uiszczenia
opłaty rejestracyjnej. Unijne rozporządzenie o systemie EMAS określa za jakie działania
państwa członkowskie mogą pobierać opłaty i zalicza się do nich m.in. koszty udzielania
informacji zainteresowanym organizacjom czy udzielenia pomocy przez określone organy
administracyjne. Wysokość opłaty rejestracyjnej określa Ustawa o krajowym systemie
EMAS, a Minister Środowiska specjalnym rozporządzeniem określa współczynnik
zróżnicowania opłaty ze względu na ilość osób zatrudnionych w organizacji oraz formy
organizacyjnej przedsiębiorstwa [10]. Podstawowa opłata rejestracyjna wynosi 1000 zł,
natomiast maksymalna kwota nie może przekraczać 3000 zł [14]. Wysokość opłaty
rejestracyjnej powinny być tak określone, aby nie stanowiły przeszkody w udziale w EMAS i
nie były dużym obciążeniem dla małych i średnich przedsiębiorstw.
4. ETAPY WDRAŻANIA SYSTEMU EMAS
Proces wdrażania systemu ekozarządzania i audytu składa się z 4 etapów.
Pierwszy etap wdrożenia systemu, czyli podjęcie decyzji o wdrożeniu systemu musi
zostać zainicjowany przez najwyższe kierownictwo organizacji. Kierownictwo szacuje jakie
korzyści przedsiębiorstwu przyniesie wdrożenie systemu oraz jakie będzie musiała ponieść w
związku z tym koszty. W chwili podjęcia decyzji firma zapewnia, że poniesie wszystkie
nakłady finansowe związane z wdrożeniem systemu.
Kolejnym etapem jest przygotowanie wstępnego przeglądu środowiskowego. Celem
przeglądu środowiskowego jest przygotowanie obszernej analizy określającej związki między
działalnością organizacji a środowiskiem przyrodniczym. Wydanie obiektywnej oceny wiąże
się z rzetelną analizą materiałów dotyczących wpływu na środowisko działań organizacji,
technik i technologii stosowanych podczas produkcji czy sam produkt. Przegląd
środowiskowy powinien być obiektywny, obszerny i kompleksowy. Przegląd powinien
obejmować [3]:
 określenie wymagań prawnych i innych do których musi się dostosować organizacja,
 ocenę informacji zwrotnych w związku z występującymi wcześniej awariami,
wyciekami itd.,
 identyfikację wszystkich aspektów środowiskowych o istotnym wpływie na
środowisko, związanych z działalnością przedsiębiorstwa,
 wyznaczenie kryteriów dotyczących opisu wpływu środowiskowego,
 analiza obecnie funkcjonujących procedur i praktyk zarządzania środowiskowego.
W organizacjach, które nie wdrożyły wcześniej systemu zarządzania środowiskowego
etap ten jest obowiązkowy. Natomiast w przedsiębiorstwach, które do tej pory wdrożyły taki
system nie jest konieczne przeprowadzanie przeglądu, jeżeli dane wynikające z istniejących
systemów są wystarczające.
Trzecim etapem wdrażania systemu jest wdrożenie elementów systemu zarządzania
środowiskowego. Solidną podstawą wdrożenia EMAS jest skutecznie działający program ISO
14001. System EMAS rozszerza jednak zakres działań ISO 14001, w szczególności dotyczy
to utrzymywanie kontaktu z zainteresowanymi stronami [4]. Program zakłada prowadzenie
otwartego dialogu z lokalną społecznością, klientami czy kontrahentami. Przedsiębiorstwo
powinno przekazywać wszystkim zainteresowanym stronom szczegółowe informacje na
temat jego oddziaływania na środowisko np.: poprzez organizowanie cyklicznych spotkań,
4
Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013
przygotowywanie dni otwartych czy przekazywanie informacji poprzez prasę lub stronę
internetową. Należy również zadbać o komunikację wewnętrzną z pracownikami.
Przekazywanie informacji o przedsiębiorstwie ma na celu zwiększenie zaangażowania
pracowników.
Kolejnym etapem jest przygotowanie deklaracji środowiskowej. Jest to najważniejszy
dokument systemu EMAS poprzez który przedsiębiorstwo przekazuje informację dotyczące
wpływu organizacji na środowisko czy działań podjętych w celu poprawy wpływu.
Deklaracja powinna określać m.in.: strukturę organizacyjną, cele i zadania środowiskowe,
streszczenie dotyczące działalności przedsiębiorstwa, opis aspektów środowiskowych oraz
dane dotyczące oddziaływania na środowisko. Należy zadbać, aby każda osoba
zainteresowana informacjami dotyczącymi przedsiębiorstwa mogła w łatwy i prosty sposób
odszukać deklaracje środowiskową.
Ostatnim etapem jest weryfikacja i rejestracja organizacji do systemu EMAS.
Weryfikacja dokonywana jest przez akredytowanego weryfikatora środowiskowego.
Weryfikacja składa się z audytu wstępnego oraz audytu zasadniczego. Pierwszy audyt ma za
zadanie sprawdzenie czy system zarządzania środowiskowego został wdrożony we właściwy
sposób. Jeżeli przedsiębiorstwo otrzyma pozytywną ocenę następuje audyt zasadniczy.
Procedura weryfikacji ocenia zgodność polityki środowiskowej, przeglądu środowiskowego i
systemu zarządzania z wymaganiami stawianymi przez rozporządzenie EMAS. Sprawdzane
jest również czy audyty wewnętrzne spełniają określone wymagania [15].
Przedsiębiorstwo po pozytywnej weryfikacji powinno złożyć wniosek rejestracyjny do
Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. We wniosku powinno znaleźć się: deklaracja
środowiskowa podpisaną przez weryfikatora środowiskowego, wypełniony formularz oraz
opłata rejestracyjna. Organ właściwy przekazuje organizacji informacje o dokonaniu
rejestracji oraz przekazuje jej numer rejestracyjny i logo. Istnieje możliwość odmowy
rejestracji organizacji, jeżeli stwierdza się, że organizacja nie spełnia odpowiednich
wymogów [8].
5. ANALIZA WDRAŻANIA SYSTEMU EMAS W UNII EUROPEJSKIEJ
Zbieraniem i analizą danych dotyczących wdrażania systemu EMAS w całej Unii
Europejskiej zajmuje się Komisja Europejska. Komisja gromadzi dane od 1999 roku. Dane są
ogólno dostępne za pośrednictwem strony internetowej. Szczegółowe informacje uaktualniane
są co pół roku (rys. 2).
23%
19%
27%
Mikroprzedsiębiorstwa
Małe przedsiębiorstwa
31%
Średnie przedsiębiorstwa
Duże przedsiębiorstwa
Rys. 2. Stosowanie systemu EMAS w zależności od wielkości przedsiębiorstwa
Źródło: opracowanie własne na podstawie [16].
System Ekozarządzania i Audytu Środowiskowego może być wdrażany we wszystkich
przedsiębiorstwach, bez względu na ich wielkość. Z danych Komisji Europejskiej wynika, iż
ponad 30% realizowanych programów wdrażana jest w małych przedsiębiorstwach (
zatrudniających od 10 do 49 pracowników oraz nie przekraczające równowartości rocznego
obrotu w wysokości 10 milionów euro). Kolejne miejsca zajmują średnie przedsiębiorstwa
(od 50 do 249 pracowników, roczny obrót 50 milionów euro) i mikroprzedsiębiorstwa
(zatrudniające do 9 pracowników i nie przekraczające 2 milionów euro obrotu rocznie).
5
Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013
System EMAS wdrażany jest w co piątym dużym przedsiębiorstwie (zatrudniające od 250
pracowników) – rys. 3.
22
Węgry
24
30
Czechy
Francja
36
42
Polska
Grecja
51
51
53
Cypr
Wielka Brytania
Belgia
57
Szwecja
59
63
Portugalia
Dania
254
Austria
861
Niemcy
992
Hiszpania
1124
Włochy
0
200
400
600
800
1000
1200
Rys. 3 Liczba organizacji w których wdrożono system EMAS
Źródło: opracowanie własne na podstawie [16].
Z najnowszych danych wynika, że do końca pierwszego kwartału 2013 roku już 3780
organizacji zdecydowało się wdrożyć system EMAS (rys. 4). Niekwestionowanym liderem w
zakresie wdrażania systemu są Włochy, gdzie dokonano prawie 1/3 wszystkich rejestracji. Na
drugim miejscu znajduje się Hiszpania, gdzie wdrożono co 4 system. Niemcy zajmują w
rankingu trzecie miejsce (22%). W porównaniu z innymi członkami Unii Europejskiej Polska
zajmuje 12 miejsce. Do tej pory na wprowadzenie systemu zdecydowało się 36
przedsiębiorstw i organizacji. Są to m.in.: Urząd Miejski Wrocławia, Arctic Paper Kostrzyn,
Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Lublinie, Ministerstwo Środowiska,
Przedsiębiorstwo Budowy Dróg i Mostów w Mińsku Mazowieckim oraz Centrum Onkologii
w Bydgoszczy1.
5000
4256
4500
4000
3417
3500
3000
3532
3450
3911
3067
2316
2500
2000
3780
4531
3935
3195
3055
2775
4542
4434
1500
1000
01
2
01
3
31
-0
32
01
0
00
9
00
8
01
1
31
-0
32
31
-0
32
31
-0
32
31
-0
32
00
7
31
-0
32
00
5
00
6
31
-0
32
31
-0
32
31
-0
32
00
4
31
-0
32
00
3
31
-0
32
00
2
31
-0
32
00
1
31
-0
32
00
0
31
-0
32
31
-0
31
99
9
500
0
Rys. 4 Liczba wdrażanych systemów EMAS w poszczególnych latach
Źródło: opracowanie własne na podstawie [16].
W 2011 roku liczba wdrożonych systemów EMAS była najwyższa i wynosiła 4542.
Najmniej systemów zarejestrowano w 1999 roku, a ich liczba wynosiła 2316. Od tego też
1
Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska http://www.gdos.gov.pl
6
Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013
roku można zauważyć wyraźny wzrost liczby wdrażanych systemów do 2012 roku, gdzie
liczba ta wynosiła 3911 przedsiębiorstw i organizacji. Na przełomie 2000 i 2001 roku nastąpił
największy wzrost liczby organizacji biorących udział w systemie EMAS i wynosił 642.
Następnie nastąpił znaczący spadek liczby wdrożeń systemu, aż do roku 2004 (3055). Od
2005 roku ponownie zauważono wzrost liczby wdrożeń do roku 2011. Największy spadek
zarejestrowanych organizacji w EMAS nastąpił w 2013 roku i w porównaniu z poprzednim
rokiem zmniejszył się o 751.
6. PODSUMOWANIE
System Ekozarządzania Audytu Środowiskowego wydaje się być ciekawą inicjatywą dla
przedsiębiorstw chcących zmniejszyć swoje negatywne oddziaływanie na środowisko. Jednak
mała liczba zarejestrowanych organizacji w Polsce oraz spadająca liczba organizacji
wdrażających system EMAS w Unii Europejskiej skłania do zastanowienia się nad
przeszkodami podjęcia decyzji o rejestracji systemu oraz sposobami uatrakcyjnienia, aby
zwiększyć liczbę przedsiębiorstw chcących prowadzić swoją działalność zgodnie z systemem
EMAS.
Główną przyczyną niskiego zainteresowania systemem jest brak wystarczającej wiedzy
na ten temat oraz zbyt duże koszty wdrożenia i utrzymania systemu w organizacji.
Przedsiębiorcy zwracają również uwagę na długą i uciążliwą procedurę rejestracji oraz brak
ułatwień i zachęt ze strony państwa. Najskuteczniejszym sposobem zmiany takiej sytuacji jest
obniżenie opłat dla chcących wprowadzić system do swojego przedsiębiorstwa oraz
prowadzenie przez państwo polityki edukacyjnej informującej o korzyściach jakie niesie za
sobą stosowanie systemu EMAS.
7. LITERATURA
[1] Andrykiewicz A., Seternus A., Słonimiec J., Trześniewski A.: Ocena i wykorzystanie
instrumentów Zintegrowanej Polityki Produktowej w Polsce. Systemy Zarządzania w
Inżynierii Produkcji. Nr 4, 2012.
[2] Cichy J.: Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie. Politechnika Gdańska,
Gdańsk, 1998, s. 61.
[3] Krajowy System Ekozarządzania i Audytu (EMAS). [w:] Szydłowski M. (red.):
Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska’ Warszawa, 2004, s. 29.
[4] J. Lasecki, EMAS – ISO 14001. Razem czy osobno? Ekopartner. Nr 4(150), 2004, , s. 16
[5] Majchrzak M.: EMAS. System ekozarządzania i audytu we Wspólnocie. Informacja dla
organizacji. Warszawa 2009.
[6] Matuszak-Flejszman A.: Jak skutecznie wdrożyć system zarządzania środowiskowego
według normy ISO 14001. Wydawnictwo PZITS. Poznań, 2001, s. 234.
[7] Matuszak-Flejszman A.: System zarządzania środowiskowego w organizacji,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, 2007, s. 126.
[8] Matuszak-Flejszman A.: Wdrażanie Systemu Ekozarządzania i Audytu (EMAS) w
urzędach administracji rządowej. Warszawa, 2011, s. 69-71.
[9] Niedrzwicki W.: Zarządzanie środowiskowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa, 2006, s. 133-140.
[10] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 25
marca 2012 r. w sprawie
współczynników różnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej za wpis do rejestru
organizacji zarejestrowanych w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS)
(Dziennik Ustaw Nr 0, poz. 341).
7
Management Systems in Production Engineering No 4(12), 2013
[11] Rozporządzenie nr 1836/1993 Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z dnia 26 czerwca
1993 roku dopuszczającego dobrowolny udział przedsiębiorstw sektora przemysłowego
Wspólnoty w systemie ekozarządzania i audytu (EMAS).
[12] Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z dnia 19 marca
2001 r. dopuszczające dobrowolny udział organizacji w systemie ekozarządzania i
audytu we Wspólnocie (EMAS).
[13] Rozporządzenie nr 1221/2009 Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z dnia 25
listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie
ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS).
[14] Ustawa z dnia z dnia 15 lipca 2011 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu
(EMAS) [Dz.U.2011 nr 178 poz. 1060].
[15] Wspólnotowy System Ekozarządzania i Audytu (EMAS). Poradnik dla administracji,
Kraków, 2005, s. 33-36.
[16] http://ec.europa.eu/environment/emas
[17] http://emas.ekoportal.pl/inne/prezentacje/korzysci_z_wdrozenia_emas.pdf
[18] www.emas.mos.gov.pl
[19] www.gdos.gov.pl
8