Aleksandra Procajło SPRZECIW SUMIENIA W PRAKTYCE MEDYCZNEJ W dniu

Aleksandra Procajło
SPRZECIW SUMIENIA W PRAKTYCE MEDYCZNEJ
W dniu 28 listopada 2013 roku w Collegium Iuridicum Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, przy współpracy z Uniwersytetem Medycznym
w Lublinie, Katolickim Stowarzyszeniem „Civitas Christiana” oraz Krajową Izbą
Diagnostów Laboratoryjnych, odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa, pt.:
„Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne”.
Wprowadzeniem w tematykę obrad było – odczytane przez Ks. Dziekana dr hab.
Piotra Stanisza, prof. KUL – przesłanie Ks. Abp. Zygmunta Zimowskiego, Przewodniczącego
Papieskiej Rady ds. Służby Zdrowia i Duszpasterstwa Chorych. Arcybiskup podkreślił, że
„klauzula sumienia” to niezbywalne prawo personelu medycznego. Człowiek zobowiązany
jest do podniesienia sprzeciwu sumienia w przypadku prawa, które samo w sobie jest
niemoralne. Nakaz sumienia zabrania bowiem współudziału w czynach skierowanych
przeciw życiu. Jednocześnie w odczytanym przesłaniu, uwrażliwił na aktualność
podejmowanego tematu z uwagi na przyjęty przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy
dokument Rezolucji o klauzuli sumienia oraz wypowiedź Komitetu Bioetyki przy Prezydium
Polskiej Akademii Nauk.
Konferencja zgromadziła przedstawicieli różnych specjalizacji medycznych, między
innymi: internistów, ginekologów, genetyków, diagnostyków czy też farmaceutów, a także
prawników, filozofów i etyków z ośrodków akademickich kraju. Miała ona charakter
interdyscyplinarny, dzięki czemu ukazano wielopłaszczyznowość poruszanego zagadnienia.
Na początku obrad, głos zabrali między innymi: prof. Irena Wrońska – Dziekan
Wydziału Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, dr
Elżbieta Puacz – Prezes Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych, Marek Koryciński –
Wiceprzewodniczący Rady Głównej Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana”, dr
hab. Antoni Niedzielski – Adiunkt Zakładu Etyki i Filozofii Człowieka Uniwersytetu
Medycznego w Lublinie, dr Grzegorz Kucharewicz – Prezes Naczelnej Rady Aptekarskiej.
W pierwszej części ukazano problem klauzuli sumienia w praktyce lekarzy stających
wobec wyborów niezgodnych z przekonaniami religijnymi. Ks. prof. dr hab. Andrzej Szostek
(KUL) przedstawił rozumienie kategorii sumienia w etyce. W ramach referatu podjął się
prezentacji trzech koncepcji sumienia: Zygmunta Freuda, który sumieniem określał super ego
– nadjaźń; sposobu myślenia Davida Hume’a, który traktował uczucie jako sankcję moralną;
oraz ważną dla omawianego tematu, trafną koncepcję św. Tomasz z Akwinu, podkreślającą
podmiotowość osoby oraz udział rozumu w akcie poznania. Podsumowując wystąpienie, ks.
prof. Szostek przywołał słowa konstytucji Gaudium et spes Soboru Watykańskiego II, które
stały się kanwą dalszych rozważań: „W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam
sobie nie nakłada, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos wzywający go zawsze
tam, gdzie potrzeba, do miłowania i czynienia dobra a unikania zła, rozbrzmiewa w sercu
nakazem (…). Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, gdzie
przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu rozbrzmiewa” (Sobór Watykański
II, konstytucja Gaudium et spes, 16).
Ks. dr Waldemar Głusiec (UM w Lublinie) wskazał kontrowersyjne procedury
medyczne, do których zaliczył: prokreację wspomaganą, antykoncepcję hormonalną, aborcję,
badania prenatalne oraz eutanazję. Jednocześnie ukazał on wartości (życie ludzkie, jedność
małżeńską i poczęcie w akcie małżeńskim) wyznaczające granice przy podejmowaniu działań
medycznych. Następnie dr Katarzyna Krzysztofek (UJ) przedstawiła stanowisko Świadków
Jehowy dotyczące procedur medycznych, szczególnie w stosunku do transfuzji krwi,
transplantacji oraz szczepień ochronnych. Dr Jakub Pawlikowski (UM w Lublinie), z kolei,
podjął próbę odpowiedzi na pytanie: „czy klauzula sumienia jest gwarancją wolności czy
raczej jej ograniczeniem?”. Porównał obecny zapis o klauzuli sumienia wobec lekarzy do
sędziego, który odmawia udziału w procesie politycznym, przy czym zmuszony jest przez
władzę do wyznaczenia innego sędziego przychylnego uczestnictwu w procesie. Wskazał
również na cele, jakie powinny przyświecać działaniom medycznym. Zaliczył do nich:
ochronę życia i zdrowia ludzkiego; zapobieganie chorobom i urazom, promocję zdrowia;
leczenie chorych oraz niesienie ulgi w bólu i cierpieniu. Część pierwszą konferencji
zwieńczyła dyskusja wyjaśniająca zasadę podwójnego skutku.
Druga część sympozjum dotyczyła perspektywy prawnej omawianego zagadnienia. Ze
względu na jej rozległość, podzielona została na dwa panele. W pierwszym z nich wskazano
na niezgodne z Konstytucją zapisy w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty,
szczególnie w art. 39, w którym dopuszczalne jest powstrzymanie się lekarza od wykonania
świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, przy jednoczesnym wskazaniu
innego lekarza, u którego możliwe będzie uzyskanie takiego świadczenia. Omawiany artykuł
został poddany ostrej krytyce; między innymi prof. dr hab. Andrzej Zoll (UJ) wskazał na
ograniczenie wolności lekarza, zmuszonego do współudziału w czynie, który uważa za
niegodziwy. Ponadto wspomniał, iż według stanowiska Komitetu Bioetyki PAN, ze
sprzeciwu sumienia nie mogą korzystać farmaceuci. Następnie mgr Natalia KarczewskaKamińska (UMK) przedstawiła referat na temat praw pacjenta w kontekście odmowy
udzielenia świadczeń medycznych przez lekarza i szpital. Dalsze rozważania podjął prof. dr
hab. Oktawian Nawrot (UG) prezentując zagadnienie wolności sumienia w zawodach
medycznych według standardów Rady Europy. W ramach referatu odwołał się do
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podkreślając prawo do
wolności myśli, sumienia i wyznania.
Drugi panel w ramach omawianej części dotyczył rodzących się problemów
prawnych. Ks. dr hab. Piotr Stanisz, prof. KUL przedstawił wykład dotyczący prawa do
praktykowania religii. Następnie dr hab. Leszek Bosek (UW) dokonał analizy formalnej
problemu zakresowej niekonstytucjonalności art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza
dentysty. Dr Małgorzata Gałązka (KUL) przedstawiła kontrowersje wokół „prawa aborcji”,
odwołując się między innymi do art. 30 i art. 38 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Referat zamykający tą część sympozjum wygłosił Ks. mgr Michał Czelny (KUL). Ukazał on
sankcje prawnokanoniczne w kontekście przerywania ciąży. W swoim referacie podjął się
odpowiedzi na pytanie: „czy personel medyczny zaciąga sankcje prawnokanoniczną w
przypadku odmowy zabiegu przerywania ciąży powołując się na klauzulę sumienia, a
jednocześnie zachowując ustawowy obowiązek poinformowania, u jakich osób możliwe
będzie dokonanie takiego zabiegu?”.
Ostatnia część sesji dotyczyła perspektywy medycznej. Dr hab. Marek Czarkowski
(Ośrodek Bioetyki Naczelnej Rady Lekarskiej, WUM) wskazał, że sprzeciw sumienia wynika
nie tylko z przekonań religijnych, ale także czysto etycznych. Jako przykład podał
argumentację ateistycznego filozofa Don Marquisa, który twierdził, że śmierć (aborcja)
zabiera (dziecku) przyszłość. Zdaniem dr hab. Czarkowskiego klauzula sumienia w Polsce
jest „grą pozorów” wynikającą z obowiązku znalezienia przez lekarza zastępcy, na przykład
w wykonaniu aborcji, zaś sam zapis ustawowy o sprzeciwie sumienia pokazuje brak „etycznej
wrażliwości” prawników.
Prof. dr hab. Bogdan Chazan (ginekolog-położnik, Szpital Specjalistyczny im. Św.
Rodziny, Warszawa) ukazał trudności lekarzy, którzy nie chcą wykonywać procedur
sprzecznych z ich sumieniem. Wypowiedź profesora uzupełniła dr Beata Dobrowolska (UM
w Lublinie) przedstawiając problemy z klauzulą sumienia pielęgniarek i położnych, które
muszą być podwójnie lojalne – wobec lekarza nakazującego wykonanie danej procedury oraz
wobec pacjenta. Następnie prof. dr hab. Alina Midro (UM w Białymstoku) zwróciła uwagę na
zjawisko aborcji z przyczyn występujących wad genetycznych, uznając je jako nadużycie na
podstawie niepewnych badań. Wiele zmian genetycznych nie przeszkadza bowiem w
późniejszym rozwoju, dlatego też nie można pozbawiać dzieci szans jeszcze przed ich
urodzeniem.
Szczególne problemy z ochroną wolności sumienia mają diagnostycy laboratoryjni. Dr
Elżbieta Puacz (Prezes Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych) przybliżyła pracę
diagnosty, wspomniała o wymaganiach, jakie stawiane są przez prywatnych pracodawców, a
które to często godzą w etykę diagnosty. Prócz problemów związanych chociażby z
diagnostyką prenatalną, dr Puacz mówiła również o możliwości „kupowania badań
diagnostycznych przez Internet” czy też niewłaściwym traktowaniu materiału laboratoryjnego
przy transporcie, co nierzadko prowadzi do błędnych odczytów. Mgr Małgorzata Prusak
(UWM) przedstawiła temat klauzuli sumienia w praktyce aptecznej. Wspominała o
trudnościach w interpretacji środków leczniczych, braku wyraźnych zapisów dotyczących
klauzuli sumienia farmaceutów. Tematem zamykającym obrady był problem klauzuli
sumienia w praktyce lekarza internisty, przedstawiony przez prof. dr hab. Krzysztofa
Marczewskiego (szpital im. Jana Pawła II w Zamościu, WSZiA w Zamościu).
Konferencja pokazała jak wiele trzeba zmienić zarówno w ustawodawstwie, jak i
codziennej praktyce medycznej, aby personel służby zdrowia miał pełną możliwość
wykonywania pracy zgodnie z wolnością sumienia.