Historia regionu - Stary Dzierzgoń

Historia regionu
Teren gminy Stary Dzierzgoń płożony jest w południowym dorzeczu rzeki Dzierzgonki. Rzeka ta
odgrywała duża rolę już we wczesnym średniowieczu. Była ona ważnym traktem
komunikacyjnym, a także naturalną granicą, dzielącą w swoim czasie ziemie należące do
Prusów (znajdujące się na wschód od jej osi) od osad słowiańskich i pomorskich płożonych na
zachodzie. świadczą o tym drewniane pomosty, odkryte przez archeolo­gów w okolicach
miejscowości Bągart i Święty Gaj (gmin: Dzierzgoń i Rychliki).
Najwcześniejsze wzmianki o Starym Dzierzgoniu pochodzą z XIII wieku, kiedy to podczas
wyprawy krzyżowej dowodzonej przez margrabiego Henryka z Miśni (1236 rok) założony został
Christburg (Stary Dzierzgoń) – zwany także „die erste Christburg”, czyli Pierwszym
Dzierzgoniem. Miejscowość ta położona była w okolicach późniejszej wsi Alt Christburg (Stary
Dzierzgoń) nazwanej tak zapewne na pamiątkę po „pierwszym Dzierzgoniu”.
W roku 1242 wybuchło pierwsze powstanie pruskie, a wieńczące je postanowienia z 1249 roku
doprowadziły do podziału Prus na diecezje i rozdziału władzy świeckiej nad zdobytymi
terytoriami. W ten sposób ziemie należące do dzisiejszej gminy Stary Dzierzgoń przypadły
Zakonowi Krzyżackiemu i stały się częścią Komturii Stary Dzierzgońskiej. Do ich
administrowania powołano urząd - tzw. Komornictwo - z siedzibą w Przezmarku.
Zarówno Przezmark jak i Stare Miasto były w owym czasie ważnymi ośrodkami handlowymi.
Ponadto w miejscowościach tych, a także w Starym Dzierzgoniu, Lubochowie i Myślicach
powstały największe wsie kmiece, których świetność podkreślały zbudowane tam kościoły
parafialne.
Obok wsi kmiecych funkcjonowały mniejsze ośrodki wiejskie i majątki „wolnych Prusów”
(Pachoły, Mortąg, Kielmy, Kornele, Lipiec, Kołtyniany) – ich mieszkańcami byli rdzenni
Prusowie, którzy uzyskali lokacje wg prawa polskiego, a co za tym idzie cieszyli się mniejszymi
przywilejami. Był to stosowany przez Zakon sposób na ograniczenie tworzenia się wielkiej
własności ziemskiej i znaczących rodów rycerskich.
Po zakończeniu wojny trzynastoletniej omawiany obszar włączony został w skład Prus
Książęcych. Na okres XVII – XIX wieku przypadł czas znacznego rozwoju majątków rycerskich i
szlacheckich, których przejawem były reprezentacyjne pałace, pełne przepychu dwory i
świątynie. Rozwój kolei, który rozpoczął się od 1870 roku, nadał omawianemu obszarowi
1/2
Historia regionu
znaczenie strategiczne i gospodarcze.
Niestety wydarzenia II wojny światowej spowodowały na ziemiach gminy Stary Dzierzgoń
totalne zniszczenia i wyludnienie. Pozostałością po panującym wcześniej bogactwie stały się
ruiny licznych zespołów pałacowo – parkowych.
Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte XX stulecia to intensywny rozwój osiedli pegeerowskich
oraz technicznych gospodarstw rolnych, które ze względu na swój wygląd stały się czynnikami
szpecącymi naturalny krajobraz.
Pod względem administracyjnym gmina Stary Dzierzgoń od około 1900 roku wchodziła w skład
powiatu morąskiego, następnie w 1975 roku stała się częścią województwa elbląskiego. Po
reformie przeprowadzonej w latach 90-tych omawiana jednostka administracyjna należała do
powiatu malborskiego, by ostatecznie od 1 stycznia 2002 roku stać się jedną z pięciu gmin
powiatu sztumskiego.
2/2