Historia Żydów - WordPress.com

Żydzi w Europie na przestrzeni
dziejów
Początki


Około roku 2091 p.n.e.
Abraham wraz z całą rodziną
wyruszył z miasta Ur w
Mezopotamii i dotarł do
ziemi Kanaanu, gdzie w mieście
Sychem zawarł przymierze z
Bogiem. Tę właśnie krainę wskazał
mu Bóg, jako ziemię przeznaczoną
dla niego i jego potomków.
Według tradycji biblijnej Abraham
żył 175 lat. Jego syn Izaak i
wnuk Jakub pozostali w tej
krainie, ale głód, który
nawiedził Kanaan, zmusił ich
potomków do opuszczenia
ziemi obiecanej i osiedlenia
się w Egipcie.
ok. 1876 r. p.n.e. – 1280 r. p.n.e





Z pobytem Żydów w Egipcie
najmocniej związana jest postać
Mojżesza.
Około 1280 r. p.n.e. Mojżesz stanął na
czele buntu, który zakończył się
udaną ucieczką Izraelitów.
Przez kolejnych 40 lat wędrowali
przez pustynię. W tym okresie
Mojżesz zawarł z Bogiem
przymierze na górze Synaj.
Wówczas została objawiona Tora.
Mojżesz uważany jest za największego
proroka biblijnego i pośrednika między
Bogiem a Izraelem. Jemu także
tradycja przypisuje autorstwo
Pięcioksięgu (za wyjątkiem
fragmentu opisującego jego śmierć).
.
ok. 1220 r. p.n.e.



Pod koniec czterdziestoletniej
wędrówki po pustyni Mojżesz
zmarł, a Żydzi wkroczyli do
Kanaanu pod wodzą Jozuego
(pierwsza historycznie
potwierdzona postać biblijna)
Zanim zdobyli kraj, musieli stoczyć
wiele walk z zamieszkującymi te
ziemie plemionami, wśród których
najgroźniejsi byli Filistyni.
Plemiona hebrajskie łączyła
wówczas przede wszystkim
religia – nie istniał centralny
ośrodek władzy.
Początek okresu tzw. 12 pokoleń
Izraela
XI – VI wiek p.n.e.
Trzech królów:
Saul
Dawid
Salomon


Po śmierci Salomona
Izrael uległ rozpadowi
na dwie części:
Królestwo Izraela (na
północy) i Królestwo
Judy (na południu).
VI-III wiek p.n.e.

586-538 r. p.n.e. - niewola babilońska, choć była tragicznym
wydarzeniem w dziejach narodu żydowskiego, przyczyniła się
do powstania nowych tradycji religijnych. Przede wszystkim
Żydzi zostali pozbawieni możliwości sprawowaniu kultu
świątynnego. W okresie niewoli babilońskiej rozwinął się
kult synagogalny. Pod wpływem proroka Jeremiasza, ci
którzy pozostali w kraju, zaczęli się w szabat zbierać w
swoich domach, by wspólnie modlić się i odczytywać
księgi Tory.

Kładziono wówczas nacisk na zachowanie odrębności i
przestrzeganie tradycji, np. obrzezanie zyskało większe
znaczenie, bowiem nie tylko stanowiło znak
przymierza, ale też wyróżniało Żydów spośród innych
narodów. Wówczas też, dzięki kontaktom z babilońskimi
uczonymi ukształtował się żydowski kalendarz rytualny.



W 538 r. p.n.e. król perski Cyrus,
który w 539 roku pokonał
Babilończyków, zezwolił Żydom na
powrót do Judei i odbudowanie
świątyni Salomona
Tora stała się wyznacznikiem
regulującym życie Żydów. Zakazano
małżeństw mieszanych,
wprowadzono obowiązek
świętowania szabatu i
pozostałych świąt, wszyscy Żydzi
mieli uznawać arcykapłana w
Jerozolimie za najwyższy
autorytet w dziedzinie religijnej i
zobowiązani zostali do składania
daniny na rzecz świątyni.
Zapoczątkowano też powszechne
czytanie i objaśnianie Tory.


Juda przez prawie dwa wieki stanowiła względnie
samodzielną prowincję imperium perskiego, ale w 322 r.
p.n.e. została zdobyta przez Aleksandra Wielkiego i
znalazła się pod zwierzchnictwem greckim.
Ważnym wydarzeniem w tym okresie było
przetłumaczenie Biblii Hebrajskiej na język grecki (247 r.
p.n.e.). Tłumaczenie to nazywamy Septuagintą.
Powstanie Machabeuszy 165-142 p.n.e.

powstanie, na czele którego stanęli członkowie rodu
Machabeuszy Machabeuszy. W 164 r. p.n.e. udało się
zdobyć świątynię i przywrócić kult Jahwe (na pamiątkę
tego wydarzenia obchodzone jest święto Chanuka). Walki
prowadzone przez Machabeuszy trwały do 142 r. p.n.e. i
zakończyły się sukcesem.
Pod panowaniem rzymskim



W 63 r. p.n.e. wojska cesarza
rzymskiego Pompejusza zdobyły
Jerozolimę, a Juda stała się jedną z
prowincji Imperium Rzymskiego.
Rzymianie byli tolerancyjni dla
religii żydowskiej. Rządzący Judeą
od 37 r. p.n.e. do 4 r. n.e.
namiestnik rzymski, król Herod,
odnowił nawet Świątynię
Jerozolimską.
Jednakże z upływem czasu stosunki
między Żydami a Rzymianami
stawały się coraz bardziej napięte
aż w 66 r. doszło do otwartego
powstania przeciwko
Rzymowi.
Wojna żydowska


Heroiczny opór Żydów przeciwko Rzymianom zakończył się
w 70 r., kiedy wojska rzymskie pod dowództwem
Tytusa zburzyły Świątynię Jerozolimską.
W powstaniu brał udział wybitny historyk żydowski Józef
Flawiusz, który w 67 r. dostał się do niewoli, ale po dwóch
latach został uwolniony przez cesarza Wespazjana i otrzymał
obywatelstwo rzymskie. Jego dzieła są pierwszym
pozabiblijnym źródłem informacji na temat historii narodu
żydowskiego. Do najważniejszych należą „Dawne dzieje
Izraela” oraz „Wojna żydowska”. Po stłumieniu
powstania, ludność żydowska zaczęła masowo opuszczać
terytorium Judy. Rozproszenie Żydów nazwane zostało
diasporą.
Powstanie Bar Kochby 132-135


Pół wieku po upadku powstania i zburzeniu świątyni,
Żydzi ponownie podjęli próbę odzyskania swojej
autonomii. W 132 r. wybuchło kolejne powstanie
pod dowództwem Bar Kochby.
Zostało ono jednak krwawo stłumione przez rzymskie
legiony w 135 r. W czasie jego trwania zginęło wielu
wybitnych żydowskich uczonych. Po upadku powstania,
władze rzymskie zastosowały wobec wyznawców
judaizmu różne formy represji
Do XII wieku



Żydzi po zburzeniu świątyni osiedlali się na
terenach basenu Morza Śródziemnego.
Tworzyli dość liczne gminy we Włoszech i Francji.
Dotarli także do Hiszpanii, jednak tam
napotykali na szereg ograniczeń.
Synody chrześcijańskie,, które odbywały się w VI i VII
w. zakazywały im sprawowania urzędów
państwowych oraz zmuszały do przyjęcia
chrztu.



Sytuacja zmieniła się po opanowaniu Hiszpanii przez
Arabów w 711 r. Wówczas Żydom przywrócono pełnię
praw i zapewniono swobodę kultu religijnego.
Od VIII stulecia do przełomu XII i XIII wieku, społeczność
żydowska w Hiszpanii przeżywała okres świetności.
Zakładano żydowskie biblioteki oraz akademie
talmudyczne.
Hiszpania stała się centrum rozwoju poezji i
filozofii żydowskiej.
Żydzi sefardyjscy i aszkenazyjscy



To jest czas rozwoju i podziału diaspory żydowskiej na
diasporę sefardyjską (Europa Południowa, gł. Płw.
Iberyjski – głównie Hiszpania) oraz aszkenazyjską
(Europa Środkowa i Wschodnia – głównie Niemcy)
Żydzi sefardyjscy wytworzyli język ladino (elementy
hebrajskiego i języków romańskich)
Żydzi aszkenazyjscy wytworzyli język jidysz (elementy
języka hebrajskiego i niemieckiego)
Sytuacja Żydów w Hiszpanii w X wieku




W wieku X rozpoczęła się w Hiszpanii rekonkwista, czyli
stopniowe wypieranie muzułmanów z Półwyspu Iberyjskiego
przez władców chrześcijańskich.
W wyniku prowadzonych działań ucierpieli także Żydzi.
Jednak znaczne pogorszenie ich sytuacji nastąpiło dopiero w
XV w., kiedy to wprowadzono wiele antyżydowskich
przepisów i zmuszano Żydów do przyjęcia chrztu, pod
groźbą wydalenia z Hiszpanii. Znaczna grupa Żydów
uległa, ale w dalszym ciągu potajemnie praktykowali
judaizm.
Takie osoby nazywano marranami (z hiszp. „świniami”)
Żydzi na Wyspach Brytyjskich w 1066r.



Na Wyspy Brytyjskie Żydzi przybyli wraz z Wilhelmem
Zdobywcą w roku 1066 i osiedlali się przede wszystkim
w Londynie.
Wilhelm Zdobywca zezwolił im na prowadzenie działalności
handlowej i udzielanie wysoko oprocentowanych
pożyczek. Zarówno on, jak i kolejni władcy, uważali obecność
Żydów w Anglii za korzystną. Od połowy XII w. Żydzi zaczęli
się przemieszczać na wschód i na północ, do innych ośrodków
miejskich.
Miejscowa ludność zaczęła z czasem postrzegać Żydów jako
niebezpieczną konkurencję w sferze handlu, co spowodowało
liczne wystąpienia antyżydowskie, które nasiliły się w
latach 80. XII wieku. Wówczas miały miejsce pogromy
w Bury St. Edmunds i Bristolu.
Żydzi na terenie Niemiec





Żydzi na ziemiach niemieckich pojawili się już w IX wieku.
Początkowo cieszyli się dużą swobodą. Bez ograniczeń osiedlali się w
miastach, gdzie zajmowali się handlem, rzemiosłem i udzielaniem
pożyczek. Cesarze Otton I i Otton II byli bardzo przychylni
wobec ludności żydowskiej.
Również Kościół akceptował obecność Żydów w miastach
niemieckich.
W 1084 roku biskup Spiry nadał Żydom przywilej, w którym
oddał im w dziedziczne posiadanie jedną z dzielnic miasta, zezwolił
na nieograniczoną działalność handlową i bankierską, a także na
zachowanie odrębnego sądownictwa. Przywilej ten został
potwierdzony w 1090 roku, a w późniejszych latach był kopiowany
w innych miastach Rzeszy.
Jednak niedługo potem, w okresie wypraw krzyżowych, w
wielu miastach niemieckich (m. in. Wormacji, Moguncji, Kolonii i
Spirze) doszło do zamieszek antyżydowskich i pogromów.
XIII-XV wiek
Wygnanie Żydów z Anglii 1290r.





Pod koniec XII wieku, w wielu miastach na Wyspach Brytyjskich
(Londyn, Norwich, Winchester, York) dochodziło do
antyżydowskich zamieszek i pogromów.
Sytuacja zaostrzyła się po śmierci Ryszarda Lwie Serce, gdy
kolejni władcy nakładali na Żydów coraz wyższe podatki i
prześladowali ich, kiedy okazywali się niewypłacalni.
Doprowadziło to gminy żydowskie do ruiny.
Statut wydany przez parlament w latach 70. XIII wieku
nakładał na Żydów szereg ograniczeń związanych z
osiedlaniem się w miastach, kontaktami z ludnością
chrześcijańską oraz prowadzeniem działalności
gospodarczej.
W 1290 r., na skutek oskarżenia o psucie monety, Żydzi zostali
wygnani z Anglii przez króla Edwarda I i powrócili tam dopiero
w XVII w.
Wygnanie Żydów z Francji 1394r.




We Francji, za panowania dynastii Merowingów i Karolingów, polityka
posłusznych Kościołowi władców nie była zbyt przychylna wobec Żydów.
Żydowskim kupcom i rzemieślnikom stawiano szereg barier i ograniczeń.
W XII w. mieszczaństwo w Paryżu (gdzie wówczas znajdowała się
największa gmina żydowska we Francji) zaczęło występować przeciwko
Żydom i prześladować ich. W roku 1171, w Blois doszło do
oskarżenia o mord rytualny.
Pod rządami Kapetyngów Żydzi byli teoretycznie chronieni, choć polityka
ta zmieniała się w zależności od postawy aktualnie panującego
władcy.
W 1306 roku Filip Piękny postanowił wygnać Żydów z domeny
królewskiej i zagarnąć ich majątki.
W 1315 roku Ludwik X pozwolił im wrócić i zapewnił opiekę. Pogorszenie
sytuacji ludności żydowskiej nastąpiło w drugiej połowie XIV w., a za
rządów Karola VI, w 1394 r. Żydzi zostali wygnani z Francji. Ci,
którzy zostali, skupili się w południowo-zachodniej części kraju, pozostali
zaś przenieśli się na tereny Rzeszy Niemieckiej, osiedlając się głównie w
Nadrenii.
Żydzi na ziemiach niemieckich 1420-1520






Początkowo Żydzi na terenie Niemiec cieszyli się dużą swobodą.
Ich sytuacja pogorszyła się w okresie krucjat.
Do przejawów nietolerancji dochodziło przede wszystkim na
przełomie XII i XIII w., ale i później obwiniano Żydów m.in. o
wywołanie „czarnej śmierci” – epidemii dżumy, która nawiedziła
Europę w połowie XIV wieku.
W XV stuleciu dochodziło do licznych napięć między chrześcijanami
a Żydami, z powodu ich wzrastającej dominacji w miastach.
Od lat 20. XV w. zaczęto wypędzać Żydów z miast
niemieckich (np. z Wiednia, Kolonii, Spiry, Moguncji).
W okresie najazdów tureckich, Żydzi byli posądzani o
sprzyjanie najeźdźcy, co doprowadziło m.in. do wygnania ich z
Bawarii. Większe gminy pozostały we Frankfurcie nad Menem,
Ratyzbonie i Wormacji.
Wygnanie Żydów z Półwyspu Iberyjskiego
1492 - 1497 r.



Działalność inkwizycji w
piętnastowiecznej Hiszpanii
miała na celu
zdemaskowanie marranów i
ukaranie ich.
Od roku 1480, kiedy około
2000 marranów zostało
spalonych na stosie, a 17000
zmuszono do
upokarzających aktów
publicznej pokuty
W 1485 roku wygnano Żydów
z Andaluzji. Ostatecznie
wszystkich Żydów wygnano z
Hiszpanii w 1492 r. Większość z
nich udała się do Portugalii, którą
musieli opuścić już pięć lat
później.
Maurycy Szymel, Ghetto
Noc wiatrami kołysze hiszpańskie pejzaże,
Krzyż, co miał być pokorą, ku górze mknie hardo;
Odcięli mnie od świata, a u bramy straże
Dzwonią groźnie pod księżyc ostrą halabardą.
Teraz śpią już spokojnie mieszczanie przy żonach,
Nie splami Żyd swą stopą kościoła z granitu –
Usnął kat, stos i topór, tli się łuna czerwona,
Podsyca ją szkarłatne widmo – inkwizytor.
Śpij Hiszpanio. Ja czuwam. Bo ja czuwać muszę.
Bóg mnie wygnał z ojczyzny, naznaczył bliznami,
Bym w spodleniu cielesnym, w bohaterstwie duszy
Kładł pod nędzny twój spokój – płonący dynamit.
XVI – XVII wiek
Pierwsze getto – Wenecja 1516 r.




Żydzi zamieszkujący tereny Europy
Zachodniej przeważnie spotykali
się z licznymi ograniczeniami w
sferze ekonomicznej.
Na ogół zamieszkiwali
wyznaczone, zamknięte dzielnice,
nazwane gettami.
Po raz pierwszy Żydzi zostali
przymusowo wysiedleni do
takiej dzielnicy w 1516 r. w
Wenecji.
Od tego momentu postępował
proces „gettoizacji” – wiele gmin
żydowskich w całej Europie żyło w
izolacji, na marginesie
społeczeństwa. Pogłębiała się
przepaść między ludnością
żydowską a chrześcijańską.
Reformacja a Żydzi




Początkowo Marcin Luter wypowiadał się pozytywnie o Żydach,
licząc na to, że będą przyjmować głoszone przez niego poglądy.
Podkreślał żydowskość Jezusa oraz potępiał politykę władz kościelnych
wobec Żydów. Kiedy protestanckie idee nie zostały przez niemieckich Żydów
przyjęte z entuzjazmem, Luter zmienił swoje podejście do ludności
żydowskiej i zaczął wysuwać oskarżenia.
W jednym ze swoich traktatów wymierzonych przeciwko Żydom
nawoływał do aktów przemocy, m. in. palenia synagog, odbierania
majątków i wygnania Żydów. Na skutek tego, w regionach zamieszkanych
przez protestantów, dochodziło do ograniczania praw ludności żydowskiej
(zabroniono m.in. urządzania żydowskich ceremonii oraz budowy synagog)
oraz zajść antyżydowskich. W tym okresie katoliccy władcy oraz
duchowieństwo zapewniali Żydom opiekę.
Jednak od początku kontrreformacji zaostrzona została oficjalna
cenzura pism żydowskich. Polityka Kościoła zmierzała wówczas do
pogłębienia izolacji Żydów oraz skłonienia ich do konwersji.
XVIII wiek

Haskala – żydowskie oświecenie

idea emancypacji wyrażała się w dążeniu do wyjścia Żydów z
izolacji i uzyskania przez nich pełni praw obywatelskich.
Realizację jej widziano w częściowej asymilacji społecznej i
kulturowej, zarówno w sferze życia codziennego, np. przez
zachęcanie do zarzucenia tradycyjnych strojów, jak i w
ograniczaniu języka jidysz i zastępowaniu go przez języki
miejscowe (Mendelssohn przełożył Biblię hebrajską na niemiecką, a
D. Friedländer modlitewnik żydowski).
Wielką wagę przykładano do modernizacji edukacji, postulowano
objęcie Żydów częściowo świeckim i nowoczesnym
nauczaniem. Tradycyjne szkoły żydowskie (cheder, jesziwa) były
zastępowane przez nowe (szkiły), które w swych programach miały
nauczanie języków krajów osiedlenia, nauki świeckie (matematykę,
geografię, historię, biologię itp.)

Żydzi w Rosji




Ze względu na stanowisko Cerkwi, uznającej Żydów za
wrogów chrześcijaństwa i zagrożenie dla rosyjskiej
tożsamości, Żydzi w Rosji nigdy nie byli tolerowani.
Niemal wszędzie, gdzie sięgało panowanie rosyjskie, dochodziło do
prześladowań ludności żydowskiej.
W 1727 roku zaostrzono jeszcze zakazy związane z osadnictwem
żydowskim na terenie imperium. Po rozbiorach Polski, pod
panowaniem rosyjskim znalazła się ogromna liczba Żydów.
Ludność żydowska na terenie Cesarstwa Rosyjskiego była zmuszona
mieszkać w tzw. Strefie Osiedlenia. Był to rejon obejmujący
zachodnie gubernie kraju, utworzony w 1791 r. przez carycę
Katarzynę II. Ostateczne granice wyznaczono w 1836 r. Żydom
zabroniono wówczas swobodnego przenoszenia się i
osiedlania w miastach rdzennej Rosji. Zakazano im także
osiedlać się na wsi.
XIX wiek
Sytuacja Żydów w Rosji


Po zamachu na cara
Aleksandra II doszło w
Rosji do serii pogromów
i wystąpień
antyżydowskich.
Za panowania jego następcy
- Aleksandra III miało miejsce
zaostrzenie antyżydowskich
przepisów. Na podstawie
tzw. praw majowych,
wydanych przez niego w
1882 r., usuwano ludność
żydowską z miast
rdzennej Rosji oraz ze
wsi do Strefy Osiedlenia.
Początki syjonizmu 1896 r.



Określenie syjonizm pochodzi on nazwy wzgórza Syjon
we wschodniej części Jerozolimy. Odnosi się do idei
utworzenia niezależnego państwa żydowskiego na
terenie Palestyny, jednak w początkowej fazie myśli
syjonistycznej dopuszczano możliwość ustanowienia
niepodległego państwa żydowskiego poza Palestyną.
Pod wpływem wydarzeń związanych z aferą Dreyfusa we
Francji (temat dot. Anstysemistyzmu w XIX w.), przekonał się, że
asymilacja nie chroni przed antysemityzmem i doszedł do
wniosku, że jedynym rozwiązaniem kwestii żydowskiej w
Europie jest utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie.
Od początku XX w. zaczęto gromadzić fundusze na
wykup ziemi, rozpoczęto akcje propagujące osadnictwo
żydowskie w Palestynie oraz prowadzono rozmowy z
przedstawicielami europejskich władz w celu
pozyskania poparcia dla tego projektu.
Początek XX wieku




W 1881 r. został zamordowany car Aleksander II. O
zamach na cara oskarżono Żydów.
W tych okolicznościach doszło do serii pogromów,
podejmowanych z inicjatywy władz rosyjskich lub organizacji
nacjonalistycznych.
W latach 1881-1883 miały miejsce 224 wystąpienia
antyżydowskie. Kolejna fala pogromów nastąpiła w
latach 1903-1906.
Najwięcej Żydów zginęło w 1903 r. w Kiszyniowie. Na skutek
pogromów rozpoczęła się masowa emigracja, której
głównym kierunkiem była Ameryka. W latach 18811914 ze Strefy Osiedlenia wyjechało prawie 2 mln
Żydów.
Deklaracja Balfoura

2 listopada 1917 roku
brytyjski minister spraw
zagranicznych, Arthur
James Balfour, wyraził w
imieniu Wielkiej
Brytanii poparcie dla
utworzenia żydowskiej
siedziby narodowej w
Palestynie. Deklaracja ta
była wielką nadzieją dla
syjonistów i pierwszym
krokiem do utworzenia
państwa Izrael.
2 listopada, 1917
Drogi Lordzie Rotschildzie!
Z wielką przyjemnością przekazuję Panu w
imieniu Rządu Jego Królewskiej Mości niniejszą
deklarację, przez Rząd zatwierdzoną, będącą
wyrazem sympatii dla żydowskiego ruchu
syjonistycznego.
Rząd Jego Królewskiej Mości z przychylnością
odnosi się do ustanowienia w Palestynie siedziby
narodowej dla narodu żydowskiego i dołoży
wszelkich starań, aby cel ten został osiągnięty;
przy czym jest rzeczą całkowicie zrozumiałą, że
nie powinno być uczynione nic, co ograniczyłoby
prawa obywatelskie i religijne nie-żydowskich
społeczności istniejących w Palestynie, albo status
prawny i polityczny, jakim cieszą się Żydzi w
jakimkolwiek innym kraju.
Będę wdzięczny, gdyby mógł Pan powiadomić o
niniejszej deklaracji Związek Syjonistyczny.
Szczerze oddany,
Arthur James Balfour
Międzywojnie






Część liczyła, że deklaracja brytyjska zostanie zrealizowana
Część wolała się zasymilować z obywatelami państwa, w
którym mieszkali – liczono, że „mały traktat wersalski”
nakaże brać pod uwagę potrzeby Żydów
W okresie międzywojennym żyło ponad 10 mln Żydów, z
czego połowa w Polsce i ZSRR
Żydzi przenosili się stopniowo ze wsi do miast
Powstawały partie żydowskie, szkoły żydowskie (niemal
wszędzie, poza ZSRR)
W niektórych państwach obowiązywał „numerus clausus”
oraz getta ławkowe
Po II wojnie


1947 rok - Głosowanie
w ONZ – Palestyna ma
zostać podzielona między
Arabów a Żydów
14 maja 1948 Proklamowanie
państwa Izrael – koniec
diaspory
Część tekstów zaczerpniętych z programu edukacyjnego
„Holokaust. Historia i Zagłada Żydów” opracowanego przez
Żydowskie Muzeum Galicja w Krakowie.