Jukatan, Meksyk - Studia Ecologiae et Bioethicae

Studia
Ecologiae et Bioethicae
1/2003
Anna ZIELIÑSKA*
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t
z Meridy (Jukatan, Meksyk) jako sposób
przystosowania do warunków ¿ycia
Wstêp
Niniejsza praca rozwa¿a zagadnienia wielkoœci i proporcji cia³a oraz
dojrzewania ocenianego skokiem pokwitaniowym i wyst¹pieniem menarche (pierwszej menstruacji) u dziewcz¹t z Meridy na Jukatanie (Meksyk)
z dwóch grup etnicznych: Indian Maja i Metysów (mieszañców obu grup)
oraz Kreoli (potomków Hiszpanów).
Powy¿sze zagadnienie na terenie Jukatanu doczeka³o siê ju¿ pewnych
podsumowañ w aspekcie badañ etnicznych mieszkañców wsi, miast i ró¿nych grup spo³eczno-ekonomicznych (Steggerda 1932, Steggerda 1941,
Kelley 1991, Wolañski i wsp. 1993, Siniarska i Wolañski 1999, Siniarska
2000, Siniarska i Wolañski 2000). Po raz pierwszy natomiast praca oparta
jest o badania losowe dzieci szkolnych wszystkich grup spo³eczno-ekonomicznych zamieszkuj¹cych w Meridzie.
Nowatorskie zagadnienie rozwa¿ane w niniejszej pracy dotyczy skoku pokwitaniowego, który jest inny w grupie etnicznej Maja i Metysów
oraz Kreoli. Problem ten zaczyna byæ coraz czêœciej dyskutowany w literaturze œwiatowej (Bogin 1999a, Henneberg, 2001).
Celem pracy jest porównanie budowy i proporcji cia³a, wieku wystêpowania i intensywnoœci skoku pokwitaniowego i wieku wystêpowania menarche u dziewcz¹t szkolnych w Meridzie nale¿¹cych do dwóch grup etnicznych (Majów i Metysów oraz Kreoli). Ocenione te¿ zostan¹ zmiany (trend
sekularny) w wieku wyst¹pienia menarche miêdzy matkami i córkami.
Hipoteza robocza niniejszej pracy dotyczy tempa skoku pokwitaniowego obserwowanego u Majów i Kreoli. Zak³adamy, ¿e tempo zmian
wysokoœci cia³a w czasie skoku pokwitaniowego bêdzie wolniejsze u Majów i Metysów, a szybsze u Kreoli. Hipoteza ta jest oparta o ostatnie do*
Fragment pracy magisterskiej wykonanej pod kierunkiem prof. UKSW dr hab. Anny Siniarskiej-Wolañskiej.
141
Anna Zieliñska
niesienia, mówi¹ce, ¿e skok pokwitaniowy mo¿e byæ zjawiskiem doœæ
póŸnym w ewolucji cz³owieka i byæ mo¿e odpowiedzialny za to jest dobrobyt charakteryzuj¹cy przemys³owo rozwiniête kraje zachodnie, a
przejawiaj¹cy siê bogatym w bia³ko zwierzêce i bardzo urozmaiconym
¿ywieniem (Henneberg 2001).
Materia³ i Metoda
Merida jest miejscem zamieszkania badanych dziewcz¹t. Jest to stolica stanu Jukatan w Meksyku, po³o¿ona 30 km od znajduj¹cej siê na pó³noc od niej Zatoki Meksykañskiej. Panuje tam wilgotny klimat tropikalny
z wyraŸnie zaznaczon¹ por¹ deszczow¹ w okresie letnim. Wed³ug oficjalnych danych z 2000 roku populacja zamieszkuj¹ca Meridê liczy 662530
osoby, jednak nieoficjalnie jest ona szacowana na milion osób. Merida jest
oœrodkiem finansowym, urzêdowym, przemys³owym i us³ugowym nie
tylko dla stanu Jukatan, ale tak¿e dla ca³ego meksykañskiego regionu
Pó³wyspu Jukatan.
Materia³ niniejszej pracy stanowi¹ dziewczêta w wieku szkolnym, pochodz¹ce z dwóch grup etnicznych: Kreoli (1314) oraz Indian Maja i Metysów (857). £¹cznie zebrany materia³ (wywiad i pomiary) obejmuje 2171
dziewcz¹t. Liczebnoœæ badanych dziewcz¹t w poszczególnych klasach
wieku kalendarzowego przedstawiono w Tabeli 1.
Tabela 1. Liczebnoœæ badanych dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) w klasach wieku
kalendarzowego.
Grupa etniczna
Wiek w latach
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Σ
Maja i Metyski
154
45
65
49
41
62
70
94
68
57
52
60
40
857
Kreolki
159
94
94
82
70
74
76 128
126
141
87
40
63
1314
Podzia³u na grupy etniczne dokonano kieruj¹c siê pochodzeniem
mieszkañców. Ludnoœæ zamieszkuj¹ca Pó³wysep Jukatan sk³ada siê z Kreoli (pochodzenia g³ównie hiszpañskiego), Indian Maja oraz Metysów,
czyli mieszañców tych obu grup. Wed³ug hiszpañskiego zwyczaju ka¿dy
Meksykanin posiada dwa nazwiska pierwsze ze strony ojca, a drugie ze
strony matki. Kobiety nie zmieniaj¹ nazwisk po wyjœciu za m¹¿. Dziêki
temu ³atwo ustaliæ ich pochodzenie etniczne. Osobnika z dwoma nazwiskami Maja klasyfikuje siê jako czystego Indianina Maja, z jednym tylko
takim nazwiskiem – jako Metysa natomiast z dwoma nazwiskami nie
Maja – jako Kreola.
142
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) ...
Dziewczêta podzielono na 13 rocznych grup wiekowych – od 6 (5.56.49) do 18 (17.5-18.49) lat. Badania wykonane zosta³y metod¹ przekrojow¹ w latach 1996-1997 w Meridzie w ramach dotacji meksykañskiego
Komitetu Badañ Naukowych CONACyT nr. 26469H, kierowanego przez
prof. dr hab. Napoleona Wolañskiego. Badania wykonywa³y te same osoby, a pomiary przeprowadzane by³y w godzinach przedpo³udniowych.
Do celów niniejszej pracy wziêto pod uwagê nastêpuj¹ce cechy somatyczne: wysokoœæ i masê cia³a, d³ugoœæ koñczyny górnej, d³ugoœæ koñczyny
dolnej, szerokoœæ barków, szerokoœæ bioder, obwód klatki piersiowej, gruboœæ tkanki t³uszczowej na ramieniu i poni¿ej ³opatki. Cechy te by³y podstaw¹ do obliczenia wskaŸnika masywnoœci budowy (BMI) oraz innych wskaŸników oceniaj¹cych proporcjê cia³a: barkowo-wzrostowego, biodrowowzrostowego, miêdzykoñczynowego i Marty. Ponadto pytano o wiek, w
którym wyst¹pi³a pierwsza menstruacja (menarche) u matek i córek w obu
grupach etnicznych (metoda retrospektywna). Dokonano równie¿ oceny
tempa rozwoju badanych dziewcz¹t metod¹ przyrostów rocznych.
Pomiary antropometryczne wykonano zgodnie z ogólnie przyjêt¹
technik¹ (Martin i Saller 1957-59), pozosta³e cechy oraz wskaŸniki zmierzono i obliczono wg metod podanych w podrêcznikach Wolañskiego
(1975) i Malinowskiego i Wolañskiego (1988).
Obliczeñ statystycznych dokonano przy u¿yciu pakietu statystycznego SPSS. W celu oceny ró¿nic w pomiarach i wskaŸnikach miêdzy dziewczêtami pochodz¹cymi z dwóch ró¿nych grup etnicznych u¿yto test
t (T-Studenta) dla prób niezale¿nych.
Analiza Wyników W³asnych
1. Wielkoœæ i budowa cia³a
Porównanie dziewcz¹t z grup etnicznych Maja i Metysek (te dwie
grupy po³¹czono, poniewa¿ nie wykazuj¹ istotnych ró¿nic) oraz Kreolek
wykaza³o wiele ró¿nic w budowie i proporcjach cia³a.
Kreolki s¹ znacznie wy¿sze ni¿ Maja i Metyski. Ró¿nice istotne statystycznie widoczne s¹ tu w ka¿dej klasie wieku z wyj¹tkiem 9 roku ¿ycia
(Ryc. 1). WskaŸnik masywnoœci budowy (BMI) w zasadzie nie wykazuje
ró¿nic istotnych statystycznie, z wyj¹tkiem 11 roku ¿ycia (wzglêdnie ciê¿sze
Kreolki). Jednak¿e Kreolki wykazuj¹ nieco masywniejsz¹ budowê cia³a
przed pokwitaniem (do 11 roku ¿ycia), natomiast po 12 roku ¿ycia wiêksz¹
wzglêdna mas¹ cia³a charakteryzuj¹ siê Indianki Maja i Metyski (Ryc. 2).
WskaŸnik miêdzykoñczynowy obrazuje stosunek d³ugoœci koñczyny
górnej do d³ugoœci koñczyny dolnej. W tak przedstawionej proporcji d³ugoœæ r¹k w stosunku do d³ugoœci nóg jest krótsza u Kreolek ni¿ u dziewcz¹t Maja i Metysek. Ró¿nice istotne statystycznie widoczne s¹ w wieku
11, 13, 14 lat, a wiêc w okresie pokwitania (Ryc. 3).
143
Anna Zieliñska
Rycina 1. Wysokoœæ cia³a dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.
* - istotnoœæ staty sty czna ró¿nic
165
Maja i Mety ski
Kreolki
Wysokoœæ cia³a w cm
155
145
***
***
***
***
***
6
16
17
18
17
18
*
7
8
9
10
11
12
13
Wiek w latach
14
15
Rycina 2. BMI dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.
25
24
Maja i Mety ski
23
Kreolki
22
*
21
BMI
***
***
125
105
***
**
135
115
***
*
20
19
18
17
16
92
6
7
8
9
10
11
12
13
Wiek w latach
14
WskaŸnik miêdzykoñczynow y
16
Rycina 3. WskaŸnik miêdzykoñczynow y u dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.
91
Maja i Mety ski
Kreolki
90
89
**
88
87
*** ***
86
85
84
83
144
15
6
7
8
9
10
11
12
13
Wiek w latach
14
15
16
17
18
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) ...
WskaŸnik barkowo-wzrostowy wskazuje natomiast na mniejsz¹ szerokoœæ barków w stosunku do wysokoœci cia³a u Kreolek, czyli s¹ one
smuklejsze od Maja i Metysek. Ró¿nice istotne statystycznie widoczne s¹
od skoku pokwitaniowego to jest w 12, 14, 17 i 18 roku ¿ycia (Ryc. 4).
Oceniaj¹c wskaŸnik biodrowo-wzrostowy nie widaæ wiêkszych ró¿nic istotnych statystycznie miêdzy porównywanymi grupami etnicznymi,
szczególnie do 13 roku ¿ycia. Jedynie w 7 roku ¿ycia szersze wzglêdnie
biodra maj¹ Kreolki. Po 13 roku ¿ycia wê¿sze biodra do wysokoœci cia³a
uwidaczniaj¹ siê u Kreolek w porównaniu z Maja i Metyskami, choæ ró¿nice istotne statystycznie wystêpuj¹ jedynie u 16-latek (Ryc. 5).
WskaŸnik Marty wykazuje, ¿e obwód klatki piersiowej w stosunku do
wysokoœci cia³a jest mniejszy u Kreolek, a wiêc Maja i Metyski maj¹ bardziej krêp¹ budowê cia³a ni¿ Kreolki, który to wniosek wynika tak¿e z
23,0
Rycina 4. WskaŸnik barkow o-w zrostow y u dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.
WskaŸnik barkow o-w zrostow y
22,8
***
Maja i Mety ski
Kreolki
22,6
22,4
*
***
22,2
*
22,0
21,8
21,6
21,4
21,2
6
7
8
9
10
11
12
13
Wiek w latach
14
15
16
17
18
Rycina 5. WskaŸnik biodrow o-w zrostow y u dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.
w skaŸnik w zrostow o-miedniczny
19,4
*
Maja i Mety ski
18,8
Kreolki
18,2
17,6
*
17,0
16,4
15,8
6
7
8
9
10
11
12
Wiek w latach
13
14
15
16
17
18
145
Anna Zieliñska
wiêkszej wzglêdnej szerokoœci barków i bioder w grupie etnicznej Maja i
Metysek. Ró¿nice te szczególnie s¹ zaznaczone po 12 roku ¿ycia (Ryc. 6).
Podskórna tkanka t³uszczowa tak na ramieniu jak i poni¿ej ³opatki jest
wiêksza u Kreolek ni¿ u Maja i Metysek do 11 roku ¿ycia. W wieku póŸniejszym ró¿nice te zanikaj¹. Na ramieniu ró¿nice istotne statystycznie s¹
zaznaczone jedynie w wieku 11 lat (Ryc. 7).
Wiêksze ró¿nice wystêpuj¹ natomiast pod ³opatka, czyli zwi¹zane s¹
z rozk³adem t³uszczu na tu³owiu, i tu ró¿nice istotne statystycznie widoczne s¹ w 8, 10 i 11 roku ¿ycia (Ryc. 8).
Rycina 6. WskaŸnik Marty u dziewcz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.
51,5
*
50,5
WskaŸnik Marty
*
M aja i M etyski
Kreol ki
**
49,5
***
48,5
47,5
46,5
19
6
Tkanka t³uszczowa w m m
8
9
10
11
12
13
Wiek w latach
14
15
16
17
18
Rycina 7. Tkanka t³uszczowa na ramieniu u dziewcz¹t z Meridy, Jukatan, Meksy
18
M aja i M etyski
Kreol ki
17
***
16
15
14
13
12
11
10
146
7
6
7
8
9
10
11
12
13
Wiek w latach
14
15
16
17
18
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) ...
Rycina 8. Tkanka t³uszczow a pod ³opatk¹ u dziew cz¹t z Meridy,
Jukatan, Meksyk.
Tkanka t³uszczow a pod ³opatk¹ w mm.
19
**
Maja i Mety ski
Kreolki
17
15
**
*
13
11
9
7
6
7
8
9
10
11
12
13
Wiek w latach
14
15
16
17
18
2. Przyrosty wysokoœci cia³a – ocena wyst¹pienia skoku pokwitaniowego
Zestawienie rocznych przyrostów wysokoœci cia³a u dziewcz¹t Maja i
Metysek oraz Kreolek da³o interesuj¹ce wyniki. Okaza³o siê mianowicie,
¿e w okresie skoku pokwitaniowego wiêksze roczne przyrosty wystêpuj¹ u Kreolek ni¿ u Maja i Metysek.
Analizuj¹c krzywe szybkoœci wzrastania dziewcz¹t obserwowane od
7 do 18 roku ¿ycia z obu grup etnicznych mo¿na wskazaæ charakterystyczne momenty rozwojowe. Skok pokwitaniowy rozpoczyna siê u Kreolek miêdzy 9 a 10 (7.48 cm/rok) rokiem ¿ycia, natomiast u Maja i Metysek skok pokwitaniowy jest trudno zauwa¿alny (Ryc. 9).
Rycina 9. Przyrosty w ysokoœci cia³a u dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.
Przyrosty w ysokoœci cia³a w cm/rok
9
7
MM i K - w artoœci przyrostów rocznych
M M 6,48
K 6,43
5
5,77
3,93
5,16
7,48
4,72
5,89
3
6,25
7,21
6,11
3,06
Maja i Mety ski
Kreolki
1,69
2,86
1,49
2,98
1
-1
6-7
7-8
8-9
9-10
1,56
0,23 0,34
0,83
0,24
-0,32
0,01
0,53
10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18
Przyrosty miêdzy latami
147
Anna Zieliñska
Zwiêkszenie siê przyrostów rocznych wysokoœci cia³a jest niewielkie
i w zasadzie utrzymuje siê przez 3 lata na doœæ sta³ym poziomie (od ok.
5 do 6 cm/rok). Trudno nawet stwierdziæ, kiedy rozpoczyna siê u nich
skok pokwitaniowy, choæ s¹dz¹c z najwiêkszego przyrostu wystêpuje on
miêdzy 10-11 (6.25 cm/rok) rokiem ¿ycia.
U dziewcz¹t kreolskich w ci¹gu dwóch lat (10 i 11) przyrost wysokoœci cia³a wynosi 14,7 cm, podczas gdy u Maja i Metysek, o rok póŸniej,
przyrost dwuletni wynosi 12,4 cm. W roku poprzedzaj¹cym skok pokwitaniowy u Kreolek przyrost wysokoœci cia³a wynosi 3,9 cm, podczas gdy
u Maja i Metysek przyrost ten wynosi ponad 5 cm. W ci¹gu 4 lat najwiêkszych przyrostów, wysokoœæ cia³a wzros³a jednak podobnie u obu grup
etnicznych, tj. u Kreolek o 24,5 cm, zaœ u Maja i Metysek o 23,3 cm. Kreolki cechuje jednak wyraŸny skok pokwitaniowy, czego nie mo¿na zauwa¿yæ u Maja i Metysek.
Po skoku pokwitaniowym nastêpuje wyhamowanie szybkoœci przyrostów wysokoœci cia³a choæ proces wzrastania trwa jeszcze przez jakiœ
czas. Koniec skoku pokwitaniowego u Kreolek wystêpuje miêdzy 11-12
rokiem ¿ycia (3.06 cm/rok), natomiast u dziewcz¹t Maja i Metysek miêdzy 12-13 rokiem ¿ycia (1.61 cm/rok). PóŸniejszy przebieg przyrostów
wysokoœci cia³a jest podobny u obu grup etnicznych, trochê wy¿szy u
Kreolek w wieku 12-14 lat, a w nastêpnych latach jest on nieco wy¿szy u
Maja i Metysek (15-16 lat).
3. Wiek dojrzewania badanych dziewcz¹t i ich matek
W celu oceny wieku dojrzewania dziewcz¹t oraz sprawdzenia czy
mia³y miejsce zmiany miêdzypokoleniowe (zwane te¿ tendencj¹ przemian
lub trendem sekularnym), to jest przyœpieszenie b¹dŸ opóŸnienie dojrzewania, wziêto pod uwagê wiek wyst¹pienia pierwszej miesi¹czki (menarche) u matek i córek z obu grup etnicznych jako moment osi¹gniêcia dojrza³oœci p³ciowej.
Porównanie obu grup etnicznych nie wykaza³o ró¿nic istotnych statystycznie tak w generacji córek jaki i matek. U matek Maja i Metysek menarche wyst¹pi³a œrednio w wieku 12,94 lat, natomiast u matek z grupy
Kreolek zjawisko to mia³o miejsce w wieku 12,93 lat. U córek Maja i Metysek menarche wyst¹pi³a w wieku 12.46 lat, natomiast u córek z grupy
Kreolek pierwsza menstruacja wyst¹pi³a w wieku 12.54 lat. Widoczne jest
wiêc, ¿e ró¿nice istotne statystycznie wystêpuj¹ jedynie miêdzy generacjami, a obserwowane przyspieszenie dojrzewanie wynosi oko³o 6 miesiêcy (0,48 roku) dla Maja i Metysek oraz oko³o 5 miesiêcy (0,39 roku)
dla Kreolek (Rycina 10.). Poniewa¿ pokolenie trwa œrednio 25 lat, akceleracja dojrzewania wynosi na dekadê oko³o 0,19 roku u kobiet Maja i Metysek, a 0,16 roku u Kreolek.
148
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) ...
Rycina 10. Wiek menarche dziewcz¹t i ich matek z Meridy Jukatan, Meksyk.
13,1
13,0
12,9
* - Istotnoœæ miêdzy generacjami
***
***
12,8
Matki
12,7
Córki
12,6
12,5
12,4
12,3
12,2
12,1
12,0
11,9
Maja i Metyski
Kreolki
Dyskusja wyników
Porównanie wielkoœci i proporcji cia³a dziewcz¹t z dwóch grup etnicznych w Meridzie, wykaza³o, ¿e Kreolki s¹ wy¿sze, ciê¿sze, maj¹ d³u¿sze
koñczyny, szersze barki i biodra oraz wiêcej tkanki t³uszczowej ni¿ Indianki Maja i Metyski. WskaŸniki proporcji cia³a wskazuj¹ na smuklejsz¹
budowê cia³a oraz d³u¿sze koñczyny dolne w stosunku do górnych Kreolek ni¿ Indianek Maja i Metysek. Podobne wyniki uzyskano badaj¹c ró¿ne populacje Jukatanu (Wolañski i wsp. 1993, Siniarska i Wolañski 1999).
G³ówne wyt³umaczenie tego zjawiska jest dwojakie. Z jednej strony ró¿nice etniczne mog¹ mieæ swoje pod³o¿e genetyczne (Kreole s¹ pochodzenia europejskiego i nale¿¹ do odmiany bia³ej, Indianie Maja nale¿¹ do odmiany ¿ó³tej). Druga sprawa dotyczy wy¿szego statusu spo³eczno-ekonomicznego, a co za tym idzie lepszych warunków bytowych w jakich ¿yj¹
rodziny kreolskie w porównaniu z Majami. Jednak¿e wspomniane „pod³o¿e genetyczne” te¿ jest w obecnych czasach poddawane krytyce. Porównanie wysokoœci cia³a miêdzy Czarnymi i Bia³ymi mieszkañcami USA
jest tak¿e przyk³adem genetyczno-œrodowiskowej interakcji, która wp³ywa na rozwój (Fulwood i wsp. 1981). Natomiast jeœli do tych porównañ
do³¹czy siê podzia³ na grupy etniczne, dochód, wykszta³cenie, miejsce zamieszkania (wieœ i miasto) nie stwierdza siê statystycznie istotnych ró¿nic miêdzy Czarnymi i Bia³ymi w przypadku wysokoœci cia³a. Ró¿nice takie natomiast istniej¹ w przypadku proporcji cia³a (Czarni Amerykanie
maj¹ krótszy tu³ów i d³u¿sze koñczyny ni¿ Biali), i uwa¿a siê, ¿e genetyczne pod³o¿e jest w tym przypadku bardzo prawdopodobne (Bogin
149
Anna Zieliñska
1999b). Ró¿nice w proporcjach cia³a znane s¹ z porównañ wielu innych
populacji na œwiecie (Eveleth i Tanner 1976). Do tej pory ró¿nice te by³y
t³umaczone jedynie uwarunkowaniami genetycznymi. Jednak¿e wspó³czesne badania, prowadzone szczególnie w Japonii, dowodz¹ silnego
uwarunkowania proporcji cia³a tak¿e czynnikami œrodowiskowymi (Kondo i Eto 1975). Na przestrzeni 20 lat (od 1950 do 1970 roku), dzieci japoñskie sta³y siê bardziej d³ugonogie. G³ówne czynniki œrodowiskowe,
które wp³ynê³y na zmianê tych proporcji cia³a to ¿ywienie, opieka zdrowotna i poziom sanitarny, które w tym czasie uleg³y znacznej poprawie.
W zasadzie od 1990 roku nie stwierdzono ró¿nic w proporcjach cia³a miêdzy Japoñczykami a Pó³nocnymi Europejczykami, chocia¿ nadal te dwie
populacje ró¿ni¹ siê wysokoœci¹ cia³a. Tak wiêc ponownie nasuwa siê
przypuszczenie, ¿e jeœli ju¿ mówiæ o ró¿nicach genetycznych, to nie dotycz¹ one wielkoœci, ale proporcji cia³a (Bogin 1999b). Podobne badania donosz¹ce o zmianie proporcji d³ugoœci nóg do wysokoœci cia³a znane s¹ z
innych krajów (Polska, Argentyna, Meksyk), gdzie mia³a miejsce poprawa warunków bytowych miêdzy porównywanymi grupami spo³ecznoekonomicznymi, czy terenem zamieszkania (Wolañski 1979, Gurri i Dickinson 1990, Bolzan i wsp. 1993). Podobne wyniki uzyskano tak¿e dla Jukatanu (Dickinson i wsp. 1990, Murguia i wsp. 1990).
Aby daæ zdecydowan¹ odpowiedŸ na powy¿sze niejasnoœci, potrzebne jest znacznie g³êbsze poznanie samego procesu rozwojowego, jak równie¿ rolê poszczególnych czynników œrodowiskowych, a przede wszystkim ¿ywienia i aktywnoœci ruchowej, a na tym tle bilansu energetycznego w procesie rozwoju. Wa¿ne by³oby dok³adne przeanalizowanie sk³adu diety, która jest ró¿na dla wspomnianych populacji (ró¿ne produkty,
które w zale¿noœci od przynale¿noœci kulturowych uznawane s¹ za „lepsze” b¹dŸ „gorsze”) oraz jej wp³ywu na procesy rozwojowe.
Rdzenne mieszkanki Meridy, Indianki Maja, rozwija³y siê od kilku
wieków w gorszych warunkach bytowych ni¿ Kreolki. Nieurodzajne gleby i brak rzek na Jukatanie spowodowa³y s³aby rozwój rolnictwa przy
du¿ym osadnictwie. Stan ten pogorszy³ siê wraz z nap³ywem ludnoœci
hiszpañskiej, która nadmiernie eksploatowa³a ziemiê, co z kolei wp³ynê³o na powstanie g³odu wœród Indian Maja. Natomiast zró¿nicowany tryb
¿ycia i ¿ywienia, wy¿szy poziom wykszta³cenia i higieny u Kreolek spowodowa³, ¿e szybciej osi¹gnê³y one obecne wymiary cia³a. Wspó³czesne
dziewczêta Maja i Metyski nie cierpi¹ ju¿ mo¿e na wielkie niedobory pokarmowe, ale ich po¿ywienie nie jest takie bogate i ró¿norodne jak Kreolek. Te cechy budowy cia³a, które s¹ wra¿liwe na bodŸce œrodowiskowe, zmieniaj¹ siê wraz ze zmian¹ sytuacji ekonomicznej (£aska-Mierzejewska 1999), jednak proporcje cia³a po zakoñczeniu przemian pokwitaniowych u Kreolek stale wskazuj¹ na ich smuklejsz¹ budowê, natomiast
u dziewcz¹t Maja i Metysek sylwetka pozostaje bardziej masywna i krê-
150
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) ...
pa. Na pytanie czy Maja i Metyski oraz Kreolki na pewno maj¹ inne predyspozycje genetyczne determinuj¹ce okreœlony typ budowy, trudno jest
odpowiedzieæ z ca³¹ pewnoœci¹ twierdz¹co. Na pewno natomiast typ budowy jest modyfikowany trybem ¿ycia codziennego.
Nastêpne zagadnienie dotyczy skoku pokwitaniowego. Zjawisko to u
dziewcz¹t kreolskich zaczyna siê miêdzy 9-10 rokiem ¿ycia. Skok pokwitaniowy w grupie Maja i Metysek jest trudny do uchwycenia, ale najwy¿szy przyrost wysokoœci cia³a obserwuje siê miêdzy 10 i 11 rokiem ¿ycia,
czyli rok póŸniej ni¿ u Kreolek. W 11 roku ¿ycia wystêpuj¹ najwiêksze
ró¿nice miêdzy badanymi grupami etnicznymi w prawie wszystkich badanych cechach budowy cia³a. Jest to spowodowane wczeœniejszym
wchodzeniem w skok pokwitaniowy Kreolek, a co za tym idzie maj¹ u
nich miejsce znaczne przyrosty rozwojowe wiêkszoœci cech.
W okresie poprzedzaj¹cym pokwitanie, a szczególnie skok pokwitaniowy, obok zwiêkszonych wymiarów i proporcji cia³a nastêpuje powiêkszenie zasobów podskórnej tkanki t³uszczowej, niezbêdnej do pokrycia
wydatków jakie ponosi organizm w momencie zwiêkszonego wydatku
energetycznego. Kiedyœ wystêpowanie tkanki t³uszczowej wi¹zano jedynie z oty³oœci¹ niskich warstw spo³ecznych (Stunkard i wsp. 1972). Obecnie wiadomo, ¿e tkanka t³uszczowa jest niezwykle istotna w procesach
dojrzewania. Powoduje ona zmiany hormonalne w czasie póŸnego dzieciñstwa i w fazie wczesnego dojrzewania w wyniku których wystêpuje u
dziewcz¹t pierwsza menstruacja (menarche). A wiêc tkanka t³uszczowa
pe³ni rolê wtórnego hormonalnego gruczo³u, poniewa¿ zachodzi w niej
synteza sterydowego hormonu (estrogenu) oraz leptyny. Istnieje zale¿noœæ miêdzy iloœci¹ tkanki t³uszczowej, a wiekiem dojrzewania. Ca³kowita iloœæ t³uszczu jest ni¿sza w grupie kobiet póŸniej dojrzewaj¹cych
(Frisch 1988, Kirchengast i wsp. 1998).
Hipoteza robocza postawiona w niniejszej pracy w zasadzie uleg³a
potwierdzeniu. Skok pokwitaniowy jest silniej zaznaczony u Kreolek, natomiast u dziewcz¹t Maja i Metysek jest on trudny do zauwa¿enia. Nale¿a³oby rozwa¿yæ czy zjawisko skoku pokwitaniowego ma wy³¹cznie
pod³o¿e genetyczne, czy mo¿e wynika tylko ze zmieniaj¹cych siê warunków bytowych. Jak ju¿ wspomniano we wstêpie, istnieje stanowisko, ¿e
skok pokwitaniowy wysokoœci cia³a jest cech¹ w³aœciw¹ dla gatunku
Homo Sapiens (Bogin 1999a). W rzeczywistoœci jednak nie wystêpuje on
we wszystkich populacjach np. u Aborygenów australijskich (Henneberg
2001) czy w populacji jawajskiej (Artaria 2001). Skok pokwitaniowy ma
miejsce w populacjach europejskich jak równie¿ w populacjach ludnoœci
pochodzenia europejskiego.
Istnieje hipoteza, ¿e skok pokwitaniowy nie jest uniwersalnym zjawiskiem, jest to zjawisko stosunkowe nowe w ewolucji cz³owieka i ma
zwi¹zek z tzw. „westernizacj¹ ¿ycia” (Henneberg 2001). Podwy¿szenie
151
Anna Zieliñska
stopy ¿yciowej spo³eczeñstw wysoko rozwiniêtych wp³ynê³o na zmianê
trybu ¿ycia i nawyków ¿ywieniowych wywo³uj¹c szybsze tempo wzrastania i szybsze osi¹gniêcie dojrza³oœci p³ciowej.
W badaniach prowadzonych w Gwatemali i w Kalifornii w USA nad
dzieæmi Gwatemalskimi i Europejskimi stwierdzono, ¿e u dzieci pochodzenia europejskiego przyrosty wysokoœci cia³a w czasie dojrzewania s¹
wiêksze ani¿eli u rdzennych dzieci w Gwatemali (Johnston 1998).
Porównanie przyrostów wysokoœci cia³a mieszkanek Afryki, Ameryki £aciñskiej, Azji i Europy (dane przeliczone z ksi¹¿ki Eveleth i Tanner
1976) z przyrostami dziewcz¹t z dwóch grup etnicznych Meridy ukazuje,
¿e w wielu populacjach nie jest widoczny skok pokwitaniowy lub jest on
bardzo s³abo zaznaczony. Dziewczêta afrykañskie dojrzewaj¹ wprawdzie
póŸniej ni¿ europejskie jak równie¿ Kreolki, Indianki Maja i Metyski, co
ma swoje klimatyczne wyt³umaczenie (Wolañski 1969), ale w wielu populacjach (szczepach) nie obserwuje siê wyraŸnego skoku pokwitaniowego
(Rycina 11).
Rycina 11. Przyrosty wysokoœci cia³a u dziewcz¹t z Meridy
na tle dziewcz¹t z Afryki.
9
Turkana
Somalia
Machakos
Hutu
7
Tutsi
Reh_bas
Maja i Metyski
5
Kreolki
3
1
-1
6-7
7-8
8-9
9-10
10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18
Wiek w latach
U dziewcz¹t z populacji azjatyckich, populacja chiñska wykazuje przebieg krzywych przyrostu wysokoœci cia³a w okresie dojrzewania podobny do krzywych dla Maja i Metysek, czyli prawie brak skoku pokwitaniowego. Natomiast populacje japoñska i koreañska ¿yj¹ce w Japonii
maj¹ doœæ wyraŸny skok pokwitaniowy (Rycina 12).
W Ameryce £aciñskiej znajduje siê wiele populacji gdzie dziewczêta
nie wykazuj¹ wyraŸnego skoku pokwitaniowego. Natomiast skok ten
jest widoczny w populacji amerykañskiej pochodzenia meksykañskiego
(Rycina 13).
152
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) ...
Rycina 12.Przyrosty wysokoœci cia³a u dziewcz¹t z Meridy
na tle dziewcz¹t z Azji.
9
Ch iny
Japonia
Koreañczycy w Japonii
7
Taiwan
Maja i Metyski
5
Kreolki
3
1
-1
6-7
7-8
8-9
9-10
10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18
Przyrosty miêdzy latami
Rycina 13. Przyrosty wysokoœci cia³a u dziewcz¹t
z Meridy na tle dziewcz¹t z Ameryki £aciñskiej.
9
Boliwia
Ecuador
Guatemala
Oaxaca
Mex. City
High Land
7
Maja
Nie Maja
Mex-American
5
3
1
-1
6-7
7-8
8-9
9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18
Wiek w latach
Zupe³nie inaczej wygl¹da to w Europie. Dziewczêta z Belgii, Francji,
Holandii, Polski i innych krajów europejskich maj¹ podobne przyrosty
wysokoœci cia³a w okresie dojrzewania co Kreolki, choæ skok pokwitaniowy jest u nich nieco póŸniejszy (Rycina 14).
153
Anna Zieliñska
Rycina14. Przyrosty wysokoœci cia³a u dziewcz¹t Belgia
z Meridy oraz Kreolek na tle dziewcz¹t z Europy.
9
Czechos³owacja
Dania
Francja
Grecja
Maja i Metyski
7
Kreolki
Wê gry
5
Holandia
Polska
Zagrzeb
3
Moskwa
1
-1
6-7
7-8
8-9
9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18
Wiek w latach
Z dalszych wyników badañ niniejszej pracy wynika, ¿e wiek dojrzewania miêdzy pokoleniem matek i córek uleg³ istotnemu skróceniu. Córki Indianek Maja i Metysek oraz Kreolek dojrzewaj¹ wczeœniej ni¿ ich
matki. U Kreolek to przyspieszenie miêdzy generacjami wynosi prawie 5
miesiêcy, u Maja i Metysek prawie 6 miesiêcy (odpowiednio 2 miesi¹ce u
Kreolek, a 2,4 miesi¹ce u Maja i Metysek na dekadê, inaczej odpowiednio 0,16 i 0,19 roku na dekadê).
Jednak¿e nasuwa siê pytanie dlaczego Kreolki, które maj¹ lepsze warunki bytowe ni¿ druga grupa etniczna nie dojrzewaj¹ wczeœniej ni¿ Maja i
Metyski? Skok pokwitaniowy (choæ u Maja i Metysek prawie nie widoczny) zaczyna siê o jeden rok wczeœniej u Kreolek. Inny przyk³ad dotyczy
Cyganek hiszpañskich, nale¿¹cych do najstarszej oraz najbiedniejszej grupy mniejszoœciowej tego kraju. Wystêpuje u nich znaczna akceleracja wieku
wyst¹pienia menarche wynosz¹ca 0,6 roku na dekadê (Prado i wsp. 2001).
Jednak¿e wiek wyst¹pienia menarche jest póŸniejszy ni¿ obserwowany dla
ca³ej populacji hiszpañskiej. Nale¿y tu jeszcze dodaæ, ¿e nadal warunki ¿ywieniowe i sanitarne w tej grupie nie s¹ najlepsze, a kobiety zajmuj¹ rolê
drugoplanow¹, i w porównaniu z mê¿czyznami od¿ywiaj¹ siê gorzej oraz
maj¹ gorszy dostêp do nauki i opieki medycznej.
Na uwagê zas³uguje fakt, ¿e akceleracja wieku dojrzewania dziewcz¹t
w Meridzie wynosi 0,2 roku/10 lat u Maja i Metysek oraz 0,16 roku/10 lat
u Kreolek. Tymczasem akceleracja dojrzewania dziewcz¹t w Europie œrednio na dekadê wynosi³a od po³owy XIX do po³owy XX wieku oko³o 0,3
roku (Tanner 1963, Wolañski 1986, Wolañski 1987), zaœ Cyganek hiszpañskich pod koniec XX wieku wynosi³a 0,6 roku. Nasuwa siê wiêc dodatkowy wniosek, ¿e akceleracja u mieszkanek Jukatanu jest bardzo powolna.
154
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) ...
Powy¿szy problem ma dwa podstawowe oblicza. Jednym s¹ ewentualne ró¿nice w wieku menarche miêdzy grupami etnicznymi, drugi to zjawisko zmian miêdzypokoleniowych. W ka¿dej z grup etnicznych wystêpuje
zró¿nicowanie na klasy spo³eczno-ekonomiczne i nale¿y siê spodziewaæ, ¿e
to zró¿nicowanie bêdzie mniejsze w grupie Kreoli ni¿ Maja i Metysów. W
wielu spo³ecznoœciach menarche u dziewcz¹t ze œredniej grupy spo³ecznoekonomicznej wystêpuje w wieku 12.5 lat. Menarche w wieku 14 lat lub
póŸniej charakteryzuje nisk¹ klasê spo³eczno-ekonomiczn¹ (Eveleth i Tanner 1976). Niedo¿ywienie, ciê¿ka praca, choroby zakaŸne, ¿ycie w wysokich górach z regu³y opóŸniaj¹ dojrzewanie (Bogin 1999b). Wiadomo tak¿e, ¿e wy¿szy stopieñ urbanizacji wp³ywa na przyspieszenie dojrzewania
(Charzewska i wsp. 1976, Wolañski 1986, Bielicki i wsp. 1988).
Analizuj¹c œredni wiek menarche w aspekcie ró¿nic etnicznych, mamy
z regu³y do czynienia z populacjami zamieszkuj¹cymi ró¿ne nisze klimatyczne (wp³yw klimatu). Populacje te cechuje ró¿ny poziom ekonomiczny
kraju, regionu, nie bez znaczenia jest ustrój polityczny.
Wiek wyst¹pienia menarche nale¿y wi¹zaæ tak¿e ze strefami klimatycznymi. Wiek ten jest wczeœniejszy w klimacie umiarkowanym, czyli w
obszarze basenu Morza Œródziemnego. Natomiast w klimacie gor¹cym,
równikowym (Afryka), dojrzewanie jest opóŸnione, ze wzglêdu na wolniejsze tempo przemiany materii, które chroni organizm przed przegrzaniem. Z kolei w klimacie ch³odnym obserwuje siê szybsz¹ przemianê materii, w zwi¹zku z utrzymaniem sta³ej ciep³oty cia³a, wiêksze s¹ wiêc straty energii i dojrzewanie równie¿ siê opóŸnia (Wolañski 1969). W Meridzie panuje wilgotny klimat tropikalny z wyraŸnie zaznaczon¹ por¹ deszczow¹ w okresie letnim. Mimo tego dziewczêta Maja i Metyski oraz Kreolki dojrzewaj¹ wczeœniej ni¿ dziewczêta afrykañskie z tropików o podobnej szerokoœci geograficznej (np. z Nubii i Nigerii), u których menarche wystêpuje w wieku 13,6-15,1 lat, a z terenów równikowych nawet w
wieku 16 (Tutsi), 17 lat (Hutu). Wysok¹ temperaturê panuj¹c¹ w Meridzie byæ mo¿e kompensuje wysoki poziom wilgotnoœci.
W przypadku niniejszej pracy, obie grupy etniczne mieszkaj¹ obok siebie, w œrodowisku miejskim, bez ostrych barier w nawi¹zywaniu ró¿nego
rodzaju kontaktów spo³ecznych i kulturowych, maj¹c do wyboru to samo
po¿ywienie, do którego dostêp limituje jedynie zamo¿noœæ danej rodziny.
Niezale¿nie od wymienionych uwarunkowañ, wiek menarche na tym
terenie jest bardzo wczesny. O ile jeszcze bardziej mo¿e siê przyspieszyæ
tempo dojrzewania? Czy nie istnieje pewna bariera biologiczna, która (w
pewnej czêœci spo³eczeñstwa) bêdzie zabezpiecza³a przed niebezpieczeñstwem jego przyspieszenia, bo czy dzieci mog¹ rodziæ dzieci? Pytania te
wymagaj¹ dalszych badañ. Byæ mo¿e odpowiedŸ na nie mo¿na znaleŸæ
w dalszych badaniach nad ró¿nicami w wieku dojrzewania Kreolek oraz
Maja i Metysek zamieszkuj¹cych Meridê.
155
Anna Zieliñska
Podziêkowania
Chcia³abym serdecznie podziêkowaæ za wszechstronn¹ pomoc w
przygotowaniu niniejszej pracy, a szczególnie w dopracowaniu merytorycznym Pani Prof. dr hab. Annie Siniarskiej-Wolañskiej. Sk³adam równie¿ podziêkowania dla Pana Prof. dr hab. Napoleona Wolañskiego za
cenne rady i uwagi merytoryczne.
Wnioski
1) Porównanie wielkoœci i proporcji cia³a dziewcz¹t z dwóch grup etnicznych w Meridzie, wykaza³o, ¿e Kreolki s¹ wy¿sze oraz do 11
roku ¿ycia posiadaj¹ wiêcej tkanki t³uszczowej ni¿ Indianki Maja i Metyski.
2) Kreolki charakteryzuj¹ siê te¿ smuklejsz¹ budow¹ cia³a oraz d³u¿szymi koñczynami dolnymi w stosunku do górnych ni¿ dziewczêta Maja
i Metyski.
3) Najwiêksze ró¿nice w badanych cechach budowy cia³a miêdzy grupami etnicznymi dziewcz¹t wystêpuj¹ w 11 roku ¿ycia, gdy Kreolki zaczê³y ju¿ okres pokwitania a Maja i Metyski dopiero w niego wchodz¹.
4) Skok pokwitaniowy jest wyraŸnie zaznaczony u Kreolek (grupa pochodzenia europejskiego, przynale¿na do odmiany bia³ej), natomiast
u Maja i Metysek (odmiana ¿ó³ta) skok ten jest bardzo s³abo zaznaczony a przyspieszony rozwój somatyczny przebiega w dwukrotnie
d³u¿szym czasie.
5) Nie ma ró¿nic istotnych statystycznie w wieku wyst¹pienia menarche
miêdzy dziewczêtami z dwóch porównywanych grup etnicznych.
Wiek ten wynosi 12,46 lat u Maja i Metysek oraz 12.54 lat u Kreolek
6) Obserwuje siê istnienie niewielkiej akceleracji wieku dojrzewania miêdzy pokoleniami matek i córek w dwóch porównywanych grupach
etnicznych. Akceleracja ta na dekadê wynosi 0,19 roku u Maja i Metysek oraz 0.16 roku u Kreolek.
Literatura
ARTARIA M.D., 2001 – Growth of Javanese children in Malang. [W:] Causes and Effects of Human Variation, red. M. Henneberg, Australian Society for Human Biology, The University
of Adelaide, str. 135-155, Adelaide.
BIELICKI T., WALISZKO A., GÓRNY S., KUBICA J., 1988 – Wysokoœæ i wzglêdny ciê¿ar cia³a poborowych polskich w dziesiêcioleciu 1976-1986: Zmiany sekularne i gradient urbanizacyjny.
Przegl¹d Antropologiczny, 54(1):27-32.
BOGIN B., 1999a – Evolutionary perspectives of human growth. Annu. Rev. Anthropol., 28:109153.
156
Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) ...
BOGIN B., 1999b – Patterns of Human Growth, second edition. Cambridge University Press,
Cambridge.
BOLZAN A.G., GUIMAREY L.M., PUCCIARELLI H.M., 1993 – Cresimiento y dimorfismo sexual de
escolares segun la ocupacion laboral paterna. Archivos Latinoamericanos de Nutricion,
43:132-138.
CHARZEWSKA J., ZIEMLAÑSKI Z., LASECKA E., 1976 – Menarcheal age, nutrition and socio-economic environment. Studies in Anthropology, 2:47-51.
DICKINSON F., CERVERA M., MURGUIA R., UC L., 1990 – Growth, nutritional status and environmental change in Yucatan, Mexico. Studies in Human Ecology, 9:135-149.
EVELETH P.B., TANNER J.M., 1976 – Worldwide variation in human growtth. Cambridge Uniwersity Press.
FULWOOD R., ABRAHAM S., JOHNSON C., 1981 – Heigh and weight of adults ages 18-74 years by
socioeconomic and geographic variables. Vital and Health Statistics, Series11, No. 224,
DHEW Pub. No. (PHS) 81-1674. Washington DC: US Government Printing Office.
FRISCH R.E., 1988 – Fatness and fertility. Scientific American, 258(3): 88-95.
GURRI F.D., DICKINSON F., 1990 – Effects of socioeconomic, ecological, and demographic conditions on the development of the extremities and the trunk: a case study with adult females
from Chiapas. Journal of Human Ecology, 1:125-138.
HENNEBERG M., 2001 – Physical growth of the indigenous inhabitants of the Southern Hemisphere – Australian Aborigenes and descendants of Khoi-San. Referat wyg³oszony na konferencji Polskiego Towarzystwa Antropologicznego w Toruniu p.t. „Cz³owiek – Miêdzy Biologi¹
a Kultur¹”, 11-13 wrzeœnia 2001 roku.
JOHNSTON F.E., 1998 – Between-population differences in adolescent growth. [W:] The Cambridge Encyclopedia of Human Growth and Development, pod red., SJ Uljaszka, FE Johnstona
i MA Preece, Cambridge University Press, Cambridge, str. 375-376.
KELLEY J.C.H., 1991 – Contrast in somatic variables among traditional and modernized Maya
females. International Journal of Anthropology, 6(2):159-177.
KIRCHENGAST S., GRUBER D., SATOR M., HUBER J., 1998 – Impact of the age at menarche on adult
body composition in healthy pre and postmenopausal women. American Journal of Physical
Anthropology, 105:9-20.
KONDO S., ETO M., 1975 – Physical growth studies on Japanese-American children in comparison with native Japanese. [W:] Comparative Studies of Human Adaptability of Japanese,
Caucasians, and Japanese_Americans, red. S.M. Horvath, S. Kondo, H. Matsiu i H. Yoshimena, str. 13-45, Tokyo, Japanese Interational Biological Program.
£ASKA-MIERZEJEWSKA T., 1999 – Body height and mass of girls rural communities in Krosno
region as affected by political and economical changes in Poland in the period 77-97. Przegl¹d Antropologiczny, 62:3-16.
MALINOWSKI A., WOLAÑSKI N., 1988 – Metody badañ w biologii cz³owieka. Wybór metod antropometrycznych. PWN, Warszawa.
MURGUIA R., DICKINSON F., CERVERA M., UC L., 1990 – Socio-economic activities, ecology and
somatic differences in Yukatan, Mexico. Studies in Human Ecology, 9:111-134.
MARTIN R., SALLER K., 1957-59 – Lehrbuch der Anthropologie. G. Fischer Verlag, Stuttgart.
PRADO C., DE JUAN R., DIAZ A., MARRODAN M.D., PEREZ B., ARECHIGA J., 2001 – Age at menarche in a marginal Spanish Gypsy group. Acta Medica Auxologica, 33(2):97-103.
SINIARSKA A., 2000 – Gender differences in body build and physiological functions in the adult
population of Yucatan, Mexico. Collegium Antropologicum, 24(1):101-120.
SINIARSKA A., WOLAÑSKI N., 1999 – Living conditions and growth of Maya Indian and non-Maya
boys from Yucatan in 1993 in comparison with other studies. International Journal of Anthropology, 14(4):259-288.
SINIARSKA A., WOLAÑSKI N., 2000 – Grupy spo³eczne a budowa i funkcje organizmu mieszkañców Jukatanu. Scripta Periodica, 3(2):421-432.
157
Anna Zieliñska
STEGGERDA M., 1932 – Anthropometry of adult Maya Indians: A study of their physical and physiological characteristics. Carnegie Institute, Public. 431, Washington.
STEGGERDA M., 1941 – Maya Indians Yucatan. Carnegie Institute, Public 531, Washington.
STUNKARD A.J., D’AQUILI E., FOX S., FILLION R.D.L., 1972 – Influence of social class on obesity
and thinnes in children. Journal of American Medical Association, 221(6):579-584.
TANNER J.M., 1963 – Rozwój w okresie pokwitania. PZWL, Warszawa.
WOLAÑSKI N., 1969 – Wiek menarche u sta³ych mieszkanek Afryki i innych kontynentów w zwi¹zku z czynnikami klimatycznymi. Przegl¹d Antropologiczny 35(2):432-436.
WOLAÑSKI N., 1975 – Antropometria In¿ynieryjna. Ksi¹¿ka i Wiedza, Warszawa.
WOLAÑSKI N., 1979 – Parent-offspring similarity in body size and proportions. Studies in Human Ecology, 3:7-26.
WOLAÑSKI N., 1986 – Rozwój biologiczny cz³owieka. PWN, Warszawa.
WOLAÑSKI N., 1987 – Stan zdrowia dziecka polskiego w œwietle pozytywnych mierników: Tendencja przemian i zró¿nicowanie wspó³czesne. [W:] Ocena zdrowia dziecka w zdrowiu i
chorobie, red. N. Wolañski i R. Kozio³, str. 15-34, Ossolineum, Wroc³aw.
WOLAÑSKI N., DICKINSON F., SINIARSKA A., 1993 – Biological traits and living conditions of Maya Indian
and non Maya girls from Merida, Mexico. International Journal of Anthropology, 8(4):233-246.
WOLAÑSKI N., SZEMIK M., IVANOVIC B., 1980 – Further studies on factors influencing initiation of
menarche. Studies in Human Ecology, 4:201-215.
Pubertal spurt and body build of schoolgirls from Merida,
Yucatan, Mexico
SUMMARY
The patterns of physical growth (stature, BMI, subscapular and arm fatfold thickness, upper and lower extremity length, chest circumference, arm
and hip breadth, and age at menarche) were studied in 857 of Maya and Mestizo girls and 1314 of Creole girls aged 6-18 years. Data were collected between 1998-2001 in primary, secondary and high schools of Merida, Capital
City of the Yucatan State, Mexico. Ethnicity of girls was defined using their
two surnames (from the father and mother side). The results show that Creoles are taller, have more abundant fat tissue and greater BMI, especially at
the age of 11 years, what means that they are better prepared to start pubertal
spurt. Maya girls have relatively longer upper extremities to lower ones, greater biacromial breadth and chest circumference to stature than Creoles, what
shows their more stocky body build. The adolescent (pubertal) spurt in height
starts earlier in Creoles (9-10 years) and its rate is greater (max. = 7.48 cm/
year) than in Maya and Mestizos girls (10-11 years; max. = 6.25 cm/year). In
Mayas and Mestizos there is only a slight difference between the rate of changes before and during pubertal spurt. There is no significant differences in age
at menarche between girls from both ethnic groups (11.96 in Mayas and Mestizos and 12.04 in Creoles), but there are statistically significant differences
between age at menarche of studied girls and their mothers (12.4 for both groups) in each ethnic group. There is evidence that the onset of pubertal spurt
in height and its rate may depend on ethnicity. Creoles may lead more „westernized” style of life than the Maya and Mestizos girls.
158