tutaj

Augustinus
Panie, wybaw mnie w
Twojej sprawiedliwości
Reformowani i Luteranie w XVI wieku
Tomasz Pieczko
Pedro Snoeijer
Informacje ogólne
Wydawca
Biuletyn „Augustinus”
oraz inne publikacje
wydawane są przez
polskie dzieło
holenderskiej fundacji
„In de Rechte Straat”
Adres do korespondencji
„Augustinus”
Skr. Pocztowa 28
59-902 Zgorzelec 4
E-mail
[email protected]
Internet
www.augustinus.pl
Fundacja
„In de Rechte Straat”
Prins Hendrikweg 4
6721 AD BENNEKOM
HOLANDIA
Konto bankowe
Osoby chcące wesprzeć
działalność wydawniczą
„Augustinusa” mogą tego
dokonać przekazując
pieniądze na konto
bankowe: „Augustinus”
Nr. 57 1090 2066 0000 0001
0602 8888
Bank Zachodni WBK S.A.,
I Oddział w Legnicy
Za wszelką pomoc
serdecznie dziękujemy
Augustinus
ISBN 9789073444065
2
Niniejsza broszura jest
przesyłana bezpłatnie
i nie jest przeznaczona
do sprzedaży
Spis treści
Wstęp......................................................... 3
1. Reformacja w Europie . ................................ 4
2. Konfesje .................................................. 8
3. Wspólnota wierzących ................................11
4. Kalwinizm i luteranizm ...............................14
5. Wieczerza Pańska ......................................16
6. Ku jedności .............................................19
7. Poszukiwanie i postawy ...............................22
Autorzy: Tomasz Pieczko (rozdz. 2, 3 i 7)
Pedro Snoeijer (rozdz. 1, 4, 5 i 6)
Cele „Augustinusa”
„Augustinus” jest dziełem, którego celem jest
szerzenie Ewangelii Jezusa Chrystusa. Słowa Ewangelii są posłaniem niosącym wyzwolenie. Dzięki nim
ludzie błądzący i poszukujący mogą poznać Boga.
Ewangelia wskazuje drogę do prawdziwej jedności z
Bogiem, owocem której jest pokój serca. Prawdziwą
Drogą, Prawdą i Życiem jest Jezus Chrystus. Nikt nie
przychodzi do Ojca inaczej, jak tylko przez Jezusa
Chrystusa.
Pragnieniem „Augustinusa” jest przybliżenie polskim
czytelnikom klasycznego, biblijnego nauczania
Kościołów Reformacji protestanckiej, opartego
głównie o myśl Jana Kalwina i tych, którzy czerpali
i czerpią z jego refleksji teologicznej.
W Tobie, Panie, szukam
schronienia […]
Ocal mnie w Twojej
sprawiedliwości
Psalm 31,2
Zdjęcie na okładce: Pomnik reformatorów w Genewie
Usiłujcie zachować jedność Ducha
Wstęp
powinien powrócić do Słowa
Bożego, jako jedynego pewnego fundamentu swojej wiary i nauczania ale
także, że powinien poszukiwać jedności.
Życie Słowem Bożym ma prowadzić do
radykalności osobistej, przy jednoczesnym otwarciu i szacunku wobec brata w
wierze.
Nie było to dzieło łatwe pięć wieków
temu, nie jest to łatwe i zakończone
także dzisiaj. Zresztą, Reformacja
Kościoła jest procesem stałym, do
którego Kościół jest zachęcany w sposób
ciągły.
Niech obie te zachęty naszych ojców w
wierze pozostaną z nami obecne w trakcie lektury tej broszury : 1. Słowo Boże
jest najważniejsze, 2. z niego samego
wypływa potrzeba poszukiwania wzajemnego szacunku, zrozumienia, jedności
pomiędzy tymi, którzy umieszczają je w
centrum ich życia osobistego i wspólnotowego.
Zachęcamy was
jednocześnie do
odwiedzenia strony
internetowej
www.augustinus.pl, dla
pogłębienia refleksji.
Życzymy Ci, Bracie,
Siostro, aby lektura naszej broszury
zachęciła cię przede
wszystkim do większego
oddania się Temu, który
jest Panem, Radością,
Pokojem, Miłością.
Autorzy
Dom Lutra w Wittenberdze
Augustinus
To już kolejna broszura poświęcona
Janowi Kalwinowi, ale nie tylko. Tym
razem już nie wyłącznie Kalwin jest
jej postacią centralną. Jest nią także
drugi (chronologicznie pierwszy) „Ojciec
Reformacji” - Marcin Luter.
Postawiliśmy sobie za cel nie tyle
porównać, ale wspólnie przyjrzeć się
nauczaniu tych, których dziedzicami
są współczesne (nie tylko historyczne
z nazwy) Kościoły protestanckie. W tle
dyskusji pomiędzy nurtami luterańskim
i reformowanym spotkacie także inne
postacie tego okresu, a przede wszystkim
ich pasjonujące usiłowania zachowania
jedności wśród wszystkich biblijnie
wierzących.
Jesteśmy świadomi, że tylko powierzchownie poruszyliśmy niektóre
zagadnienia. Zależało nam jednak na
podkreśleniu pragnienia tych, którzy
oddali swoje życie głębokiemu studium
i modlitwie, że Kościół Powszechny
3
Moje słowa nie przeminą
1. Reformacja w Europie
Augustinus
Przełom XV i XVI wieku był w Europie
okresem zmian i nowych odkryć. Był to
okres renesansu i humanizmu, odrodzenia kultury klasycznej, sprzyjający
niezależnym badaniom człowieka i
przyrody. Odkryto nowe techniki, takie
jak np. druku. Powstawały nowe gałęzie
produkcji, intensywnie rozwijał się
handel, powstawały banki. Na zachodzie
zostały odkryte nowe drogi do innych
kontynentów, nowe perspektywy dla
handlu.
Zrodziło się wówczas zainteresowanie
powrotem do źródeł, do kultury i
literatury klasycznej Grecji i Imperium
Rzymskiego, a również zainteresowanie
oryginalnym tekstem Biblii, czyli tekstami hebrajskimi i greckimi.
Humanizm i Reformację łączyła rosnąca
krytyka praktyk kościelnych i skutkiem
tego nawoływanie do reformy. Niektórzy
humaniści znaleźli się później po stronie
Reformacji, inni nie byli w stanie zdobyć
się na tak odważny krok.
4
Pojawiała się coraz częściej, szczególnie na ziemiach niemieckich, krytyka
ogromnej korupcji w Kościele Katolickim. Krytykę tę można było usłyszeć
nawet na dworze papieskim. Krytyce
zaczęto poddawać praktyki sprzedawania odpustów, co było wówczas zwyczajem dość powszechnym, ale też przez
wielu potępianym. Krytykowano również
rosnącą władzę i bogactwo kleru.
Z różnych stron dochodziły głosy domagające się reform, pojawiały się nowe
ruchy. Kościół niestety pozostawał na
nie głuchy. Jedyną odpowiedzią na
niezadowolenie wiernych było zaostrze-
nie działań Inkwizycji wobec postaw
nazbyt krytycznych. Inkwizycja trudniła
się szukaniem heretyków i krytyków Kościoła Katolickiego, którzy to zazwyczaj
kończyli swoje życie na stosie, jak Jan
Hus w 1415 roku. Działalność Inkwizycji
wywołała jeszcze więcej niepokoju i
niezadowolenia.
W takim kontekście rozwijała się Reformacja protestancka.
Ciekawym jest, że Reformacja europejska jest przede wszystkim fenomenem
miejskim. W Niemczech, ponad 50 z 65
wolnych miast reagowało pozytywnie
na reformację. W Szwajcarii Reformacja powstała całkowicie w kontekście
miejskim.
Rozważamy w niniejszej broszurze
przede wszystkim sytuację w Niemczech i Szwajcarii, ponieważ to przede
wszystkim w tych krajach Reformacja
XVI wieczna powstała, intensywnie
rozwijała się i stamtąd przenikała do
innych krajów europejskich.
Niemcy
Głową Rzeszy Niemieckiej był cesarz
wybierany przez tzw. elektorów Rzeszy,
będących suwerennymi książętami
poszczególnych księstw. Właściwie to
książęta stanowili najwyższą władzę na
ziemiach niemieckich i rządzili autonomicznie. W związku z tym mogli decydować o religii swoich podwładnych.
Duchowni byli w dużej mierze zależni
od nich.
Ze względu na to, że miasta stawały się
coraz ważniejsze (dzięki rozwijającemu
się handlowi) powstała nowa klasa
Luter działał w tym kontekście społecznym, jako mnich i profesor teologii na
uniwersytecie w Wittenberdze.
Przybijając swoje tezy na drzwiach
kościoła w Wittenberdze, Luter chciał
rozpocząć dyskusję na temat odpustów
oraz władzy papieskiej. Miała to być
dyskusja akademicka (tezy zostały
napisane po łacinie). Tezy Lutra zostały
jednak szybko przetłumaczone i dzięki
możliwości drukowania książek, jego
pisma zostały rozpowszechnione w całej
Europie. Poglądy Lutra spotkały się z
potępieniem ze strony władz Kościoła
Katolickiego.
Sytuacja stała się na tyle krytyczna,
że gdyby Luter nie znalazł schronienia
u Fryderyka II Mądrego, księcia
saskiego i elektora rzeszy, historia
mogłaby potoczyć się zupełnie inaczej.
Książę Fryderyk dał mu schronienie
i wspierał go, uniemożliwiając
Kościołowi skuteczne działanie przeciw
reformatorowi.
Pierwsza dyskusja publiczna w Zurychu w 1523 r. (rysunek z 1600 r.)
Augustinus
bogatych kupców. Także kler bogacił
się różnymi sposobami, często kosztem
zwykłych ludzi (np. poprzez handel
odpustami). Sytuacja życiowa zwykłych
ludzi stawała się coraz trudniejsza.
Wszystko szybko drożało, powodując
coraz większe zubożenie, co z kolei
znajdowało ujście w coraz częstszych
buntach, znajdując swój punkt kulminacyjny w wojnie chłopskiej w latach
1524-25.
5
Szwajcaria
Społeczeństwa w miastach szwajcarskich i południowoniemieckich różniły
się od północnoniemieckich, wśród
których żył Luter.
Na południu Niemiec i w Szwajcarii
duchowni posiadali dość niezależną
pozycję. Miasta posiadały autonomię,
rządzone były przez rady miejskie.
Szlachta i biskupi nie posiadali zbyt
wielkiej władzy politycznej i nie mieli
decydującego wpływu. Tu ekonomia, a
nie Kościół była decydująca. Faktyczny
wpływ w miastach posiadali kupcy, to
oni w większości zasiadali w radzie
miejskiej.
Z tego powodu reformacja przybierała
tutaj inne formy niż reformacja luterańska. Rada miejska decydowała - po
publicznej dyspucie - o tym, czy miasto
jako całość miałoby przyjąć Reformację.
Reformacja w Szwajcarii często nazywana jest protestantyzmem reformowanym. W dalszej części tej broszury jeśli
będzie mowa o reformowanych, chodzi
o tradycję reformacji szwajcarskiej.
Reformacja zaczęła się w Zurychu i poprzez publiczne dyskusje rozszerzała się
na inne miasta takie jak Berno, Bazylea
i Genewa, które były związane ze sobą
poprzez wzajemne umowy.
Augustinus
Szczególnie ważni reformatorzy - dla
tego pierwszego okresu - to:
6
Ulrych Zwingli (1484-1531), który był
księdzem. W 1519 stał się kaznodzieją
w głównym kościele Zurychu. Głosił,
komentował księgi biblijne w całości,
nie ich fragmenty, często wyrwane z
kontekstu, jak było to w zwyczaju.
Otrzymał solidną edukację humanistyczną; studium Biblii w oryginalnych
językach było dla niego niezwykle
Kościół Saint Pierre w Genewie
Voorbeeld Kop
Po śmierci Zwingliego Zurych powołał
i ordynował Heinricha Bullingera (15041575), jako jego następcę. Dzięki niemu
Zurych był nadal centrum reformowanego protestantyzmu. Jego dziełem jest
m.in. „Druga Konfesja Helwecka” z 1561
roku (polska reformowana „Konfesja
Sandomierska” z 1570 roku powstała na
jej podstawie).
Marcin Bucer (1491-1551) był początkowo dominikaninem, cenionym w tym
zakonie teologiem. W 1518 roku spotkawszy Lutra w Wittenberdze, został
protestantem i zaczął głosić Ewangelię.
W 1524 roku został ordynowany jako
pastor w Strasburgu.
Całe życie zabiegał o jedność Kościoła,
jedność wśród obozów wewnątrz Reformacji, a nawet początkowo też jedność
z Kościołem Rzymsko-katolickim. Miał
bliskie i stałe kontakty z Melanchtonem i
z Janem Kalwinem.
Jan Kalwin (1509-1564) był reformatorem drugiego pokolenia. Już we Francji
spotkał się z myślą Marcina Lutra, która
wywarła ogromny wpływ na jego dalsze
życie i działalność. Będąc zmuszony do
ucieczki, przyjechał pierwszy raz do Genewy w roku 1536 i był do swojej śmierci związany przede wszystkim z tym
miastem (oprócz okresu w Strasburgu w
latach 1538-1541. O Kalwinie piszemy
obszerniej w broszurze „Soli Deo Gloria.
Życie i dzieło Jana Kalwina”.
Guillaume Farel (1489-1565) pochodził
z Francji, skąd musiał uciekać i działał
w różnych miejscach w Szwajcarii,
doprowadził m.in. region Neuchâtel do
Reformacji. To on przekonał Kalwina do
pozostania w Genewie, w celu pomocy
w reformowaniu i budowaniu tam życia
kościelnego.
Jan Oekolampadus (1482-1531)
pochodził z Niemiec i działał głównie w
Bazylei. Był bardzo szanowanym, znakomitym teologiem, utrzymywał kontakty
zarówno z luterańskimi, jak i katolickimi
teologami.
Luter i Melanchton byli przede wszystkim profesorami teologii na uniwersytetach, natomiast reformatorzy szwajcarscy, a także Bucer, byli duchownymi
i kaznodziejami, pasterzami. Istotnym dla
szwajcarskich reformatorów było, jak
ma wyglądać życie kościelne w społeczeństwie, jak ma wyglądać liturgia, jak
organizować Kościoły lokalne.
Reformacja głosi biblijne nauczanie
usprawiedliwienia przez wiarę. Dla
wielu ludzi było to wyzwolenie z niewoli
katolickiego systemu pokut, odpustów
i rytuałów.
Istniały różnice między poszczególnymi
reformatorami, ale jedno było z pewnością wspólne: głoszenie Ewangelii
wolnej łaski, zbawienia tylko przez
łaskę i wiarę.
Augustinus
ważne. Zwingli był już sam krytyczny
wobec pewnych praktyk w Kościele,
zanim jeszcze poznał dzieło Lutra. Dążył
do zreformowania Kościoła i społeczeństwa. Uważał, że Biblia jest najwyższym
autorytetem. Biskup próbował przeciwdziałać jego poczynaniom, ale zuryska
rada miejska zapobiegła temu, dając
Zwingliemu możliwość działania. Zwingli
chciał także reformować zewnętrzne
formy życia Kościoła, np. doprowadził
do uproszczenia liturgii.
Najwięcej zwolenników znalazł w Zurychu, Bernie, Bazylei. Myśl Zwingliego
mała istotny wpływ na późniejszych tzw.
anabaptystów.
7
Jeżeli więc ustami swoimi wyznasz…
Augustinus
2. Konfesje
8
Czas Reformacji obfituje w tzw. Konfesje (z jęz. łacińskiego confessio –
wyznanie, przyznanie), czyli wyznania
wiary poszczególnych (np. narodowych
– na terenie danego państwa) Kościołów
protestanckich.
Konfesje, to dokumenty teologiczne
(składające się często z wielu punktów),
zawierające najistotniejsze zasady
wiary nurtu Reformacji, nierzadko z ich
krótkim omówieniem. Charakterystycznym dla nich jest stałe odnoszenie się
(np. w notach na marginesach lub pod
tekstem głównym) do źródeł biblijnych,
będących ich bezpośrednią inspiracją.
Wypracowanie takich tekstów w XVI w.
stało się niezbędne dla nowopowstałych
Kościołów protestanckich, aby po okresie znaczącego, nierzadko masowego,
rozwoju, nadać zasadom wyznawanym
przez wierzących (i nauczanych przez
Kościoły) porządek teologiczny.
Opracowywano Konfesje aby
usystematyzować, utrzymać to, co Bóg
dał Kościołom lokalnym,
ponieważ Reformacja, to głębokie
wspólnotowe doświadczenie wiary,
mające za źródło Ewangelie (stąd
używane słowo – ewangeliczne), a szerzej Pismo Święte.
Wysiłek systematyzowania zasad wiary
stał się zwłaszcza niezbędny po oficjalnym zerwaniu z Kościołem dominującym
– Rzymsko-Katolickim (ściślej mówiąc:
po odrzuceniu przez Kościół Rzymski
reformy opartej o Słowo Boże).
Konfesje są więc w jakimś stopniu
ukoronowaniem poprzedzającego je
czasu poszukiwania, rozumienia przekazu Biblii, zaciemnionego przez narosłą
– pozabiblijną i nierzadko stojącą do
niej w opozycji – tradycję Kościoła Zachodniego.
Ruch Reformacji wymagał nadania
mu kształtu, aby cała jego zdobycz
była potwierdzeniem prawdziwego
doświadczenia działania Boga w życiu
Kościoła powszechnego.
Oczywiście nie możemy sobie pozwolić
na omówienie wszystkich tekstów
konfesyjnych XVI wieku, chcemy
jednak zwrócić uwagę na kilka z nich,
znaczących z powodu objęcia nimi
znaczących terytoriów, czy szczególnie
ważnych dla zawartych w nich idei.
Wybór poniższy jest więc czysto subiektywny i wyłącznie przykładowy.
1. Konfesja Augsburska
Confessio Augustana, nosząca nazwę od
miejsca jej oficjalnej publicznej lektury,
w obecności cesarza Karola, 25 czerwca
1530 roku.
Dokument historycznie niezwykle ważny
dla Reformacji XVI w., ponieważ będący
pierwszym systematycznym zbiorem tez
nurtu luterskiego.
Napisana w trudnych i pełnych napięcia
okolicznościach, tak dla samych protestantów (po nieudanej próbie
znalezienia porozumienia w kwestii
Wieczerzy Pańskiej pomiędzy Zwinglim
i Lutrem, podczas dyskusji w Marburgu, we wrześniu 1529 r.) jak i dla
całych Niemiec, dotkniętych politycznymi ambicjami cesarza, pragnącego
podporządkować sobie całkowicie
„ewangelicznych” książąt i regiony
Rzeszy.
Augustinus
Konfesja, w swojej treści
bardzo łagodna, została
napisana przez znakomitych teologów. Przede
wszystkim przez samego
Melanchtona, a także Jonasa, Spalatina, Agricolę
i kanclerza dworu
saksońskiego, Grzegorza
Brücka.
Skąd łagodność
(przy jednoczesnej
klarowności
i stanowczości tez)
Konfesji? Wydaje się,
że w okresie tym nurt
Reformacji niemieckiej
wciąż liczył jeszcze na
możliwość porozumienia
z Kościołem Rzymskim,
na jego otwartość
teologiczną, na jego
potencjalną gotowość
poddania się reformie
ewangelicznej.
Tekst zawiera
28 artykułów
wyjaśniających główne
Philip Melanchton (Lucas Cranach Starszy, 1532)
zasady wiary.
Pierwszych 21 przedstawia
zasady pozostałe wspólnymi z Kościołem 2. Dwie tzw. Konfesje Helweckie
Rzymskim, pomimo pewnych różnic w
(szwajcarskie): 1. tzw. Pierwsza Helwecich interpretacji, kolejnych 7 prezentuka z 1536 r. i 2. tzw. Późniejsza z 1566 r.
je „nadużycia rzymskie”, wymagające
Gdy Zwingli - podczas bitwy pod Kappel
zmian.
w 1531 - zginie w walce, jego następca
Zmiany miałyby dotyczyć kwestii: Komu- w Zurychu, Bullinger, oraz teologowie
nii pod dwiema postaciami, małżeństwa
dzielący przekonania Zwingliego, włożą
księży, mszy, spowiedzi, postu, ślubów
wiele wysiłku, by zachować ich przezakonnych, władzy biskupów.
konania, ale jednocześnie, na miarę
Tezą niezwykle ważną jest uzależnienie
możliwości, dążyć do porozumienia z
jedności Kościoła nie od instytucji (czenurtem luterańskim.
go życzyłby sobie Rzym), ale od dobreOwocem tych wysiłków są obie Konfesje
go, opartego o Pismo Święte nauczania
szwajcarskie. Jasne w swojej formie,
i od właściwego (zgodnego z Pismem)
należą do okresu, kiedy to Kościoły
udzielania sakramentów.
Reformacji podejmują istotną pracę
9
Augustinus
nad teologicznym, usystematyzowanym
nauczaniem o Kościele (co nie było
głównym problemem dla Lutra, skoncentrowanego na innych, bardziej podówczas palących, kwestiach).
W sposób niezwykle wyraźny, obie (a
szczególnie druga) określają fundament
Kościoła, dla jego życia i nauczania –
Pismo Święte, Słowo Boże, głoszone
przez uprawnionych do tego kaznodziejów.
Zwłaszcza druga Konfesja Helwecka
(którą Bullinger, chory na zarazę w 1564
r. dołączy do swojego testamentu),
wywrze istotny wpływ na XVI-wieczne
Kościoły Reformowane we Francji,
Szkocji, na Węgrzech i w Polsce (tu
została ona zaadoptowana do potrzeb
polskich Kościołów reformowanych).
10
3. Confessio Belgica – Belgijskie wyznanie wiary.
Wyznanie wiary Kościołów reformowanych Holandii i Belgii (w dzisiejszym
rozumieniu terminów), opublikowane
w 1561 przez Guida de Bres na bazie
wcześniejszych wyznań wiary Kościołów
francuskich (Confessio Gallicana z 1559)
i Wyznania wiary chrześcijańskiej z
1558/59 roku, autorstwa Teodora Bezy
(współpracownika i następcy Kalwina).
Także w czasach współczesnych dokument ten jest Księgą symboliczną
(dokumentem zawierającym zasady
wiary) szeregu Kościołów reformowanych w Stanach Zjednoczonych,
Holandii, Belgii, Afryce.
Tekst tego wyznania wiary jest szczególnie istotny ze względu na zawarcie w
nim dojrzałych już idei nurtu teologii
reformowanej, nurtu kalwinistycznego.
Konfesja ta stanowić będzie podstawę
odniesienia w trakcie późniejszych,
XVII-wiecznych dyskusji teologicznych
w łonie Kościołów reformowanych całej
Europy.
Tekst kładzie akcent na natchnienie
Boże Pisma Świętego oraz na odrzucenie tzw. ksiąg apokryficznych (czyli
„później” dodanych do kanonu biblijnego).
Będąc napisana w czasach dyskusji
dotyczących Trójcy Świętej (por. nurt
tzw. antytrynitaryzmu, negującego
tradycyjne pojęcie Trójcy Św.), Konfesja
silnie podkreśla wiarę w Trójcę oraz jej
zasady.
Podobnie, chcąc podkreślić fundamenty
wiary chrześcijańskiej, jasno akcentuje
wagę i prawdziwość Wcielenia - Jezusa
Chrystusa, prawdziwego Boga i prawdziwego człowieka.
Na tle dyskusji o Chrzcie, wykłada
klarowną naukę o znaczeniu i udzielaniu
Chrztu Św.
Oczywiście, przykładów tekstów konfesyjnych jest wiele. Sam wybór krótko
omówionych był (co już podkreślono)
subiektywny.
Wyznaniem wiary jest przecież także
największe dzieło Kalwina - Institutio
Christianae Religionis. Jest nim również
Katechizm Heidelberski.
Przykładów można mnożyć wiele.
Warto jednak zauważyć ogromny wysiłek
wiary i intelektu, którego owocem są
Wyznania wiary.
Zainteresowanych odsyłamy do przejrzenia strony internetowej www.augustinus.pl, na której znajdziecie dodatkowe
artykuły na ten temat, oraz pełne teksty
kilku konfesji.
Ale przede wszystkim chcielibyśmy
zachęcić was do czytania samych
tekstów Konfesji, rozważania ich, korzystania z tego, co Ojcowie wiary przekazali tym, którzy chcą pójść za Bogiem,
który daje się poznać w Jezusie Chrystusie, naszym Panu.
Bóg powołał nas do wspólnoty z Synem swoim
Luter
W okresie średniowiecza Kościół był Instytucją wykonującą w swoim głębokim
przekonaniu, „z prawa Bożego”, władzę
najwyższą .
Uważał się za jedynego posiadacza
prawdy, i tego, który otrzymał przywilej
udzielania łask, bez których zbawienie
nie byłoby możliwe.
Być wyłączonym z Kościoła było zatem
najgorszą z możliwych kar.
Marcin Luter (Lucas Cranach Starszy, 1532)
Luter początkowo nie poddawał w
wątpliwość prerogatyw Kościoła.
Dopiero po 1520 r. był gotów w swych
przekonaniach przyjąć bez obaw ryzyko
bycia wyłączonym z Kościoła.
Stał się przekonanym, że nie odchodzi
w pustkę. Przekonania tego nabył dzięki
swojemu głębokiemu studium Biblii,
inspirowanego także lekturą tekstów
szeregu teologów z wieków wcześniejszych.
Nabył – stopniowo – coraz
silniejszego przekonania,
że jest się członkiem prawdziwego Kościoła - Ciała
mistycznego Chrystusa
- dopiero wtedy, gdy wiara
powstała w duszy dzięki
Słowu Bożemu.
Kościół widzialny (czyli
ten, który Luter mógł
realnie obserwować na
codzień) nie może być w
całej swojej pełni utożsamiany z tym prawdziwym
Kościołem, ponieważ są
w nim osoby, nie mające
wiary pomimo faktu bycia
ochrzczonymi.
Oczywiście, nigdy nie
twierdził, że wśród członków Kościoła widzialnego
(czyli struktury kościelnej,
członków „oficjalnie”
doń należących) nie ma
prawdziwych chrześcijan,
ponieważ Słowo Boże jest
mocne i wolne w działaniu
tam, kiedy i gdzie tylko
zechce.
Augustinus
3. Wspólnota wierzących
11
Augustinus
Prawdziwie wierzący nie są tylko pojedynczymi jednostkami, pozostającymi
w więzi wiary z Bogiem. Są oni także
zjednoczeni jedni z drugimi, wzajemnie. Odczuwają i manifestują jedni
wobec drugich tę tajemniczą łączność
dzieci Bożych.
To dzięki tym wierzącym Kościół trwa
z wieku w wiek. Prawdziwa zatem
sukcesja apostolska nie jest gwarantowana dzięki jakiejś trwałości struktury
kościelnej, ale dzięki świadectwu wiary
wierzących, przekazywanemu z pokolenia na pokolenie.
Ciało mistyczne Chrystusa – Kościół istnieje rzeczywiście na tym świecie, w
sposób realny. Nie ma jednak żadnego
sposobu, aby policzyć jego prawdziwych członków.
Kościół prawdziwy pozostaje niewidzialny, ponieważ to Bóg sam, i On
jedyny, zna serca każdego człowieka.
Niewierzący nie znają tego Kościoła,
ale wierzący doświadczają jego istnienia w sposób jak najbardziej konkretny,
w sposób osobisty.
Takie zatem było w refleksji Lutra
rozumienie Kościoła: jest on bytem rzeczywistym, ale niewidzialnym, efektem
działania Słowa Bożego, które działa
poprzez Jego świadków.
Będąc jednocześnie przejęty odpowiedzialnością pastoralną, tym, którzy
stawiali pytania o pewność znalezienia
się w Kościele „prawdziwym” odpowie,
że tam, gdzie Słowo Boże jest głoszone
w prawdzie, a sakramenty udzielane w
sposób zgodny z ustanowieniem Chrystusa, można z pewnością oczekiwać
obecności Ciała mistycznego Jezusa
Chrystusa.
12
Kalwin
Należąc do drugiej generacji reformatorów, Kalwin pracuje w swojej analizie
Jan Kalwin (autor nieznany, XVI w.)
teologicznej na materiale wypracowanym juz przez swoich poprzedników,
w kwestii Kościoła podejmując próbę
syntezy przede wszystkim Lutra, Zwingliego, Melanchtona i Bucera.
Definiuje on na tej podstawie Kościół,
jako wszystkich tych, których Bóg
wybrał i zna tylko On sam. Kościół
prawdziwy jest zatem niewidzialny (por.
Luter), niemniej Kalwin przyznaje, że
ci, którzy odpowiedzieli na wezwanie
Boże i są w jedności z Chrystusem mogą
czuć się jego członkami.
Dodaje także, że i nam dane są pewne
możliwości uznania niektórych za
wybranych i członków Kościoła. A to na
Konkluzja
Nauka o Kościele jest bez wątpienia
jedną z najpoważniejszych kwestii w
konfrontacji reformatorów i teologów
rzymsko-katolickich.
Jest jasnym, że dla Ojców Reformacji
Kościół nie nabiera cech autentyczności na mocy „sukcesji apostolskiej”,
gwarantowanej przez episkopat poddany
biskupowi Rzymu, ale dzięki świadectwu
apostolskiemu, tzn. przekazowi świad-
ków Chrystusa żywego na wieki. Żywego
w Słowie Bożym głoszonym i wyznawanym z wiernością, Słowie towarzyszącym dwóm sakramentom ustanowionym
przez Chrystusa: Chrztowi i Wieczerzy
Pańskiej.
Luter i Kalwin nie zakładali konieczności
radykalnego powrotu do formy Kościoła
pierwotnego, takiego, jaki ukazuje się
na kartach Nowego Testamentu.
Uważali oni, że nie można całkowicie
zlekceważyć ponad tysiąca lat istnienia
chrześcijaństwa.
Jeżeli zatem Reformacja stała się
historycznie zerwaniem z Kościołem
Rzymskim, sama z siebie chciała być
jedynie skorygowaniem jego błędów,
wezwaniem do prawdziwej kontynuacji
przeciw kontynuacji fałszywej.
Dlatego też Reformatorzy nie odrzucali,
ani też nie ignorowali dzieła duchowego i doktrynalnego patrystyki (czyli
znakomitych teologów chrześcijańskich
pierwszych kilku wieków).
Zwłaszcza Kalwin posiadał znakomitą
znajomość Ojców Kościoła. W wydaniu
jego Institutio christianae religionis z
1560 roku można naliczyć ponad 550
cytatów Ojców.
Jednakże do wypracowania ich nauki o
Kościele Reformatorzy nie chcieli mieć
i nie uznawali żadnego innego źródła
normatywnego poza Biblią.
Byli jednak świadomi, że mają budować Kościół w kontekście kompletnie
odmiennym niż ten, który znali Apostołowie w czasach Imperium Rzymskiego
pierwszego wieku naszej ery.
Należy także od razu podkreślić, że
pewne różnice pomiędzy Lutrem i
Kalwinem wynikają przede wszystkim
z potrzeby znajdowania przez każdego
z nich odpowiedzi na wciąż na nowo
pojawiające się pytania, problemy,
konfrontacje.
Augustinus
podstawie ich aktów wiary, przykładu
życia chrześcijańskiego i uczestniczenia
w sakramentach. Nie zapominajmy, że
fakt uczestniczenia w sakramencie –
oczywiście mowa o Wieczerzy Pańskiej,
Komunii - był poddany dużej dyscyplinie
i nie miał nic wspólnego z automatyzmem, czy rutyną.
Niemniej, prawdziwy Kościół pozostaje
dla Kawina niewidzialny, zna go w całości (jego członków) Bóg sam i On jeden.
Do wskazówek Lutra, mających pomóc
w ocenie „rzetelności” konkretnej
wspólnoty wiernych, twierdzącego, że
Kościół jest tam, gdzie Słowo Boże jest
głoszone, Kalwin doda: „i słuchane” (w
czym zwraca uwagę na kolejny element:
osobiste zaangażowanie wierzących).
Kalwin bardzo silnie podkreśla aspekt
solidarności wybranych pomiędzy sobą,
mających praktykować pomoc wzajemną. Wspólnota wiary powinna prowadzić
do poczucia gotowości dzielenia się
dobrami posiadanymi z tymi, którzy są w
potrzebie; do praktykowania otwartości
i pomocy wzajemnej także w dziedzinie
duchowej.
Na podstawie wspólnej wiary wierzący
stają się prawdziwie jednym ciałem –
współprzeżywającym (wzajemnie się
wspierając) wszystkie dobre, wesołe,
wspaniałe wydarzenia, jak także te
smutne, dramatyczne, bolesne.
13
Wy jesteście Ciałem Chrystusa
4. Kalwinizm i luteranizm
Chociaż bardzo tego pragnął, Kalwin
nigdy nie spotkał się z Lutrem. Bardzo
szanował on Lutra i czuł się blisko z nim
związany. W 1556 roku napisał sam, że
Luter miał na niego duży wpływ. Twierdził, że „Ewangelia rozprzestrzeniała się
z Wittenbergi,” co oznacza, że właśnie
tam została na nowo odkryta. Luter ze
swojej strony także wyrażał szacunek do
Kalwina, mówiąc m.in., że przeczytał
chętnie jego książki.
Augustinus
Dla Kalwina, różnice teologiczne
pomiędzy nim a Lutrem nie były aż tak
wielkie, dlatego mógł się „podpisać”
pod luterańskim Augsburskim Wyznaniem wiary. Więcej problemów miał z
namiętnym charakterem Lutra, niż z
jego opiniami. Krytykował go za to, że
za mało panował nad swoimi emocjami,
wyrażając się w sposób zbyt ostry.
Uważał, że fakt tak mocnego, stanowczego trzymania się przez Lutra swojej
opinii, dotyczącej Wieczerzy Pańskiej,
przeszkadza jedności reformatorskiej.
14
Kalwin utrzymywał także bliskie kontakty z Melanchtonem, drugim wielkim
reformatorem w Wittenberdze i bliskim
przyjacielem Lutra. Kilka razy spotkali
się osobiście i prowadzili intensywną
korespondencję. Między ich poglądami
istniały pewne różnice teologiczne, ale
mimo to kontakty pozostały przyjacielskie. Kalwin bardzo cenił Melanchtona,
zaliczał go do najlepszych wykładowców
Pisma Świętego (nie bez powodu nazywano go „nauczycielem Niemiec”.) Żałował,
że Melanchton nie mieszkał bliżej, aby
mógł częściej z nim się spotkać i wy-
mieniać poglądy. Melanchton ze swojej
strony także bardzo cenił i lubił Kalwina,
istniała między nimi prawdziwa przyjaźń.
W kontekście polemiki dotyczącej
Wieczerzy Pańskiej (piszemy o tym
więcej w rozdziale 6) Kalwin krytykuje
- po śmierci Lutra - następne pokolenie
teologów luterańskich. Zarzuca im, że
odrzucają jedność, chcąc ciągle dyskutować o sposobie w jaki Chrystus jest
obecny w Wieczerzy Pańskiej. Kalwin
nawet uważał, że Luter z pewnością
odrzuciłby takie ich postępowanie.
Intensywne były również dyskusje z
luterańskim teologiem Joachimem
Westphalem (1510-1574) z Hamburga,
również dotyczące Wieczerzy Pańskiej.
Westphal reagował bardzo ostro na
poglądy Kalwina. To on, jako pierwszy,
użył w 1551 terminu „kalwinizm”, chcąc
w ten sposób określić pogląd Kalwina na
Wieczerzę Pańską ,jako wymysł ludzki,
niezgodny z Pismem Świętym. Dyskusja
przebiegała bardzo ostro. Westphal
opublikował szereg pozycji przeciw
Kalwinowi. Również i inni teologowie
luterańscy włączyli się w tę polemikę.
W 1555 roku Westphal podburzył luteran
we Frankfurcie, przeciwko holenderskojęzycznemu reformowanemu zborowi
uciekinierów. Spowodowało to zniszczenie istniejącej do tej pory dobrej relacji
pomiędzy luteranami i reformowanymi
w tym mieście. Ostatecznie zbór reformowany musiał zostać zlikwidowany.
W tej sytuacji Kalwin stwierdził, że dopóki reformowani (kalwiniści) nie zostaną zmuszeni do publicznego wyrażenia
zgodności przekonań z tym, czego uczy
Rozmowy w Marburgu
(kolorowany drzeworyt, 1557)
Na szczęście kontakty z luteranami nie
ograniczały się tylko do ostrych polemik.
Kalwin miał też bardzo serdeczne kontakty z luterańskimi teologami, którzy
nierzadko mu pomagali, np. tłumacząc
jego traktaty przeciwko Westphalowi.
W 1540 roku Kalwin napisał, że nie
miał większego marzenia, niż to, żeby
głosić Ewangelię wspólnie ze wszystkimi
niemieckimi Kościołami, aby zapanowała
jedność wśród wszystkich ewangelicznie
wierzących chrześcijan.
Reformowani w Szwajcarii zaczęli zmieniać pewne elementy liturgii, pragnąc
podkreślić swoją pozycję, niezależną od
Lutra. Istniały inne mniejsze różnice:
co do predestynacji, nauki o Chrystusie,
liturgii, organizacji i zrządzaniu Kościołem. Luteranie podkreślali, że są to
sprawy drugorzędne, w których nie musi
istnieć tylko jedno zdanie. Mimo to,
jednak sprawy uważane za drugorzędne
(jak np. rozumienie Wieczerzy Pańskie),
a ściślej terminologia z nim związana,
stała się sprawą pierwszorzędną, w
związku z czym żadna z stron nie chciała
wyjść naprzeciw drugiej.
Po ustaleniu ksiąg wyznaniowych (1536
roku), luteranie umocnili swoją pozycję,
podkreślając też różnice, istniejące
miedzy luteranami i reformowanymi
szwajcarskimi. To spowodowało, że
reformowani i luteranie coraz bardziej
stali się sobie obcy.
Luter był silnym przywódcą; po jego
śmierci wśród Luteran nie znalazł się
nikt, kto mógłby kontynuować jego dzieło z równą skutecznością. Melanchton
nie miał tak mocnej pozycji jak Luter,
nie był w stanie adekwatnie i stanowczo
reagować. Luteranie zaczęli się dzielić
na dwa obozy:
- tzw. „gnesio-luteran”, twierdzących,
że idą dokładnie w ślady Lutra i dla
których Luter miał prawie absolutny
autorytet (szczególnie ostro podkreślali rzeczywistą obecność Chrystusa w
sakramencie Wieczerzy),
- oraz „philippistów” (od imienia Philipa
Melanchtona).
Ci ostatni byli mniej radykalni, o poglądach bardziej zbliżonych do reformowanych szwajcarskich. Melanchton
i philipiści zostali osądzeni przez innych
luteran, że są kalwinistami, co w ich
oczach oznaczało nic innego, jak to, że
są heretykami. Walka toczyła się wokół
tematów takich jak: Wieczerza Pańska,
dobre uczynki (czy są potrzebne do
zbawienia?) i znaczenia Zakonu (Prawa)
Starotestamentowego.
Jedność miedzy protestantami okazała
się niestety nierealna. Mapa Europy
została podzielona na części: rzymskokatolicką, luterańską i kalwinistyczną.
Augustinus
o Wieczerzy Pańskiej luterańskie wyznanie wiary, mogą brać udział w Wieczerzy
Pańskiej w kościołach luterańskich.
Jedność z Kościołem (tutaj konkretnie z
luteranami) była dla Kalwina ważniejsza
niż schizma i ucieczka.
15
To jest Moje ciało za was wydane
5. Wieczerza Pańska
Jedną z ciemnych stron historii reformacji była tocząca się wówczas
wśród reformatorów dyskusja na
temat znaczenia Wieczerzy Pańskiej, a
dokładnie obecności Chrystusa w postaciach chleba i wina oraz jej natury.
Augustinus
Luter odrzucił rzymsko-katolickie
nauczanie o transsubstancjacji (chleb
i wino zmieniają swoją istotę, stając
się ciałem i krwią Chrystusa). Nauczał
o tzw. konsubstancjacji, która uznaje
realną obecność Ciała i Krwi Chrystusa
w chlebie i winie, jednak w odróżnieniu
od nauki rzymskokatolickiej, mówi, że
chleb i wino nie ulegają zmianie, będąc
nadal tylko chlebem i winem. Luter
używał następującego przykładu w celu
zobrazowania powyższego poglądu:
Chrystus jest obecny w chlebie i winie
w taki sposób, jak chleb zanurzony w
wodzie zawiera wodę, będąc jednak
nadal chlebem.
16
Zwingli i inni szwajcarscy teologowie
twierdzili, że Wieczerza Pańska jest
jedynie pamiątką śmierci Chrystusa,
w której nie powinno się doszukiwać
prawdziwej, realnej obecności Chrystusa. W momencie Wieczerzy Pańskiej,
Duch Święty czyni ze zboru Ciało
Pańskie. Ciało Chrystusa jest obecne,
nie w chlebie i winie, ale w uczestnictwie Kościoła, będącym zgromadzeniem
wierzących.
Stanowisko Kalwina plasuje się
pomiędzy poglądami Lutra i Zwingliego. Chrystus jest obecny w sakramencie Wieczerzy Pańskiej, ale w sposób
duchowy. Wierzący biorąc udział w
Wieczerzy Pańskiej mają przez Ducha
Świętego społeczność z Chrystusem.
(W broszurze „Soli Deo Gloria”
omówiliśmy szerzej pogląd Kalwina na
temat Wieczerzy Pańskiej).
Różnice między Lutrem i Zwinglim
wynikały z odmiennego pojmowania
chrystologii (nauki o Jezusie Chrystusie). Pismo Święte mówi, że Chrystus
zmartwychwstał i siedzi po prawicy
Boga Ojca. Chrystus jest teraz ze
swym ciałem w niebie, dlatego według
Zwingliego nie może być wszechobecny
z ciałem, więc nie może być obecny z
ciałem w chlebie i winie. Luter natomiast nauczał, że Chrystus został
uwielbiony i jest wszędzie jednocześnie.
Obaj reformatorzy oskarżali się nawzajem o popełnianie błędów teologicznych
i o niezrozumienie Wieczerzy Pańskiej.
W 1529, wkrótce po powstaniu ostrych
różnic w poglądach między Zwinglim
i Lutrem próbowano rozwiązać konflikt
podczas spotkania i dyskusji w Marburgu. Uczestniczyli w nim m.in. Luter,
Melanchton, Bucer, Zwingli i Oekolampadus. Niestety, próba zakończyła się
fiaskiem. Skutek był nawet odwrotny:
uczestnicy rozstali się jeszcze bardziej
podzieleni, niż przed spotkaniem.
Luter usztywnił swoje poglądy wobec
Zwingliego, mówiąc m.in., iż
przypuszcza, że „Bóg go [Zwingliego]
zaślepił”, a o Bucerze powiedział, że
jest „z innego ducha.”
Melanchton - Konfesja Augsburska
Przed 1530 r. Melanchton popierał i
staje się duchowym
posiłkiem.
głosił poglądy o Wieczerzy Pańskiej
nauczane przez Lutra, odrzucając nauki
Zwingliego. Z czasem jednak coraz bardziej zaczął oddalać się od nauki Lutra
w tej kwestii, zbliżając się do nauczania
reformowanych szwajcarskich. Być może
zostało to spowodowane lekturą dzieł
Oekolampada i Bucera.
Najważniejszym dla Melanchtona było,
że Chrystus udziela samego siebie w
Wieczerzy. To, co Ewangelia obiecuje,
to wewnętrzna wspólnota z Chrystusem; Chrystus nie jest w chlebie, ale
z chlebem. W ten sposób Wieczerza
Bucer pierwotnie, w zasadniczych
kwestiach, zgadzał się z Bullingerem
(następcą Zwingliego w Zurychu),
ale narastało w nim przekonanie o
niezwykłej wadze potrzeby jedności
miedzy luterańskimi i szwajcarskimi
teologami.
Oddał się niestrudzenie działaniom
na rzecz tej jedności, rozmawiając
z każdym, który mógłby mieć na nią
jakikolwiek wpływ.
Bucer i Melanchton utrzymywali dość
Augustinus
Heinrich Bullinger (drzeworyt, 1570)
Po 1530 r. Melanchton dokonał
zmiany w łacińskiej
wersji Konfesji
Augsburskiej, w
artykule X o
Wieczerzy Pańskiej
(jest to tzw.
Augustana Variata).
We wcześniejszej
wersji napisano, że
ciało i krew Chrystusa są prawdziwie
obecne i rozdzielane uczestnikom.
Melanchton zmienił
to w sposób
następujący:
Chrystus zostaje
realnie oferowany
z chlebem i winem.
Niemiecki tekst
jednak został bez
zmian, oddając
dokładnie pogląd
samego Lutra.
Kalwin zareagował mówiąc, że z całym
przekonaniem podpisze się pod taką
wersją Konfesji Augsburskiej.
17
intensywne kontakty.
W 1536 roku na sugestię Lutra doszło
do spotkania teologów reformacyjnych
w Wittenberdze, celem którego było
dojście do porozumienia i zgody.
Obecni byli m.in. Luter i Melanchton
oraz Bucer, ale także przedstawiciele
miast południowych Niemiec. Zabrakło
natomiast teologów szwajcarskich. Dyskutowano o Chrzcie, Pokucie i Wieczerzy
Pańskiej. W wielu punktach doszło do
zgody, ale niestety Wieczerza Pańska
pozostała nadal punktem problematycznym.
Bucer intensywnie działał na rzecz porozumienia między stronami sporu. W dniu
26 maja 1536 roku została uchwalona
Formula concordia Lutheri et Buceri,
zwana także Konkordią Wittenberską.
Wszyscy obecni na spotkaniu przyjęli
ten dokument.
Szwajcarscy teologowie spotkali się
natomiast pod kierownictwem Bullingera
w Bernie, gdzie ustalili tekst Pierwszej
Konfesji Helweckiej, odrzucając
jednocześnie Konkordię Wittenberską.
Augustinus
Utwierdziło to podział między
reformacją kalwińską i niemiecką.
Wpływ reformacji niemieckiej (czyli
luterańskiej) został ograniczony do
północnej części Niemiec. Reformacja
kalwińska stawała się coraz bardziej
sprawą europejską, rozpowszechniając
się w wielu miejscach Europy (oprócz
Szwajcarii i południowych Niemiec,
m.in. we Francji, na Węgrzech, w Anglii
i Niderlandach).
18
Zaostrzenie konfliktu
W 1544 roku ukazało się dzieło Lutra o
Wieczerzy Pańskiej, w którym bardzo
ostro skrytykował reformatorów szwajcarskich. Zaostrzyło to jeszcze bardziej
istniejący już konflikt. Kalwin natych-
miast próbował go złagodzić, przede
wszystkim próbując ostudzić gwałtowne
reakcje reformatorów szwajcarskich,
m.in. Bullingera (Zwingli poniósł śmierć
w 1531 r.), ale także próbując poprzez
Melanchtona łagodzić reakcje Lutra.
Próby podejmowane przez Kalwina
okazały się jednak mało skuteczne.
Bullinger wydał książkę, będącą ostrą
rekcją na publikacje Lutra. Konflikt
stawał się coraz poważniejszy, zbliżenie
się stron do siebie - w ich poglądach stawało się coraz trudniejsze. Kalwin
próbował przez cały ten czas utrzymać
przyjacielskie stosunki z braćmi w
Zurychu.
Zurych nie był zainteresowany dojściem
do zgody; Bullinger nie widział takiej konieczności. Kalwin starał się
przekonać tamtejsze zbory, jednak
bez poważniejszej reakcji z ich strony.
Bullinger uważał, że Kalwin, tak jak
Bucer, sympatyzował z Lutrem, co
powodowało, że nie miał do nich zaufania. Dopiero po zapewnieniu Kalwina, że
jest wobec Lutra wolnym człowiekiem
(czyli niezależnie myślącym), reformowani w Zurychu nabrali do niego
zaufania.
W liście do nich Kalwin napisał:
„Przecież, gdyby nie przeszkadzał aż do
dzisiaj bezsensowny brak zaufania, nie
byłoby między nami żadnego - lub tylko
minimalny - sporu. Tymczasem różni się
moje zdanie w taki sposób od Waszego,
że będąc jedną duszą, nie jestem
wcale odseparowany od Was. W ten
sam sposób utrzymuję moją przyjaźń z
Bucerem, tak, że w wolności mam różne
zdanie z nim.”
Po dwóch latach intensywnej korespondencji (1547-1549) Kalwin i Bullinger
w końcu zbliżyli się do siebie w ich
poglądach.
Aby wszyscy byli jedno…
6. Ku jedności
Marcin Bucer (rycina René Boyvin, 1544)
(co odrzucone zostało przez szwajcarskich reformowanych).
Nigdy jednak nie ustąpił i nigdy nie
poszedł na kompromis, jeśli nie było
to zgodne ze Słowem Bożym. Pragnął
jedności, ale w Chrystusie, i tylko na
podstawie jedynego fundamentu, czyli
Pisma Świętego.
Posiadał pozycję pośrednika między
luteranami a szwajcarskimi reformowanymi. Szukał nawet kontaktu z anabaptystami w Essen (chociaż nieskutecznie).
Luteranie uważali go za zwinglianina,
natomiast zwinglianie uważali go za
luteranina. Obie strony niestety nie
darzyły go - nie rozumiejąc jego motywacji - zbytnim zaufaniem.
Tuż przed swoją śmiercią Bucer
opisał swoim studentom w Cambrigde sposób walki o Wieczerzę Pańską,
podsumowując, że nie było to nic innego,
jak tylko walka o słowa. Według niego
nie powinno się walczyć o Wieczerzę w
ten sposób, ale wspólnie celebrować ją
w Kościele, będącym z całą pewnością
Ciałem Chrystusa.
Kalwin był coraz bardziej przekonany o
ważności jedności i także intensywnie
działał na jej rzecz. W roku 1548 w
liście do Bullingera wyjaśnia swoje
poglądy, dotyczące Wieczerzy Pańskiej,
udowadniając, że nie różnią się one od
wyznawanych przez braci w Zurychu.
Uważał, że Kościół nie może podzielić się
z powodu doktryny o Wieczerzy Pańskiej.
Prosił również o nie osądzanie Bucera,
ponieważ także i on podpisywał się pod
wyznaniem wiary, napisanym przez
Kalwina.
Augustinus
Marcin Bucer
Działalność Bucera koncentrowała się na
próbie utrzymania jedności w Kościele.
Był on przekonany, że pewne sprawy są
drugorzędne, są ważne (czasami bardzo
ważne), ale nie aż tak istotne, aby z
ich powodu można pozwolić sobie na
podziały. Bucer cierpiał z powodu braku
jedności i niczego bardziej nie pragnął
niż jedność protestantyzmu. Był gotów w
tym celu na ustępstwa ku chwale Bożej.
Dlatego, jak się okazało, nie miał problemów np. z zaakceptowaniem urzędu
biskupa czy używaniem szat liturgicznych
19
Augustinus
Consensus Tigurinus
W 1548 Kalwin napisał tekst o Wieczerzy,
jako próbę dojścia do zgody. Bullinger
dodał swój komentarz, a następnie tekst
został wysłany do miast szwajcarskich.
W maju 1549 Kalwin spotkał się z
Wilhelmem Farelem i Bullingerem w
Zurychu, gdzie wspólnie zrewidowali
tekst. Ostateczna jego wersja została
zaakceptowana przez większość szwajcarskich Kościołów, tylko Berno odrzuciło
go, trzymając się ściśle wizji Zwingliego.
Tekst ten jest wyznaniem wiary w 26
punktach o Wieczerzy Pańskiej i nosi
tytuł Consensus tigurinus, co znaczy:
zgoda zuryska.
Dokument ten był istotny, w końcu
zjednoczył zwinglian i kalwinistów. Bucer
również go przyjął, podpisując się pod nim.
W Anglii, południowych Niemczech i we
Francji, Consensus został także przyjęty
z aprobatą.
20
Consensus Tigurinus naucza, że sakramenty nie zawierają same w sobie
łaski, ale Bóg działa w nich przez Ducha
Świętego. W Wieczerzy Pańskiej otrzymujemy ciało i krew Chrystusa. Nie w
sposób dosłowny (Chrystus nie jest realnie obecny w swojej ludzkiej naturze),
lecz przez Ducha Świętego.
Dla Bucera istotne były dwa dodatki
wprowadzone przez Kalwina do tekstu
(jeszcze przed publikacją), mówiące o
tym, że Chrystus daje samego siebie w
sakramencie i w sakramencie wierzący
staje się jednym ciałem z Chrystusem.
Idea jedności i społeczności z Chrystusem była dla Bucera bardzo istotna.
Społeczność z Chrystusem podczas Wieczerzy Pańskiej zachodzi dzięki działaniu
Ducha Świętego. Prawdziwa obecność
Chrystusa podczas Wieczerzy Pańskiej,
przez Ducha Świętego, była niezwykle
istotną zarówno dla Kalwina jak i Bucera.
Consensus Tigurinus miał ogromne
znaczenie. Oznaczał nareszcie jedność
między chrześcijanami reformowanymi.
Dokument ten uważany jest za akt urodzenia protestantyzmu reformowanego.
Luteranie o Consensus Tigurinus
Kalwin oczekiwał, że Melanchton
podpi-sze się pod Consensus Tigurinus,
co byłoby znaczące, ponieważ miałby
pozycję pośredniczącą między reformowanymi i luteranami. Melanchton
napisał, że pierwszy raz naprawdę
zrozumiał Szwajcarów i nie będzie już w
tej sprawie pisał przeciwko nim; jednak
nie podpisał się pod tym dokumentem.
Wielu luteran sądziło, że skoro Kalwin
podpisał się pod tekstem szwajcarskim, tym samym przeszedł do obozu
zwingliańskiego, mimo faktu, że stanowisko Kalwina co do Wieczerzy nadal
było inne niż stanowisko Zwingliego.
Oskarżano go o to, że za bardzo
przychylił się do stanowiska zwinglian,
zdradzając własne stanowisko. Były to
jednak oskarżenia fałszywe. Faktem
jest, że dla Kalwina terminologia była
mniej ważna. Pragnął on zjednoczyć
wierzących na podstawie Słowa Bożego.
Podobnie jak Bucer, Kalwin zdobył się na
daleko idącą otwartość, aby zachować
jedność z innymi chrześcijanami, był
gotów aby uchylić się, jeśli to tylko jest
zgodne z Pismem Świętego.
Od strony gnesio-luteran (czyli radykalnych luteran) Kalwin spotkał się z ostrymi
reakcjami, szczególnie ze strony hamburskiego pastora Joachima Westphala,
który opublikował dzieło ostrzegające
przed niebezpieczeństwem nauk Kalwina
dotyczących Wieczerzy Pańskiej. Reakcja
Kalwina była ostra, podkreślił, że został
źle zinterpretowany, a najważniejsza
dla niego była w tym wszystkim jedność
Augustinus
skłaniali się ku reformowanym, niż
ku luteranom), aby unikać dysputy o
Wieczerzy Pańskiej i aby znaleźć proste
sformułowania, z którymi można się
łatwo zgodzić. Uważał, że najlepiej
używać słów Apostoła Pawła: Chleb,
który łamiemy, jest wspólnotą Ciała
Chrystusa (1 Koryntian 10,16). Podkreślał
fakt, że mamy wspólnotę z Chrystusem,
owoce uczestniczenia w Wieczerzy
Pańskiej (czyli miłość wzajemną) oraz
zapewnienie przez Ducha Świętego, że
Chrystus za nas umarł i dzięki Niemu
mamy zbawienie. Melanchton wskazuje
tu drogę, którą można iść w jedności,
mimo faktu, że pozostaje brak zgody co
do szczegółów.
Rok później (1560 r.) powstał Katechizm
Heidelberski (autorstwa Olevianusa i Ursynusa), stając się podstawowym wyznaniem wiary dla reformowanych nie tylko
Ulrych Zwingli (Hans Asper, 1531)
w Niemczech, ale w wielu krajach, aż do
dzisiaj. Właściwie Katechizm Heidelberwszystkich ewangelicznie wierzących
ski pozostaje w zgodzie z Augsburskim
(luteran i reformowanych). Konflikt i
Wyznaniem Wiary w wersji Melanchtona.
oddalenie w jego wyniku powstałe, nie
Jednak nie zmieniło to sytuacji, a pełna
zostały już nigdy zlikwidowane.
jedność między luteranami i reformowanymi nadal okazała się niemożliwa; każdy
Podczas gdy Kalwin i Bucer podkreślali
podążył swoją drogą. Katechizm Heideljedność Kościoła, akcentując to, co
berski odrzuca zarówno konsubstancjację
jest wspólne, luteranie coraz bardziej
jak i transsubstancjację i podkreśla
podkreślali to, co ich różni od pozostałych. społeczność z Chrystusem, którą
Uparta postawa luteran uniemożliwiła
wierzący ma w Wieczerzy Pańskiej.
zachowanie jedności. Consensus Tigurinus
nie przyniósł więc rozwiązania, które miał Konkluzja
na celu. W Szwajcarii również nie wszyscy Z punktu widzenia nas - współcześnie
zgadzali się z jego tezami. Zatem dokużyjących - ówczesne teologiczne dysment, który miał zjednoczyć i zakończyć
kusje wydają się być może niepotrzebne
dysputę o Wieczerzy Pańskiej, spowodował i zbyt ostre. Były one jednak spowodokolejne dyskusje, które ostatecznie
wane troską o jak najbardziej czystą
przyczyniły się do definitywnego rozdziele- naukę ewangeliczną. Niestety, skutek
nia reformowanych i luteran.
jednak był taki, że luteranizm i kalwinizm zamknęły się w swoich własnych
W 1559 roku Melanchton poradził protesformułach, stając do siebie wzajemnie w
tantom w Heidelbergu (którzy bardziej
opozycji.
21
Będziecie szukali Pana, Boga waszego
7. Poszukiwania i postawy
Czytając dzieła Lutra i Kalwina,
analizując myśl obu tych teologów oraz
obserwując wpływ, jaki miała na nauczanie Kościołów protestanckich w wiekach
następnych (oraz na konfrontację z nimi
strony katolickiej), łatwo jest stwierdzić,
że nie można zmieszać dziedzictwa obu
tych wielkich liderów Reformacji.
Każdy z nich prezentuje swoje bogactwo
i własną specyfikę.
Czy jednak trzeba wybierać między Lutrem i Kalwinem, a wybierając jednego,
w imię tegoż wyboru odrzucać drugiego?
Augustinus
Marcin Luter i Jan Kalwin mówią jednym
głosem w najważniejszych kwestiach
teologicznych, najbardziej strategicznych, najbardziej decydujących dla
protestantyzmu. W tych kwestiach należy
dostrzegać w nich przede wszystkim
wspólne dziedzictwo.
Zbawienie jedynie dzięki łasce Bożej (bez
„zasłużenia” na nie dokonywaniem
szczególnych dzieł), usprawiedliwienie z
wiary, centralny i jedyny w swoim rodzaju autorytet Pisma Świętego, powszechne
kapłaństwo wierzących, odrzucenie bez
kompromisu papieskich pretensji do autorytetu i władzy nad Kościołem, a także
nadrzędnej funkcji tradycji kościelnej –
wszystkie te elementy występują (a są to
zasady główne) u każdego z obu Reformatorów.
22
Oczywiście, faktem jest także, że mając
wspólne założenia główne, w dalszej
swojej pracy położą na pewne elementy
(nierzadko bardzo ważne) inne akcenty;
ich refleksja i zaangażowanie podążą w
odmiennych nierzadko kierunkach.
Fakt ten jednak nie powinien być poczytywany jako zjawisko negatywne.
Musimy mieć zawsze świadomość, że ani
jeden, ani drugi teolog nie oddaje w swoim
nauczaniu w sposób pełny, ani jedyny i
doskonały, Przedwiecznej Prawdy Bożej.
Słowo żadnego z nich (ani Luter, ani
Kalwin zresztą do tego nie aspirowali) nie
jest objawionym Słowem Bożym.
Jaką zatem przyjąć postawę, po pięciu
wiekach, wobec obu tych (bez wątpienia
wybitnych) postaci?
Każda z nich niesie w sobie cechy zarówno
przyciągające, jak i mogące narzucać
dystans.
Luter może przyciągać swoją
spontanicznością, prostotą, z jaką wyrażał
swoją miłość do Jezusa Chrystusa. Może
imponować także zdolnością do docierania
do odbiorcy nie posiadającego specjalistycznego przygotowania filozoficznego, czy
teologicznego. Przede wszystkim jednak
(a jest to cecha wspólna wszystkim Ojcom
Reformacji) Luter jest przejęty osadzeniem swojej reflekcji w Piśmie Świętym.
Irytować (nie bójmy się tego stwierdzenia) może jego skłonność do wypowiedzi
może czasem zbyt brutalnych, a także
narastające z wiekiem poczucie pewności
siebie...
Kalwin może budzić podziw swoją
erudycją, wielką inteligencją,
zdolnościami literackimi, umiejętnością
porządkowania myśli, przekazu, argumentowania w sposób nie pozwalający oprzeć
się jego racji.
To w kategoriach intelektualnych, ale
i od strony duchowej jest wzorem modlitwy, oddania Pismu Świętemu, a także
Aby wszyscy byli jedno… (Ew. Jana 17,21)
i stereotypów, w nauczanie obu dawnych mistrzów (a także innych klasyków
Reformacji).
Potrzebujemy dzisiaj szczególnie silnie
rozwoju w naszej wierze chrześcijańskiej,
osadzonej w Słowie Bożym, który będzie
zaangażowany, radykalny, a jednocześnie
harmonijny i zrównoważony, a także
otwarty na innych (przy nie traceniu niczego z własnych, głębokich przekonań).
Nie zapominajmy także, że tak Luter, jak Nic nie stoi na przeszkodzie, a wszystko
i Kalwin (pomimo pewnej między nimi
wskazuje na potrzebę, by inspirację dla
różnicy wieku) są dziećmi swojej epoki.
takiego postępowania, dla takich postaw
Myślą i reagują zgodnie z kategoriami
czerpać ze studium dzieł obu tych blisświata im współczesnego, tak odmiennego kich sobie - a jednocześnie tak odmienod schematów, do których przywykliśmy
nych - postaci.
współcześnie.
Jeden z myślicieli XIX wieku (AlekCo zatem robić, jaką przyjąć postawę?
sander Vinet - 1797-1847), napisał
Po pierwsze, ważnym jest, aby ci, którzy
bardzo interesujące słowa, które warto
odwołują się w ich przekonaniach do
zacytować:
Kalwina nie odrzucali tych, dla których
„Reformacja, jako zasada, pozostaje w
inspiracją i punktem odniesienia jest nauka Kościele na sposób stały... W taki sposób,
Lutra. Oczywiście, identyczne zaproszenie że także dzisiaj, jakakolwiek byłaby
dotyczy tych ostatnich.
ważność wydarzeń wieku XVI-go, ReDzisiaj, gdy nasze Kościoły niejednokrotnie formacja jest ciągle do dokonania i taką
balansują pomiędzy skrajnościami z jednej pozostanie na zawsze...
strony fundamentalizmu (bądź rozbujałego Reformatorzy nie zreformowali Kościoła
charyzmatyzmu), a z drugiej liberalizmu
raz na zawsze, ale sformułowali zasady
teologicznego, wydaje się, że bardzo
i nadali warunki wszystkim przyszłym
potrzebujemy wgłębienia się, bez napięć
reformom”.
Augustinus
cierpliwości, odwagi w znoszeniu cierpienia, tak wewnętrznego (wygnanie na
obczyźnie, strata dziecka, żony), jak i fizycznego (dręczące go od młodości choroby).
Ciemniejszą stroną jest może jego nadmierny legalizm, trudność w znoszeniu
zdania odmiennego od własnego (cecha
wydaje się wspólna wszystkim wielkim
liderom).
23
Modlitwa
Jezus jest pośród nas
Jezus, zwinąwszy księgę oddał słudze i usiadł;
a oczy wszystkich w synagodze były w Nim utkwione. (Łk 4:20)
„Dzisiaj również, jeżeli wy tego chcecie,
w tym zgromadzeniu,
wasze oczy mogą być skierowane na Zbawiciela.
Ponieważ jeżeli z całego serca będziecie wgłębiać się,
kontemplować Mądrość, Prawdę i Syna Bożego Jedynego,
wasze oczy zobaczą Jezusa samego.
Szczęśliwe i błogosławione zgromadzenie,
o którym Pismo mówi, że ich oczy są skupione na Nim.
Jakże chciałbym, aby to było prawdziwe dla naszego zgromadzenia:
aby wszyscy, katechumeni, wierni,
kobiety, mężczyźni i dzieci,
mieli oczy skierowane na Jezusa.
Nie oczy ciała, ale oczy duszy!
Kiedy będziecie Nań spoglądać,
wasze twarze zabłysną Jego światłem, które odkryjecie
i będziecie mogli powiedzieć:
Wielu powiada: «Któż nam ukaże szczęście?»
Wznieś ponad nami, o Panie, światłość Twojego oblicza! (Ps 4:7)
Tobie chwała i królestwo na wieczność.
Augustinus
Amen!”
24
Orygenes (ur. 185 - ok.254, teolog i męczennik)
Komentarz do Ewangelii według Łukasza, XXXII, 6