SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY

SŁ O W N IK T E R M IN O L O G IC Z N Y
Akathistos (gr. a – nie, kathidzein – siedzieć, scs. akafist, spolszczone akatyst) – w liturgii
bizantyjskiej hymn ku czci M atki Bożej, śpiewany „na stojąco” na przem ian przez
kapłana i lud. Przyjm uje się, że autorem hym nu jest R om an M elodos (VI wiek); hymn
składa się z 24 zw rotek. Przekład polski: M. B ednarz, „Z n ak ” 1 7 : 1965, s. 638-646
oraz w: A . B ober, Antologia patrystyczna, K raków 1965, s. 516-530.
Apophtegmaty (gr. apophtegmata ton pateron), zbiory sentencji znanych ascetów i mni­
chów oraz przykłady z ich życia. W ydanie polskie: Księga starców, przekład M. Borkow ­
ska, Kraków 1983; Apoftegm aty ojców pustyni, przekład M. Borkowska, M. Starowiey­
ski, M. Rymuza, W arszawa 1981, z. 1-2 (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, tom 33).
Apostych (gr. aposticha troparia, scs. stichovna) – serie troparionów w typie stichir, śpie­
wane między wersetami psalmów w ostatniej części nieszporów (gr. hesperinos, scs. veče­
rnia).
Chiton – szata grecka bez rękawów, spinana na ram ionach, noszona przez mężczyzn i
kobiety.
Diskos – w liturgii bizantyjskiej płaskie naczynie liturgiczne, odpowiednik pateny, służące
do umieszczania hostii zwanej barankiem.
Ektenia – modlitwa liturgiczna w Kościołach wschodnich, złożona z szeregu próśb za
różne osoby, wspólnoty oraz ich potrzeby i troski życia. Jej odpowiednikiem w liturgii
rzymskiej jest modlitwa wiernych.
Epitaphion – określenie liturgicznego całunu pogrzebowego z przedstawieniem ciała
Chrystusa (analogicznie także M atki Bożej) w grobie.
Euchologion – księga liturgiczna bizantyjska zawierająca modlitwy celebransów na
wszystkie liturgiczne obrzędy i nabożeństwa.
Hirmos (scs. irmos) – troparion będący wzorem melodycznym i rytmicznym dla innych
strof pieśni kanonu jutrzni. Seria hirmosów jest niezależna treściowo od innych tro ­
parionów.
Ikona – obraz kultowy w Kościele prawosławnym.
Ikonostas – przegroda w formie ściany, z umieszczonymi w niej ikonami, oddzielająca
prezbiterium od nawy. D o prezbiterium prowadzą umieszczone w ikonostasie trzy wejś­
cia: bram a królewska i dwie boczne zwane diakońskimi.
Ikos – strofa rozbudowanego dawniej utworu liturgicznego zwanego kontakionem .
K atabasja – nazwa hirmosu pow tarzanego w dni świąteczne na końcu każdej pieśni kano­
nu jutrzni. W celu wykonania katabasji dwa chóry schodzą się na środku cerkwi.
Kathyzma – część oficjum, podczas której można siedzieć. Także nazwa każdej z 20 części
Psałterza dla lektury ciągłej na nieszporach i jutrzni oraz określenie tropario­
nu poetyckiego (scs. sedalen), który występuje na jutrzni po małej ektenii po lekturze
Psałterza i po trzeciej pieśni kanonu.
303
Koinonikon – śpiew komunijny; przeważnie stanowią go wersety psalmów.
K yr – skrót od gr. kyris (będącego formą od kyrios) – pan, jako tytuł honorowy.
Litia – procesja do nartheksu podczas nieszporów w dni świąteczne, po której następuje
seria modlitw błagalnych. Litia jako procesja stacjonarna jest charakterystyczna dla
dawnej liturgii K onstantynopola.
M egalynarion –część jutrzni, podczas której następuje śpiewne uwielbienie postaci (na
przykład C hrystusa Przem ienionego) w dni świąteczne.
Menea – księga liturgiczna zawierająca oficja dla wszystkich stałych świąt i dni roku
liturgicznego; zwykle dzieli się na 12 tomów.
Nartheks – część świątyni bezpośrednio po wejściu, a przed bram ą nawy, przeznaczona
w starożytności dla pokutujących lub też w K onstantynopolu dla organizowania procesji
wejścia.
Omoforion – oznaka władzy biskupiej, odpowiednik racjonału.
Photagogikon (scs. svetilen) – określenie pieśni następującej przy końcu jutrzni, zawiera­
jącej prośbę o oświecenie z wysoka.
Ponomar – niższy sługa cerkiewny, którego obowiązkiem było dzwonienie, uczestnictwo
w śpiewie chóralnym i pełnienie funkcji m inistranta. O ponom arach wspomina Sobór
Chalcedoński (451 rok) w drugim kanonie.
Prokimen – w erset psalmu stanowiący responsorium dla całego psalmu, obecnie zreduko­
wany i poprzedzający lektury biblijne.
Prosfora – wypieczona z kwaszonego chleba bułeczka, służąca do wyjęcia z niej hostii
zwanej barankiem .
Proskomidia – pierwsza część mszy bizantyjskiej, podczas której następuje przygotowanie
darów ofiarnych.
Staurotheotokion – troparion ku czci M atki Bożej i Krzyża.
Stichira – troparion umieszczony między wersetami (gr. stichoi) psalmów lucernarii (cen­
tralna część nieszporów) i laudesów jako ostatniej części jutrzni.
Strastoterpcy – tytuł świętych męczenników, którzy zostali niewinnie zamordowani, nie­
koniecznie w obronie wiary.
Synergizm – term in teologii prawosławnej oznaczający współdziałanie Boga i człowieka
w dziele zbawienia (por. 1 K or 3, 9).
Theotokion – troparion ku czci M atki Bożej (Theotokos); każdą grupę troparionów koń­
czy zawsze theotokion.
Triadikon (scs. troičen) – troparion ku czci Trójcy Świętej lub też kanon triadyczny
oficjum północnego niedzieli.
Triodion – (scs. Trioď) – księga liturgiczna zawierająca oficja dla wszystkich dni przed­
pościa W ielkiego Postu. Niekiedy także nazwa księgi liturgicznej dla okresu paschalne­
go, zwanej Pentekostarion.
T roparion (od gr. tropos – m odel, ton, m aniera) – term in na określenie liturgicznego
śpiewu poetyckiego o prostej strukturze i rytmicznej kadencji, będącego rozwojem anty­
fony psalmicznej.
Typikon – księga liturgiczna określająca przebieg nabożeństw na wszystkie dni roku litur­
gicznego (odpowiednik rubryceli) we wszystkich możliwych sytuacjach, wraz z paschalią,
regułami zakonnymi, przepisami postnymi, itp.
304