Akademia Rycerska w Legnicy. Dzieje gmachu i instytucji

Akademia Rycerska w Legnicy. Dzieje gmachu i instytucji
Akademia Rycerska – elitarna uczelnia kształcąca młodzież szlachecką, powstała w Legnicy w
1708 roku. W początkach XIX wieku przekształcona została w gimnazjum, działające do 1944
roku. Monumentalny gmach będący siedzibą szkoły wznoszono etapami w latach 1709-1738,
później kilkakrotnie przebudowywano. O losach budowli oraz historii szkoły opowiada wystawa
przygotowana przez Muzeum Miedzi w Legnicy w oddziale mieszczącym się w Akademii
Rycerskiej.
Ekspozycja składa się z dwóch zasadniczych części. Jedna z nich dotyczy dziejów instytucji,
druga przedstawia historię gmachu. Centralnym jej punktem jest makieta budynku, wykonana
w skali 1:100, która umożliwia zapoznanie się z fazami budowy oraz funkcjami pomieszczeń w
XVIII wieku. Wystawa prezentuje ponadto ikonografię gmachu, portrety i dzieła osób
związanych z dziejami szkoły, dokumenty oraz przedmioty kultury materialnej epoki.
Historia szkoły
19 kwietnia 1708 roku cesarz Józef I Habsburg proklamował powstanie w Legnicy nowej
śląskiej uczelni, nazwanej od jego imienia – Academia Regia Josephina Equestris Lignicensis (
Józefińska Królewska Akademia Rycerska w Legnicy).
Ekonomiczną podstawę Akademii Rycerskiej w Legnicy stanowiły dochody Fundacji
Świętojańskiej utworzonej w 1646 roku przez księcia legnickiego Jerzego Rudolfa. Ustanowił on
Fundację przeznaczoną na utrzymanie ewangelickich kościołów i szkół w księstwie legnickim
służącą wzmocnieniu zagrożonej pozycji religii protestanckiej.
W skład majątku Fundacji weszły: dworski kościół św. Jana wraz z uposażeniem, folwarki i
dobra ziemskie, siedem domów w sąsiedztwie kościoła, dochody z różnych źródeł oraz bogata
biblioteka książęca. Zyski przynoszone przez Fundację pozwoliły, już w 1648 roku na
utworzenie, przy kościele św. Jana książęcej szkoły. Kilkudziesięciu uczniów wywodzących się
z różnych stanów nieodpłatnie pobierało w niej naukę czytania, pisania, rachunków, śpiewu,
niemieckiego, łaciny i greki.
Po śmierci ostatniego Piasta, księcia legnicko-brzeskiego Jerzego Wilhelma w 1675 r. Fundacja
jak i całe księstwo przeszły w ręce ówczesnego cesarza Leopolda I Habsburga. Zawiesił on
działalność ewangelickiej szkoły, wbrew statutowi Fundacji dochody przeznaczył na utrzymanie
klasztorów oraz stypendia dla katolickich studentów w Pradze i Wiedniu, wojnę z Turcją w 1683
roku i z Francją w 1689 roku, a w 1699 roku część nieruchomości z kościołem św. Jana
podarował jezuitom. Dopiero konwencja podpisana w Altranstädt w 1707 roku sprawiła, iż
kapitał Fundacji przeznaczony został ponownie na cele edukacyjne, choć nie do końca zgodnie
1/5
Akademia Rycerska w Legnicy. Dzieje gmachu i instytucji
z jej statutem. Postanowiono utworzyć akademię dostępną tylko dla młodzieży szlacheckiej,
zarówno wyznania ewangelickiego jak też katolików.
Uroczysta inauguracja działalności Akademii Rycerskiej miała miejsce na legnickim zamku 11
listopada 1708 roku. Tymczasową siedzibą Akademii Rycerskiej stały się domy należące do
Fundacji Świętojańskiej, znajdujące się w pobliżu kościoła św. Jana ( w miejscu północnego
skrzydła obecnego gmachu). W siedmiu kamieniczkach urządzono prowizoryczną salę
audytoryjną oraz kwatery dla uczniów i nauczycieli. Pierwszym dyrektorem uczelni został
przedstawiciel jednego z zasłużonych śląskich rodów, Friedrich Siegfried von Ponickau, który
piastował ten urząd do 1730 roku.
Legnicka Akademia Rycerska przeznaczona była wyłącznie dla młodzieży szlacheckiej.
Przygotowywać miała swoich wychowanków do sprawowania urzędów państwowych i
dowódczych funkcji w wojsku. Uczelnia zapewniała jednakowe prawa protestantom i katolikom,
co stanowiło ewenement na Śląsku. Aby rozpocząć naukę należało mieć ukończone 16 lat.
Edukacja trwała trzy lata, choć można było studiować krócej. Kształcono w zakresie prawa
cywilnego i kanonicznego, historii z polityką, genealogią i heraldyką, literatury niemieckiej,
filozofii, geografii, matematyki z arytmetyką, geometrią, mechaniką i optyką, a także architektury
cywilnej i militarnej z uwzględnieniem rysunku perspektywicznego, sztuki fortyfikacji i artylerii.
Uczono języka francuskiego i włoskiego. Łacina i greka były nadobowiązkowe. Wychowankowie
Akademii musieli opanować sztukę oracji. Duży nacisk kładziono na etykietę dworską i
umiejętność prowadzenia konwersacji. Nie było klasycznych lekcji religii, odbywały się za to
dyskusje na tematy moralne i religijne. Młodzież uczestniczyła w nabożeństwach i modlitwach
zgodnie z własnym wyznaniem. W zakres ćwiczeń fizycznych wchodziły: jeździectwo,
woltyżerka, fechtunek, strzelanie z broni palnej, zajęcia z piką i sztandarem oraz taniec.
Uczniowie Akademii dzielili się na stypendystów Fundacji Świętojańskiej i pensjonariuszy
pokrywających wszystkie koszty nauki. Stypendia w pierwszej kolejności przyznawane były
ubogiej szlachcie z księstw legnickiego, wołowskiego i brzeskiego.
W dziejach szkoły wyróżnić można trzy okresy:
1708-1740 – Akademia Rycerska w czasach habsburskich
1741-1811 – Akademia Rycerska w czasach pruskich
1811-1944 – Akademia Rycerska jako gimnazjum Johanneum
Przez mury Akademii do 1811 roku przewinęło się ponad 1000 uczniów. Pochodzili oni głównie
ze Śląska, z krajów monarchii habsburskiej, z państw niemieckich i Rzeczypospolitej. Polacy
2/5
Akademia Rycerska w Legnicy. Dzieje gmachu i instytucji
stanowili około 10 % wszystkich studentów Akademii. Najczęściej studiowali w Legnicy w
okresie do 1741 roku. Pobierali tutaj nauki między innymi Lubomirscy, Zamoyscy,
Szembekowie, Ossolińscy, Ponińscy.
O randze szkoły najlepiej świadczą jej nauczyciele. W legnickiej Akademii Rycerskiej do
najwybitniejszych należeli: Chrystian Gottlieb Hertel - profesor matematyki i architekt, Karl
August Struensee – nauczyciel filozofii i matematyki, późniejszy minister pruski autor dzieł z
zakresu sztuki wojennej i artylerii, Karl Friedrich Flögel - autor czterotomowej historii literatury
komicznej, Johann Gottlieb Schummel – pisarz, propagator nowych oświeceniowych prądów
pedagogicznych, Franz Christoph Jetze – profesor matematyki i fizyki, autor rozpraw
teologicznych, filozoficznych i traktatów z zakresu sztuki wojennej.
W okresie pruskim zwiększyła się liczba uczniów wyznania ewangelickiego. Nastąpił wówczas
spadek ilości studentów przybywających spoza Śląska. Akademia podporządkowana została
śląskiej Kamerze Wojennej i Dominialnej. Duży nacisk położony został na dyscyplinę a w
zakresie programu nauczania na przedmioty przyrodnicze i ścisłe. Po roku 1787 uczelnia
zaczęła ewoluować w kierunku szkoły średniej, której celem było przygotowanie młodzieży do
przyszłych studiów uniwersyteckich. Granicę wieku obniżono do 12 lat. W 1809 roku wstęp do
Akademii uzyskała młodzież pochodzenia mieszczańskiego. Ostatecznie w 1811 roku
Akademia stała się królewsko-pruskim gimnazjum, kierowanym przez dwuosobowy dyrektoriat.
W 1901 roku gimnazjum zostało upaństwowione. Ze środków Fundacji Świętojańskiej
wypłacana była jednak coroczna subwencja dotująca działalność szkoły. Fundusze państwowe
przeznaczone były głównie na utrzymanie gimnazjum zaś internat pozostawał w gestii Fundacji,
która ponosiła także koszt utrzymania całego budynku. W 1903 r. szkole nadano oficjalnie
nazwę Gymnasium Johanneum, będącą w powszechnym użyciu już od początku XIX wieku.
Fundacja Świętojańska służyła Akademii Rycerskiej do 1944 roku, kiedy to zakończyły swoją
działalność zarówno szkoła jak i internat.
Historia gmachu
W 1709 roku na parceli u zbiegu dzisiejszych ulic o.o. Zbigniewa i Michała oraz B. Bilsego,
wzniesiono pierwszy nowy budynek Akademii – ujeżdżalnię. Zachowana do dzisiaj budowla
stanowi wydzieloną architektonicznie bryłę po północnej stronie skrzydła zachodniego. Na
parterze powstała sala maneżowa obejmująca dwie kondygnacje, nad nią sala do nauki
fechtunku i tańca. Projektantem ujeżdżalni był profesor Christian Gottlieb Hertel, nauczyciel
matematyki w legnickiej Akademii. Architekt Julius Simonetti z Bolesławca sprawdził projekt i
nadzorował budowę. Nie można wykluczyć udziału w tym przedsięwzięciu śląskiego architekta
Martina Franza, osiadłego od 1705 roku w Legnicy. Około 1711 roku Hertel przedłożył Karolowi
VI projekt monumentalnego, czworobocznego gmachu szkolnego, który zająć miał cały kwartał
miejskiej zabudowy. W 1726 roku cesarz powołał komisję, której celem była budowa nowej
siedziby uczelni. Przyjęto założenia projektu profesora Hertla. Nowy gmach Akademii, składać
się miał z czterech, trójkondygnacyjnych skrzydeł, z prostokątnym dziedzińcem pośrodku.
Prototyp Hertla stał się podstawą szczegółowych planów opracowanych przez wiedeńskiego
3/5
Akademia Rycerska w Legnicy. Dzieje gmachu i instytucji
architekta Antonia Erharda Martinellego ( ok.1684-1747).
Prace budowlane pod kierunkiem legnickiego mistrza murarskiego Johanna Jacoba
Scheerhofera rozpoczęto w lipcu 1728 roku. Do 1735 roku gotowe były skrzydła południowe i
wschodnie, oraz krótkie skrzydło zachodnie, oddzielone od budynku ujeżdżalni tzw. Małym
Dziedzińcem. Rozpoczęto prace przy budowie skrzydła północnego, w którym planowano
umieścić nową, większą ujeżdżalnię. Gdy mury tej części gmachu sięgały nieco ponad poziom
dziedzińca, zorganizowano 24 czerwca 1735 roku, w dniu św. Jana Chrzciciela patrona
Fundacji Świętojańskiej, uroczystość położenia kamienia węgielnego. Z tej okazji wybity został
medal pamiątkowy.
Zajęcie Śląska przez Prusy w 1740 r. przerwało ostatnią fazę budowy gmachu Akademii.
Skrzydło północne ukończono dopiero w 1802 r., kiedy to powstała tam tzw. Nowa Ujeżdżalnia,
działająca przez 20 lat. Stara Ujeżdżalnia służyła w owym czasie za magazyn. W latach
1822-1823 przestrzeń Nowej Ujeżdżalni, zajmującą wysokość dwóch kondygnacji skrzydła
północnego, nie użytkowanej zgodnie z przeznaczeniem, postanowiono podzielić na mniejsze
wnętrza, połączone ze skrzydłem wschodnim środkowymi korytarzami na każdym z trzech
poziomów. 11 listopada 1823 roku, dokładnie 115 lat po otwarciu Akademii Rycerskiej,
uroczyście oddano do użytku nowy budynek szkolny. Znalazły w nim miejsce sale lekcyjne,
biblioteka, zbiory przyrodnicze i gabinet fizyki. Parę rzeźbionych w piaskowcu koni, która miała
ujmować bramę usytuowaną pośrodku dziedzińcowej elewacji skrzydła północnego, ustawiono
wtórnie pod wschodnią ścianą Starej Ujeżdżalni. Rzeźby nie zostały ukończone, gdyż ich
twórca – Johann Christoph Hübner, zmarł w trakcie pracy nad nimi. Obecnie konie znajdują się
przy wejściu do skrzydła północnego.
W latach 1902-1903 przebudowano górną kondygnacją Starej Ujeżdżalni. Powstała szkolna
aula, zwana Salą Królewską uroczyście poświęcona 16 stycznia 1904 roku. Inicjatorem
przebudowy był ówczesny kurator szkoły Carl August von Kospoth, który pełnił tę funkcję w
latach 1897-1907. Autorem projektu był radca budowlany rejencji legnickiej Fritz Pfeiffer. Sala w
stylu neobarokowo-secesyjnym posiadała bogatą dekorację stiukową. W oknach znajdowały
się witraże , wykonane według projektów znanego niemieckiego witrażysty, rysownika,
ilustratora książek, scenografa i konserwatora z Freiburga - Fritza Geigesa (1853 -1935).
W latach 1945 - 1978 gmach Akademii Rycerskiej był zajęty i użytkowany przez Północną
Grupę Wojsk Armii Radzieckiej.
W 1978 roku budynek przekazany został polskiej administracji. Od tego momentu prowadzone
są prace zabezpieczające, konserwatorskie i adaptacyjne. Obecnie w Akademii Rycerskiej
mają siedzibę: Legnickie Centrum Kultury, Zespół Szkół Muzycznych, Urząd Stanu Cywilnego
oraz Muzeum Miedzi.
4/5
Akademia Rycerska w Legnicy. Dzieje gmachu i instytucji
Scenariusz wystawy, tekst: GRAŻYNA HUMEŃCZUK
Projekt architektoniczno-plastyczny wystawy: AGNIESZKA SOWA-SZENK
Tłumaczenia na język niemiecki: ALEKSANDRA KUŚNIERZ, KURT SANNER
Projekt i druk wydawnictwa: INVISART WALDEMAR BOLESTA
{gallery}zdjecia_galerie/stale/akademia_rycerska{/gallery}fot. Dariusz Berdys
5/5