Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Między reportażem a literaturą. Twórczość Wojciecha Tochmana - Karolina Szcześniak,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wstęp
W dyskursie medialnym i humanistycznym przełomu XX i XXI wieku zauważa
się wyraźną tendencję do ukazywania koneksji reportażu z literaturą non-fiction
oraz metamorfoz i paradoksów gatunku. Zainteresowanie genologią, granicami
oraz pograniczem reportażu widoczne jest w badaniach różnych dyscyplin reprezentowanych zarówno przez literaturoznawców1, językoznawców2, jak i medioznawców3. Prezentowana książka podejmuje analizę oraz rekonstrukcję cech
E. Balcerzan, W stronę genologii multimedialnej, [w:] Genologia dzisiaj, red. W. Bolecki,
I. Opacki, Warszawa 2000; J. Trzynadlowski, W kręgu wyznaczników form dziennikarskich, [w:] Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie, red. M. Kafel, t. 2, Warszawa 1970; idem, Gatunek
a rodzaj literacki. Trudności metodologiczne, [w:] Problemy teorii literatury, oprac. H. Markiewicz,
seria 2, Wrocław 1976; idem, Małe formy literackie, Wrocław 1977; idem, Literatura a reportaż,
dwa sposoby widzenia rzeczywistości, „Kontrasty” 1979, nr 10; C. Niedzielski, Zagadnienie reportażu
w krytyce literackiej XX międzywojennego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
w Toruniu” 1963; idem, O teoretycznoliterackich tradycjach prozy dokumentarnej. Podróż – powieść
– reportaż, Toruń 1966; idem, Reportaż, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2,
Warszawa 1985.
2
Por. np. M. Wojtak, Gatunki prasowe, Lublin 2004; eadem, Analiza gatunków prasowych:
podręcznik dla studentów dziennikarstwa i kierunków pokrewnych, Lublin 2008; A. Rejter, Kształtowanie się gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie stylistycznej i pragmatycznej, Katowice 2000; idem, Teoria stereotypu a badania nad kształtowaniem się gatunków mowy (na przykładzie reportażu podróżniczego), [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1: Mowy piękno wielorakie, red.
D. Ostaszewska, Katowice 2000; idem, Wzorzec tekstowy reportażu podróżniczego w aspekcie
ewolucji gatunku mowy – próba syntezy, [w:] Wokół reportażu podróżniczego, red. E. Malinowska,
D. Rott, współpr. A. Budzyńska-Daca, Katowice 2004; J. Litwin, Język i styl polskiego reportażu (na
materiale z lat 1945–1967), Rzeszów 1989; eadem, Funkcje wypowiedzeń pojedynczych i złożonych
w reportażu, [w:] O stylu poezji i prozy. Funkcje, kategorie, struktury, red. T. Ampel, Rzeszów 1995;
eadem, Przytoczenie i parenteza w reportażu, [w:] O stylu poezji i prozy…, op. cit.; eadem, Potoczność w reportażu, [w:] O stylu poezji i prozy…, op. cit.
3
Z. Bauer, Reportaż u wrót literatury, „Kontrasty” 1978, nr 2, 5; idem, Wokół gatunków prasowych, [w:] Dziennikarstwo i jego konteksty, Kraków 1991; idem, Gatunki dziennikarskie, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Kraków 1996; idem, Ryszarda Kapuścińskiego reportaż antymedialny, [w:] Poetyka i pragmatyka gatunków dziennikarskich, red. W. Furman,
K. Wolny-Zmorzyński, Rzeszów 1999; idem, Antymedialny reportaż Ryszarda Kapuścińskiego, Warszawa 2001; J. Maziarski, Reportaż – zarys problematyki gatunku, „Zeszyty Prasoznawcze” 1964,
1
Wstęp
reportażu prasowego i literackiego Wojciecha Tochmana, jednego z najwybitniejszych współczesnych reportażystów, którego twórczość dotąd nie doczekała się
większego zainteresowania badaczy. Tochman jest orędownikiem spraw trudnych, jego reportażowa i literacka twórczość pomaga uwrażliwić i w efekcie bardziej ucywilizować współczesne społeczeństwo. Jak sam stwierdził:
[…] reporter przede wszystkim ma napisać tekst, książkę. Ona również może pomóc: świat
się dowie, może zareaguje. Bo czasem reaguje, może nie świat, ale jacyś wrażliwi ludzie,
którzy mają możliwości, by pomóc. Więc dlatego warto pisać non-fiction o najtrudniejszych
ludzkich sytuacjach, o najgorszych miejscach na naszej planecie4.
O wyborze twórczości tego autora przesądziła poznawcza atrakcyjność jego
reportaży, koncentrujących się na najważniejszych problemach naszych czasów,
ujętych w oryginalną formę. Celem publikacji jest wykazanie, że teksty Tochmana
są złożonymi strukturami genologicznymi, nowatorskimi nawet na tle najnowszego
reportażu. Reportaże, a także opowieści reporterskie autora Córeńki, są bowiem
ważnym ogniwem łączącym z jednej strony dziennikarstwo o walorach dokumentarnych z literaturą, z drugiej zaś wpisują się w największe dokonania reportażu
i literatury faktu w XX i XXI wieku, od Wańkowicza po Kapuścińskiego i Krall.
Wojciech Tochman zyskuje również coraz większe uznanie i popularność jako
autor literatury non-fiction. Swoją karierę rozpoczął w 1990 roku, będąc jeszcze
studentem Wydziału Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, jako reporter
„Gazety Wyborczej”. Do zespołu reportażystów przyjęła go Hanna Krall, pierwsza
szefowa redakcji reportażu w „Gazecie” oraz inicjatorka „szkoły reportażu”, uznanr 1–2; idem, Anatomia reportażu, Kraków 1966; idem, Metodologiczne problemy nauki o gatunkach
dziennikarskich, [w:] Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie, red. M. Kafel, t. 1, Warszawa
1969; idem, Gatunki dziennikarskie, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie, red. J. Maślanka, Wrocław
1976; idem, Reportaż, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie, red. J. Maślanka, Wrocław 1976; W. Furman, A. Kaliszewski, K. Wolny-Zmorzyński, Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, Rzeszów 2000; idem, Gatunki dziennikarskie. Teoria, praktyka, język, Warszawa 2006;
K. Wolny, O poetyce współczesnego reportażu polskiego 1945–1985, Rzeszów 1991; idem, Reportaż. Między literaturą a publicystyką, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer,
E. Chudziński, Kraków 1996; K. Wolny-Zmorzyński, Reportaż, [w:] Dziennikarstwo i świat…, op. cit.;
idem, Reportaż a feature – próba charakterystyki porównawczej, „Zeszyty Prasoznawcze” 2003,
nr 1–2; idem, Poetyka reportażu polskiego po 1989 roku. Zarys problematyki, [w:] Reportaż a przemiany społeczne po 1989 roku, red. K. Wolny-Zmorzyński, W. Furman, Kraków–Rzeszów 2005;
K. Stępnik, Dekonstrukcja reportażu (Zygmunta Nowakowskiego Niemcy á la minute…), [w:] Fabularność i dekonstrukcja, red. M. Woźniakiewicz-Dziadosz, Lublin 1998; K. Stępnik, M. Piechota,
Wstęp, [w:] Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, red. K. Stępnik, M. Piechota, Lublin 2004;
A. Magdoń, Reporter i jego warsztat, Kraków 2000.
4
B. Steinberg, Reporter nie może czekać aż sęp rozłoży skrzydła. Wywiad z Wojciechem
Tochmanem,-http://culture.pl/pl/artykul/wojciech-tochman-reporter-nie-moze-czekac-az-sep-rozlozy-skrzydla-wywiad [data dostępu: 10.08.2014].
12
Wstęp
nej za najlepszą kuźnię talentów dziennikarstwa polskiego. Mariusz Szczygieł tak
wspominał okoliczności angażu swojego redakcyjnego kolegi:
17.09.90 Przyprowadziłem do „Gazety” Tochmana. Bez sensu, żeby tu nie pracował. Hanna
Krall czytała jego reportaż na 1,5 strony maszynopisu 1 minutę. Poprawiała 3 min i w 7 sekund
napisała na nim: „Natychmiast przyjąć do pracy!”. Był zaskoczony. Przyjęty w 4 min 7 sekund –
takie tempo. Mówię: „Wojtek, zapisz sobie tę datę”. Przyjmowała go krócej niż mnie!5
Pierwszym tekstem, który Tochman opublikował w dzienniku, był – świetny
pod względem warsztatowym – reportaż Bajka o dobrym księgowym. Z „Gazetą
Wyborczą” autor był związany do 2004 roku, później został współpracownikiem
„Dużego Formatu”. W 1998 roku czytelnicy „Gazety” wybrali go Reporterem Roku.
W tym czasie opublikował pierwszy zbiór reportaży pod tytułem Schodów się nie
pali (2000), nominowany w roku 2001 do Nagrody Literackiej Nike. W pierwszej
połowie lat dziewięćdziesiątych Tochman podróżował wraz z konwojem humanitarnym fundacji Equilibre na tereny objęte wojną bałkańską, między innymi do oblężonego Sarajewa. Po zakończeniu konfliktu wracał tam kilkakrotnie, biorąc udział
w ekshumacjach ofiar ludobójstwa. Pokłosiem podróży stała się wstrząsająca reporterska opowieść Jakbyś kamień jadła (2002) o ofiarach i ocalałych poszukujących
kości swoich bliskich. Za tę publikację otrzymał Nagrodę Polskiego Towarzystwa
Wydawców Książek. Jakbyś kamień jadła dostała się również do finału Nagrody Nike
2003 oraz Prix RFI „Témoin du Monde” 2004, przyznawanej w Paryżu przez Radio
France International.
W latach 1996–2001 Tochman prowadził także telewizyjny program interwencyjny „Ktokolwiek widział, ktokolwiek wie”, poświęcony ludziom zaginionym. Magazyn ten zyskał dużą popularność i wciąż utrzymuje się na antenie. W marcu 1999
roku Tochman oraz inni dziennikarze współtworzący program (między innymi Lidia
Ostałowska, Bożena Dudko, Anna Jurkiewicz, Alicja Tomaszewska) założyli Fundację
Itaka, czyli Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych. Jest to jedyna w Polsce i jedna
z pierwszych na świecie organizacji pozarządowych zajmujących się kompleksowo
poszukiwaniem osób zaginionych oraz udzielających wsparcia ich rodzinom. Itaka
prowadzi również profilaktykę zaginięć, organizując takie akcje, jak: „Lecz Depresję”, „Bezpieczna Praca” czy „Nie uciekaj”. Sprawy, nad którymi pracowała Fundacja, stały się inspiracją dla reporterskiej twórczości Tochmana (przypomnijmy dla
przykładu zaginięcie Wandy Rutkiewicz czy redakcyjnej koleżanki reportażysty –
Beaty Pawlak). W 2002 roku dziennikarz osobiście zaangażował się w poszukiwania zaginionej reporterki, podróżując jej śladem na wyspę Bali. Przez pół roku
starał się rozwiązać zagadkę zniknięcia autorki tomu Piekło jest gdzie indziej, która
5
M. Szczygieł, Jak Jadźka miała wstawić zęby, [w:] 20 lat nowej Polski w reportażach według
Mariusza Szczygła, pomysł, układ i komentarze M. Szczygieł, Wołowiec 2009, s. 16.
13
Wstęp
– jak się ostatecznie okazało – zginęła w zamachu terrorystycznym w stolicy kraju
– Kucie. Postać Beaty Bawlak oraz swoją podróż Tochman opisał w formie eksperymentu z poetyką reportażu w znakomitej książce Córeńka (2005).
Kolejne lata reporterskiej działalności przyniosły zbiór tekstów Wściekły pies
(2007), wyróżniony nagrodą „Książka Jesieni 2007”, przyznawaną przez Poznański
Przegląd Nowości Wydawniczych. Jest to bardzo kontrowersyjny tom reportaży
podejmujących tematy tabu, nazwany przez Pawła Huelle „księgą współczesnych
Hiobów”. Trzy lata później dokonano wyboru najlepszych utworów z poprzednich
tomów Tochmana, poszerzając go o tytułowy reportaż Bóg zapłać (2010).
Drugą książką poświęconą ludobójstwu w XX wieku, poprzedzoną licznymi podróżami autora do Rwandy, była reporterska opowieść Dzisiaj narysujemy
śmierć (2010). Publikacja znalazła się w finale Środkowoeuropejskiej Nagrody Literackiej „Angelus”.
Twórczość Wojciecha Tochmana wciąż cieszy się niesłabnącym powodzeniem, o czym świadczą między innymi tłumaczenia jego książek na język angielski,
francuski, niemiecki, włoski, szwedzki, fiński, ukraiński, rosyjski, niderlandzki oraz
bośniacki. Tochman jest również inicjatorem i koordynatorem działalności Klubu
Heban, który zajmuje się pomocą finansową, sponsorowaniem nauki i dożywiania
dzieci w rwandyjskiej wiosce Nyakimana. Ta cenna inicjatywa została poświęcona
pamięci Ryszarda Kapuścińskiego i zrzesza wielbicieli jego talentu.
Swoimi doświadczeniami zawodowymi dzielił się autor Wściekłego psa ze
studentami podczas wykładów (2006–2007) w Instytucie Dziennikarstwa na Uniwersytecie Warszawskim oraz od roku 2009 w stworzonym wraz z Mariuszem
Szczygłem i Pawłem Goźlińskim Instytucie Reportażu. Przy Instytucie działa również Polska Szkoła Reportażu dla dziennikarzy i innych twórców form dokumentalnych, której wykładowcami są najlepsi współcześni reportażyści oraz pisarze.
W ostatnich latach Tochman i Szczygieł popularyzują reportaż i literaturę faktu
w audycji Wrzenie świata w Radiu TOK FM, której gośćmi byli dotąd między innymi: Hanna Krall, Witold Szabłowski, Agata Tuszyńska, Wojciech Jagielski, Angelika
Kuźniak. Warto dodać, że spotkania autorskie, dyskusje, promocje książek najwybitniejszych polskich i światowych reportażystów odbywają się w założonej przez
Tochmana i Szczygła warszawskiej kawiarni i księgarni Wrzenie świata. Jesienią
2010 roku Instytut Reportażu zorganizował Festiwal Literatury Faktu „Warszawa
Bez Fikcji”, w którym wzięło udział pięć tysięcy uczestników. Wśród zaproszonych
80 reporterów i fotoreporterów znalazły się takie sławy, jak: Peter Fröberg-Idling,
Swietłana Aleksijewicz, Dasa Drndić, Maksymilian Rigamonte, Asne Seierstadt,
Hanna Krall, Anna Bikont, Jacek Hugo-Bader, Wojciech Jagielski, Włodzimierz Nowak, Olga Stanisławska i Katarzyna Surmiak-Domańska.
Poszukiwanie znamiennych dla twórczości Tochmana wyróżników wymaga
wyboru metody badawczej pomocnej w zilustrowaniu związków między reporta-
14
Wstęp
żem jako gatunkiem a indywidualizmem twórcy, sferą poznawczą i językową jego
prac oraz autorskim modelem widzenia świata. Istotnym uzupełnieniem podjętych interpretacji jest przedstawienie pragmatycznego wymiaru recepcji odbiorczej i krytycznej w kontekście metamorfoz gatunkowych. Próba monograficznej
charakterystyki twórczości Wojciecha Tochmana uwzględnia filiacje gatunkowe
jego utworów, ich przeobrażenia, konteksty kulturowe i społeczne oraz wyznaczniki oryginalności reportażysty.
Materiał badawczy książki obejmuje całą opublikowaną do 2013 roku twórczość
Wojciecha Tochmana6. W jej skład wchodzi prawie 200 tekstów reportażowych, drukowanych w ogólnopolskich wydawnictwach Agory w latach 1990–2010, trzy książkowe zbiory reportaży: Schodów się nie pali (2000), Wściekły pies (2007), Bóg zapłać
(2009), oraz trzy opowieści reporterskie: Jakbyś kamień jadła (2002), Córeńka (2005),
Dzisiaj narysujemy śmierć (2010). Wszystkie reportaże pochodzące z trzech zbiorów
były wcześniej publikowane w „Gazecie Wyborczej” oraz jej magazynach, przede
wszystkim w „Dużym Formacie” i „Wysokich Obcasach”. Wyjątek stanowi reportaż
Wściekły pies, który nigdy nie został opublikowany w prasie7. Jako konteksty do analiz i interpretacji zostały wykorzystane również teksty prasowe (wywiady, artykuły
polemiczne i komentarze, dyskusje, recenzje, listy od czytelników oraz materiały informacyjne i reklamowe) odnoszące się do publikacji Tochmana, a także teksty, do
których autor odwoływał się w swoich reportażach (między innymi: utwory literackie i publikacje prasowe innych autorów, spisane świadectwa uczestników i świadków zdarzeń, dokumenty, materiały źródłowe i inne).
Rozprawa mieści się w szerokim spektrum zagadnień rozpatrywanych przez
genologię8. Współczesna genologia zwraca uwagę na zmienność i relatywność
wzorca gatunkowego, odchodząc od tradycyjnego myślenia o gatunku w kategoriach wyłącznie historycznoliterackich9. W rozwoju współczesnej genologii niezwy Jest to książka podoktorska i obejmuje analizę twórczości Wojciecha Tochmana wydanej
do marca 2013 r. Później ukazały się kolejne publikacje reportażysty: Eli, Eli (Wydawnictwo Czarne,
Wołowiec, październik 2013), Kontener (wspólnie z Katarzyną Boni, Warszawa, maj 2014) oraz Krall
(wspólnie z Mariuszem Szczygłem, Warszawa 2015). Ich interpretacją chciałabym zająć się w przyszłych publikacjach.
7
Pełna bibliografia prac reportażysty znajduje się na końcu książki.
8
Genologia ma swoją wielowiekową tradycję sięgającą czasów starożytnych. Potrzeba
uporządkowania wypowiedzi i tekstów oraz rozmaitych form literackich wpłynęła na pierwsze
syntezy rodzajowe i gatunkowe Platona (Państwo) i Arystotelesa (Poetyka). Normatywną genologię
uprawiali również twórcy oświeceniowi, np. Julius Caesar Scaliger i Nicolas Boileau. Sformułowali
oni kanony dotyczące wzorcowej konstrukcji gatunków, stosownej tematyki oraz nienagannego,
wycyzelowanego stylu wypowiedzi. Koncepcja ta utraciła z czasem swoją normatywną formę,
stając się samodzielną dyscypliną nauki o literaturze w XX wieku.
9
Zwrócił na ten fakt uwagę Czesław Zgorzelski, przekonując, iż „nie ma gatunku literackiego –
w sensie czegoś stałego, niezmiennego, co by się dało raz na zawsze określić. […] Nie może być zatem
6
15
Wstęp
kle cenne są badania zainicjowane przez Stefanię Skwarczyńską10, zwłaszcza tezy
dotyczące kategorii rodzaju i gatunku oraz wyznaczników strukturalnych (pól strukturalnych). Badaczka zdefiniowała gatunek jako element świata form mający określone struktury: „Dzięki swej strukturalności przedmioty genologiczne jako swoiste
formy są tworami »wielowymiarowymi«”11. Skwarczyńska odróżniła wzorzec gatunkowy od jego konkretnych realizacji w gatunkach literackich, wskazując przy tym na
wielość i różnorodność paradygmatów, które są ciągle aktualizowane: „[…] konkretny utwór może być zbudowany w oparciu o więcej niż jedną formę rodzajową: specjalnym wówczas zagadnieniem staje się wzajemny stosunek ich struktur […] bardzo
ważki przez swoje konsekwencje dla piętna indywidualnego danego utworu”12.
Cenne dla rozważań pragmalingwistycznych nad wyznacznikami gatunkowymi są wyróżnione przez Skwarczyńską13 pola strukturalne. Z teorią tej badaczki korespondują tezy Michaiła Bachtina14, który rozszerzył pole badań genologicznych
o różne gatunki wypowiedzi, pisząc o komplikacjach i kontaminacji gatunków elementarnych (prymarnych) oraz powstawaniu przez te procesy gatunków złożonych
(wtórnych, sekundarnych), tworzących nowe formy. Ważne dla badań nad twórczością reportażową wydają się także propozycje Bachtina dotyczące przedstawiania
gatunku jako zbioru zmieniających się konwencji. Biorąc pod uwagę niestabilność
parametrów sytuacyjnych, istotna wydaje się również relacja między wzorcem gatunkowym a jego aktualizacją. Związek ten badacz zdefiniował jako „transakcentację gatunkową”15. Dla problematyki tej książki inspirująca jest również Bachtinowska definicja gatunku jako typu wypowiedzi o względnie trwałych wyznacznikach:
tematycznym, kompozycyjnym i stylistycznym. Warto dodać, że Bachtin łączył pomowy o jakimś »idealnym« wzorze […] [lecz – K. Sz.] etapach rozwoju (inaczej wzorcach, postaciach)
poszczególnych gatunków. Nie można stosować jakiejś powszechnej, obowiązującej miary, która na
wzór definicji szkolnej mogłaby służyć do orzekania, czy i na ile dany utwór realizuje postulaty gatunkowe”. C. Zgorzelski, Duma poprzedniczka ballady, Toruń 1949, s. 5. W badaniach nad genologią literaturoznawczą warto przypomnieć np. studia: H. Markiewicza, Główne problemy wiedzy o literaturze,
Kraków 1965; M. Głowińskiego, Gatunki literackie i problemy poetyki historycznej, [w:] Proces historyczny w literaturze i sztuce, red. M. Janion, A. Piorunowa, Warszawa 1967, oraz książkę: Genologia
polska. Wybór tekstów, wstęp i oprac. E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1983.
10
S. Skwarczyńska, Przedmiot, metoda i zadania teorii literatury, Lwów 1938; eadem, Wstęp
do nauki o literaturze, t. 3, Warszawa 1965.
11
Eadem, Przedmiot, metoda i zadania teorii literatury, op. cit. Por. też: eadem, Wstęp do
nauki…, op. cit.; eadem, Niedostrzeżony problem podstawowy genologii, [w:] Wokół teatru literatury. Studia i szkice, Warszawa 1970, s. 171.
12
Eadem, Niedostrzeżony problem podstawowy genologii, op. cit., s. 170.
13
Patrz: eadem, Wstęp do nauki o literaturze, op. cit., s. 135–149.
14
Por. M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 185–192,
348–402.
15
Ibidem, s. 375. Warto dodać, że „transakcentacja gatunkowa” obejmuje, zdaniem badacza,
również zmienność sytuacji komunikacyjnej w relacji nadawczo-odbiorczej.
16
Wstęp
jęcie gatunku ze stylem, podkreślając ważną rolę aspektu stylistycznego oraz jego
wpływ na strukturę i status gatunku16. Nawiązanie do propozycji Bachtina, a także
uwagi rozwijające i polemiczne, odnajdujemy w licznych pracach polskich genologów. Literaturoznawcy zajmują się zarówno kategoriami genologicznymi literatury,
przede wszystkim relacjami między gatunkami, tekstami i rodzajami oraz nowymi
wyzwaniami badawczymi, takimi jak: zanikanie literackiej gatunkowości, koncepcja
tekstualnego traktowania dzieł literackich czy kształtowania się pogranicznych form
genologicznych. Owe propozycje wynikają ze współczesnych sytuacji komunikacyjnych, specyfiki środków przekazu oraz zjawisk kulturowych zachodzących w XX
i XXI wieku17. Warto jednak pamiętać, że medioznawcy, badając genologicznie sferę
tekstów dziennikarskich, często ustalają cechy definicyjne gatunków, odwołując się
do wyznaczników literackich. Na przykład Edward Balcerzan18, pisząc o multimedialnej teorii gatunku, podkreśla użyteczność pojęć wiedzy o literaturze dla badania
gatunków dziennikarskich. Podobną postawę przyjmują Wojciech Furman, Andrzej
Kaliszewski i Kazimierz Wolny-Zmorzyński w monografii Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, posługując się w ich opisie kategoriami zaczerpniętymi z genologii literackiej. Na wzajemne inspiracje i adaptacje badawcze literaturoznawstwa i językoznawstwa w badaniach nad gatunkami wskazują także teoretycy
literatury oraz lingwiści. Bożena Witosz w studium Gatunek – sporny (?) problem
współczesnej refleksji tekstologicznej przekonuje:
[…] genologia lingwistyczna i literaturoznawcza mówią o tym samym i to samo, nieco inaczej
jedynie rozkładając akcenty. Genologia lingwistyczna koncentruje swe wysiłki na stworzeniu
ogólnej teorii gatunku i w miarę elastycznej typologii form; dla współczesnego literaturoznawstwa natomiast niezbędna staje się teoria i wypracowanie narzędzi opisu oraz metod
interpretacji konkretnego tekstu jako jednostkowej aktualizacji reguł gatunkowych19.
Powinowactwa genologii literaturoznawczej i lingwistycznej dostrzega również
Grzegorz Grochowski, konstatując: „Spektakularny rozwój językoznawczej refleksji
genologicznej może dostarczyć wielu podniet poznawczych badaczowi literatury”20.
Ibidem, s. 354.
Por. np. materiały poświęcone nurtom badawczym współczesnej genologii: „Teksty Drugie” 1999, z. 6, oraz studia w tomie: Genologia dzisiaj, red. W. Bolecki, I. Opacki, Warszawa 2000.
18
Badacz stwierdza: „Pojęcia z kręgu wiedzy o literaturze oraz innych przejawów artystycznej
inwencji człowieka, takie jak »chwyt«, »kompozycja«, »morfologia«, »tekst«, »przekaz«, »materiał«
traktuję tu jako w pełni odpowiednie również dla opisu tekstów nieartystycznych”. E. Balcerzan,
op. cit., s. 88, przypis 17.
19
B. Witosz, Gatunek – sporny (?) problem współczesnej refleksji tekstologicznej, „Teksty
Drugie” 2001, nr 5; Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań, t. 3: Akty i gatunki mowy, red.
J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura, Lublin 2004, s. 254–255.
20
Patrz: G. Grochowski, Czy istnieje tekst poza gatunkiem?, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja,
t. 2: Tekst a gatunek, red. D. Ostaszewska, Katowice 2004, s. 20.
16
17
17
Wstęp
W książce koncentruję uwagę na ustaleniach dotyczących reportażu oraz
jego gatunkowych form na przykładzie twórczości wybranego autora. Najważniejsze będzie w tym kontekście wyodrębnienie cech gatunku reportażu prasowego
i jego powinowactw z literaturą faktu.
Do kluczowych pojęć problematyki podjętej w publikacji należą: gatunek, gatunek medialny (prasowy), wzorzec gatunkowy i jego warianty, aspekty wzorca,
reportaż, literatura faktu, gatunki okołoreportażowe, styl indywidualny, osobowość twórcy21. Każde z tych pojęć ma złożoną strukturę semantyczną i elastyczny charakter ze względu na polimetodologiczność zajmujących się nimi dyscyplin. Rozwijając podjętą problematykę, respektowałam poglądy Marii Wojtak,
Stanisława Gajdy, Aleksandra Wilkonia, Bożeny Witosz, Danuty Ostaszewskiej,
Teresy Dobrzyńskiej, Jerzego Bartmińskiego22 oraz innych badaczy.
Terminy związane z literaturą faktu, jej gatunkami oraz stylem indywidualnym i osobowością twórcy omawiam w rozdziale Reportaż prasowy wobec literatury faktu oraz w rozdziałach
analitycznych.
22
M. Wojtak, Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykładzie tekstów modlitewnych, „Stylistyka” 1999, nr 8; eadem, O przemianach w języku mediów (prasa wyspecjalizowana), [w:] Język trzeciego
tysiąclecia: zbiór referatów z konferencji, Kraków 2–4 marca 2000, red. G. Szpila, Kraków 2000; eadem,
Wyznaczniki gatunkowe zapowiedzi, [w:] Nowe media. Nowe w mediach, red. I. Borkowski, A. Woźny,
Wrocław 2001; eadem, Pragmatyczne aspekty analiz stylistycznych tekstów użytkowych, [w:] Stylistyka
a pragmatyka, red. B. Witosz, Katowice 2001; eadem, Wyznaczniki gatunkowe komentarza prasowego,
[w:] Tekst w mediach, red. K. Michalewski, Łódź 2002; eadem, Konwencja gatunkowa a wybory leksykalne na przykładzie listów pasterskich, „Studia Językoznawcze” 2002, t. 1; eadem, Kolaże tekstowe
jako forma komunikacji publicystycznej, „Studia Językoznawcze” 2002, t. 2; eadem, Wyznaczniki gatunkowe notatki prasowej, „Stylistyka” 2003, nr 12; eadem, Gatunki prasowe, op. cit.; eadem, Wzorce
gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 2: Tekst a gatunek,
red. D. Ostaszewska, Katowice 2004; eadem, Genologia tekstów użytkowych, „Postscriptum” 2004,
nr 2, 1 (48–49); eadem, Stylistyczne ukształtowanie gatunków prasowych, [w:] Współczesne analizy
dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu a inne metody badawcze, red. M. Krauz, S. Gajda, Rzeszów
2005; eadem, Analiza gatunków prasowych…, op. cit.; eadem, Głosy z teraźniejszości. O języku współczesnej polskiej prasy, Lublin 2010; eadem, Osobliwe byty gatunkowe i tekstowe w ich uwikłaniach komunikacyjnych, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 4: Gatunek a komunikacja społeczna, red. D. Ostaszewska, J. Przyklenk, Katowice 2011; S. Gajda, Gatunki wypowiedzi, [w:] Sprawozdania 1987–1990,
Opole 1990, s. 67–74; idem, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Współczesny język polski, red.
J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 255–268; A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki
tekstu, Kraków 2002, s. 197–216, 255–258; idem, Gatunki mówione, [w:] Porozmawiajmy o rozmowie. Lingwistyczne aspekty dialogu, red. M. Kita, Katowice 2003; B. Witosz, Gatunek – sporny (?)
problem współczesnej refleksji tekstologicznej, op. cit., s. 268–285; eadem, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice 2005, s. 11–20, 99–222; D. Ostaszewska, Genologia lingwistyczna jako subdyscyplina współczesnego językoznawstwa, [w:] Polska genologia lingwistyczna, red.
D. Ostaszewska, R. Cudak, Warszawa 2008, s. 11–42; T. Dobrzyńska, Gatunki pierwotne i wtórne
(czytając Bachtina), [w:] Typy tekstów. Zbiór studiów, red. T. Dobrzyńska, Warszawa 1992; eadem,
Tekst, [w:] Współczesny język polski, op. cit., s. 293–314; J. Bartmiński, Folklor – język – poetyka,
21
18
Wstęp
W koncepcję ogólną, dotyczącą reportażu jako gatunku prasowego, wzorca
gatunkowego, aspektów i wariantów wzorca (alternacje i adaptacje), wpisywałam
konceptualizację pozostałych pojęć. Przyjmuję, że gatunek to schemat organizacji
tekstu, a także zbiór tekstów, które realizują dany wzorzec formalny, model, schemat, typ. Reportaż traktuję jako wypowiedź dziennikarską, informację zobrazowaną, relacjonującą autentyczną historię23. Literaturę faktu natomiast przedstawiam jako zbiór współczesnych gatunków narracyjnych, których wyróżnikiem jest
zamysł przedstawiania autentycznych wydarzeń w sposób częściowo zbeletryzowany24. Od literatury fikcjonalnej różni gatunki literatury faktu, oprócz wymogu
autentyzmu, sposób gromadzenia faktów i ich transformacje, w wyniku których
fakty empiryczne stają się faktami rzeczywistości tekstowej.
Z kolei przez wzorzec gatunkowy rozumiem zbiór reguł dookreślających najważniejsze poziomy organizacji gatunkowego schematu oraz ich relacje i sposoby
funkcjonowania25. Podobnie charakteryzuje wzorzec gatunkowy Stanisław Gajda,
konstatując, iż zawiera on „kategorie dotyczące poznania, mniej lub bardziej uporządkowany obraz świata i pewną hierarchię wartości”26. Badacz pojmuje gatunek jako kategorię poznawczą ukształtowaną pod wpływem procesów historycznych, kulturowych i społecznych. Zwraca uwagę, że „Każdy gatunek jest zdolny do
uchwycenia określonych stron rzeczywistości, każdy dysponuje właściwymi sobie
zasadami selekcji, formami oglądu i rozumienia świata”27. Gatunek zawiera zbiór
cech stałych (normatywnych), nadających mu status wzorca tekstowego, oraz
cech zmiennych (fakultatywnych)28.
Aspekt strukturalny wzorca obejmuje ramę tekstową, zasady segmentacji oraz
strategie kompozycyjne najbardziej charakterystyczne dla architektoniki tekstu.
W morfologii gatunków prasowych, w tym również w reportażu, analiza aspektu
Wrocław 1990, s. 13–23; idem, Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, [w:] Tekst. Problemy
teoretyczne, red. B. Boniecka, J. Bartmiński, Lublin 1998, s. 9–25; J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia, Warszawa 2009.
23
Por. M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 268 i n.; eadem, Analiza gatunków prasowych,
op. cit., s. 122 i n.
24
Por. C. Niedzielski, Literatura faktu, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka [et al.], Wrocław 1992, s. 378 i n. Por. też: M. Głowiński, Literatura faktu, [w:] Słownik terminów
literackich, red. M. Głowiński [et al.], Wrocław–Warszawa–Kraków 2000, s. 260.
25
M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 16 i n.; eadem, Wzorce gatunkowe wypowiedzi
a realizacje tekstowe, op. cit., s. 33–34.
26
Por. S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, op. cit., s. 256.
27
Ibidem, s. 262.
28
Ibidem, s. 256 i n. Podobnie opisują cechy gatunku: B. Witosz, Czy gatunek i styl są we
współczesnej stylistyce pojęciami konkurencyjnymi?, „Stylistyka” 1999, nr 8, s. 41–42; eadem, Gatunek a/i tekst. Jeden czy dwa modele?, [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 2: Tekst a gatunek, red.
D. Ostaszewska, Katowice 2004, s. 40–47; A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu…, op. cit., s. 201–204.
19
Wstęp
strukturalnego powinna obejmować: sygnały gatunkowe, nagłówek, lid, budowę
korpusu, śródtytuły, wyimki tekstowe, akapity inicjalne i finalne oraz ikonografię. Aspekt pragmatyczny uwzględnia przede wszystkim sytuację komunikacyjną,
relacje nadawczo-odbiorcze, intencje nadawcy oraz cel komunikatu (aspekt illokucyjny), a także kontekst życiowy gatunku29. W reportażu aspekt pragmatyczny
skupia się wokół relacji, wzajemnych wpływów (aspekt perlokucyjny), a nawet
przenikania ról nadawcy, bohatera i odbiorcy oraz funkcji perswazyjnej i interwencyjnej tekstu. Strona poznawcza analizowanych tekstów obejmuje tematykę,
sposoby jej prezentacji, świat przedstawiony, hierarchię wartości oraz gradację
punktów widzenia. Aspekt ten jest szczególnie ważny dla gatunku reportażu problemowego (tematyka) oraz fabularnego (sposób jej przedstawienia). Perspektywa
widzenia zdarzeń i problemów, ich aksjologia, zestawianie lub zderzanie różnych
punktów widzenia – pełnią kluczową rolę w metamorfozach współczesnego reportażu i jego ewolucji gatunkowej w stronę literatury faktu. Aspekt stylistyczny
odnosi się do cech językowych, wyznaczników stylistycznych oraz analizy użytych
środków30. Badając aspekt stylistyczny reportażu, modyfikacje stylu gatunku,
przedstawiam te zagadnienia w perspektywie cech języka indywidualnego autora. Ważne wydają się tu zwłaszcza pojęcia stylu indywidualnego oraz osobowości
twórcy31. Teresa Kostkiewiczowa definiuje styl indywidualny jako „całościowy zespół takich zasad językowej budowy wypowiedzi autorskiej, które są jednostkowymi wariantami w stosunku do ponadindywidualnych norm stylowych gatunku
literackiego, prądu czy epoki. Jest to więc jakby językowy »fenotyp« serii dzieł”32.
Wymienione aspekty wzorca sprzyjają identyfikacji gatunkowej tekstu. Czteroaspektowa analiza pozwala dookreślić wzorzec gatunkowy, który podlega jednak
29
Termin „kontekst życiowy” wprowadził G. Lohfink, Rozumieć Biblię. Wprowadzenie do
krytyki form literackich, Warszawa 1987, s. 29–40. Posługują się nim również badaczki: M. Wojtak,
Gatunki prasowe, op. cit., s. 16 i n.; T. Dobrzyńska, Gatunki pierwotne i wtórne (czytając Bachtina),
op. cit., s. 79.
30
Maria Wojtak stwierdza, że aspekt stylistyczny obejmuje „cechy uwarunkowane strukturalnie, dookreślone pragmatycznie i związane z genezą użytych środków”. Patrz: M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 17. Por. też: eadem, Pragmatyczne aspekty analiz stylistycznych tekstów
użytkowych, op. cit., s. 38–46.
31
Obszerne rozważania na ten temat znaleźć można w pracach m.in.: A. Wierzbickiej, Praktyczna stylistyka, Warszawa 1968; eadem, Język – umysł – kultura, Warszawa 1999; T. Skubalanki,
Historyczna stylistyka języka polskiego: przekroje, Wrocław 1984; T. Kostkiewiczowej, Problemy
całościowej charakterystyki stylu pisarza, [w:] Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz, J. Sławiński, Warszawa 1976, s. 274–294; Z. Klemensiewicza, W kręgu języka literackiego i artystycznego, Warszawa 1961, s. 204–214; E. Sapira, Mowa jako rys osobowości, „Pamiętnik Literacki” 1972, z. 3; idem, Kultura, język, osobowość: wybrane eseje, przeł.
E. Stanosz, R. Zimand, Warszawa 1978, s. 68–73.
32
T. Kostkiewiczowa, op. cit., s. 289.
20
Wstęp
przemianom pod wpływem dynamiki procesów komunikacyjnych, kontekstów
uzualnych: społecznych i kulturowych. Wzorzec gatunkowy zostaje, w wyniku tych
procesów, wzbogacony o swoje warianty. Maria Wojtak33 wyodrębniła trzy warianty wzorca gatunkowego. Wariant kanoniczny wzorca to najtrwalszy schemat gatunkowy, obejmujący najbardziej prototypowe wyznaczniki strukturalne, reguły kompozycyjne, sposoby przedstawienia tematu, cele wypowiedzi oraz użyte środki językowe. Kanoniczny wariant wzorca posiadają tylko te gatunki prasowe, w których
dominuje funkcja informowania o faktach. Zalicza się do nich wzmiankę, notatkę
i wiadomość.
Wzorzec kanoniczny może podlegać jakościowym i ilościowym modyfikacjom
poszczególnych aspektów. Transformacje struktury dotyczą zwykle redukcji, wymiany lub dodania nowego składnika kompozycyjnego. W aspekcie pragmatycznym zmianom może ulegać porządek intencji, gradacja celów zakładanych przez
nadawcę oraz relacje między nadawcą a odbiorcą. Przeobrażeniom podlega również aspekt poznawczy, w którym modyfikuje się perspektywę oglądu zdarzeń
oraz system aksjologiczny. Procesom alternacyjnym często poddaje się także zbiór
cech stylistycznych typowych dla określonego gatunku. W efekcie tych przeobrażeń powstają alternacyjne warianty wzorca kanonicznego, które przyczyniają się
do powstawania odmian gatunkowych. Wariant ten dominuje w gatunkach prasowych, ponieważ pozwala autorom na dużą kreatywność i swobodę twórczą.
Drugi wariant modelu kanonicznego stanowi wzorzec adaptacyjny zawłaszczający różne obce schematy gatunkowe na zasadzie kontaminacji. Adaptacje można
podzielić na globalne (obejmujące całą strukturę gatunku) lub cząstkowe (ograniczone do jednego lub wybranych segmentów tekstu). Zakres nawiązań adaptacyjnych jest odmienny dla poszczególnych gatunków. Niektóre z nich są wyjątkowo podatne na adaptację innych struktur gatunkowych i wykształcania odmian (na przykład felieton, wywiad, biogram, wspomnienie), inne natomiast nie mają wzorców
adaptacyjnych (między innymi kliszowane gatunki prawne i urzędowe). W tekstach
prasowych można zauważyć jednorazowe zastosowanie wariantów adaptacyjnych
w celu uzyskania nowej jakości kreacyjnej tekstu funkcjonującego w obrębie danego
gatunku34. Tak bogata twórczość reportażysty nie da się zmieścić w ramach wyznaczonych przez wzorzec reportażu. Istotą tego gatunku jest bowiem elastyczność,
która może doprowadzić do rozluźnienia granic i modyfikacji wzorca.
M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 18 i n.; eadem, Analiza gatunków prasowych,
op. cit., s. 12 i n.
34
Eadem, Wzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, op. cit., s. 29–39.
33
21