historia sztuki - notatki - Komisja Turystyki Górskiej

HISTORIA SZTUKI - NOTATKI
STYLE W ARCHITEKTURZE
Styl Romański ok. 1000 r.-ok. 1300 r.
Gotyk ok. 1150 r.-ok. 1550
gotyk wczesny
gotyk dojrzały (pełny)
gotyk późny (płomienisty)
Renesans ok. 1400 r.-ok. 1600 r.
Barok ok. 1550 r.-ok. 1760 r.
Klasycyzm ok. 1760 r.-ok. 1830 r.
styl Ludwika XVI Francja ok. 1760 r.-ok. 1790 r.
styl stanisławowski (styl Stanisława Augusta) Polska ok. 1764 r.-ok. 1795 r.
empire (styl Cesarstwa) Francja ok. 1800 r.-ok. 1815 r.
Polska ok. 1815 r.-ok. 1830 r.
Neostyle XIX w.
neoklasycyzm pierwsza połowa XIX w.
historyzm ok. 1830 r.-ok. 1910 r.:
neoromanizm
neogotyk
neorenesans
neobarok
eklektyzm ok. 1830 r.-ok. 1910 r.
druga połowa XIX w. i XX
secesja
Współczesność
ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
W budowlach romańskich występuje szereg zdobniczych elementów wystroju charakterystycznych dla tego
stylu (gzymsy arkadowe, biforia i triforia, typowe głowice kostkowe i bazy kolumn i inne).W architekturze
romańskiej budynek romański składa się z prostych brył geometrycznych (prostopadłościanów, walców i
półwalców) zestawionych ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej z nich, nakrytych osobnymi dachami. We
wnętrzu poszczególne części przestrzeni jak : kruchty, nawy, absydy - mieszczące się w widocznych od
zewnątrz osobnych bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie. Najczęściej używanym materiałem budowlanym
w okresie romańskim był kamień, zwykle miejscowy.
GOTYK to styl w architekturze i sztukach plastycznych, panujący w Europie w okresie dojrzałego i późnego
średniowiecza. Gotycka architektura sakralna to przede wszystkim kościoły i katedry. Charakterystyczną
lekkość i strzelistość bryły zawdzięcza gotyk zastosowaniu nowego sklepienia - krzyżowo-żebrowego,
stanowiącego połączenie sklepienia krzyżowego zaczerpniętego z romanizmu, ze szkieletem powstałym na
skutek wyodrębnienia żeber w przecięciach kolebek. Ten rodzaj sklepienia, opartego jedynie na filarach
międzynawowych, nie wymagał już podparcia ścian, co umożliwiło zastąpienie ich oknami wypełnionymi
witrażem. Przykłady odmian, w jakie wyewoluowało sklepienie krzyżowo-żebrowe: kryształowe, gwieździste,
palmowe czy sieciowe. Łuk ostry, na którym opiera się sklepienie krzyżowo-żebrowe zastosowany został
również w systemie łuków przyporowych polegającym na przenoszeniu sił ciążących ze sklepień na podpory.
Kościoły budowano na planie prostokąta lub krzyża łacińskiego. Bardzo charakterystycznym elementem planu
gotyckiej świątyni był również transept - poprzeczna nawa oddzielająca korpus nawowy od najświętszej części
– prezbiterium.
Poliptyk (z języka greckiego polýptychos - "wielokrotnie złożony"),
1) malowidło lub płaskorzeźba skomponowana na kilku sąsiadujących ze sobą wydzielonych płaszczyznach
zwanych kwaterami. Poszczególne kwatery łączy wspólny program ikonograficzny.
2) gotycki ołtarz szafiasty, wieloskrzydłowy. W zależności od liczby skrzydeł może to być tryptyk lub
pentaptyk.
Piękne Madonny- szczególny typ rzeźby ukazującej Matkę Boską z dzieciątkiem na ręku, popularny w
Czechach, Niemczech, a także w Królestwie Polskim.
RENESANS
Elementy zdobnicze:
rzygacz - ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma
swobodny odpływ.
1
loggia - wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od
pomieszczeń wewnętrznych
tralki - słupek balustrady złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, połączonych ze sobą
podstawami
ornament okuciowy - składający się z motywów naśladujących płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie
listew i ażurowych plakiet
Nad gzymsami wieńczącymi (dachowymi) stawiano attyki - pełne lub ażurowe. Przysłaniały one dwuspadowe
lub pogrążone dachy. W renesansie podobnie jak w średniowieczu - piwnice, ewentualnie partery budynków muruje się z cegły lub kamienia, ze stropami sklepionymi (np. nieckowymi czy zwierciadlanymi), jednak bez
żeber ani ostrych łuków gotyckich. Cegła renesansowa, równo wypalana - jest cieńsza od gotyckiej.
BAROK cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, hieratyzacja
elementów kompozycyjnych kumulująca na osi środkowej. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie
elewacji, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla
epoki było łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany,
Różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu
naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne). Monumentalne założenia klasztorne, zbliżone do
pałacowych. W architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Wersal), zazwyczaj na osi
głównej, sala i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym.
Klasyczny kanon piękna architektonicznego zakładał prostotę i umiar, dlatego preferowano budowle o
lżejszych formach architektonicznych i dobrze wyważonych proporcjach. Choć zazwyczaj były wielkie i
monumentalne, to proste kolumnady i greckie portyki nadawały im wrażenie smukłości i lekkości. Klasycyzm
w Polsce bywa też zwany stylem stanisławowskim.
KLASYCYZM Klasyczny kanon piękna architektonicznego zakładał prostotę i umiar, dlatego preferowano
budowle o lżejszych formach architektonicznych i dobrze wyważonych proporcjach. Choć zazwyczaj były
wielkie i monumentalne, to proste kolumnady i greckie portyki nadawały im wrażenie smukłości i lekkości.
Klasycyzm w Polsce bywa też zwany stylem stanisławowskim.
Klasycyzm był ostatnim "wielkim stylem" - zamykał historię sztuki nowożytnej i rozpoczynał długi i burzliwy
okres wykluwania się nowoczesności, co trwało przez cały XIX wiek.
HISTORYZM (neo – style) – nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej polegający na naśladownictwie
stylistyki minionych epok.
Eklektyzm ("wybierający") – kierunek polegający na łączeniu w jednej budowli w sposób swobodny, często
niezgodnych ze sobą, elementów wybranych z różnych stylów architektonicznych.
SECESJA (przełom wieków), dążenie do stworzenia nowego stylu i zerwania z historyzmem, odcięła się od
stosowanych dotychczas tradycyjnych form architektonicznych. Za podstawowe cechy secesji uważa się
powszechnie charakterystyczną linię - giętką, asymetrię, płynną i ruchliwą oraz bogatą ornamentykę, zwłaszcza
roślinno-zwierzęcą.
STYL JÓZEFIŃSKI – narzucony przez austriackie prawo budowy. W tamtych czasach władze austriackie dążyły do
podporządkowania sobie całego życia religijnego w cesarstwie. Było to nic innego jak zestaw oficjalnych, urzędowych
wzorców, które obowiązywały każdą nowopowstałą budowlę sakralną. Styl Józefiński jest pewnego rodzaju odmianą stylu
późnobarokowego z elementami klasycyzmu. Ciekawym elementem architektonicznym była wieża z cebulastym hełmem.
Styl zakopiański, styl Witkiewiczowski – styl architektoniczny wprowadzony przez Stanisława Witkiewicza
w latach 90. XIX wieku. Witkiewicz dążył do stworzenia podstawy dla nowoczesnej polskiej architektury
narodowej na podłożu sztuki Podhala, z elementami secesji.
Propagatorami tego stylu byli m.in. W. Matlakowski, W. Eliasz-Radzikowski i J. Wojciechowski. Przyjął się
głównie w budownictwie pensjonatów.
Jedno- lub dwutraktowe domy ze spadzistymi dachami, miały piętro ustawione w kierunku prostopadłym do
części parterowej. Stawiano je na wysokich podmurówkach murowanych z łamanego kamienia. Podmurówki, z
uwagi na ukształtowanie terenu, miały różną wysokość (z jednej strony budynku podmurówka zazwyczaj była
znacznie wyższa). To pozwoliło na umieszczenie w ścianie piwnicy zakończonych łukowym nadprożem okien.
Ściany stawiano z drewnianych płazów (drewnianych pni przeciętych wzdłuż na pół) na zrąb (konstrukcja
wieńcowa z zamkami węgłowymi bez ostatków, co czyniło naroża budynków.
Główne cechy stylu zakopiańskiego:
- wysokie podmurówki,
- duża ilość załomów, uskoków i ryzalitów,
- ozdobne tarasy, ganki, wystawki i wyględy (małe facjatkowe pokoiki),
- wielkie ozdobne kominy,
- duża ilość pazdurów na zakończeniach licznych daszków
- koronka wzdłuż kalenicy
2
- duża rozmaitość kształtów otworów okiennych
- sosrąb nie miał funkcji konstrukcyjnej, lecz bardziej zdobniczą,
- budowa z płazów,
- budynki jedno lub dwutraktowe, piętrowe, gdzie piętro było usytuowane szczytem w stosunku do frontu
części parterowej
- często od południa pod okapem była odkryta weranda (przyłap),
- zdobienia w postaci rysiów, kołkowań, słoneczek.
ARCITEKTURA DREWNIANA wymyka się sztywnym zasadom panującym w architekturze
murowanej, z powodu jej małej elastyczności i powolnej ewolucji.
BUDOWLE SAKRALNE, ich kształt zależy mniej od panującego stylu w danym okresie natomiast bardziej
od potrzeb społeczności, tradycji lokalnych, i punktu widzenia twórców. Nawet w okresie baroku stawiano
jeszcze kościoły drewniane o charakterze gotyckim. Epoki i panujące w nich style zostawiały swoje ślady
zwłaszcza w elementach wystroju zewnętrznego i wewnętrznego. Wnętrza jednak rzadko zachowały się
oryginalne z czasów powstania świątyni, często były w ciągu wieków zmieniane. Na polskim Podtatrzu,
podobnie jak w całej Polsce najstarsze świątynie drewniane pochodzą z XV w. Jako budulca wykorzystywano
głównie drzewa iglaste. Drzewa liściaste jako lepsze ale droższe wykorzystywano tylko w najważniejszych
elementach konstrukcyjnych. Najstarsze świątynie był pierwotnie dwuczęściowe składały się tylko z nawy i
węższego prezbiterium. Do prezbiterium od północy były dobudowywane zakrystie. Do nawy najczęściej były
dobudowywane od południa i zachodu kruchty. Do końca XVI w okna były tylko po stronie południowej. Pod
koniec XVI i w XVII wieku do starszych świątyni zaczęto poszechnie dobudowywać wieże i wieżyczki na
sygnaturki a często także soboty.
Najcenniejsze świątynie drewniane na polskim Podtatrzu:
Dębno XV w.
Grywałd XV w.
Harklowa XV w.
Jurgów XVII w.
Łopuszna XV w.
Nowy Targ XVI w.
Orawka XVII w.
Trybsz XVII w.
DWORY szlacheckie – to budowle, które były najbardziej odporne na panujące trendy architektoniczne.
Najczęściej są to budowle parterowe z dachem czterospadowym często tzw. „łamanym polskim”.
Nieodzownym elementem bryły architektonicznej był najpierw ganek, później od końca XVIII wieku często
portyk kolumnowy.
TURYSTYKA W PTTK
Adresy dokumentów zamieszczonych na stronach PTTK, z którymi trzeba się zapoznać.
Najważniejsze są punkty: 1 i 3
1. Aktualny REGULAMIN GOT PTTK:
http://ktg.pttk.pl/index.php?mod=news&act=showfull&id=1276576442
2. Historia systemu odznak górskich:
http://ktg.pttk.pl/index.php?mod=news&act=showfull&id=1268421492
3. Regulamin PRZODOWNIKA TURYSTYKI GÓRSKIEJ:
http://ktg.pttk.pl/index.php?mod=news&act=showfull&id=1179347341
4. Instrukcja pracy Przodownika Turystyki Górskiej:
http://ktg.pttk.pl/index.php?mod=news&act=showfull&id=1177841099
3