FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości
Transkrypt
FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości
ibu tio np roh This copy is for person on ly - Mieczysław Dobija Wprowadzenie se is c op y is for pe rso na lu Ostatni kryzys finansowy, który miał miejsce w USA i innych państwach, ujawnił kruche podstawy teoretyczne ekonomii, a w szczególności nauki o pieniądzu i finansach. Kryzys nie jest tylko kwestią akademicką. Za kryzysem postępują straty, które zubożają ogromne rzesze obywateli, nierzadko sprowadzając ich poniżej progu ubóstwa. Kryzys unicestwia dużą porcję oszczędności, nie omijając też funduszy emerytalnych. Jak to się dzieje, że pojawiają się tzw. bańki cenowe, jakby wolny rynek przestał poprawnie działać, niszczące uczciwy dorobek wielu? Najprostsza i absolutnie prawdziwa odpowiedź stwierdza, że w III tysiącleciu naszej ery, przy ogromnym postępie nauk fizycznych, technicznych i biologicznych, co zapewnia wzrost poziomu życia obywateli, wiedza o pieniądzach jest wielce niedoskonała, a praktyka banku centralnego pozwala na postępowanie, które można jednoznacznie określić jako generowanie energii z niczego, co stanowi źródło kryzysów. Nie jest możliwe przełamanie fundamentalnej zasady, że energia nie powstaje z niczego, żaden ekonomista nie ma też umiejętności Nikoli Tesli1 (1856–1943), a więc procedury dotyczące pieniądza gotówkowego, który tworzy bank centralny prowadzą (chociaż nie muszą) do kryzysu i strat. Dzieje się tak pomimo znakomi- Prof. dr hab. Mieczysław Dobija, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Rachunkowości, [email protected] 1 Nicola Tesla (1856-1943), naukowiec, inżynier elektryk, był pionierem w teorii i technologii elektryczności. Na konferencji prasowej w 1933 r., honorującej jego 77 urodziny, Tesla oświadczył, że energia elektryczna jest obecna wszędzie w nieograniczonych ilościach i może napędzać światową maszynerię bez potrzeby węgla, ropy, gazu i innych paliw. Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - dis tr Rachunkowość pracy jako podstawa gospodarki towarowo-pieniężnej - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 56 (112), Warszawa 2010 33 ibu tio np roh dis tr on ly - 1. Niektóre fakty historyczne dotyczące ekonomii i rachunkowości is c op y is for pe rso na lu se Analiza niepełnych informacji o gospodarce i rachunkowości prowadzonej w starożytnych miastach-państwach położonych w Mezopotamii, Egipcie, Syrii i na Peloponezie prowadzi do wniosku, potwierdzającego występowanie gospodarki opartej na pracy już od zarania cywilizacji. Źródłem informacji są badania i publikacje archeologów, sumerologów, historyków i innych badaczy starożytnych cywilizacji z Mezopotamii, Żyznego Półksiężyca, Egiptu i terenów obecnej Grecji. Rachunkowość w tamtych czasach jest dobrze potwierdzonym faktem. Nie brak też prób przedstawienia modeli rachunkowości sięgając do czasów najdawniejszych, do samych początków cywilizacji, jak to uczyniła D. Schmandt–Besserat (1998, 2007) opisując rachunkowość opartą na żetonach (tokenach), czyli specjalnie modelowanych znakach wyrabianych z gliny. Archeolodzy zidentyfikowali około 1500 różnych tokenów, na których opierały się rozliczenia gospodarcze, gdy rozwijano systemy irygacji i gospodarkę agrarną. Pracownik otrzymywał za wykonaną pracę określony token, który upoważniał go do pobrania określonej ilości produktu. Na przykład, mała kulka oznaczała upoważnienie do pobrania małej miary oliwy. Tokeny więc stanowią należności za wykonaną pracę. Nie znamy tylko szczegółów sposobu kalkulacji i wyceny pracy i produktów. Zauważmy jednak, że nie ma istotnej różnicy między zapłatą banknotem a zapłatą tokenami, tym bardziej, że istniały tokeny określające mniejsze lub większe jednostki pracy. Wiadomo, że do stosowania rachunkowości potrzeba odpowiednich warunków, takich jak: systemy liczbowe, pismo, rozumienie kapitału, wymiana handlowa, jednostka pieniądza, kategoria własności. Koncepcja kapitału i stopy procentowej jako wyrazu i miary tempa pomnażania tego kapitału była już znana w starożytnych; Sumerze i Babilonii. Jest na to wiele świadectw, a w szczególności kodeks Hamurabiego, określający granice stóp procentowych. Pismo klinowe, które wykształciło się w Mezopotamii pod koniec III tysiąclecia p.n.e., było bardzo wydajne. Tabliczka o powierzchni dłoni zawierała mniej więcej tyle informacji, co obecny maszynopis formatu A-4, zaś sprawność pisania dobrze obrazuje sumeryjskie powiedzenie: „...Ręka, która nadąża za ustami mówiącego, oto ręka prawdziwego pisarza...”. Th This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - tych wzorców myśli ekonomicznej przekazanej za pośrednictwem zapisów księgowych pochodzących z dawnych czasów, nawet prehistorycznych. W niniejszej pracy przedstawia się interpretacje tej starożytnej myśli ekonomicznej, która teraz powraca jako koncepcja open source currency, czyli pieniędzy powstających w rezultacie pracy. 34 ibu tio np roh dis tr on ly - se lu na rso pe for y is op is c Th This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Jak wiadomo z literatury przedmiotu, system liczenia wypracowany w Mezopotamii był pozycyjny i sześćdziesiątkowy. Umożliwiał prowadzenie rachunków astronomicznych, można więc sądzić, że mógł sprostać wszystkim potrzebom rachunkowości handlowej. Istniała wreszcie wysoko rozwinięta cywilizacja miejska, jak np. w Ur pod koniec III. tysiąclecia. W tym mieście istniała wówczas fabryka tekstyliów zatrudniająca około 3000 pracowników, z zadziwiająco nowoczesnym i precyzyjnym systemem rachunkowości. Oprócz tego działały tam stocznie i inne wytwórnie oraz urzędy niezbędne do organizacji życia wielkomiejskiego. W starożytnej Mezopotamii, a później w Babilonie i Asyrii, istniały więc warunki do rozwoju rachunkowości i są bardzo liczne ślady jej prowadzenia. Na wysoki poziom rachunkowości w prehistorycznej Mezopotamii, starożytnym Egipcie czy starożytnych Indiach wskazują różni autorzy, w szczególności K. Polanyi, G. Ifrah, R. Mattessich, V. Struve, D. Schmandt–Besserat i inni. Powstaje jednak pytanie o system. Znamy bowiem system współczesnej rachunkowości podwójnej. Jest to, jak wiadomo, system pomiaru zmian kapitału ulokowanego w aktywach jednostki. Czy tamta rachunkowość była podobnym systemem, czy może miała inaczej określone cele? Drugie ważne pytanie dotyczy natury jednostki rachunkowej stosowanej w rachunkowości w tamtym czasie, czyli faktycznie dotyczy natury pieniądza. Warto zauważyć, że produkowanie monet i ich stosowanie nie przerywa istnienia gospodarki barterowej, jeśli takowa gdzieś istniała w centrach cywilizacyjnych. Nie ma na to dowodów, poza wymianą obserwowaną wśród plemion oderwanych od centrów cywilizacyjnych, które chętnie przytaczają ekonomiści jako przykład gospodarki barterowej. Moneta jest nadal rzeczą jak każda inna, jeśli pominąć kwestie standardu wartości, który nie jest przecież absolutny. Moneta jest nadal intelektualnie odległa od pieniędzy postrzeganych jako abstrakcyjne zapisy należności z tytuły wykonanej pracy. W ujęciu ekonomicznym praca wiąże się z człowiekiem, a właściwie z posiadanym przez niego zasobem kapitału ludzkiego, czyli zdolności do wykonywania pracy. Badania pokazują (Dobija, 2004a), że pomiar wartości pracy jako niezbywalny element systemu ekonomicznego był obecny we wczesnych cywilizacjach. W gospodarce miast-państw starożytnej Mezopotamii wyróżnia się dwa zasadnicze okresy. Pierwszy, najwcześniejszy, którego początki ocenia się na VIII. tysiąclecie p.n.e., charakteryzował się zastosowaniem tokenów w systemach organizacji pracy i płacy. W okresie późniejszym (Schmandt-Besserat, 2007b) tokeny zostały zastąpione przez tabliczki gliniane z pismem piktograficznym (pierwotnie były to odciski tokenów). Ten okres rozpoczyna się od połowy IV. tysiąclecia. W III. tysiącleciu wynaleziono niezwykle wydajne pismo klinowe, które wyparło tokeny i piktogramy. Tabliczki gliniane z zapisami wykonanej pracy stanowiły pokaźną część znalezisk (Struve, 1969) i pozwalają na wiarygodne rekonstrukcje starożytnej myśli ekonomicznej. Ten drugi okres trwał nieprzerwanie do czasów wojny trojańskiej, czyli do początku wieków ciemnych. 35 This copy is for person - ibu tio np roh dis tr on ly - Rysunek 1. Tokeny reprezentujące produkty. Czworościan przedstawia jednostkę pracy - se lu rso na Plain tokens, Mesopotamia, present day Iraq, ca. 4000 B.C. The cone, spheres and disk represented various grain measures; the tetrahedron stood for a unit of labor. Courtesy Denise Schmandt-Besserat, The University of Texas at Austin. pe Źródło: Schmandt-Besserat D., (2007b, p. 3). is c op y is for Istnieją bardzo wyraźne dowody świadczące o tym, że w III. tysiącleciu stosowano do rozliczeń abstrakcyjną jednostkę pracy. Sumerolodzy natrafili na zagadnienie „dniówek” jako formy jednostki obrachunkowej. V. Struve (1969, s. 128) po przebadaniu tabliczek z archiwów miasta Umma (XXIII wiek p.n.e.) dochodzi do następujących stwierdzeń: „Tabliczki zawierają zapisy liczby pracowników (kobiet i mężczyzn), którzy wykonywali prace w gospodarstwach rolnych pod kierownictwem nadzorcy. Czas przypisany na wykonanie zadanej pracy jest wyrażony w dniach lub miesiącach, ale w większości przypadków zapisy podają jeden dzień (określona liczba robotników przez jeden dzień)... Analiza porównawcza tych zapisów z dokumentami zbiorczymi prowadzi do wniosku, że pisarze zapisywali na tabliczce liczbę robotników, a dalej umieszczali iloczyn tej liczby i 360 dni w roku. W rezultacie otrzymywali liczbę robotników pracujących przez jeden dzień. Z tego wniosek, że sumeryjscy księgowi stosowali pojęcie roboczo-dniówki i nakłady pracy sumowali w tych jednostkach”. W cytowanej pracy V. Struve (1969) podaje zasadniczy szczegół pozwalający wnioskować o naturze rachunkowości i gospodarki: „Wprowadzenie kon- Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. Niezależnie od okresu, myśl ekonomiczna sprowadzała się do pomiaru i zapisu wykonanej pracy, do mierzenia kosztów pracy i wynagradzania według wartości pracy, co gwarantowało stan równowagi w gospodarce, przynajmniej w latach pokoju. Poniższy rysunek 1 [umieszczony za zgodą odkrywczyni tokenów i interpretatorki ich roli, Schmandt-Besserat (2007b)] ukazuje wśród tokenów reprezentujących różne produkty, także tokeny określające jednostki pracy (czworościan). 36 ibu tio np roh dis tr on ly - se lu na rso pe for y is op is c Th This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - cepcji „dniówki” w zapisach księgowych było niewątpliwie motywowane dążeniem do uproszczenia obliczeń dotyczących należnych pracownikom produktów wydzielanych jako wynagrodzenie za pracę. Oprócz dniówki jako jednostki pracy księgowi rozróżniali jeszcze współczynniki, jak: 5/6, 2/3, 1/2, itd., którymi wyrażali część dniówki. Pracownicy, których produktywność pracy szacowano na 5/2, 2/3, ½, itd. jednostki pracy, otrzymywali przydziały zboża odpowiednio obniżone”. Ten fakt jest bardzo znaczący i pozwala na łatwą interpretację. Ułamki są współczynnikami mocy, jaką przypisywano konkretnym pracownikom, przy czym wartość „jeden” oznacza moc najwyższą. W dzisiejszych systemach płacowych występują identyczne rozwiązania. Wystarczy podzielić płacę danego pracownika przez płacę najwięcej zarabiającego, aby otrzymać tego rodzaju współczynniki. Z historii wynika zatem, że pieniądz był od początków cywilizacji rozumiany abstrakcyjnie jako zapis księgowy należności z tytułu pracy. Jeśli srebro lub miedź stanowiły nośnik wartości to tylko przy pełnej świadomości i mierzalności nakładu pracy zawartego w jednostce wagowej metalu. Aby zapisy należności z tytułu pracy miały stabilną wartość, potrzebna była sprawna administracja i władza państwowa. Te warunki były spełnione w miastach-państwach starożytnej Mezopotamii, jak: Ur, Uruk, Lagasz i innych, w państwie faraonów, na Krecie i w Mykenach, o czym przekonuje się dowodnie Aleksander Krawczuk (1990, s. 67), który przedstawia nam bezcenne fakty o „wszechogarniającej rachunkowości”. Zauważmy, jak błędne jest mniemanie, iż pieniądz powstaje wraz z monetami w VII. wieku p.n.e. W XX. w. p.n.e. Abraham wędrował między miastem Harran (na północ od Ur, obecnie w Turcji) a Egiptem. Posiadał wagę i srebro, którym płaci odważając odpowiednią jego ilość. Zapłacił Hetycie Efronowi rynkową cenę, czyli odważył 400 sykli srebra za kawałek ziemi z grotą na grób dla Sary (Genesis, rozdz. 23). Sykl to jednostka wagi. Srebro za czasów Abrahama produkowano, wydobywając rudę w kopalniach, a następnie przetwarzając ją w procesach technologicznych. Posługując się rachunkiem nakładów można było określić wartość pracy w jednostce wagowej srebra, jak i innego produktu. Monety o standardowej wadze nie były do niczego potrzebne, a intelektualny wysiłek potrzebny do ich stosowania był minimalny. Ze zrozumiałych względów srebro służyło do rozliczeń, w szczególności poza granicami kraju, gdzie administracja i prawo nie chroniło należności i zobowiązań w formie zapisów księgowych. Naturalny związek między pracą i należnościami z pracy, jako pieniędzmi, został ostatecznie rozerwany, gdy powstały wielkie imperia, w szczególności Aleksandra Macedońskiego. Niezależnie od tego faktu, postrzeganie pieniądza na podstawie schematu 1 jest naturalne i prowadzi do poprawnych teorii ekonomicznych. Kreowanie zaś pieniądza gotówkowego przez bank centralny, co jest współczesnym standardem, narusza fundamentalne zasady rzeczywistości (zasada zachowania energii) i prowadzi do gospodarek, które działają, jak to określa D. Rushkoff (2008, s. 245), jak maszyny napędzane deficytem. 37 This copy is for person ibu tio np roh Kapitał ludzki dis tr Należności z pracy Aktywa on ly - Źródło: opracowanie własne. 2. Formuły pomiaru i rejestracji kosztów pracy se lu na rso pe for y is op is c Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - W naukach fizycznych praca jest mierzona za pomocą dwóch równoważnych formuł, czyli L = F × s × cos(a) = P × t × cos(a), gdzie: L – praca, P – moc wykonywania pracy, t – czas trwania pracy, zaś cos(a) został zinterpretowany przez B. Kurka (2004) jako współczynnik użyteczności pracy. Okazuje się, że w praktyce ekonomicznej stosuje się powszechnie (tabele płacowe) drugą formułę. Pracę mierzy się iloczynem czasu pracy i mocy (produktywności) pracy zatrudnionego. W praktyce moc jest określona dodatnim ułamkiem, który wyraża produktywność (moc) danego pracownika w stosunku do pracownika o maksymalnej (mocy) produktywności. Zaszeregowanie pracownika do odpowiedniej grupy płacowej oznacza przypisanie mu odpowiedniej produktywności pracy. Jeśli zarobek w jego grupie wynosi 4000 zł a, w najwyższej grupie 10 000 zł, to współczynnik produktywności jest 0,4. Jeśli pracownik pracował ze współczynnikiem mocy 4/10 przez 200 godzin, to można napisać zależności: 4/10 × 200 godz. × 1 = 80 jednostek pracy (jp). Wiadomo także, że zachodzi równość: 80 jp = 4000 zł (jeśli zarabia 4000 zł), co wskazuje na naturę jednostki pieniądza jako jednostki pracy. Taka jest praktyka, z której teoretycy nie zawsze potrafią wyciągnąć rzetelne wnioski. Istotą rachunkowości podwójnej jest to, że stosowanie reguły winien – ma zapewnia respektowanie fundamentalnej zasady zachowania kapitału. Skoro proces pracy stanowi przepływ kapitału ludzkiego (energii) pracownika, zatem właściwą formą zapisu kosztów pracy i opisu przepływu kapitału dzięki pracy jest zapis podwójny. Uwzględniając zasadę dualizmu (manifestującą się w podwójnym zapisie), istotę tej gospodarki można przedstawić jak w tabeli 1a i 1b. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. Produkty Praca jako transfer kapitału do obiektów pracy - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Schemat 1. Schemat triady „kapitał – praca – pieniądze” 38 ibu tio np roh This copy is for person 1. Wykonanie pracy 80 jp 2. Zaksięgowanie należności płacowych Zapłata za pracę 80 jp Pracownik nabywa produkty warte 15 jp 15 jp 4. Ct Produkty Kapitał ludzki pracownika Należności za pracę Zobowiązania płacowe administracji Zobowiązania płaco- Zobowiązania banwe administracji ku wobec pracownika Zobowiązania banku Produkty wobec pracownika 80 jp on ly - 3. Dt rso na lu se Powyższa tabela może być uproszczona, bowiem konto pracownika, na którym po stronie Winien zapisuje się należności za pracę, a po stronie Ma wydatek kapitału ludzkiego pracownika, ma zawsze saldo zerowe. Z kolei należności z tytułu pracy są równe zobowiązaniom z tytułu pracy, których rejestr prowadzi administracja organizująca proces pracy i dystrybucji produktów. Przyjmijmy dodatkowo, że rejestr zarobków i wydatków pracownika jest prowadzony przez administrację. Po tym uproszczeniu zapisy księgowe pracy, zapłaty i zakupu produktów przedstawia tabela 1b. pe Tabela 1b. Procesy pracy, zapłaty i zakupów produktów w gospodarce towarowo-pieniężnej 2. Wykonanie pracy przez pracownika Nabycie produktów przez pracownika Dt 80 jp Produkty 15 jp Zobowiązania płacowe administracji y is 1. Wartość for Lp. Operacja Ct Zobowiązania płacowe administracji Produkty is c op W tym miejscu Starożytni zauważyli możliwość dalszego uproszczenia. Do ewidencji zapłaty za pracę nie potrzeba konta produktów. Fizyczne produkty znajdują się w magazynach i sklepach. Niezbędne procedury administracyjne sprowadzają się do ewidencji i okresowej inwentaryzacji zapasów. W tym stanie rzeczy wystarczy przekazać pracownikowi jako zapłatę gliniany znak (token), który oznacza zobowiązanie administracji do wydania produktów. Jeśli token jest kulką i oznacza miarę oliwy, to pracownik wymieni go na tę miarę produktu (o ile nie przekaże go komuś w prezencie). Jeśli jest to czworościan foremny, oznaczający jakąś liczbę jednostek pracy, to będzie mógł go wymienić na dowolny produkt o wartości zgodnej z posiadanym tokenem. Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Wartość dis tr Lp. Treść operacji - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Tabela 1a. Procesy pracy, zapłaty i zakupów produktów w gospodarce towarowo-pieniężnej 39 ibu tio np roh dis tr on ly - se lu na rso pe for y is op is c Th This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. Zauważmy, że te rozważania prowadzą także do odpowiedzi na pytanie, kiedy pojawił się zapis podwójny, który stanowi niezbywalną istotę rachunkowości: wszak wydanie pracownikowi tokenu jako należności z tytułu pracy stanowi zarazem zobowiązanie dla administracji. Zminimalizowanie księgowości pracy w systemie zapisu podwójnego sprowadza się do wydania tokenu, który następnie zostanie wymieniony na produkt. Później, gdy tokeny zostały zastąpione przez tabliczki gliniane, dualizm (Produkty – Zobowiązania) wyrażał się w pojedynczym zapisie wartości zobowiązania w rejestrze prowadzonym przez administrację i zaksięgowaniu zmniejszenia rachunku przy wydaniu produktu. Istnieją zatem podstawy do stwierdzenia, że zapis podwójny pojawia się wraz z systemem tokenów, a zatem istnieje od początków cywilizacji. Interpretacja tego modelowego ujęcia kosztów pracy w języku rachunków (kont) ujmujących przepływy wartości pozwala dojść do ważnych stwierdzeń określających naturę gospodarki towarowo-pieniężnej (Dobija, 2007). Zapisy przedstawiają gospodarkę towarowo-pieniężną, z abstrakcyjną jednostką pracy jako jednostką rachunkową, z uwzględnieniem zasady dualizmu, czyli zasady zachowania energii. Zauważamy, że to praca tworzy pieniądze. Brak pracy powoduje, że nie pojawiają się zapisy na rachunkach należności i zobowiązań, czyli nie ma pieniędzy. W tym opisie i schematach wyjaśnia się natura jednostki rachunkowej, czyli jednostki pieniądza. Jej wartość i stabilność zależy od produktywności pracy. Gospodarka prowadzona według tego schematu jest w pełnej równowadze finansowej, jeśli proporcje między sektorem prywatnym a sektorem publicznym są właściwe. Nie występuje instytucja, która kreuje pieniądze z niczego, działając wbrew fundamentalnej, naturalnej zasadzie. Banki mogą przyjmować depozyty i udzielać pożyczek, ale instytucja Banku Centralnego w obecnym kształcie nie ma w tej gospodarce miejsca. Praca w sektorze publicznym podlega identycznym rygorom, jak praca w sektorze prywatnym. Zapisy dotyczące pracy, płacy i nabycia produktów są identyczne. Nie potrzeba zatem funduszy tworzonych z podatków dla finansowania pracy w sektorze publicznym. Księgowe zapisy rejestrujące pracę i wynagradzanie za pracę w sektorze publicznym dokonuje rządowa instytucja wyłoniona z przekształconego banku centralnego. Pozostaje do rozwiązania problem rozmiaru sektora publicznego, czyli dopuszczalnej sumy wynagrodzeń. Rozwiązanie tego problemu wymaga zastosowania makroekonomicznego wskaźnika produktywności pracy. 40 ibu tio np roh This copy is for person - is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Charakterystyczną cechą współczesnej myśli ekonomicznej jest brak precyzyjnych teorii dotyczących pieniędzy, mimo że jest to obok kapitału absolutnie najważniejsza kategoria ekonomiczna. Można nawet metaforycznie powiedzieć, że drzwi do poznania natury pieniędzy są zamknięte przez powszechne używanie kategorii „pieniądz”, która stanowi zbitkę pojęciową. W niej zawiera się i jednostka pieniądza, która musi mieć swoją odrębną teorię, i kategoria „moich pieniędzy” lub kategoria „pieniądza kredytowego” wymagające właściwych teorii. Gdy mówimy „pieniądz”, to właściwie nie wiadomo, o której kategorii mowa. Ta sytuacja utrzymuje się mimo postępującej globalizacji, mimo osiągnięć technicznych III. tysiąclecia. T. Buchholz (2007, s. 230), we współczesnym dziele dotyczącym nowoczesnego podejścia do myśli ekonomicznej, zamieszcza podrozdział o tytule: „Co to jest pieniądz?”. Po wstępnym słowie wyjaśniającym bezzasadność oskarżeń monetarystów wobec J.M. Keynsa o to, że ignoruje pieniądz, autor przedstawia wyjaśnienie, które można spotkać u wielu autorów: „Pieniądzem może być cokolwiek, włączając muszelki i paciorki; papierosy często służą w więzieniach jako pieniądze”. Zadziwia tutaj ta powszechna maniera odwoływania się do zwyczajów ludów oderwanych od centrów cywilizacyjnych i przez to skazanych na tego rodzaju rozwiązania. Dlaczego autorzy nie odwołują się do rozwiązań stosowanych w centrach cywilizacyjnych Bliskiego Wschodu? Czy w starożytnym Egipcie z III. i II. tysiąclecia p.n.e., bądź miastach-państwach Mezopotamii, muszelki i paciorki służyły jako pieniądze? Czy nie dokonano odkryć setek tysięcy tabliczek z zapisami operacji gospodarczych, z których można wywnioskować, że to nie muszelki i paciorki służyły tym ludziom jako pieniądze? W teorii ekonomii utrzymuje się najwyraźniej paradygmat określający sposób mówienia i pisania w materii pieniądza. Ten paradygmat wymaga łączenia pieniędzy z działalnością Banku Centralnego i zastępowania rzetelnych wyjaśnień słabo określonymi kategoriami uzupełnianymi opowiastkami o muszelkach i paciorkach. Cytowany autor pisze dalej: „W dzisiejszym żargonie makroekonomicznym stosujemy się do definicji Zarządy Rezerwy Federalnej podaży pieniądza. Najbardziej popularna miara jest zwana M1 równa (1) kwotom pieniędzy przetrzymywanych poza bankami plus (2) kwoty pieniądza na rachunkach depozytowych w bankach komercyjnych”. Powstaje pytanie, skąd wiadomo, że pieniądze podlegają prawu popytu i podaży, jeśli natura pieniądza nie jest precyzyjnie określona? Autor przekonany, że czytelnik pragnie już tylko dużej podaży pieniądza, mityguje te pragnienia stawiając przewrotne pytanie: „Dlaczego ktoś miałby być tak nierozsądny, aby sprzeciwiać się podaży pieniądza? Im więcej pieniędzy, tym milej, czyż nie?”. Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 3. Równanie wymiany, rozmiar sektora publicznego i kredytu 41 ibu tio np roh dis tr on ly - se lu na rso pe for y is op is c W. Patman stwierdził „I have never yet had anyone who could, through the use of logic and reason, justify the Federal Government borrowing the use of its own money (...) I believe the time will come when people will demand that this be changed. I believe the time will come in this country when they will actually blame you and me and everyone else connected with the Congress for sitting idly by and permitting such an idiotic system to continue”. 3 Schemat jest przedstawiony i szczegółowo opisany w wielu opracowaniach, np. M. Dobija (2004a, 2004b). 2 Th This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Dalej, po opowiastkach o gangsterach rabujących walizki pieniędzy i podobnych, autor wyjaśnia co to jest poprawna podaż pieniądza. „Jaki jest właściwy poziom podaży pieniądza? Łatwa odpowiedź: aby wystarczyło na zakup wszystkich wyprodukowanych dóbr przy pełnym zatrudnieniu i bez wzrostu cen. Ale w tej odpowiedzi unika się kluczowej kwestii. Ile pieniędzy powinno być w obiegu ażeby osiągnąć pełne zatrudnienie i stabilność cen? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy wiedzieć, jak szybko ludzie wydają pieniądze, które otrzymują”. Podążając tą drogą autor wyprowadza czytelnika na manowce wiedzy o pieniądzach. Mimo że czytelnik otrzymuje pieniądze jako wynagrodzenie za pracę, to ten elementarny fakt zupełnie nie interesuje teoretyka pieniądza. Problem, który czytelnik uznaje za niezwykle ważny, czyli pytanie, ile powinien otrzymywać jako zapłatę za pracę w porównaniu do innych zatrudnionych, także jest obojętny monetarystom, mimo że każdy z nich jest świadomy, że np. podwyżka zarobków o połowę musiałaby wywołać wzrost cen. Tego rodzaje teorie są niespójne i sprzeczne z elementarnym ludzkim doświadczeniem wiążącym pieniądze z wynagrodzeniami za pracę. Należy jednak zauważyć, że w USA narasta sprzeciw wobec tego stanu rzeczy. Pojawiają się książki, jak np. autorów: Bernard Lietaer (2001) lub Stephen Zarlenga (2002) i wielu innych. Intensywną, szeroko zakrojoną akcję prowadzi Amerykański Instytut Monetarny, który organizuje konferencje, przekonuje kongresmanów i publikuje odpowiednie projekty ustaw. Działa zgodnie z credo ogłoszonym przez Wrighta Patmana2, który przez 16 lat przewodniczył w Kongresie komisji bankowości i pieniądza. Wypowiedział opinię: „Nigdy nie spotkałem kogoś, kto mógłby logicznie uzasadnić i usprawiedliwić pożyczanie przez Rząd Federalny swoich własnych pieniędzy. (…) Wierzę, że przyjdzie taki czas, kiedy ludzie zażądają zmiany. Wierzę, że przyjdzie czas w tym kraju, gdy ludzie oskarżą mnie i was, i każdego związanego z Kongresem, za bezczynność i pozwalanie na kontynuowanie tego idiotycznego systemu” (Zarlenga, 2008). Naturę gospodarki towarowo-pieniężnej, konfrontację dwóch strumieni, których źródłem jest kapitał ludzki, a miernikiem koszty pracy, obrazuje schemat3, zgodnie z którym praca komponuje się z aktywami (funkcja produkcji) tworząc produkty. Te produkty wyceniają się w wymianie rynkowej produktu na pieniądze. Wtedy także kształtuje się ostatecznie wartość pieniędzy, czyli należności za pracę tworzącą produkty. Schemat obrazuje prosty 42 ibu tio np roh dis tr on ly - se lu na PKB = PKBR × (1 + i) = W × Q = W × K rso Stąd wynika równość określająca istotę inflacji: pe PKB Q K 1 i PKBR Qr Qr is c op y is for Zgodnie z tym równaniem, inflacja zależy od realnej produktywności pracy i jest równa zeru, gdy realna i nominalna produktywność są równe. Ponadto kreacja pieniądza kredytowego jest wyznaczona przez poziom realnej produktywności pracy. Jeśli i = 0, to Qr = Q = K. Na podstawie tego równania kierunki działań stabilizujących gospodarkę i wartość nabywczą pieniądza stają się jasne. Produktywność nominalna musi być równa realnej. Ten stan rzeczy osiąga się przy zgodności płacy z wartością pracy, która jawi się ponadto jako gwarant porządku społeczno-gospodarczego. Obowiązujące w obecnej teorii pieniądza i polityce pieniężnej (Duwendag i inni, 1993; Galbraith, 1982; Buchholz, 2007) ilościowe równanie wymiany jest oparte na sztucznej koncepcji bazowej ilości pieniądza M, który cyrkuluje z prędkością V. Th This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - fakt, że praca ludzka równocześnie uruchamia dwa strumienie. Robotnik naprawiający drogę tworzy produkt będący kompozycją jego pracy mierzonej kosztami pracy i aktywów, czyli materiałów, narzędzi i maszyn. Te same koszty pracy stanowią należności płacowe tego robotnika, które mogą być utrzymywane w formie zapisu na rachunku bankowym, bądź w formie banknotu być w posiadaniu robotnika. W każdym przypadku robotnik będzie je wymieniał na towary w miarę swoich potrzeb i posiadanych sum należności z tytułu pracy. Praca rodzi więc pieniądze, a mądrze zorganizowana produktywna praca tworzy bogactwo. Im kraj jest bardziej bogaty dzięki pracy, tym więcej pieniędzy jest w bankach i lepsze są możliwości dalszego ogólnego rozwoju. Powstaje wiele miejsc pracy dla utrzymywania w dobrym stanie rozwiniętej infrastruktury i aktywów, które ustawicznie się deprecjonują. Rozumiejąc, że mechanizm rynkowy wyrównuje wartość strumienia produktu i strumienia pieniądza, co jest istotą rynku, można napisać płacowe równanie wymiany (Dobija, 2004a, 2004b). Ma ono postać (PKBR – realny PKB, W – koszty pracy, Q = PKB/W – wskaźnik produktywności pracy, Qr = PKBR/W, i – stopa inflacji, K – współczynnik kreacji pieniędzy w systemie bankowym): PKB = PKBR × (1 + i) = M × V Z równania wynika, że inflacja jest proporcjonalna do ilości bazowej pieniądza M, a zatem podnoszenie stopy procentowej obniża inflację, ponieważ 43 ibu tio np roh dis tr on ly - se lu na rso pe for y is op is c Th This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - zmniejsza ilość pieniądza. Koncepcja ilości pieniądza jest nieprawidłowa (ponieważ pieniądze to należności z tytułu pracy) i nawiązuje do zmysłowego postrzegania metalowych monet zamiast abstrakcyjnego zapisu należności. Dlatego nieprawidłowe jest także ilościowe równanie wymiany. Powstało ono faktycznie pod wpływem skutków napływu srebra do Europy w wyniku konkwisty. Jednak srebro to towar, a nie pieniądze. Oczywiście, srebro produkowane w procesie technologicznym, przy godziwym wynagradzaniu pracowników, jest użytecznym, trwałym nośnikiem wartości, może więc służyć jako standard wartości w wymianie. Co najważniejsze, nie można srebra wytwarzać z niczego, jak pieniądz gotówkowy. Srebro spełniło już swoja historyczną rolę. Stosując koncepcje monetarnego równania wymiany można, jak wiadomo, prowadzić politykę pieniężną i obniżać inflację, ale tylko drogą szkodzenia gospodarce. Dlatego wśród monetarystów obowiązuje odpowiednia frazeologia: przegrzana gospodarka (będziemy ją studzić), terapia szokowa, restrykcyjna polityka pieniężna, itp. Zwolennicy ilościowej „teorii” pieniądza mają szeroki arsenał środków i wiele „zasług” w „studzeniu” gospodarki, czyli powodowaniu bezrobocia i spadku poziomu życia, nie mniej „zasług” mają w wywoływaniu kryzysów, jak ten z 2008 r., przez sprawczą rolę w tworzeniu „baniek” cenowych. W rezultacie miliony zatrudnionych tracą dużą część oszczędności, gdy gwałtownie spadają giełdowe ceny akcji lub mieszkań. Właściwe rozumienie gospodarki towarowo-pieniężnej uzmysławia natychmiast, że inflacja znika sama, jeśli znikną jej źródła. Podstawowym źródłem inflacji jest kreacja pieniądza w oderwaniu od pracy. Wypaczenia i inflacja pojawiają się też wtedy, gdy rośnie liczba osób dobrze zarabiających, a nie tworzących równowartości; albo uruchamia się wyścig zbrojeń, bądź, co gorsze, same wojny, a więc destrukcję aktywów i zawartego w nich kapitału. Prewencją dla inflacji jest zgodność płacy z wartością pracy i reforma banku centralnego. Strumień pieniądza, który konfrontuje się z produktem na rynku, jest sumą dwóch składników, czyli WK = aW + (1 – a)W/(1 – k), gdzie a – jest procentem wskazującym, ile z kwoty zarobków przekształca się w depozyt bankowy, natomiast k jest współczynnikiem kreacji pieniądza kredytowego z depozytów. Stąd K = (1 – ak)/(1 – k). Z równania wymiany wiadomo, że K = Q, więc współczynnik k jest określony formułą k = (Q – 1)/(Q – a). Zatem współczynnik (1 – a)/(1 – k) = Q – a, więc kwoty pieniądza kredytowego dla danego roku określa wielkość W(Q – a). Przy założeniu, że wielkość a w 2008 r. wynosiła dla Polski 0,80, zaś obliczenia (Dobija, 2008, 2009) doprowadziły do Q2008 = 1.836, otrzymujemy W2008 = PKBR/Q = (1 253 560 mln zł) / 1.836 = 682 767 mln zł. Górna wielkość kredytu jest zatem W × (Qr – a) = 682 767 mln zł × (1,836 – 0.8) = = 707,347 mld zł. Raport GUS określa łączną sumę kredytów w 2008 r. kwotą 611 miliardów złotych. Można zatem wyznaczyć poziom kreacji pieniądza kredytowego minimalizującego inflację i deflację w stosunku do łatwo mierzalnej sumy płac, a nie 44 ibu tio np roh dis tr W pryw i Qp ≥ Qr. pe rso Wielkość płac w sektorze publicznym ogranicza rozmiar tego sektora i wpływa także na poziom indywidualnych wynagrodzeń. Te ostatnie powinny być zgodne z wartością pracy. Wtedy jest również możliwe wykorzystanie zjawiska samofinansowania się pracy w sektorze publicznym, co umożliwia korzystne reformy podatkowe. for This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. - on ly - se lu Qp y is Podsumowanie Th is c op Produktywna praca jest podstawą dobrej gospodarki, tak w sferze realnej jak i teoretycznej, zagadnienia więc kosztów pracy i należności z tytułu pracy należą do kluczowych i stanowią niezbędną wiedzę o naturze gospodarki towarowo-pieniężnej. Przedstawione analizy ukazują, że znana od tysiącleci rachunkowość pracy stanowi spójną teorię gospodarki towarowo-pieniężnej, z naturalnym postrzeganiem pieniędzy jako należności z tytułu pracy. Szczegółowe analizy prowadzą do sformułowania płacowego równania wymiany, co pozwala na rozstrzygnięcie zasadniczych kwestii teoretycznych z zakresu teorii gospodarki towarowo-pieniężnej. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. PKB p na W publ - This copy is for personal use only - distribution prohibited. jakiejś trudno mierzalnej bazy monetarnej. Kontrola tzw. podaży pieniądza, oprócz przestrzegania sumy kredytu, polega przede wszystkim na kontroli płac wypłacanych jakimkolwiek zatrudnionym, w stosunku do wartości kapitału ludzkiego, jak też efektów ich pracy. Trzymanie w ryzach podaży pieniądza, o którą apelują monetaryści, powinno głównie oznaczać konstruowanie rzetelnych systemów płacowych i konsekwentne ich stosowanie w praktyce, w całej gospodarce, tak w sektorze przedsiębiorstw, jak i w sektorze budżetowym. Poziom płac nie może być tylko sprawą jednostek organizacyjnych, bowiem wynagrodzenia i ich stosunek do efektów pracy wpływają w sposób istotny na stabilność jednostki pieniądza, czyli jednostki pracy. Ograniczenia rozmiaru sektora publicznego wynikają z konieczności niezmniejszania wskaźnika produktywności, co byłoby inflacjogenne. Sporządzając budżet na następny rok zakłada się określoną liczbową wartość Qp nie mniejszą niż wykonanie w roku poprzednim. Na tej podstawie wyznacza się dopuszczalne płace w roku planowanym: Wp = PKBp/Qp, gdzie Wp – wynagrodzenia w roku planowanym, PKBp – planowany PKB. Płace dla sektora publicznego Wpubl wyznacza wtedy różnica Wpubl = Wp – Wpryw, gdzie Wpryw – płace w sektorze prywatnym. Formuła budżetowa jest następująca: 45 ibu tio np roh This copy is for person Buchholz T. (2007), New ideas from dead economists. An introduction to modern economic though,, „A Plume Book”, New York. Dobija M. (2004a), Determinanty wartości pracy ludzkiej, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 19(75) SKwP, Warszawa. dis tr Dobija M. (2004b), Natura pieniądza i kapitału a samoregulacja w gospodarce towarowo-pieniężnej, [w:] A. Noga (red.) Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa. on ly - Dobija M. (2007), Abstract Nature of Capital and Money, [w:], Linda M. Cornwall (ed.), New Developments in Banking and Finance, Chapter 4, pp. 89–114, New York, „Nova Science Publishers”, Inc. se Dobija M. (2008), Labour productivity ratio and international comparison of economic performance – Formalization of the PPP theory and preliminary examinations, EMERGO, Nr 1/2008. Paper presented at IEA 15th World Congress, Istanbul, Turkey, June 25–29, 2008 Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1159729 Dobija M. (2009), Produktywność pracy a rozmiar sektora publicznego, „Master of Business Administration”, nr 1(96), Styczeń – Luty 2009. lu Duwendag D., Ketterer K.-H., Kosters W., Pohl R., Simmert D. (1993), Teoria pieniądza i polityka pieniężna, Poltex, Warszawa. na Galbraith J.K. (1982), Pieniądz pochodzenie i losy, PWE, Warszawa. rso Ifrah G. (1990), Dzieje liczby czyli historia wielkiego wynalazku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław. Krawczuk A. (1990), Siedmiu przeciw Tebom, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań. pe Kurek B. (2004), Culture Creating Function of Accounting, [w:] M. Dobija, Martin S., General Accounting Theory. Towards Balancing the Society, Cracow University of Economics. for Lietaer B. (2001), The Future of Money: Beyond Greed and Scarcity, „Random House”, London. y is Mattessich R. (2000), The Beginnings of accounting and accounting thought – Accounting practice in the Middle East (8000 B.C. to 2000 B.C.) and accounting thought in India (300 B.C. and the Middle Ages), New York, NY: Garland Publishing, Inc. op Oppenheim A. L. (1957), A Bird’s – Eye View of Mesopotamian Economic History, [w:] Trade and Market in the Early Empires, The Free Press, New York. is c Polanyi K., Arensberg K. and Pearson H. (1957), Trade and Market in the Early Empires, The Free Press, New York. Rushkoff D. (2008), Waluta open source, [w:] J. Brockman, (2008), Niebezpieczne idee we współczesnej nauce, „Smak Słowa”, Sopot. Schmandt-Besserat D. (1988), Accounting in Prehistory, Vth World Congress of Accounting Historians, Sydney. Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Literatura Schmandt-Besserat D. (2007a), Jak powstało pismo, Wydawnictwo AGADE, Warszawa. 46 ibu tio np roh Tyumenew A. (1969), The State Economy of Ancient Sumer, [w:] Ancient Mesopotamia, „Nauka”, Moskwa. dis tr Zarlenga S. (2002), The Lost Science of Money, American Monetary Institute. on ly - Zarlenga S. (2008), The Need for Monetary Reform, American Monetary Institute, http://www.monetary.org/need_for_monetary_reform.html Streszczenie pe rso na lu se Rachunkowość i ekonomia mają na poziomie teoretycznym wspólne pojęcia, jak: kapitał, wartość, koszty pracy. Z historycznego punktu widzenia, rachunkowość pracy jest najwcześniejszym wytworem myśli ludzkiej w zakresie nauk ekonomicznych i w niej nadal tkwi duży twórczy, wciąż niewykorzystany potencjał. Realna ekonomia w aspekcie rachunkowości pracy pozwala dostrzec, że pieniądze są należnościami z tytułu pracy, co prowadzi do gruntownych reform obecnego systemu. Teoretyczną podstawę ekonomii pracy stanowi płacowe równanie wymiany, w którym znaczącą zmienną jest wskaźnik produktywności pracy. To nowe spojrzenie pozwala zrozumieć, że praca sama się finansuje, więc nie potrzeba nakładać podatków dla pozyskania pieniędzy na zapłatę za pracę w sektorze publicznym. for Summary y is Accounting for labour as a foundation of the money – goods economy is c op Productive labour is a fundamental element in both economic theory and economic reality. This truth has been present in the economic thought since pre-historic times. Research leads to the conclusion that correct understanding of the money – goods economy requires the abstract concept of money seen as wage or salary receivables. The money goods – economy set into motion two real streams; one involves a flow of products, the second is determined by the costs of labour, that is to say the receivables from compensations. This way of reasoning leads to formulating the wage theory of equation. It allows for solution of the basic problems, such as money unit stability and the size of credit in the given economy. The paper provides a framework for the necessary reform. Th This copy is for person This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Struve W. (1969), Some New Data on the Organisation of Labour and on Social Structure in Sumer During the Reign of the IIIrd Dynasty of Ur, [w:] Ancient Mesopotamia, „Nauka”, Moskwa, 1969. - This copy is for personal use only - distribution prohibited. Schmandt-Besserat D. (2007b), When Writing Met Art. From Symbol to Story, University of Texas Press. 47 48 - op is c Th y is - pe lu na rso se This copy is for personal use only - distribution prohibited. for This copy is for personal use only - distribution prohibited. dis tr - This copy is for person ibu tio np roh This copy is for personal use only - distribution prohibited. on ly - -