nowe liceum - Wydawnictwo Szkolne PWN

Transkrypt

Kszta³cenie w zakresie rozszerzonym
N
O
W
E
Pawe³ W³ad
LI
C
EU
M
PROGRAM
NAUCZANIA GEOGRAFII
W LICEUM OGÓLNOKSZTA£C¥CYM
KSZTAŁCENIE W ZAKRESIE ROZSZERZONYM
ORTUS
Wydawnictwo Oświatowe
1
Pawe³ W³ad
Program nauczania geografii w liceum ogólnokszta³c¹cym
Opracowanie redakcyjne
Zofia Tokarzewska-Nowak
Rysunki
Paweł Wład
Opracowanie graficzne, łamanie
Krzysiek Bożek
Okładka
Arkadiusz Cichocki
Program dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i Sportu i wpisany do wykazu programów nauczania geografii przeznaczonych do kształcenia w zakresie rozszerzonym w liceach ogólnokształcących, na podstawie recenzji dr. Krzysztofa Olszewskiego, dr Joanny Angiel
i mgr Joanny Szymańskiej.
Numer dopuszczenia: DKW–4015–42/01
© Wydawnictwo Oświatowe ORTUS
Raszyn 2002
Druk i oprawa:
Stella Maris
ul. Rzeźnicka 54/56, Gdańsk
Wydawnictwo Oświatowe ORTUS
ul. Waryńskiego 38, 05-090 Raszyn
tel./fax (0-22) 716-33-44, 715-63-67
[email protected]
www.ortus.com.pl
ISBN 83-88310-14-3
2
Spis treści:
PODSTAWA PROGRAMOWA
5
1. ZAŁOŻENIA OGÓLNE PROGRAMU
8
1.1
CELE EDUKACYJNE GEOGRAFII
1.2
CELE ŚCIEŻEK EDUKACYJNYCH POWIĄZANYCH Z GEOGRAFIĄ
10
1.3
OSIĄGNIĘCIA OGÓLNE
11
1.4
PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW
13
1.5
ZAJĘCIA TERENOWE
15
1.6
OCENA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW
15
2. REALIZACJA PROGRAMU
9
19
GEOGRAFIA I – BOGACTWO PRZYRODNICZE ZIEMI
szczegółowe osiągnięcia uczniów według jednostek tematycznych
20
GEOGRAFIA II – CZŁOWIEK GOSPODARZEM ZIEMI
szczegółowe osiągnięcia uczniów według jednostek tematycznych
42
3. PROPOZYCJE METOD SPRAWDZANIA I OCENY OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW
63
3.1
PISEMNE SPRAWDZANIE OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW I ICH OCENA
63
3.2
USTNE SPRAWDZANIE OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW I ICH OCENA
80
3.3
SPRAWDZANIE I OCENA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW
W SYTUACJACH PRAKTYCZNYCH
82
3.4
OBSERWACJA I OCENA UCZNIA PRACUJĄCEGO W GRUPIE
83
3.5
KONTROLA I OCENA ZESZYTÓW PRZEDMIOTOWYCH
84
4. WARUNKI REALIZACJI PROGRAMU NAUCZANIA
85
3
Pawe³ W³ad
4
PODSTAWA PROGRAMOWA
CELE EDUKACYJNE
1. Ugruntowanie zintegrowanego systemu wiedzy geograficznej opartego na
naukowych podstawach, umo¿liwiaj¹cego zrozumienie charakteru i dynamiki przestrzeni geograficznej.
2. Wykszta³cenie umiejêtnoœci umo¿liwiaj¹cych stosowanie teorii naukowych
do interpretowania zjawisk i procesów spo³eczno-gospodarczych i politycznych na tle uwarunkowañ przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz
w ró¿nych skalach przestrzennych (z uwzglêdnieniem skali krajowej).
3. Wyposa¿enie w umiejêtnoœci konieczne do wykorzystania posiadanej wiedzy geograficznej, tak dla rozwoju indywidualnych zainteresowañ, jak i w
toku dalszej edukacji, pracy zawodowej i w ¿yciu spo³ecznym.
4. Kszta³towanie systemu wartoœci spo³ecznie akceptowanych, pozwalaj¹cych
na podejmowanie decyzji s³u¿¹cych zachowaniu równowagi w œrodowisku
geograficznym przy zapewnieniu wzrostu spo³eczno-gospodarczego.
5. Kszta³towanie odpowiedzialnej i twórczej postawy niezbêdnej do kierowania swoim dalszym ¿yciem oraz do pe³nienia w przysz³oœci wa¿nych ról
spo³ecznych w œrodowisku lokalnym, regionalnym i krajowym.
ZADANIA SZKOŁY
1. Zapewnienie uczniom warunków do opanowania szerokiego zakresu treœci
kszta³cenia z geografii niezbêdnych do:
1) wykazania siê znajomoœci¹ faktów, terminów, zjawisk, procesów oraz
zale¿noœci i prawid³owoœci,
2) stosowania merytorycznych i formalnych umiejêtnoœci geograficznych,
3) podejmowania aktywnych dzia³añ na rzecz œrodowiska lokalnego, regionalnego i krajowego w toku kszta³cenia, pracy zawodowej, ¿yciu osobistym i spo³ecznym zgodnie z za³o¿onymi powy¿ej celami.
2. Zapewnienie uczniom mo¿liwoœci prowadzenia badañ geograficznych kameralnych i terenowych.
TREŚCI NAUCZANIA
1. Elementy metodyki badañ geograficznych:
5
Pawe³ W³ad
1) bezpoœrednie i poœrednie metody zbierania informacji; ocena wiarygodnoœci i przydatnoœci danych informacyjnych,
2) zasady formu³owania i rozwi¹zywania problemów,
3) praktyczne zastosowania wiedzy geograficznej,
4) metody prezentacji wyników badañ.
2. System przyrodniczy Ziemi (w tym œrodowisko przyrodnicze Polski):
1) budowa Ziemi (z uwzglêdnieniem budowy poszczególnych geosfer) –
jej powstanie i ewolucja,
2) Ziemia jako otwarty system fizyczno-geograficzny, wspó³zale¿noœæ sfer
Ziemi i ich zale¿noœæ od czynników zewnêtrznych (kosmicznych),
3) tektonika p³yt litosfery oraz zjawiska i procesy z ni¹ zwi¹zane; wielkie
formy ukszta³towania powierzchni Ziemi,
4) procesy i czynniki egzogeniczne kszta³tuj¹ce powierzchniê l¹dów,
5) klimat i pogoda – uwarunkowania i konsekwencje zró¿nicowania klimatycznego Ziemi,
6) oceany oraz wody na l¹dach – ich zró¿nicowanie, znaczenie przyrodnicze i gospodarcze,
7) procesy glebotwórcze, zró¿nicowanie genetyczne gleb i ich walorów u¿ytkowych,
8) szata roœlinna i œwiat zwierzêcy – geograficzne uwarunkowania rozmieszczenia i zró¿nicowania,
9) funkcjonowanie wybranych typów œrodowisk przyrodniczych: strefowych
i astrefowych.
3. System spo³eczno-gospodarczy Ziemi (w tym Polski):
1) ludnoœæ:
a) zmiany liczby ludnoœci œwiata i poszczególnych regionów, czynniki
zmian liczby ludnoœci,
b) struktury demograficzne oraz ich ewolucja, fazy rozwoju demograficznego,
c) zró¿nicowanie ludnoœci: rasowe, etniczne, jêzykowe, religijne, kulturowe,
2) gospodarcza dzia³alnoœæ cz³owieka, wspó³czesne tendencje gospodarki
œwiatowej:
a) zasoby naturalne, w tym pozyskiwanie, zapotrzebowanie i wykorzystanie energii; œwiatowi producenci i konsumenci surowców energetycznych,
b) rolnictwo i wy¿ywienie: warunki rozwoju rolnictwa, typy rolnictwa
i ich rozmieszczenie, rolnictwo a œrodowisko, zasoby ¿ywnoœciowe –
zró¿nicowanie poziomu wy¿ywienia,
c) przemys³: czynniki lokalizacji, rozmieszczenie przemys³u i wspó³czesne
zmiany, rola przemys³u w gospodarce pañstw o ró¿nym stopniu rozwoju,
6
d) transport, handel: (rodzaje transportu, sieæ transportowa, transport
a œrodowisko), handel miêdzynarodowy,
e) us³ugi (w tym us³ugi finansowe),
3) rozwój spo³eczno-gospodarczy:
a) mierniki poziomu rozwoju spo³eczno-gospodarczego i jakoœci ¿ycia,
dysproporcje regionalne,
b) modele (koncepcje) rozwoju: zrównowa¿ony rozwój (ekorozwój),
4) wybrane zagadnienia geografii politycznej (w tym geografii elektoralnej).
4. Cz³owiek a œrodowisko:
1) zmiany relacji cz³owiek–œrodowisko na ró¿nych etapach rozwoju spo³eczno-gospodarczego; zmiany pogl¹dów na temat relacji cz³owiek–œrodowisko,
2) globalne i regionalne problemy œrodowiskowe i przyk³ady miêdzynarodowej i regionalnej wspó³pracy w ich rozwi¹zywaniu,
3) uwarunkowania geograficzne stanu zdrowotnego ludnoœci na wybranych
przyk³adach.
OSIĄGNIĘCIA
1. Pog³êbienie i usystematyzowanie wiedzy geograficznej w zakresie wymienionych treœci nauczania podstawy programowej umo¿liwiaj¹cym przyst¹pienie do egzaminu maturalnego z geografii i podjêcie studiów wy¿szych.
2. Aktywne poszukiwanie informacji i sprawne korzystanie z ró¿nych Ÿróde³
informacji geograficznej.
3. Formu³owanie pytañ, hipotez, problemów geograficznych.
4. Planowanie i przeprowadzanie geograficznych badañ terenowych i kameralnych.
5. Opracowywanie i przetwarzanie zebranego materia³u z badañ i pomiarów
geograficznych.
6. Prezentowanie wyników pracy badawczej.
7. Wykorzystywanie wiedzy geograficznej do:
1) analizowania i charakteryzowania w ró¿nych skalach przestrzennych zró¿nicowania œrodowiska przyrodniczego i ró¿nych rodzajów dzia³alnoœci
cz³owieka,
2) wyjaœniania przyczyn i konsekwencji procesów i zjawisk geograficznych
oraz ich zró¿nicowania,
3) wyra¿ania opinii i uzasadniania punktu widzenia wobec ró¿nych kwestii
spo³ecznych, gospodarczych i œrodowiskowych,
4) konstruowania schematów (modeli) obrazuj¹cych ró¿ne typy zwi¹zków
miêdzy zjawiskami (przyrodniczymi, ekonomicznymi, spo³ecznymi
i kulturowymi).
7
Pawe³ W³ad
1. ZAŁOŻENIA OGÓLNE PROGRAMU
Prezentowany program jest przeznaczony do nauczania geografii w liceum
ogólnokszta³c¹cym, dla uczniów przygotowuj¹cych siê do egzaminu maturalnego z tego przedmiotu. Zadaniem programu jest zapewnienie warunków do
takiego rozwoju osi¹gniêæ absolwenta gimnazjum, aby wzrós³ u niego poziom
zrozumienia z³o¿onoœci zjawisk i procesów geograficznych w ró¿nej skali, a
tak¿e zwiêkszy³a siê umiejêtnoœæ praktycznego zastosowania wiedzy o œwiecie. Program z jednej strony przewiduje wyrównanie ró¿nic programowych
i powtórzenie treœci nauczania z poprzedniego etapu kszta³cenia, a z drugiej
pog³êbienie tych treœci, tym bardziej, ¿e w jednej klasie mog¹ siê znaleŸæ uczniowie, którzy uczyli siê wed³ug ró¿nych programów. Od ucznia koñcz¹cego liceum ogólnokszta³c¹ce nale¿y oczekiwaæ zarówno osi¹gniêæ specyficznych dla
tego etapu kszta³cenia, jak i tych samych osi¹gniêæ, co absolwenta gimnazjum,
ale na znacznie wy¿szym poziomie sprawnoœci i samodzielnoœci. W porównaniu do programu w zakresie podstawowym, prezentowany program wiêkszy
nacisk k³adzie na rozwijanie umiejêtnoœci zdobywania wiedzy geograficznej
metodami naukowymi, przydatne w toku dalszej edukacji, przysz³ej pracy zawodowej i w ¿yciu spo³ecznym, a tak¿e w kszta³towaniu indywidualnych zainteresowañ.
Program jest przewidziany do realizacji w ci¹gu co najmniej 110 godzin dydaktycznych. Sk³ada siê on z dwóch modu³ów oraz z 21 dzia³ów, z których
ka¿dy obejmuje od jednej do kilkunastu jednostek tematycznych. Jednostki tematyczne zawieraj¹ wykazy szczegó³owych osi¹gniêæ uczniów, maj¹cych na
celu ukierunkowanie nauczyciela w planowaniu pracy dydaktycznej. Szczegó³owe osi¹gniêcia uczniów powi¹zane s¹ z okreœlon¹ treœci¹ programow¹ i pozwalaj¹ na zdobycie przez nich za³o¿onych w programie osi¹gniêæ ogólnych
oraz zrealizowanie celów edukacyjnych programu, a jednoczeœnie celów podstawy programowej. Nauczyciel powinien zdecydowaæ, na które treœci zapisane
w „szczegó³owych osi¹gniêciach uczniów” nale¿y po³o¿yæ najwiêkszy nacisk,
a które potraktowaæ bardziej skrótowo, czy nawet pomin¹æ, aby zdobywanie
przez uczniów osi¹gniêæ ogólnych przebiega³o jak najbardziej efektywnie.
Ka¿da jednostka tematyczna mo¿e, ale nie musi odpowiadaæ jednej godzinie
dydaktycznej. W niektórych przypadkach nauczyciel, uwzglêdniaj¹c indywidualne predyspozycje i potrzeby uczniów oraz specyficzne warunki nauczania, mo¿e
wyd³u¿yæ czas realizacji danej jednostki tematycznej do dwóch godzin dydaktycznych.
8
Program dzieli siê na dwa modu³y:
1. GEOGRAFIA I – BOGACTWO PRZYRODNICZE ZIEMI
2. GEOGRAFIA II – CZ£OWIEK GOSPODARZEM ZIEMI
Tabela 1. Orientacyjna liczba godzin dydaktycznych przeznaczonych na realizacjê programu wed³ug modu³ów
Liczba godzin
Moduł
Tygodniowo
Ogółem
2
64
2
46
4
110
Razem
Program zawiera elementy wiêkszoœci œcie¿ek edukacyjnych przewidzianych
do realizacji w podstawie programowej. Z tego powodu oprócz celów kszta³cenia
i wychowania typowych dla geografii, program s³u¿y realizacji niektórych celów
œcie¿ek edukacyjnych. Dla u³atwienia korzystania z programu, obok niektórych
proponowanych tematów lekcji wskazano mo¿liwoœæ realizacji œcie¿ek edukacyjnych za pomoc¹ nastêpuj¹cych symboli literowych:
a) edukacja prozdrowotna – PZ,
b) edukacja ekologiczna – EK,
c) edukacja czytelnicza i medialna – CM,
d) edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie – RG,
e) edukacja europejska – EU,
f) uczestnictwo w kulturze – UK.
1.1 CELE EDUKACYJNE GEOGRAFII
1. Budzenie zainteresowania ró¿norodnoœci¹ zjawisk i procesów przyrodniczych, spo³ecznych i gospodarczych w przestrzeni geograficznej, kszta³towanie potrzeby samodzielnego poszukiwania i odkrywania prawid³owoœci
rz¹dz¹cych tymi zjawiskami.
2. Ugruntowanie zintegrowanego systemu wiedzy geograficznej opartego na
naukowych podstawach, umo¿liwiaj¹cego zrozumienie charakteru i dynamiki przestrzeni geograficznej.
3. Wykszta³cenie umiejêtnoœci umo¿liwiaj¹cych stosowanie teorii naukowych
do interpretowania zjawisk i procesów spo³eczno-gospodarczych i politycznych na tle uwarunkowañ przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz
w ró¿nych skalach przestrzennych (z uwzglêdnieniem skali krajowej).
4. Wyposa¿enie w umiejêtnoœci konieczne do wykorzystania posiadanej wiedzy geograficznej, tak dla rozwoju indywidualnych zainteresowañ, jak i w
toku dalszej edukacji, pracy zawodowej i w ¿yciu spo³ecznym.
9
Pawe³ W³ad
5. Kszta³towanie systemu wartoœci spo³ecznie akceptowanych, pozwalaj¹cych
na podejmowanie decyzji s³u¿¹cych zachowaniu równowagi w œrodowisku
geograficznym przy zapewnieniu wzrostu spo³eczno-gospodarczego.
6. Kszta³towanie odpowiedzialnej i twórczej postawy niezbêdnej do kierowania swoim dalszym ¿yciem oraz do pe³nienia w przysz³oœci wa¿nych ról
spo³ecznych w œrodowisku lokalnym, regionalnym i krajowym.
7. Kszta³towanie dociekliwoœci, refleksyjnoœci i zdrowego krytycyzmu wobec informacji o œwiecie oraz w formu³owaniu indywidualnego pogl¹du
na œwiat.
1.2 CELE ŚCIEŻEK EDUKACYJNYCH POWIĄZANYCH
Z GEOGRAFIĄ
1. Przygotowanie siê do samokszta³cenia poprzez umiejêtne pozyskiwanie
i opracowywanie informacji pochodz¹cych z ró¿nych Ÿróde³.
2. Rozbudzanie pozytywnych doznañ emocjonalnych w kontakcie z przyrod¹
i ró¿norodnymi wytworami dzia³alnoœci cz³owieka.
3. Pog³êbianie wiêzi z regionem i krajem.
4. Poznawanie w³asnego regionu, w tym dziedzictwa kulturowego, jako czêœci
Polski i Europy.
5. Kszta³towanie to¿samoœci regionalnej w kontekœcie wartoœci narodowych
i europejskich.
6. Rozwijanie szacunku wobec innych wspólnot regionalnych, etnicznych
i narodowych.
7. Przygotowanie do aktywnego i pe³nego uczestnictwa w ¿yciu kulturalnym
oraz bezpoœredniego obcowania z dzie³ami sztuki poprzez rozwijanie poczucia to¿samoœci z kultur¹ w³asnego regionu i kraju.
8. Poznanie za³o¿eñ, celów i historii Unii Europejskiej na tle procesów integracyjnych wspó³czesnego œwiata.
9. Umiejêtnoœæ postrzegania integracji europejskiej w kontekœcie przemian
geopolitycznych wspó³czesnego œwiata oraz szans rozwojowych Polski.
10. Rozbudzanie potrzeby dzia³ania na rzecz zachowania zdrowego œrodowiska przyrodniczego.
11. Uœwiadomienie ró¿norodnoœci sposobów negatywnego i pozytywnego oddzia³ywania ludzi na œrodowisko i kszta³towanie umiejêtnoœci praktycznego ich poznawania.
12. Przyjmowanie postawy odpowiedzialnoœci za obecny i przysz³y stan œrodowiska oraz gotowoœci do dzia³añ na rzecz zrównowa¿onego rozwoju.
10
1.3 OSIĄGNIĘCIA OGÓLNE
1. Orientacja w przestrzeni geograficznej.
2. Ocenianie informacji Ÿród³owych pod wzglêdem wiarygodnoœci i przydatnoœci do okreœlonego celu.
3. Aktywne i sprawne zdobywanie, gromadzenie i selekcja informacji geograficznych pochodz¹cych z ró¿norodnych Ÿróde³: map, planów, rysunków,
profilów, przekrojów, fotografii, wykresów, diagramów, schematów, modeli, danych statystycznych i tekstu zawartych w literaturze popularnonaukowej i naukowej, czasopismach, przewodnikach, Internecie, Geograficznych
Systemach Informacyjnych i innych publikacjach.
4. Lokalizowanie za pomoc¹ mapy miejsc na powierzchni Ziemi, okreœlanie
ich wzajemnego po³o¿enia.
5. Poruszanie siê w terenie przy pomocy mapy.
6. Wykorzystanie informacji geograficznych do rozwi¹zywania ró¿norodnych
zadañ.
7. Formu³owanie pytañ, hipotez, problemów geograficznych dotycz¹cych zjawisk przyrodniczych, spo³ecznych, gospodarczych i politycznych w skali
lokalnej, regionalnej i globalnej.
8. Wykorzystanie informacji geograficznych do sformu³owania indywidualnego pogl¹du na œwiat, wyra¿ania opinii i uzasadniania punktu widzenia
wobec ró¿nych zagadnieñ spo³ecznych, gospodarczych i œrodowiskowych.
9. Obserwowanie i rozpoznawanie obiektów oraz zjawisk przyrodniczych, bie¿¹ce œledzenie przebiegu zjawisk spo³ecznych, ekonomicznych i politycznych w skali globalnej, krajowej, regionalnej, lokalnej.
10. Prowadzenie obserwacji oraz wykonywanie podstawowych badañ i pomiarów zjawisk przyrodniczych, w szczególnoœci zjawisk astronomicznych,
meteorologicznych i hydrologicznych.
11. Wykonywanie pomiarów d³ugoœci na mapie i w terenie.
12. Pos³ugiwanie siê terminologi¹ geograficzn¹, prawid³owoœciami i teoriami
w opisywaniu zjawisk przyrodniczych, spo³ecznych, ekonomicznych i politycznych.
13. Pos³ugiwanie siê danymi statystycznymi do opisywania zjawisk przyrodniczych, spo³ecznych, ekonomicznych i politycznych.
14. Stosowanie obliczeñ matematycznych w rozwi¹zywaniu zadañ geograficznych.
15. Porównywanie, porz¹dkowanie i pos³ugiwanie siê klasyfikacj¹ informacji
geograficznych.
11
Pawe³ W³ad
16. Opisywanie na podstawie uzyskanych informacji zjawisk i procesów przyrodniczych, spo³ecznych, ekonomicznych i politycznych w skali globalnej, krajowej, regionalnej, lokalnej, z uwzglêdnieniem ich rozmieszczenia,
zró¿nicowania, przebiegu, struktury i mechanizmu dzia³ania, wyjaœnianie
ich przyczyn, wykrywanie zale¿noœci miêdzy nimi.
17. Wykazywanie na przyk³adach zale¿noœci miêdzy œrodowiskiem przyrodniczym i cz³owiekiem oraz jego dzia³alnoœci¹.
18. Prezentowanie wybranego kraju lub regionu ekonomicznego i politycznego œwiata jako ca³oœci z uwzglêdnieniem jego zewnêtrznych i wewnêtrznych powi¹zañ funkcjonalnych, wyeksponowanie jego walorów oraz cech
wyró¿niaj¹cych.
19. Przewidywanie na podstawie uzyskanych informacji zmian w przyrodzie
i w dzia³aniach ludzi, przewidywanie skutków tych zmian w skali globalnej, regionalnej i lokalnej.
20. Ocenianie w kategoriach geograficznych dzia³alnoœci gospodarczej, spo³ecznej i politycznej oraz dzia³añ w³asnych.
21. Uzasadnianie potrzeby ochrony œrodowiska przyrodniczego i racjonalnej
gospodarki jego zasobami.
22. Ocenianie œrodowiska przyrodniczego z punktu widzenia potrzeb spo³eczeñstwa i jego dzia³alnoœci.
23. Planowanie dzia³añ z wykorzystaniem informacji geograficznych, w szczególnoœci wytyczanie trasy podró¿y, planowanie wycieczki turystycznej.
24. Planowanie i przeprowadzenie samodzielnych badañ geograficznych – terenowych i kameralnych.
25. Opracowanie i przetwarzanie zebranego materia³u z badañ i pomiarów geograficznych.
26. Prezentacja informacji geograficznych, w szczególnoœci wyników w³asnej
pracy badawczej, w sposób ustny, pisemny i graficzny (w tym uzupe³nianie map tematycznych, kreœlenie wykresów i diagramów, uk³adanie zestawieñ tabelarycznych, wykonywanie rysunków i sporz¹dzanie schematów).
27. Poszanowanie praw przyrody i dziedzictwa kulturowego spo³eczeñstw, w
szczególnoœci kraju ojczystego i w³asnego regionu, dzia³anie na rzecz ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego.
28. Wysuwanie w³asnych propozycji przeciwdzia³ania negatywnym zjawiskom
spo³ecznym, ekonomicznym i politycznym oraz w œrodowisku przyrodniczym.
29. Projektowanie racjonalnego zagospodarowania terenu.
30. Okreœlanie roli poszczególnych organizacji miêdzynarodowych w rozwi¹zywaniu problemów œrodowiskowych spo³ecznych, ekonomicznych i politycznych.
12
31. Zdobycie i prezentowanie wieloaspektowej wiedzy o regionie swojego zamieszkania na tle Polski i Europy, w tym o jego walorach przyrodniczych,
problemach spo³ecznych i gospodarczych i dziedzictwie kulturowym, kszta³towanie umiejêtnoœci promowania tego regionu w kraju i za granic¹.
32. Dostrzeganie wartoœci kultury narodowej w jej ró¿norodnoœci regionalnej
na tle kultur innych wspólnot etnicznych i narodowych.
33. Realizowanie zasad zdrowego stylu ¿ycia, w szczególnoœci prawid³owego
od¿ywiania siê oraz aktywnoœci fizycznej i intelektualnej.
34. Stosowanie wiedzy geograficznej w ¿yciu.
1.4 PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW
Osi¹gniêcia ogólne uzyskiwane s¹ przez uczniów na kolejnych jednostkach lekcyjnych stopniowo poprzez zdobywanie osi¹gniêæ szczegó³owych. Wiêkszoœæ z
tych osi¹gniêæ nale¿y do wy¿szych kategorii taksonomicznych celów nauczania:
zrozumienia wiadomoœci (B), stosowania wiadomoœci w sytuacjach typowych (C)
i problemowych (D). Natomiast niewielki udzia³ maj¹ osi¹gniêcia z kategorii najni¿szej – zapamiêtania wiadomoœci (A). Dotycz¹ one g³ównie wiadomoœci najczêœciej wykorzystywanych w dalszym nauczaniu geografii. Zak³ada siê bowiem, ¿e
uczeñ powinien nabyæ w pierwszej kolejnoœci umiejêtnoœæ sprawnego i samodzielnego zdobywania informacji, a nastêpnie nauczyæ siê rozwi¹zywaæ zadania problemowe. Wobec powy¿szego w procesie dydaktycznym zamiast metod podaj¹cych, s³u¿¹cych przyswajaniu wiedzy, nale¿y preferowaæ metody operatywne,
æwiczenia obliczeniowe i praktyczne oraz rozmaite inne metody, g³ównie z grupy
poszukuj¹cych i waloryzacyjnych. Zadaniem nauczyciela jest takie zorganizowanie pracy na lekcji i dobranie metod nauczania, aby uczeñ mia³ sposobnoœæ rozwijania kolejno nastêpuj¹cych umiejêtnoœci:
a) poszukiwanie Ÿróde³ informacji,
b) poszukiwanie informacji,
c) gromadzenie informacji,
d) selekcja informacji, z uwzglêdnieniem jej aktualnoœci, wiarygodnoœci,
e) porz¹dkowanie i klasyfikacja informacji wed³ug okreœlonych kryteriów,
f) dostrzeganie korelacji, odnajdywanie zwi¹zków i wspó³zale¿noœci, odkrywanie przyczyn,
g) przewidywanie skutków, prognozowanie przebiegu wydarzeñ i procesów,
h) ocena zjawisk z punktu widzenia cz³owieka,
i) planowanie dzia³añ w³asnych z uwzglêdnieniem zdobytych informacji.
Do najtrudniejszych i najbardziej z³o¿onych osi¹gniêæ ucznia nale¿¹: przewidywanie skutków, prognozowanie przebiegu wydarzeñ i procesów, a nastêpnie ocena
13
Pawe³ W³ad
zachodz¹cych zjawisk. Aby osi¹gniêcia te mog³y siê ujawniæ u ucznia w warunkach pe³nej samodzielnoœci, powinien on równomiernie rozwijaæ umiejêtnoœci o
ni¿szym stopniu z³o¿onoœci. Dopiero zdobycie przez ucznia wszystkich osi¹gniêæ
otwiera mu drogê do przeprowadzenia racjonalnego i skutecznego planowania
swoich dzia³añ. Umiejêtnoœæ planowania (zawieraj¹ca w sobie przewidywanie zdarzeñ i ocenê sytuacji) jest warunkiem uzyskania sukcesu ¿yciowego ucznia.
Pomocne w osi¹gniêciu wy¿ej wymienionych celów nauczania s¹ nastêpuj¹ce
zadania wykonywane przez uczniów:
1. Obserwacje i pomiary obiektów oraz zjawisk przyrodniczych, sporz¹dzanie
na jej podstawie notatek.
2. Wykonywanie na podstawie obserwacji i pomiarów obiektów i zjawisk przyrodniczych prostych rysunków, schematów, szkiców, wykresów.
3. Wykorzystywanie ró¿nych Ÿróde³ informacji: atlasu, podrêcznika, literatury
popularnonaukowej, filmów, multimediów.
4. Odczytywanie, analiza i interpretacja map tematycznych, danych statystycznych, wykresów, diagramów, rysunków schematycznych, fotografii.
5. Wykonywanie obliczeñ matematycznych wed³ug okreœlonego algorytmu.
6. Czytanie mapy topograficznej, turystycznej i planu miasta.
7. Wykonywanie pomiarów odleg³oœci na mapie oraz w terenie.
8. Okreœlanie kierunków za pomoc¹ kompasu.
9. Poruszanie siê w terenie przy pomocy mapy.
10. Wyznaczanie miejscowego po³udnika za pomoc¹ gnomonu.
11. Wykonywanie i analiza zestawieñ tabelarycznych porz¹dkuj¹cych i klasyfikuj¹cych informacje geograficzne, wysnuwanie na ich podstawie wniosków.
12. Prezentowanie wyników analiz geograficznych ró¿nymi metodami graficznymi, w szczególnoœci poprzez wykonywanie rysunków i schematów, wykresów i diagramów, uzupe³nianie map tematycznych, wysnuwanie na ich
podstawie wniosków.
13. Zapoznawanie siê z prognozami pogody przedstawianymi w œrodkach masowego przekazu.
14. Kolekcjonowanie, rozpoznawanie i pos³ugiwanie siê klasyfikacj¹ okazów
minera³ów, ska³ i skamienia³oœci.
15. Planowanie podró¿y poci¹giem za pomoc¹ rozk³adu jazdy poci¹gów.
16. Wytyczanie trasy podró¿y za pomoc¹ planu miasta, mapy turystycznej
i samochodowej.
17. Planowanie wycieczek turystycznych za pomoc¹ map i przewodników turystycznych.
14
18. Poszukiwanie, wybór, przetwarzanie i prezentacja fragmentów literatury
popularnonaukowej z zakresu geografii.
19. Gromadzenie, selekcja i analiza artyku³ów prasowych dotycz¹cych aktualnych wydarzeñ na œwiecie, w Polsce i we w³asnym regionie.
20. Bie¿¹ce œledzenie wydarzeñ na œwiecie za pomoc¹ prasy, radia, telewizji,
w miarê mo¿liwoœci równie¿ Internetu.
21. Wykonanie badañ geograficznych z okreœlonego zakresu – terenowych
i kameralnych.
22. Wykonanie opracowania prezentuj¹cego wyniki w³asnych badañ geograficznych.
23. Wykonanie opracowania charakteryzuj¹cego wybrane pañstwo lub region
œwiata.
24. Wykonanie opracowania eksponuj¹cego specyfikê i walory w³asnego regionu.
1.5 ZAJĘCIA TERENOWE
Liczbê i tematykê zajêæ terenowych okreœla nauczyciel w zale¿noœci od liczby
godzin dydaktycznych oraz warunków wynikaj¹cych z po³o¿enia geograficznego
szko³y. Program przewiduje nastêpuj¹c¹ tematykê zajêæ terenowych:
1. Ocena warunków rozwoju spo³ecznego i gospodarczego (w tym rolnictwa,
przemys³u, turystyki) w obrêbie miejscowoœci, powiatu i województwa.
2. Funkcjonowanie wybranych typów œrodowiska przyrodniczego w zwi¹zku
z formami u¿ytkowania ziemi.
3. Badanie odkrywki geologicznej lub glebowej.
4. Obserwacje meteorologiczne, hydrologiczne, ewentualnie astronomiczne (np.
zajêcia na stacji meteorologicznej, posterunku hydrologicznym, w miarê mo¿liwoœci równie¿ w obserwatorium astronomicznym).
5. Dziedzictwo kulturowe regionu (poznanie zabytków architektury, uk³adów
urbanistycznych, zajêcia w muzeum regionalnym, izbie regionalnej, skansenie lub wystawie sztuki).
6. Geograficzne aspekty prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej (zajêcia w wybranym przedsiêbiorstwie, np. w zak³adzie przemys³owym, gospodarstwie
rolnym itp.).
7. Ochrona i kszta³towanie œrodowiska przyrodniczego (np. zajêcia w oczyszczalni œcieków lub na wysypisku œmieci).
1.6 OCENA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW
Szczegó³owe osi¹gniêcia uczniów podzielono na trzy poziomy:
1. osi¹gniêcia podstawowe,
15
Pawe³ W³ad
2. osi¹gniêcia rozszerzone,
3. osi¹gniêcia kompletne.
Osi¹gniêæ rozszerzonych mo¿na oczekiwaæ tylko od tych uczniów, którzy maj¹
ju¿ wiêkszoœæ osi¹gniêæ podstawowych. Z kolei osi¹gniêcia kompletne mog¹ byæ
udzia³em tylko tych uczniów, którzy zdobyli ju¿ ³¹cznie wiêkszoœæ osi¹gniêæ podstawowych i rozszerzonych. Przechodzenie z ni¿szego poziomu osi¹gniêæ uczniów
do wy¿szego polega przede wszystkim na:
a) podnoszeniu sprawnoœci w zdobywaniu, selekcji i w prezentacji informacji
geograficznej;
b) uzupe³nianiu zasobu stosowanych terminów geograficznych, podnoszeniu
sprawnoœci jêzykowej;
c) zwiêkszaniu ró¿norodnoœci poznawanych zjawisk i z³o¿onoœci dostrzeganych powi¹zañ funkcjonalnych w systemach przyrodniczych, spo³ecznych
i ekonomicznych na Ziemi;
d) zwiêkszaniu stopnia z³o¿onoœci zadañ, podnoszeniu sprawnoœci i samodzielnoœci w ich rozwi¹zywaniu;
e) poszerzaniu wiadomoœci o aktualne wydarzenia natury geograficznej na œwiecie, w Polsce i we w³asnym regionie;
f) wzbogaceniu mo¿liwoœci praktycznego zastosowania wiedzy geograficznej.
Zaproponowany w programie podzia³ osi¹gniêæ uczniów wed³ug poziomów
mo¿e zostaæ zmieniony przez nauczyciela w zale¿noœci od indywidualnych predyspozycji uczniów, liczby godzin dydaktycznych, specyficznych warunków szko³y
i innych czynników. Osi¹gniêcia kompletne s¹ trudne do zdobycia na lekcjach w
ramach obowi¹zuj¹cego przydzia³u godzin dydaktycznych geografii (od 3 do 4
tygodniowo w ci¹gu trzech lat). Nale¿y zatem oczekiwaæ, ¿e bêd¹ one rezultatem
nauki uczniów szczególnie zainteresowanych przedmiotem na zajêciach pozalekcyjnych, w tym równie¿ w wyniku samokszta³cenia. W zwi¹zku z tym w programie nauczania zapisano tylko te osi¹gniêcia kompletne, które tematycznie wi¹¿¹
siê osi¹gniêciami z ni¿szych poziomów, ale nie s¹ niezbêdne do dalszego uczenia
siê geografii na etapie szko³y ponadgimnazjalnej. Nauczyciel mo¿e je traktowaæ
jako przyk³adowe, zmieniaj¹c ich zakres w zale¿noœci od potrzeb.
Osi¹gniêcia uczniów s¹ dokumentowane w postaci ocen bie¿¹cych, które z kolei stanowi¹ podstawê œródrocznej i koñcoworocznej klasyfikacji uczniów. Oceny
klasyfikacyjne: œródroczna i koñcoworoczna powinny byæ wystawione zgodne z
zasadami zawartymi w szkolnym i przedmiotowym systemie oceniania, z uwzglêdnieniem nastêpuj¹cych kryteriów wymagañ:
1. Ocenê niedostateczn¹ otrzymuje uczeñ który:
a) nie ma osi¹gniêæ wystarczaj¹cych do dalszego uczenia siê geografii;
b) nie rozwi¹zuje najprostszych zadañ, nawet przy pomocy innych uczniów
lub nauczyciela;
16
2.
3.
4.
5.
c) nie zachowuje minimalnej dok³adnoœci i starannoœci, koniecznej do poprawnego rozwi¹zywania zadania;
d) nieprawid³owo stosuje terminy geograficzne wymienione w osi¹gniêciach
z poziomu podstawowego.
Ocenê dopuszczaj¹c¹ otrzymuje uczeñ który:
a) ma czêœæ osi¹gniêæ z poziomu podstawowego w zakresie wystarczaj¹cym do dalszego uczenia siê geografii;
b) rozwi¹zuje proste zadania, korzystaj¹c z pomocy innych uczniów lub
nauczyciela;
c) zachowuje ma³¹ dok³adnoœæ i starannoœæ, jest ona jednak wystarczaj¹ca
do poprawnego rozwi¹zywania zadania;
d) prawid³owo stosuje niektóre terminy geograficzne wymienione w osi¹gniêciach z poziomu podstawowego.
Ocenê dostateczn¹ otrzymuje uczeñ który:
a) ma wiêkszoœæ osi¹gniêæ z poziomu podstawowego;
b) samodzielnie rozwi¹zuje proste zadania;
c) zachowuje dok³adnoœæ i starannoœæ wystarczaj¹c¹ do poprawnego rozwi¹zywania zadania;
d) prawid³owo stosuje wiêkszoœæ terminów geograficznych wymienionych
w osi¹gniêciach z poziomu podstawowego.
Ocenê dobr¹ otrzymuje uczeñ który:
a) ma wiêkszoœæ osi¹gniêæ z poziomu podstawowego oraz czêœæ osi¹gniêæ
z poziomu rozszerzonego;
b) samodzielnie rozwi¹zuje zadania o œrednim poziomie z³o¿onoœci;
c) zachowuje dok³adnoœæ i starannoœæ wystarczaj¹c¹ do poprawnego rozwi¹zywania zadania;
d) wypowiada siê pe³nymi zdaniami;
e) prawid³owo stosuje wiêkszoœæ terminów geograficznych wymienionych
w osi¹gniêciach z poziomu podstawowego oraz niektóre z poziomu rozszerzonego.
Ocenê bardzo dobr¹ otrzymuje uczeñ który:
a) ma wiêkszoœæ osi¹gniêæ z poziomów: podstawowego i rozszerzonego;
b) samodzielnie rozwi¹zuje zadania o wysokim poziomie z³o¿onoœci;
c) zachowuje wzorow¹ dok³adnoœæ i starannoœæ w rozwi¹zywaniu zadañ;
d) wypowiada siê pe³nymi zdaniami w sposób logiczny i spójny;
e) bezb³êdnie pos³uguje siê nazewnictwem geograficznym;
f) prawid³owo stosuje terminy geograficzne wymienione w osi¹gniêciach z
poziomów: podstawowego i rozszerzonego.
17
Pawe³ W³ad
6. Ocenê celuj¹c¹ otrzymuje uczeñ który:
a) ma wiêkszoœæ osi¹gniêæ z poziomów: podstawowego i rozszerzonego
oraz ma niektóre osi¹gniêcia z poziomu kompletnego;
b) samodzielnie rozwi¹zuje zadania o najwy¿szym poziomie z³o¿onoœci;
c) zachowuje wzorow¹ dok³adnoœæ i starannoœæ w rozwi¹zywaniu zadañ;
d) wypowiada siê pe³nymi zdaniami w sposób logiczny i spójny;
e) bezb³êdnie pos³uguje siê nazewnictwem geograficznym;
f) prawid³owo stosuje terminy geograficzne wymienione w osi¹gniêciach z
poziomów: podstawowego, rozszerzonego i kompletnego.
18
2. REALIZACJA PROGRAMU
Tabela 2. Zestawienie treœci nauczania z podstawy programowej wed³ug dzia³ów programu
Treści nauczania
Liczba jednostek
tematycznych
Działy programowe
1. Elementy metodyki badań
Geografia jako nauka
geograficznych
Mapa jako rysunek Ziemi
2. System przyrodniczy Ziemi
(w tym środowisko przyrodnicze
Polski)
8
Ziemia we Wszechświecie
8
Atmosfera
9
Wody
8
Wnętrze Ziemi
6
Dzieje Ziemi
3
Rzeźba powierzchni Ziemi
13
Świat organizmów żywych
4
Gleby
2
Środowisko przyrodnicze jako system
2
Moduł I – razem
3. System społeczno-gospodarczy Człowiek w środowisku przyrodniczym
Ziemi (w tym Polski)
Społeczeństwo
4. Człowiek a środowisko
1
64
1
6
Osadnictwo
5
Rolnictwo i wyżywienie
5
Procesy uprzemysłowienia
6
Komunikacja
1
Gospodarka morska
3
Warunki życia ludności
3
Turystyka i wypoczynek
1
Przemiany polityczne w świecie
8
Człowiek a środowisko
7
Moduł II – razem
46
Razem
110
19
Pawe³ W³ad
SZCZEGÓŁOWE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW
według jednostek tematycznych
T – zalecane zajêcia terenowe
P – lekcja powtórzeniowa
Poziomy osi¹gniêæ uczniów
1 – podstawowy
2 – rozszerzony
3 – kompletny
Œcie¿ki edukacyjne realizowane w ramach poszczególnych jednostek tematycznych:
PZ – edukacja prozdrowotna,
EK – edukacja ekologiczna,
CM – edukacja czytelnicza i medialna, EU – edukacja europejska,
RG – edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie,
UK – uczestnictwo w kulturze.
Geografia jako nauka
1) Geografia jedn¹ z nauk o Ziemi (CM)
1 – Uczeñ okreœla przedmiot badañ geografii oraz innych nauk o Ziemi powi¹zanych z geografi¹, pos³uguje siê klasyfikacj¹ nauk geograficznych, wymienia Ÿród³a informacji geograficznej, poszukuje informacji geograficznej na okreœlony temat, wymienia przyk³ady zastosowañ osi¹gniêæ nauk
geograficznych w praktyce.
2 – Uczeñ opisuje rozwój geografii jako nauki, odró¿nia przedmiot badañ geografii fizycznej i spo³eczno-ekonomicznej oraz ogólnej i regionalnej, odnajduje przyk³ady zwi¹zków geografii z innymi naukami, ocenia wiarygodnoœæ i przydatnoœæ Ÿróde³ informacji.
3 – Uczeñ opisuje rozwój badañ w zakresie geografii, wymienia g³ówne odkrycia geograficzne, opisuje wk³ad Polaków w badania i odkrycia geograficzne.
Mapa jako rysunek Ziemi
2) Mapa jako symboliczny obraz Ziemi
1 – Uczeñ opisuje cechy mapy, wymienia elementy mapy, orientuje mapê za
pomoc¹ kompasu, pos³uguje siê klasyfikacj¹ map ze wzglêdu na treœæ, szcze20
gó³owoœæ, skalê i przeznaczenie, rozpoznaje poszczególne rodzaje map, opisuje zasady generalizacji mapy, odczytuje sygnatury stosowane na mapach
przegl¹dowych i topograficznych, odczytuje informacje geograficzne zaprezentowane za pomoc¹ nastêpuj¹cych metod: kropkowej, zasiêgów, izarytm,
kartogramu, kartodiagramu, analizuje wykresy, diagramy, schematy.
2 – Uczeñ wymienia przyk³ady zastosowañ map o ró¿nej treœci, szczegó³owoœci i skali, rozpoznaje poszczególne metody graficznej prezentacji informacji na mapach, wymienia przyk³ady zastosowania ich w praktyce, przedstawia informacje geograficzne za pomoc¹ nastêpuj¹cych metod: kropkowej, zasiêgów, izarytm, kartogramu, kartodiagramu, stosuje barwy i szrafy,
sporz¹dza wykresy i diagramy.
3 – Uczeñ pos³uguje siê terminem azymut.
3) Mapa jako rysunek powierzchni Ziemi w pomniejszeniu
1 – Uczeñ wykonuje pomiar odleg³oœci na mapie, pos³uguje siê podzia³k¹ mapy,
pos³uguje siê definicj¹ skali mapy, przelicza skalê liczbow¹ na mianowan¹
(i odwrotnie), oblicza wymiary liniowe na mapie i w rzeczywistoœci za
pomoc¹ skali mapy, oblicza skalê mapy, znaj¹c wymiary na mapie i w rzeczywistoœci.
2 – Uczeñ konstruuje podzia³kê o okreœlonej skali, oblicza wymiary powierzchniowe na mapie i w rzeczywistoœci za pomoc¹ skali mapy.
3 – Uczeñ pos³uguje siê podzia³k¹ transwersaln¹.
4) Rysunek rzeŸby powierzchni Ziemi na mapie
1 – Uczeñ wymienia metody przedstawiania rzeŸby terenu na mapach, odró¿nia wysokoœæ wzglêdn¹ od bezwzglêdnej, oblicza wysokoœæ wzglêdn¹, odczytuje z mapy poziomicowej i hipsometrycznej wysokoœæ bezwzglêdn¹
oraz kierunek i wielkoœæ nachylenia stoku, rozró¿nia na mapie poziomicowej i hipsometrycznej formy wypuk³e i wklês³e, uzupe³nia rysunek poziomicowy o barwy hipsometryczne, wykreœla na rysunku poziomicowym linie szkieletowe.
2 – Uczeñ wymienia rodzaje poziomic, kreœli profil topograficzny, kreœli poziomice na podstawie sieci punktów wysokoœciowych.
3 – Uczeñ rozpoznaje rozmaite formy terenu przedstawione na mapach ró¿nymi metodami, oblicza za pomoc¹ mapy poziomicowej nachylenie stoku w
procentach i stopniach.
5) Siatka geograficzna jako podstawa orientacji na Ziemi
1 – Uczeñ wskazuje na globusie bieguny geograficzne, po³udniki, równole¿niki, zwrotniki, ko³a podbiegunowe oraz pó³kule, okreœla kierunki g³ówne
na globusie, lokalizuje obiekty punktowe i powierzchniowe na mapie, zna-
21
Pawe³ W³ad
j¹c ich wspó³rzêdne geograficzne, okreœla wspó³rzêdne geograficzne obiektów punktowych i powierzchniowych na globusie i mapie, oblicza rozci¹g³oœæ po³udnikow¹ i równole¿nikow¹ obiektów powierzchniowych w stopniach i kilometrach.
2 – Uczeñ pos³uguje siê definicj¹ szerokoœci i d³ugoœci geograficznej, wymienia przyk³ady zastosowañ wspó³rzêdnych geograficznych w praktyce.
T
6) Mapa rezultatem pomiarów Ziemi
1 – Uczeñ wymienia dowody Arystotelesa na kulistoœæ Ziemi, porównuje powierzchnie: kuli, elipsoidy ziemskiej i geoidy, podaje podstawowe wymiary
elipsoidy ziemskiej: obwód, œredni promieñ i œrednicê, promieñ równikowy
i biegunowy, powierzchniê, oblicza obwód Ziemi metod¹ Eratostenesa, wymienia metody pomiarów geodezyjnych, wymienia podstawowe przyrz¹dy
geodezyjne, wskazuje ich przeznaczenie, wymienia elementy sieci triangulacyjnej i niwelacyjnej, okreœla ich znaczenie w opracowaniu map.
2 – Uczeñ opisuje rozwój pogl¹dów na kszta³t i rozmiary Ziemi, wykonuje
prosty szkic terenu z co najmniej dwóch punktów obserwacyjnych.
3 – Uczeñ okreœla znaczenie zdjêæ lotniczych i satelitarnych, fotogrametrii
i teledetekcji w opracowaniu map.
7) Rodzaje odwzorowañ kartograficznych
1 – Uczeñ wymienia zalety i wady globusa z punktu widzenia jego zastosowañ w praktyce, odró¿nia siatkê kartograficzn¹ od geograficznej, odró¿nia
plan geodezyjny od mapy, opisuje zniekszta³cenia odwzorowawcze: k¹tów, powierzchni, odleg³oœci, odczytuje z mapy kierunki z wybranych punktów za pomoc¹ linii siatki kartograficznej, wymienia g³ówne rodzaje siatek
kartograficznych.
2 – Uczeñ wymienia zastosowania poszczególnych rodzajów siatek kartograficznych w praktyce.
3 – Uczeñ opisuje rozmieszczenie zniekszta³ceñ odwzorowawczych w ró¿nych
siatkach kartograficznych, dostrzega ograniczenia w wykonywaniu pomiarów na mapie, odró¿nia siatkê topograficzn¹ od kartograficznej.
8) Konstrukcja siatek kartograficznych
1 – Uczeñ wyjaœnia zasady konstrukcji g³ównych rodzajów siatek kartograficznych, opisuje uk³ad równole¿ników i po³udników w ró¿nych rodzajach
siatek kartograficznych, rozpoznaje najczêœciej stosowane siatki kartograficzne na podstawie uk³adu równole¿ników i po³udników.
2 – Uczeñ wykreœla najprostsze w konstrukcji siatki kartograficzne, np. siatkê
azymutaln¹ ortograficzn¹ w po³o¿eniu normalnym, siatkê walcow¹ Lamberta w po³o¿eniu normalnym lub siatkê pseudowalcow¹ Kirchhoffa.
22
T
P
9) Zastosowanie map w praktyce
1 – Uczeñ wyznacza najdogodniejsz¹ trasê podró¿y za pomoc¹ mapy samochodowej lub mapy sieci kolejowej.
2 – Uczeñ planuje wycieczkê turystyczn¹ za pomoc¹ map, planów i innej literatury Ÿród³owej.
3 – Uczeñ pos³uguje siê map¹ topograficzn¹ w terenie.
Ziemia we Wszechświecie
T
10) Obserwacja sklepienia niebieskiego
1 – Uczeñ wymienia metody wyznaczania kierunku pó³nocnego, pos³uguje
siê kompasem, wskazuje w terenie kierunki g³ówne i poœrednie z wybranych punktów, obserwuje zmiany kierunku i d³ugoœci cienia rzucanego
przez gnomon i ró¿ne przedmioty, wymienia zastosowania gnomonu,
wyznacza miejscowy po³udnik za pomoc¹ gnomonu, wyjaœnia przyczynê oddalania siê widnokrêgu w miarê wzrostu wysokoœci punktu obserwacji, pos³uguje siê terminami: sklepienie niebieskie, sfera niebieska,
zenit, widnokr¹g, horyzont, gwiazdozbiór, wskazuje na mapie nieba
gwiazdozbiory Wielkiej i Ma³ej NiedŸwiedzicy oraz Gwiazdê Polarn¹.
2 – Uczeñ wskazuje na mapie nieba wybrane gwiazdozbiory (zw³aszcza
gwiazdozbiory Zodiaku).
11) Kszta³t i budowa Wszechœwiata
1 – Uczeñ prezentuje wspó³czesny pogl¹d na powstanie i budowê Wszechœwiata, porównuje odleg³oœci we Wszechœwiecie, opisuje hierarchiczn¹
budowê Wszechœwiata, wyjaœnia terminy: mg³awica, galaktyka, gwiazda, planeta, satelita (ksiê¿yc), wymienia metody badania Wszechœwiata,
opisuje budowê galaktyki Drogi Mlecznej.
2 – Uczeñ wymienia nazwy przyrz¹dów s³u¿¹cych do badania Wszechœwiata,
objaœnia terminy: kwazar, pulsar, czarna dziura, porównuje rozmiary gwiazd.
3 – Uczeñ opisuje rozwój pogl¹dów na powstanie i budowê Wszechœwiata,
opisuje budowê S³oñca, opisuje ewolucjê gwiazd.
12) Ziemia jako cz¹stka Wszechœwiata
1 – Uczeñ opisuje po³o¿enie Ziemi w Uk³adzie S³onecznym, przedstawia najistotniejsze za³o¿enia teorii Ptolemeusza i Kopernika, opisuje budowê
Uk³adu S³onecznego, wymienia nazwy planet Uk³adu S³onecznego w
kolejnoœci wed³ug rozmiarów i odleg³oœci od S³oñca, opisuje cechy planet grupy ziemskiej i planet olbrzymich, wymienia dowody Arystotelesa
na kulistoœæ Ziemi, odró¿nia kulê, elipsoidê ziemsk¹ od geoidy, podaje
podstawowe wymiary elipsoidy ziemskiej: obwód, œredni promieñ i œred23
Pawe³ W³ad
nicê, promieñ równikowy i biegunowy, powierzchniê, rozpoznaje i wymienia w kolejnoœci fazy Ksiê¿yca, wyjaœnia terminy: planetoida, kometa, meteor, meteoryt.
2 – Uczeñ prezentuje wspó³czesne pogl¹dy na rozwój Uk³adu S³onecznego
i powstanie Ziemi, wyjaœnia powstawanie zaæmieñ S³oñca i Ksiê¿yca,
wyjaœnia powstawanie faz Ksiê¿yca, wykazuje zale¿noœæ miêdzy fazami
Ksiê¿yca oraz zaæmieniami S³oñca i Ksiê¿yca, opisuje cechy i zró¿nicowanie pola magnetycznego Ziemi, opisuje budowê magnetosfery Ziemi,
ocenia ochronne znaczenie magnetosfery dla ¿ycia na Ziemi, wyjaœnia
powstawanie zorzy polarnej.
3 – Uczeñ odró¿nia miesi¹c gwiazdowy od miesi¹ca synodycznego, wyjaœnia powstawanie si³ p³ywotwórczych, opisuje Ziemiê jako przyrodniczy
system otwarty.
13) Nastêpstwa ruchu obiegowego Ziemi
1 – Uczeñ porównuje widome drogi S³oñca na sklepieniu niebieskim w ci¹gu doby w ró¿nych porach roku, objaœnia terminy: ruch obiegowy, rok,
opisuje parametry ruchu obiegowego Ziemi, wskazuje na mapie nieba
widom¹ drogê S³oñca na tle gwiazdozbiorów w ci¹gu roku, wymienia
ró¿nice miêdzy rokiem przestêpnym i rokiem zwyk³ym, rozpoznaje lata
przestêpne na podstawie ich numeru kolejnego.
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ miêdzy widomym ruchem S³oñca na tle
gwiazdozbiorów i ruchem obiegowym Ziemi.
3 – Uczeñ opisuje zjawisko precesji osi Ziemi, wymienia w kolejnoœci
znaki Zodiaku, przyporz¹dkowuje znaki Zodiaku do odpowiednich
pór roku.
T
14) Zmiany oœwietlenia Ziemi w ci¹gu roku
1 – Uczeñ wymienia nazwy kalendarzowych i astronomicznych pór roku na
pó³kuli pó³nocnej i po³udniowej, wymienia ich daty graniczne, objaœnia
terminy: wysokoœæ górowania S³oñca, noc polarna i dzieñ polarny, wykonuje pomiar wysokoœci S³oñca nad horyzontem, opisuje oœwietlenie
Ziemi przez S³oñce w dniach równonocy i przesileñ, wyjaœnia przyczyny
zmian d³ugoœci dnia i nocy, oblicza wysokoœæ górowania S³oñca na ró¿nych szerokoœciach geograficznych w dniach równonocy i przesileñ,
opisuje poszczególne strefy oœwietlenia Ziemi przez S³oñce, opisuje przyk³ady wp³ywu zmian oœwietlenia Ziemi w ci¹gu roku na ¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka.
2 – Uczeñ odró¿nia rok zwrotnikowy od roku gwiazdowego, oblicza wysokoœæ S³oñca nad horyzontem za pomoc¹ gnomonu, objaœnia termin bia³a
noc, wskazuje na mapie obszary wystêpowania bia³ych nocy.
24
15) Nastêpstwa ruchu obrotowego Ziemi
1 – Uczeñ opisuje widom¹ drogê S³oñca na sklepieniu niebieskim w ci¹gu
doby w ró¿nych szerokoœciach geograficznych, objaœnia zjawiska wschodu i zachodu S³oñca, dnia i nocy, pos³uguje siê terminami: ruch obrotowy,
doba, górowanie, wymienia widome nastêpstwa ruchu obrotowego Ziemi,
opisuje dzia³anie si³ bezw³adnoœciowych: odœrodkowej i Coriolisa, wykazuje zale¿noœæ czasu miejscowego s³onecznego od d³ugoœci geograficznej.
2 – Uczeñ odró¿nia dobê gwiazdow¹ od doby s³onecznej, pos³uguje siê terminem do³owanie.
3 – Uczeñ odró¿nia czas prawdziwy s³oneczny od czasu œredniego s³onecznego, objaœnia zjawiska œwitu i zmierzchu cywilnego, ¿eglarskiego i astronomicznego.
16) Ró¿nice czasu na Ziemi
1 – Uczeñ oblicza ró¿nice czasu miejscowego s³onecznego na Ziemi miêdzy
zadanymi punktami za pomoc¹ d³ugoœci geograficznej, pos³uguje siê terminami: czas uniwersalny, strefowy, urzêdowy, zimowy, letni, opisuje
podzia³ Ziemi na strefy czasowe, wskazuje na mapie miêdzynarodow¹
liniê zmiany daty, okreœla czas lokalny za pomoc¹ mapy stref czasowych,
opisuje przyk³ady wp³ywu ró¿nic czasu na ¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka.
2 – Uczeñ oblicza czas miejscowy s³oneczny w zadanym punkcie, znaj¹c
d³ugoœæ geograficzn¹ i ró¿nicê czasu, przelicza czas miejscowy s³oneczny na czas uniwersalny i strefowy, okreœla datê po obu stronach miêdzynarodowej linii zmiany daty.
3 – Uczeñ oblicza czas miejscowy s³oneczny z uwzglêdnieniem przekraczania miêdzynarodowej linii zmiany daty.
P
17) Nastêpstwa ruchów Ziemi w Uk³adzie S³onecznym
Atmosfera
18) Budowa i sk³ad chemiczny atmosfery Ziemi
1 – Uczeñ wymienia g³ówne sk³adniki powietrza atmosferycznego, opisuje
zró¿nicowanie temperatury i ciœnienia powietrza w przekroju pionowym,
oblicza temperaturê powietrza na ró¿nych wysokoœciach, znaj¹c pionowy gradient termiczny, opisuje warstwy atmosfery i wymienia ró¿nice
miêdzy nimi, wyjaœnia znaczenie ozonosfery dla ¿ycia na Ziemi, wyjaœnia powstawanie „dziury ozonowej”, wymienia jej skutki.
2 – Uczeñ wyjaœnia pochodzenie atmosfery Ziemi, wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania temperatury powietrza w przekroju pionowym, ocenia ochronne znaczenie atmosfery dla ¿ycia na Ziemi.
25
Pawe³ W³ad
19) Obieg ciep³a w atmosferze Ziemi
1 – Uczeñ odczytuje z mapy izoterm temperaturê powietrza, opisuje za pomoc¹ mapy zró¿nicowanie temperatury powietrza na Ziemi, w Europie
i w Polsce, wyjaœnia przyczyny jej zró¿nicowania, wymienia nazwy przyrz¹dów s³u¿¹cych do pomiaru temperatury powietrza, oblicza œredni¹
dobow¹ temperaturê powietrza, oblicza amplitudê temperatury powietrza – dobow¹ i roczn¹, kreœli i analizuje wykresy zmian temperatury
powietrza, opisuje przyk³ady wp³ywu temperatury powietrza na ¿ycie
i dzia³alnoœæ cz³owieka.
2 – Uczeñ opisuje bilans energetyczny atmosfery Ziemi, wyjaœnia powstawanie efektu cieplarnianego, pos³uguje siê terminami: us³onecznienie, inwersja termiczna, przymrozek, wymienia skale termometryczne, przelicza stopnie Celsjusza na Kelwiny (i odwrotnie), wymienia nazwy przyrz¹dów s³u¿¹cych do pomiaru us³onecznienia i promieniowania s³onecznego.
3 – Uczeñ opisuje przemiany adiabatyczne w atmosferze, porównuje przemiany adiabatyczne w powietrzu suchym i wilgotnym.
20) Ciœnienie atmosferyczne i kr¹¿enie powietrza na Ziemi
1 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ ciœnienia atmosferycznego od temperatury powietrza, wymienia jednostki ciœnienia, wymienia nazwy przyrz¹dów s³u¿¹cych do pomiaru ciœnienia atmosferycznego oraz prêdkoœci i kierunków
wiatrów, odczytuje z mapy izobar ciœnienie atmosferyczne, opisuje rozmieszczenie uk³adów ciœnieñ oraz kr¹¿enie powietrza w skali planetarnej,
wyjaœnia powstawanie pasatów, wiatrów zachodnich i po³udniowo-wschodnich, wyjaœnia powstawanie monsunów, wskazuje na mapie obszary ich
wystêpowania, odró¿nia pr¹dy konwekcyjne (wstêpuj¹ce i zstêpuj¹ce) od
wiatrów, pos³uguje siê nazwami kierunków wiatrów.
2 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania ciœnienia atmosferycznego na
Ziemi, wyznacza kierunki wiatrów wzglêdem izobar w wy¿u i ni¿u atmosferycznym, przelicza jednostki ciœnienia: hektopaskale na milimetry
s³upa rtêci (i odwrotnie), wskazuje na mapie izobar rozmieszczenie sta³ych oraz sezonowych wy¿ów i ni¿ów atmosferycznych na Ziemi (ze
szczególnym uwzglêdnieniem Europy).
3 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny sezonowego przemieszczania siê uk³adów ciœnienia atmosferycznego w strefie miêdzyzwrotnikowej, opisuje jego
nastêpstwa.
21) Powstawanie wiatrów zmiennych
1 – Uczeñ wskazuje na mapie obszary wystêpowania wiatrów zmiennych:
bryzy, fenu, opisuje przyk³ady wp³ywu tych wiatrów na ¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka.
26
2 – Uczeñ wyjaœnia powstawanie wiatrów zmiennych: bryzy, fenu, wskazuje na mapie obszary wystêpowania cyklonów tropikalnych, opisuje przyk³ady ich wp³ywu na ¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka, pos³uguje siê skal¹
Beauforta.
3 – Uczeñ wyjaœnia powstawanie wiatrów zmiennych: wiatru górskiego i dolinnego, bory, opisuje warunki powstawania cyklonu tropikalnego, tr¹by
powietrznej.
22) Powstawanie i zró¿nicowanie opadów atmosferycznych na Ziemi
1 – Uczeñ pos³uguje siê terminami: wilgotnoœæ powietrza (bezwzglêdna), temperatura punktu rosy, kondensacja pary wodnej, j¹dro kondensacji, wymienia i rozpoznaje rodzaje opadów i osadów atmosferycznych, wyjaœnia powstawanie chmur oraz opadów i osadów atmosferycznych, opisuje za pomoc¹ mapy zró¿nicowanie opadów na Ziemi, w Europie i w Polsce, wyjaœnia przyczyny ich zró¿nicowania, wymienia nazwy przyrz¹dów s³u¿¹cych do pomiaru iloœci opadów, kreœli i analizuje wykresy zmian
opadów atmosferycznych w ci¹gu roku, opisuje przyk³ady wp³ywu opadów atmosferycznych na ¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka.
2 – Uczeñ prawid³owo stosuje terminy: prê¿noœæ pary wodnej (aktualna, maksymalna), wilgotnoœæ powietrza (wzglêdna), niedosyt wilgotnoœci, sublimacja, ocenia wielkoœæ zachmurzenia nieba, wymienia nazwy piêter
i rodzajów chmur.
3 – Uczeñ rozpoznaje podstawowe rodzaje chmur, opisuje warunki powstawania mgie³, wyjaœnia termin inwersja opadowa, cieñ opadowy.
23) Rodzaje mas powietrza i frontów atmosferycznych
1 – Uczeñ wymienia nazwy poszczególnych mas powietrza na Ziemi, opisuje ich cechy, wymienia i wskazuje na mapie fronty atmosferyczne na
Ziemi, odró¿nia front ciep³y od ch³odnego na podstawie budowy i zjawisk atmosferycznych, wymienia przewa¿aj¹ce kierunki wiatrów oraz
nazwy mas powietrza wystêpuj¹cych w Polsce, wyjaœnia wp³yw mas
powietrza na kszta³towanie siê pogody i klimatu w Polsce.
2 – Uczeñ opisuje sezonowe przemieszczanie siê mas powietrza i frontów
atmosferycznych, opisuje rozwój frontów atmosferycznych powi¹zanych
z uk³adem niskiego ciœnienia, opisuje budowê pionow¹ frontu ciep³ego
i ch³odnego, opisuje zjawiska im towarzysz¹ce, opisuje zjawisko okluzji.
3 – Uczeñ przewiduje nadejœcie frontu atmosferycznego na podstawie obserwacji zjawisk meteorologicznych.
T
24) Pogoda i jej przewidywanie
1 – Uczeñ objaœnia termin pogoda, wymienia sk³adniki meteorologiczne, wymienia nazwy i przeznaczenie poszczególnych przyrz¹dów meteorolo27
Pawe³ W³ad
gicznych, wymienia jednostki pomiaru poszczególnych sk³adników meteorologicznych, opisuje budowê klatki meteorologicznej i jej wyposa¿enie, opisuje wspó³czesne metody badañ pogody i zbierania danych
meteorologicznych, obserwuje i opisuje zjawiska meteorologiczne.
2 – Uczeñ odczytuje z mapy symbole synoptyczne, przewiduje pogodê na
podstawie danych synoptycznych, opisuje typy pogody w Polsce i ich
zmiany w ci¹gu roku.
3 – Uczeñ kreœli izotermy, izobary lub izohiety na podstawie sieci odpowiednich punktów pomiarowych, konstruuje wybrane elementy mapy synoptycznej, interpretuje meteorologiczne zdjêcia satelitarne.
25) Zró¿nicowanie klimatów na Ziemi
1 – Uczeñ odró¿nia klimat od pogody, wymienia czynniki geograficzne decyduj¹ce o klimacie okreœlonego obszaru w skali globalne, regionalnej
i lokalnej, odró¿nia cechy klimatów: wilgotnego od suchego oraz morskiego od kontynentalnego, wskazuje na mapie zasiêgi poszczególnych
stref, typów i odmian klimatu, opisuje piêtrowoœæ klimatyczn¹ w górach, opisuje po³o¿enie Polski wzglêdem stref klimatycznych i typów
klimatu, przewa¿aj¹cych wiatrów oraz mas powietrza, wymienia nazwy termicznych pór roku, prawid³owo stosuje termin okres wegetacyjny, opisuje zró¿nicowanie klimatyczne Polski, wymienia piêtra klimatyczne w górach Polski.
2 – Uczeñ opisuje cechy poszczególnych stref i typów klimatów na Ziemi,
opisuje cechy klimatów: monsunowego i górskiego, opisuje cechy klimatów lokalnych (np. w mieœcie, w kompleksie leœnym, nad jeziorem),
wyjaœnia przyczyny wzrostu kontynentalizmu klimatu Polski z zachodu
na wschód, wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania d³ugoœci okresu wegetacyjnego w Polsce.
3 – Uczeñ rozpoznaje typ klimatu na podstawie jego opisu lub wykresu zmian
temperatury powietrza i opadów atmosferycznych w ci¹gu roku.
P
26) Przegl¹d zjawisk klimatycznych na Ziemi
Wody
27) Obieg wody w przyrodzie Ziemi (EK)
1 – Uczeñ wymienia postaci wystêpowania wody na Ziemi, pos³uguje siê
terminem retencja, opisuje ma³y i du¿y obieg wody w przyrodzie, wymienia przyk³ady zastosowañ wody w gospodarce, wymienia Ÿród³a zaopatrzenia w wodê ludnoœci i ró¿nych dziedzin gospodarki, wymienia
przyk³ady zmian obiegu wody przez cz³owieka, wymienia funkcje sztucz28
nych zbiorników wodnych, wskazuje na mapie œwiata, Europy i Polski
wybrane sztuczne zbiorniki wodne (wybór zale¿y od nauczyciela), wymienia wady i zalety sztucznych zbiorników wodnych.
2 – Uczeñ wymienia sk³adniki bilansu wodnego, opisuje regionalne zró¿nicowanie bilansu wodnego, odnajduje na mapie œwiata, Europy i Polski
obszary nadmiarów i niedoborów wody, wymienia przyczyny niedoborów wody na niektórych obszarach Ziemi, uzasadnia koniecznoœæ racjonalnej gospodarki zasobami wodnymi, wymienia przyk³ady ochrony zasobów wodnych na œwiecie i w Polsce.
3 – Uczeñ oblicza bilans wodny dla okreœlonego dorzecza, odró¿nia bilans
wodny ujemny od dodatniego.
28) W³asnoœci wód podziemnych i rodzaje Ÿróde³
1 – Uczeñ opisuje poszczególne poziomy wód podziemnych, ocenia przydatnoœæ poszczególnych rodzajów wód podziemnych dla ludnoœci i ró¿nych dziedzin gospodarki.
2 – Uczeñ wyjaœnia pochodzenie wód podziemnych, wykazuje zale¿noœæ cech
wód podziemnych od budowy geologicznej, wyjaœnia powstawanie wód
artezyjskich, wskazuje na mapie obszary wystêpowania wód artezyjskich
na Ziemi (w tym równie¿ w Polsce), okreœla zastosowanie wód artezyjskich w gospodarce, wymienia rodzaje Ÿróde³, wymienia rodzaje Ÿróde³
mineralnych, wymienia przyk³ady Ÿróde³ krasowych, mineralnych i cieplic na œwiecie, w Europie i w Polsce.
3 – Uczeñ wymienia przyk³ady zastosowañ Ÿróde³ mineralnych i cieplic w
lecznictwie.
29) Zró¿nicowanie sieci rzecznej na Ziemi
1 – Uczeñ wyznacza dzia³y wodne na mapie sieci rzecznej, pos³uguje siê
terminami: dorzecze, zlewisko, dzia³ wodny, obszar bezodp³ywowy, odró¿nia rzekê g³ówn¹ od dop³ywu, odró¿nia rzekê stale prowadz¹c¹ wodê
od rzeki okresowej i epizodycznej, wskazuje na mapie obszary bezodp³ywowe oraz pozbawione rzek, wykazuje zale¿noœæ sieci rzecznej od
klimatu, wskazuje na mapie wybrane rzeki œwiata, Europy i Polski (wybór zale¿y od nauczyciela), podaje ich nazwy, wskazuje na mapie zlewiska i g³ówne dorzecza na poszczególnych kontynentach oraz na terytorium Polski, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, d³ugoœci
najd³u¿szych rzek œwiata, Europy i Polski.
2 – Uczeñ wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ sieci rzecznej od budowy geologicznej i rzeŸby terenu, opisuje asymetriê dorzeczy Wis³y i Odry, wyjaœnia jej przyczynê.
3 – Uczeñ wymienia na przyk³adach typy uk³adów sieci rzecznych.
29
Pawe³ W³ad
T
30) Wahania stanów wody rzek na Ziemi
1 – Uczeñ opisuje metody badañ hydrologicznych, odczytuje stan wody na
wodowskazie, wymienia rodzaje zasilania rzek, wyjaœnia przyczyny
zmiennoœci stanu wód w rzekach, wyjaœnia przyczyny powstawania wezbrañ i ni¿ówek, wskazuje na mapie Polski obszary zagro¿one skutkami
powodzi, wymienia sposoby ochrony przeciwpowodziowej, opisuje przyk³ady wp³ywu wezbrañ i ni¿ówek na ¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka.
2 – Uczeñ odró¿nia cechy wezbrañ rzek górskich od nizinnych, kreœli i analizuje wykresy zmian stanów wody lub przep³ywów rzek w ci¹gu roku,
wykazuje zale¿noœæ stanów wody i przep³ywów rzek od rodzaju zasilania i typu klimatu, wymienia typy ustrojów rzecznych, rozpoznaje ustrój
rzeczny wybranych rzek œwiata, Europy i Polski (wybór zale¿y od nauczyciela), porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, przep³ywy
najwiêkszych rzek œwiata.
3 – Uczeñ interpretuje wykresy zmian przep³ywów rzek w ci¹gu roku.
31) Jeziora i bagna oraz ich znaczenie w przyrodzie i gospodarce cz³owieka (EK)
1 – Uczeñ opisuje za pomoc¹ mapy rozmieszczenie jezior w Polsce, Europie
i na œwiecie, wskazuje na mapie i podaje nazwy najwiêkszych oraz najg³êbszych jezior w Polsce, Europie i na œwiecie (wybór zale¿y od nauczyciela), wyjaœnia przyczyny powstawania jezior, wymienia przyk³ady jezior z Polski i œwiata o ró¿nej genezie, wymienia sposoby zanikania
jezior, wymienia przyk³ady jezior okresowych i s³onych na œwiecie, wymienia rodzaje bagien i torfowisk, wymienia funkcje jezior i bagien w
przyrodzie i ró¿nych dziedzinach dzia³alnoœci cz³owieka.
2 – Uczeñ opisuje biologiczne typy jezior, opisuje typy roœlinnoœci wodnej,
wykazuje zale¿noœæ miêdzy ewolucj¹ jezior i warunkami klimatycznymi, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, powierzchnie i g³êbokoœci g³ównych jezior œwiata, Europy i Polski.
3 – Uczeñ wymienia na przyk³adach przyczyny przyspieszonego zanikania
jezior.
32) Formy wystêpowania lodu na Ziemi
1 – Uczeñ wymienia formy wystêpowania lodu na Ziemi, opisuje warunki
powstawania lodowców, wskazuje na mapie l¹dolody i g³ówne obszary
wystêpowania lodowców górskich, objaœnia termin granica wieloletniego œniegu, wymienia czynniki wp³ywaj¹ce na jej wysokoœæ n.p.m., opisuje zró¿nicowanie wysokoœci granicy wieloletniego œniegu w zale¿noœci od szerokoœci geograficznej, wymienia czêœci sk³adowe lodowca górskiego, odró¿nia l¹dolód od lodowca górskiego, objaœnia terminy: lodowiec szelfowy i bariera lodowa, wyjaœnia powstawanie gór lodowych,
30
podaje w porz¹dku chronologicznym nazwy wielkich zlodowaceñ czwartorzêdowych w Europie i w Polsce, wymienia przyk³ady wp³ywu lodu na
¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka, w szczególnoœci utrudnienia w ¿egludze
morskiej i œródl¹dowej, opisuje skutki zatorów lodowych.
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ miêdzy rozmieszczeniem lodowców i klimatem, wyjaœnia powstawanie lodu lodowcowego, opisuje ruch lodu lodowcowego, wskazuje na mapie zasiêg wystêpowania trwa³ej marz³oci, opisuje jej cechy, wskazuje na mapie zasiêg wystêpowania lodu sta³ego i p³ywaj¹cego na morzach, opisuje cechy l¹dolodu Antarktydy i Grenlandii.
3 – Uczeñ wymienia i rozpoznaje na ilustracji typy lodowców górskich, opisuje powstawanie i zanikanie pokrywy lodowej na jeziorach i na rzekach.
33) Sk³ad chemiczny oraz ruchy wód morskich i oceanicznych
1 – Uczeñ wskazuje na mapie cieœniny ³¹cz¹ce oceany i g³ówne morza, podaje ich nazwy, wskazuje na mapie wybrane morza i zatoki (wybór zale¿y od nauczyciela), podaje ich nazwy, wskazuje na mapie przyk³ady mórz
otwartych i zamkniêtych, wymienia g³ówne sk³adniki chemiczne wody
morskiej, oblicza zasolenie wody w promilach, odczytuje z mapy izohalin zasolenie wody, opisuje zró¿nicowanie pionowe i poziome temperatury wód oceanicznych, porównuje, korzystaj¹c z map i innych Ÿróde³
informacji, cechy wybranych mórz œwiata (z uwzglêdnieniem Morza
Ba³tyckiego).
2 – Uczeñ wyjaœnia powstawanie p³ywów morskich, opisuje cechy fal morskich, opisuje cechy tsunami, wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania pionowego i poziomego temperatury wód oceanicznych, opisuje kr¹¿enie wód
oceanicznych w skali planetarnej (pr¹dy powierzchniowe i g³êbinowe),
wyjaœnia na przyk³adach wp³yw pr¹dów morskich na klimat, wyjaœnia
wp³yw pr¹du morskiego El Nino na pogodê i klimat, a w konsekwencji
tak¿e na dzia³alnoœæ gospodarcz¹ cz³owieka.
3 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania temperatury oraz zasolenia
wody morskiej i oceanicznej, wykazuje zale¿noœæ miêdzy kierunkami
wiatrów i kierunkami pr¹dów morskich oraz dzia³aniem si³y Coriolisa,
wyjaœnia powstawanie sejszy.
P
34) Przegl¹d zjawisk zachodz¹cych w hydrosferze
Wnętrze Ziemi
35)
Sk³ad chemiczny i budowa wnêtrza Ziemi
1 – Uczeñ wymienia metody badañ wnêtrza Ziemi, wymienia g³ówne pierwiastki i minera³y buduj¹ce skorupê ziemsk¹, opisuje zmiany temperatury, ciœnienia i gêstoœci ze wzrostem g³êbokoœci, opisuje sk³ad chemiczny
31
Pawe³ W³ad
i w³asnoœci fizyczne poszczególnych warstw wnêtrza Ziemi, wymienia
powierzchnie nieci¹g³oœci we wnêtrzu Ziemi, odró¿nia budowê skorupy
kontynentalnej od oceanicznej.
2 – Uczeñ oblicza temperaturê w g³êbi skorupy ziemskiej, znaj¹c stopieñ
geotermiczny, wyjaœnia zjawisko izostazji, wymienia przyczyny ruchów
izostatycznych skorupy ziemskiej, wymienia przyk³ady wspó³czesnych
ruchów izostatycznych skorupy ziemskiej.
3 – Uczeñ opisuje rozwój pogl¹dów na budowê wnêtrza Ziemi.
36) Minera³y i ska³y jako budulce skorupy ziemskiej
1 – Uczeñ odró¿nia terminy: minera³ i ska³a, opisuje cechy fizyczne wybranych minera³ów i ska³, rozpoznaje ska³y: piaskowiec, zlepieniec, ³upek,
granit, bazalt, wapieñ, wêgiel brunatny i kamienny, sól kamienna, gips,
opisuje powstawanie wêgla brunatnego i kamiennego, wymienia g³ówne
rodzaje ska³, wymienia nazwy minera³ów i ska³ bêd¹cych surowcami
mineralnymi, wskazuje na mapie obszary wystêpowania najbardziej rozpowszechnionych ska³ (wybór zale¿y od nauczyciela), wymienia rodzaje
surowców mineralnych ze wzglêdu na pochodzenie, wymienia ich zastosowania w gospodarce.
2 – Uczeñ opisuje budowê podstawowych rodzajów ska³, pos³uguje siê terminami: sedymentacja, diageneza, metamorfizm, wyjaœnia powstawanie
ska³ osadowych, magmowych i przeobra¿onych, opisuje powstawanie
ska³ osadowych: okruchowych, pochodzenia organicznego i pochodzenia chemicznego, opisuje powstawanie ska³ magmowych: g³êbinowych,
¿y³owych i wylewnych, odró¿nia teksturê od struktury ska³y, rozpoznaje
ska³y: torf, gnejs, marmur, kwarcyt, rozpoznaje g³ówne minera³y granitu,
opisuje formy wystêpowania z³ó¿ mineralnych, w szczególnoœci soli kamiennej, ropy naftowej, gazu ziemnego.
3 – Uczeñ opisuje cykl ska³otwórczy, wymienia rodzaje ska³ magmowych
ze wzglêdu na odczyn, odczytuje z mapy stratygraficznej Polski rozmieszczenie ska³ ró¿nego wieku.
37) Ruchy p³yt skorupy ziemskiej
1 – Uczeñ wymienia rodzaje wzajemnych ruchów p³yt skorupy ziemskiej,
pos³uguje siê terminem ryft, wykazuje zale¿noœæ miêdzy ruchami p³yt
skorupy ziemskiej i rozmieszczeniem pasm górskich oraz grzbietów œródoceanicznych, wskazuje na mapie strefy rozprzestrzeniania i podsuwania siê p³yt skorupy ziemskiej.
2 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny wzajemnego przemieszczania siê p³yt skorupy ziemskiej.
3 – Uczeñ wymienia dowody istnienia wêdrówki kontynentów.
32
38) Nastêpstwa ruchów skorupy ziemskiej
1 – Uczeñ wymienia wewnêtrzne czynniki i procesy geologiczne, objaœnia
termin tektonika, odró¿nia ruchy l¹dotwórcze od górotwórczych, odró¿nia fa³dy od uskoków, wyjaœnia ich powstawanie, wyjaœnia powstawanie
zrêbów i zapadlisk tektonicznych, odró¿nia transgresjê od regresji morskiej, pos³uguje siê terminami: tarcza i platforma, wskazuje tarcze i platformy na mapie tektonicznej.
2 – Uczeñ wymienia czêœci sk³adowe fa³du i uskoku, pos³uguje siê terminem
p³aszczowina, opisuje rozwój geologiczny ziem polskich, uwzglêdniaj¹c
powstanie ska³ prekambryjskich, orogenezy, transgresje i regresje morskie, powstawanie z³ó¿ mineralnych, wskazuje na mapie g³ówne jednostki
tektoniczne na poszczególnych kontynentach oraz w Polsce.
3 – Uczeñ opisuje etapy powstawania gór fa³dowych i zrêbowych, pos³uguje
siê terminem geosynklina, wyjaœnia powstawanie tarcz i platform, wymienia rodzaje fa³dów i uskoków.
39) Dzia³alnoœæ wulkaniczna i jej nastêpstwa
1 – Uczeñ odró¿nia wulkany czynne od wygas³ych, opisuje budowê wulkanu, wymienia produkty wybuchu wulkanu, wskazuje na mapie i podaje
nazwy najbardziej znanych wulkanów na Ziemi (wybór zale¿y od nauczyciela).
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ miêdzy ruchami p³yt skorupy ziemskiej i rozmieszczeniem czynnych wulkanów, wykazuje zale¿noœæ miêdzy budow¹
wulkanu i przebiegiem jego erupcji, pos³uguje siê terminami: wulkan tarczowy, stratowulkan, kaldera, tuf, wyjaœnia termin intruzja, objaœnia dzia³anie gejzeru, wskazuje na mapie œwiata obszary wystêpowania gejzerów,
wymienia przyk³ady wykorzystania energii wnêtrza Ziemi w gospodarce.
3 – Uczeñ opisuje typy intruzji, przedstawia, korzystaj¹c z lektury uzupe³niaj¹cej, najs³ynniejsze wybuchy wulkanów i ich skutki, wymienia przyk³ady dawnej dzia³alnoœci wulkanicznej na obszarze Polski.
40) Trzêsienia ziemi a ¿ycie cz³owieka
1 – Uczeñ wyjaœnia pojêcie trzêsienia ziemi, odró¿nia hipocentrum (ognisko) od epicentrum trzêsienia ziemi, wskazuje na mapie œwiata obszary
sejsmiczne, pensejsmiczne i asejsmiczne, wyjaœnia termin sejsmograf.
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ miêdzy ruchami p³yt skorupy ziemskiej i trzêsieniami ziemi, wymienia skale opisuj¹ce trzêsienie ziemi, opisuje skalê
Richtera.
3 – Uczeñ przedstawia, korzystaj¹c z lektury uzupe³niaj¹cej, najs³ynniejsze
trzêsienia ziemi i ich skutki, wymienia sposoby ochrony przed skutkami
trzêsieñ ziemi, wyjaœnia powstawanie tsunami.
33
Pawe³ W³ad
Dzieje Ziemi
T
41) Przegl¹d dziejów geologicznych Ziemi
1 – Uczeñ odró¿nia wiek wzglêdny od wieku bezwzglêdnego, wymienia metody odtwarzania dziejów Ziemi, wymienia w kolejnoœci ery geologiczne i ruchy górotwórcze w dziejach Ziemi, objaœnia termin stratygrafia,
wskazuje na mapie tektonicznej œwiata, Europy i Polski górotwory, które
powsta³y w wyniku: ruchów górotwórczych hercyñskich, kaledoñskich,
alpejskich, opisuje g³ówne wydarzenia w rozwoju geologicznym Polski
na tle Europy, opisuje wybrany profil geologiczny w terenie (wybór zale¿y od nauczyciela).
2 – Uczeñ rozpoznaje okres geologiczny na podstawie jego opisu, analizuje
oraz interpretuje mapy i profile geologiczne.
3 – Uczeñ opisuje zmiany po³o¿enia kontynentów w dziejach Ziemi.
42) Rozwój œwiata organicznego Ziemi
1 – Uczeñ odczytuje z tabeli stratygraficznej informacje o rozwoju poszczególnych grup organizmów ¿ywych.
2 – Uczeñ wymienia przyk³ady organizmów wskaŸnikowych, ¿yj¹cych w poszczególnych erach i okresach geologicznych.
3 – Uczeñ rozpoznaje okres geologiczny na podstawie zestawu skamienia³oœci przewodnich.
P
43) Nastêpstwa zjawisk zachodz¹cych we wnêtrzu Ziemi
Rzeźba powierzchni Ziemi
44) Wielkie formy ukszta³towania powierzchni Ziemi
1 – Uczeñ rozró¿nia formy ukszta³towania pionowego i poziomego, wskazuje na mapie fizycznej kontynenty, g³ówne pó³wyspy, wyspy, archipelagi, oceany, morza, zatoki i cieœniny, podaje ich nazwy, pos³uguje siê terminem depresja, odró¿nia niziny od wy¿yn i gór, wskazuje na mapie hipsometrycznej oraz podaje nazwy najwiêkszych nizin i wy¿yn, wybranych pasm górskich oraz g³ównych pó³wyspów, wysp i archipelagów na
Ziemi, wskazuje na mapie batymetrycznej wielkie formy den morskich
i oceanicznych: szelfy, sk³ony kontynentalne, dna basenów morskich
i oceanicznych, ³uki wysp, grzbiety œródoceaniczne i rowy oceaniczne,
wskazuje na mapie i podaje nazwy najg³êbszych rowów oceanicznych na
Ziemi, opisuje przebieg granic miêdzy czêœciami œwiata, w szczególnoœci miêdzy Europ¹ i Azj¹, porównuje stosunki wysokoœciowe poszczególnych czêœci œwiata, opisuje cechy ukszta³towania powierzchni Polski.
34
2 – Uczeñ wskazuje na mapie hipsometrycznej oraz podaje nazwy najwy¿szych szczytów, wybranych kotlin i najg³êbszych depresji w poszczególnych czêœciach œwiata (wybór zale¿y od nauczyciela), wykazuje zale¿noœæ wielkich form rzeŸby od budowy skorupy ziemskiej na przyk³adach
ze œwiata, Europy i Polski.
3 – Uczeñ kreœli krzyw¹ hipsograficzn¹ wybranego obszaru lub profil topograficzny wzd³u¿ wybranej linii (wybór zale¿y od nauczyciela).
45) Wietrzenie – proces przygotowuj¹cy do przekszta³cania rzeŸby powierzchni Ziemi
1 – Uczeñ wymienia rodzaje wietrzenia, opisuje proces wietrzenia fizycznego pod wp³ywem zamrozu, wymienia przyk³ady wietrzenia chemicznego i biologicznego, pos³uguje siê terminem zwietrzelina.
2 – Uczeñ opisuje proces wietrzenia fizycznego pod wp³ywem nas³onecznienia, opisuje przyk³ady wietrzenia chemicznego.
3 – Uczeñ opisuje proces wietrzenia fizycznego pod wp³ywem krystalizacji
soli i wysychania ska³ ilastych, wykazuje zale¿noœæ intensywnoœci poszczególnych rodzajów wietrzenia od klimatu.
46) Rola grawitacji w rozwoju rzeŸby powierzchni Ziemi
1 – Uczeñ wymienia czynniki i procesy rzeŸbotwórcze, rozpoznaje na ilustracji: ¿leb, sto¿ek usypiskowy, piarg, prawid³owo stosuje terminy: denudacja, akumulacja.
2 – Uczeñ wymienia rodzaje ruchów masowych w obrêbie stoków m³odych
i dojrza³ych, pos³uguje siê terminami: obryw, osuwisko, sp³yw b³otny,
odró¿nia odpadanie od obrywania oraz osuwanie od spe³zywania, wyjaœnia powstawanie osuwisk, wymienia skutki odpadania i obrywania, osuwania i spe³zywania, wymienia zagro¿enia dla dzia³alnoœci cz³owieka
spowodowane osuwaniem, spe³zywaniem i sp³ywaniem.
3 – Uczeñ wymienia przyk³ady katastrof spowodowanych ruchami masowymi, wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ ruchów masowych od budowy
geologicznej, rzeŸby, klimatu i warunków wodnych.
T
47) RzeŸbotwórcza dzia³alnoœæ wiatru
1 – Uczeñ wskazuje na mapie i podaje nazwy najwiêkszych pustyñ na Ziemi, wymienia rodzaje pustyñ, opisuje warunki sprzyjaj¹ce dzia³alnoœci
rzeŸbotwórczej wiatru, wymienia przyk³ady niszcz¹cej i buduj¹cej dzia³alnoœci wiatru, wyjaœnia za pomoc¹ rysunku rozwój wydmy, wymienia
rodzaje wydm, wymienia przyk³ady wydm w okolicy miejsca swojego
zamieszkania, wskazuje na mapie Polski obszary wystêpowania wydm
ruchomych.
35
Pawe³ W³ad
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ kszta³tu wydm od klimatu, wymienia zagro¿enia dla dzia³alnoœci cz³owieka spowodowane deflacj¹, objaœnia powstawanie lessu, wskazuje na mapie Polski obszary wystêpowania lessu.
3 – Uczeñ opisuje skutki procesu wywiewania oraz niszczenia ska³ przez
piasek niesiony z wiatrem.
T
48) RzeŸbotwórcza dzia³alnoœæ wód deszczowych
1 – Uczeñ rozpoznaje less, pos³uguje siê terminami: sp³ukiwanie i erozja gleb,
opisuje budowê w¹wozu i parowu, wskazuje na mapie Polski obszary
wystêpowania w¹wozów i parowów, wymienia przyk³ady w¹wozów
i parowów w okolicy miejsca swojego zamieszkania.
2 – Uczeñ pos³uguje siê terminem sufozja, opisuje za pomoc¹ rysunku fazy
powstawania w¹wozów i parowów, wymienia zagro¿enia dla dzia³alnoœci cz³owieka spowodowane sufozj¹, sp³ukiwaniem i erozj¹ gleb.
3 – Uczeñ wyjaœnia powstawanie ¿³obków deszczowych i piramid ziemnych,
wykazuje zale¿noœæ rozwoju form erozji w¹wozowej od budowy geologicznej, szaty roœlinnej i niew³aœciwego u¿ytkowania ziemi.
T
49) RzeŸbotwórcza dzia³alnoœæ wód p³yn¹cych
1 – Uczeñ wymienia i opisuje sposoby dzia³ania wody p³yn¹cej: erozja, transport, akumulacja, pos³uguje siê terminem erozja, odró¿nia erozjê wg³êbn¹,
wsteczn¹ i boczn¹, porównuje cechy rzeki w biegu górnym, œrodkowym
i dolnym, wymienia przyk³ady form powsta³ych w wyniku erozji i akumulacji, odró¿nia dolinê wciosow¹ od p³askodennej, wskazuje na mapie
delty i ujœcia lejkowate, wskazuje na mapie i podaje nazwy najbardziej
znanych wodospadów na Ziemi.
2 – Uczeñ pos³uguje siê terminem baza erozyjna, wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania procesów rzeŸbotwórczych (erozji, akumulacji) na poszczególnych odcinkach rzeki, odró¿nia rzeki roztokowe od meandruj¹cych,
opisuje fazy rozwoju zakola rzecznego, wyjaœnia za pomoc¹ rysunku powstawanie starorzecza.
3 – Uczeñ odró¿nia szypoty od wodospadów, odró¿nia na rysunku bystrza
od plosa, oblicza przeciêtny spadek rzeki.
50) Rozwój dolin rzecznych
1 – Uczeñ pos³uguje siê terminami: terasa, koryto i ³o¿ysko rzeki, ³awica
i mielizna, prze³om i kanion, wymienia i rozpoznaje na ilustracji rodzaje
dolin rzecznych, odró¿nia terasê zalewow¹ od terasy nadzalewowej, wskazuje mo¿liwoœci ich zagospodarowania.
2 – Uczeñ opisuje powstawanie ró¿nych rodzajów prze³omów rzecznych, wyjaœnia powstawanie teras rzecznych.
36
T
51) RzeŸbotwórcza dzia³alnoœæ wód w ska³ach rozpuszczalnych
1 – Uczeñ wymienia ska³y rozpuszczalne przez wodê, pos³uguje siê terminem kras, odró¿nia formy krasu powierzchniowego i podziemnego, wyjaœnia powstawanie jaskiñ, wymienia i rozpoznaje sk³adniki szaty naciekowej w jaskiniach.
2 – Uczeñ wymienia etapy rozwoju form krasu powierzchniowego, wymienia formy jaskiñ pionowych i poziomych, wyjaœnia powstawanie kilku
poziomów jaskiniowych, wyjaœnia powstawanie szaty naciekowej w jaskiniach, odró¿nia wywierzysko od ponoru, wskazuje na mapie najbardziej znane na œwiecie, w Europie i w Polsce obszary krasowe (wybór
zale¿y od nauczyciela), podaje ich nazwy.
3 – Uczeñ wskazuje na mapie i podaje nazwy najd³u¿szych i najg³êbszych
jaskiñ œwiata, Europy i Polski.
52) RzeŸbotwórcza dzia³alnoœæ fal i pr¹dów morskich
1 – Uczeñ wymienia przyk³ady niszcz¹cej i buduj¹cej dzia³alnoœci fal i pr¹dów morskich, pos³uguje siê terminem abrazja, odró¿nia wybrze¿e strome od p³askiego, opisuje elementy wybrze¿a p³askiego i stromego, opisuje poszczególne czêœci sk³adowe wybrze¿a mierzejowo-zalewowego,
wymienia zagro¿enia dla dzia³alnoœci cz³owieka spowodowane rzeŸbotwórcz¹ dzia³alnoœci¹ fal i pr¹dów morskich.
2 – Uczeñ opisuje stadia rozwoju wybrze¿a, rozpoznaje i wskazuje na mapie
poszczególne typy wybrze¿y.
53) RzeŸbotwórcza dzia³alnoœæ œniegu i lodowców
1 – Uczeñ wymienia przyk³ady niszcz¹cej i buduj¹cej dzia³alnoœci lodowców, pos³uguje siê terminami: morena, wysoczyzna, rozpoznaje na ilustracji dolinê polodowcow¹, odró¿nia skutki dzia³alnoœci l¹dolodów i
lodowców górskich, wymienia w kolejnoœci chronologicznej polskie nazwy zlodowaceñ czwartorzêdowych, wskazuje na mapie geologicznej
zasiêgi zlodowaceñ czwartorzêdowych w Polsce, wymienia pozosta³oœci
zlodowaceñ czwartorzêdowych w Polsce.
2 – Uczeñ pos³uguje siê terminami: ¿³ób i cyrk lodowcowy, wymienia i odró¿nia rodzaje moren, odró¿nia rzeŸbê staroglacjaln¹ od m³odoglacjalnej, wyjaœnia powstawanie wyg³adów i rys lodowcowych, wymienia pozosta³oœci zlodowacenia Tatr i Karkonoszy.
3 – Uczeñ wyjaœnia pochodzenie drumlinów, opisuje dzia³alnoœæ rzeŸbotwórcz¹ lawin œnie¿nych.
54) RzeŸbotwórcza dzia³alnoœæ wód z topniej¹cego lodowca
1 – Uczeñ wymienia przyk³ady niszcz¹cej i buduj¹cej dzia³alnoœci wód polodowcowych, wyjaœnia za pomoc¹ rysunku powstawanie kot³ów i ry37
Pawe³ W³ad
nien podlodowcowych, oczek wytopiskowych, sandrów i pradolin, wskazuje na mapie Polski przyk³ady rynien jeziornych i pradolin, wymienia
œlady zlodowaceñ czwartorzêdowych w Polsce.
2 – Uczeñ opisuje etapy rozwoju Morza Ba³tyckiego.
3 – Uczeñ wyjaœnia powstawanie kemów i ozów.
55) Cykle rozwojowe rzeŸby powierzchni Ziemi
1 – Uczeñ wymienia fazy obiegu ska³ w przyrodzie Ziemi, opisuje stadia
rozwoju rzeŸby: m³odociane, dojrza³e, zgrzybia³e, opisuje przebieg odm³odzenia rzeŸby, wykrywa na przyk³adach zale¿noœæ rozwoju form rzeŸby od budowy geologicznej i klimatu, pos³uguje siê terminami: góry rusztowe, peneplena, ostaniec i twardziel.
2 – Uczeñ opisuje cechy osadów morskich, jeziornych, rzecznych, lodowcowych i eolicznych, opisuje cykle rozwoju rzeŸby na obszarach o budowie: p³ytowej, monoklinalnej, zrêbowej, fa³dowej, wulkanicznej, opisuje
cykl rozwoju rzeŸby: krasowej, opisuje stadia rozwoju linii brzegowej.
3 – Uczeñ opisuje cykle rozwoju rzeŸby: pustynnej, fluwialnej, glacjalnej
i peryglacjalnej, wymienia przyk³ady powierzchni zrównañ na wy¿ynach
i w górach Polski.
P
56) Przegl¹d form rzeŸby powierzchni Ziemi
1 – Uczeñ wymienia czynniki i procesy rzeŸbotwórcze – wewnêtrzne i zewnêtrzne, rozpoznaje poszczególne rodzaje form terenu, opisuje zró¿nicowanie rzeŸby powierzchni Polski.
2 – Uczeñ wymienia rodzaje form terenu ze wzglêdu na pochodzenie, wyjaœnia za pomoc¹ rysunku powstawanie poszczególnych form terenu, opisuje przyk³ady wp³ywu procesów rzeŸbotwórczych na ¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka.
Świat organizmów żywych
57) Zró¿nicowanie szaty roœlinnej na Ziemi
1 – Uczeñ pos³uguje siê terminem flora, wymienia przyk³ady przystosowania
siê roœlin do warunków œrodowiska przyrodniczego, rozpoznaje na ilustracjach i opisuje strefowe formacje roœlinne: las równikowy wilgotny, sawannê, pó³pustyniê, las twardolistny, step, tajgê, tundrê, objaœnia terminy:
makia, lasostep i lasotundra, opisuje przyk³ady astrefowych i œródstrefowych formacji roœlinnych, opisuje typy siedliskowe lasów w Polsce.
2 – Uczeñ odró¿nia endemit od reliktu, wymienia przyk³ady endemitów
i reliktów w Polsce, wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ szaty roœlinnej
38
od budowy geologicznej, klimatu, warunków wodnych i gleby, opisuje
nastêpuj¹ce formacje roœlinne: namorzyny, las galeriowy, las œwietlisty,
wrzosowisko, opisuje roœlinnoœæ wodn¹ i torfowiskow¹, objaœnia terminy: epifit, kserofit, sukulent, wyjaœnia przyczyny odrêbnoœci szaty roœlinnej niektórych regionów œwiata, w szczególnoœci Australii, analizuje,
korzystaj¹c z mapy fitogeograficznej Polski i Europy, zasiêgi wystêpowania wybranych gatunków drzew, wymienia i opisuje typy zbiorowisk
leœnych na ni¿u w Polsce.
3 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ zasiêgów wybranych gatunków drzew od klimatu (wybór zale¿y od nauczyciela), opisuje przyk³ady regionalnych
odmian g³ównych formacji roœlinnych Ziemi, charakteryzuje poszczególne regiony fitogeograficzne na Ziemi.
58) Zró¿nicowanie œwiata zwierzêcego na Ziemi
1 – Uczeñ pos³uguje siê terminem fauna, wymienia przyk³ady przystosowania siê zwierz¹t do warunków œrodowiska przyrodniczego, wymienia typowe gatunki zwierz¹t zwi¹zane z krajobrazami strefowymi: lasu równikowego wilgotnego, sawanny, pó³pustyni i pustyni, œródziemnomorskiego, lasów liœciastych i mieszanych strefy umiarkowanej, stepu, tajgi, tundry, pustyni arktycznej.
2 – Uczeñ wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ œwiata zwierzêcego od klimatu, warunków wodnych i szaty roœlinnej, wyjaœnia przyczyny odrêbnoœci œwiata zwierzêcego niektórych regionów œwiata, w szczególnoœci
Australii, wskazuje na mapie zoogeograficznej zasiêgi wystêpowania wybranych gatunków zwierz¹t, opisuje warunki ¿ycia w poszczególnych
strefach mórz i oceanów, objaœnia terminy: nekton, plankton, opisuje zró¿nicowanie zasobów ¿ywych mórz i oceanów.
3 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ zasiêgów wybranych gatunków zwierz¹t od
klimatu (wybór zale¿y od nauczyciela), charakteryzuje poszczególne regiony zoogeograficzne na Ziemi.
59) Piêtrowe zró¿nicowanie form ¿ycia w górach
1 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ szaty roœlinnej i œwiata roœlinnego od wysokoœci n.p.m., objaœnia termin dolna i górna granica lasów w górach, wymienia czynniki wp³ywaj¹ce na jej wysokoœæ n.p.m., opisuje zró¿nicowanie wysokoœci górnej granicy lasów w górach w zale¿noœci od szerokoœci geograficznej, wymienia kolejno, rozpoznaje na ilustracjach i opisuje poszczególne piêtra roœlinne w górach Polski.
2 – Uczeñ wymienia kolejno, rozpoznaje na ilustracjach i opisuje poszczególne piêtra roœlinne w górach œwiata.
3 – Uczeñ opisuje przyk³ady regionalnych odmian g³ównych piêter roœlinnych w górach œwiata.
39
Pawe³ W³ad
60) Przyrodnicze i gospodarcze funkcje lasów (EK, RG)
1 – Uczeñ wymienia funkcje lasów w przyrodzie i gospodarce, wymienia surowce leœne, wymienia przyk³ady ich zastosowañ w gospodarce, wskazuje
na mapie wielkie kompleksy leœne Polski, porównuje za pomoc¹ danych
statystycznych lesistoœæ Polski i innych krajów. Opisuje najbli¿szy las, strukturê wiekow¹ i gatunkow¹ jego drzewostanu oraz warunki siedliskowe.
2 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania lesistoœci w skali globalnej i
krajowej, ocenia wp³yw wielkich kompleksów leœnych na œrodowisko
przyrodnicze, uzasadnia koniecznoœæ racjonalnej gospodarki zasobami
leœnymi, wymienia zasady racjonalnej gospodarki zasobami leœnymi.
3 – Uczeñ ocenia stan zdrowotnoœci polskich lasów, wyjaœnia przyczyny degradacji polskich lasów. Ocenia stan zdrowotnoœci najbli¿szego lasu,
wskazuje Ÿród³a jego zagro¿eñ.
Gleby
T
61) Powstawanie i budowa warstwy glebowej
1 – Uczeñ wymienia czynniki rozwoju gleb, opisuje proces glebotwórczy,
opisuje wybrany profil glebowy w terenie (wybór zale¿y od nauczyciela), opisuje cechy poszczególnych poziomów profilu glebowego, wymienia genetyczne typy gleb na œwiecie i w Polsce, ocenia ich przydatnoœæ rolnicz¹.
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ w³asnoœci fizycznych i chemicznych gleby
od budowy geologicznej, klimatu, warunków wodnych, szaty roœlinnej,
opisuje warunki powstawania g³ównych typów gleb, opisuje budowê ich
profilu, opisuje w³asnoœci fizyczne i chemiczne g³ównych typów gleb.
62) Zró¿nicowanie gleb na Ziemi
1 – Uczeñ odró¿nia gleby strefowe od œródstrefowych i astrefowych, odró¿nia glebê brunatn¹ od bielicowej, opisuje za pomoc¹ mapy rozmieszczenie g³ównych typów gleb strefowych na œwiecie i w Polsce, przyporz¹dkowuje gleby strefowe do stref klimatycznych i roœlinnych, opisuje ogólne zró¿nicowanie gleb Polski, ocenia przydatnoœæ rolnicz¹ g³ównych typów gleb strefowych.
2 – Uczeñ opisuje za pomoc¹ mapy rozmieszczenie g³ównych typów gleb
astrefowych na œwiecie i w Polsce, przyporz¹dkowuje gleby astrefowe
do ska³ pod³o¿a i warunków wodnych, ocenia przydatnoœæ rolnicz¹ g³ównych typów gleb astrefowych.
3 – Uczeñ opisuje poszczególne klasy bonitacyjne gleb Polski, opisuje kompleksy przydatnoœci rolniczej gruntów ornych i u¿ytków zielonych stosowane w Polsce.
40
Środowisko przyrodnicze jako system
63) Œrodowisko przyrodnicze jako system wspó³zale¿nych elementów (EK)
1 – Uczeñ wymienia elementy œrodowiska przyrodniczego, wymienia geosfery, odnajduje przyk³ady zale¿noœci miêdzy poszczególnymi elementami
œrodowiska przyrodniczego, opisuje œrodowisko przyrodnicze jako system,
w którym zmiana jednego elementu poci¹ga za sob¹ reakcjê ca³oœci.
2 – Uczeñ wymienia elementy œrodowiska przyrodniczego: przewodnie i podporz¹dkowane, opisuje przyk³ady zmian w œrodowisku przyrodniczym:
cyklicznych, ewolucyjnych i katastrofalnych, wymienia fenologiczne pory
roku jako przyk³ad cyklicznych zmian w œrodowisku przyrodniczym, opisuje przyk³ady stanów równowagi w œrodowisku przyrodniczym, przewiduje konsekwencje zak³ócenia równowagi w œrodowisku przyrodniczym.
3 – Uczeñ obserwuje funkcjonowanie œrodowiska przyrodniczego, opisuje
funkcjonowanie wybranego fragmentu œrodowiska przyrodniczego,
uwzglêdniaj¹c: wymianê energii i materii z otoczeniem, mo¿liwoœci samoregulacji, kierunek ewolucji, zmiany cykliczne, mo¿liwe zmiany katastrofalne.
64) Typy œrodowiska przyrodniczego (EK)
1 – Uczeñ opisuje za pomoc¹ mapy strefowe zró¿nicowanie œrodowiska przyrodniczego, porównuje cechy œrodowiska przyrodniczego i formy gospodarowania w poszczególnych strefach krajobrazowych na Ziemi, opisuje po³o¿enie fizycznogeograficzne Polski w Europie, wymienia jego
konsekwencje.
2 – Uczeñ opisuje za pomoc¹ mapy przyk³ady astrefowego zró¿nicowania
œrodowiska przyrodniczego, opisuje g³ówne typy œrodowiska przyrodniczego Polski jako systemy sprzê¿onych elementów, opisuje zró¿nicowanie piêter krajobrazowych w górach œwiata i Polski, opisuje regionalne
zró¿nicowanie œrodowiska przyrodniczego Polski.
3 – Uczeñ sporz¹dza kompleksow¹ charakterystykê wybranego przez siebie
typu œrodowiska przyrodniczego z uwzglêdnieniem zale¿noœci miêdzy
jego elementami.
41
Pawe³ W³ad
Człowiek w środowisku przyrodniczym
65) Wp³yw œrodowiska przyrodniczego na ¿ycie i dzia³alnoœæ spo³eczeñstwa (EK)
1 – Uczeñ wymienia przyk³ady poœredniego i bezpoœredniego oddzia³ywania œrodowiska przyrodniczego na cz³owieka i jego dzia³alnoœæ, wymienia czynniki przyrodnicze sprzyjaj¹ce dzia³alnoœci cz³owieka oraz ograniczaj¹ce tê dzia³alnoœæ, wymienia przyk³ady wp³ywu klimatu oraz pogody na ¿ycie i dzia³alnoœæ cz³owieka, opisuje zmiany zale¿noœci miêdzy cz³owiekiem i jego œrodowiskiem przyrodniczym w trakcie rozwoju
cywilizacyjnego.
2 – Uczeñ opisuje rozwój pogl¹dów dotycz¹cych relacji cz³owiek – œrodowisko przyrodnicze, wymienia przyk³ady ró¿norodnoœci form gospodarowania w ró¿nych strefach i piêtrach krajobrazowych, przeprowadza
bonitacjê œrodowiska przyrodniczego dla okreœlonych potrzeb dzia³alnoœci cz³owieka.
3 – Uczeñ wskazuje mo¿liwoœci racjonalnego zagospodarowania wybranych
typów œrodowiska przyrodniczego Polski (wybór zale¿y od nauczyciela).
Społeczeństwo
66) Zró¿nicowanie rasowe ludnoœci œwiata
1 – Uczeñ wymienia rasy g³ówne i poœrednie, wymienia ich cechy antropologiczne, rozpoznaje na ilustracjach przedstawicieli poszczególnych ras
g³ównych, wskazuje na mapie œwiata rozmieszczenie ras g³ównych i poœrednich.
2 – Uczeñ wymienia regiony wystêpowania konfliktów rasowych, analizuje
przyczyny konfliktów rasowych.
3 – Uczeñ wymienia sposoby rozwi¹zywania konfliktów rasowych.
67) Zró¿nicowanie etniczne, jêzykowe i religijne ludnoœci œwiata (RG)
1 – Uczeñ wskazuje na mapie pañstwa o du¿ym udziale mniejszoœci narodowych, przyporz¹dkowuje wybrane jêzyki œwiata do odpowiednich grup
i rodzin jêzykowych (wybór zale¿y od nauczyciela), wyjaœnia termin jêzyk urzêdowy, wskazuje na mapie rozmieszczenie najbardziej liczebnych
jêzyków oraz wielkich religii œwiata, przyporz¹dkowuje jêzyk polski do
odpowiedniej grupy i rodziny jêzykowej, umieszcza religiê rzymskokatolick¹ wœród g³ównych religii europejskich, opisuje rozmieszczenie
42
mniejszoœci narodowych i religijnych w Polsce, wskazuje na mapie rozmieszczenie Polaków na œwiecie.
2 – Uczeñ opisuje naród jako wspólnotê terytorialn¹, jêzykow¹, kulturow¹,
religijn¹ i polityczn¹, wymienia jêzyki miêdzynarodowe, martwe i sztuczne, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, liczebnoœæ wielkich
religii œwiata, wymienia regiony wystêpowania konfliktów etnicznych
i religijnych, analizuje przyczyny konfliktów etnicznych i religijnych, porównuje liczebnoœæ mniejszoœci narodowych i religijnych w Polsce przed
drug¹ wojn¹ œwiatow¹ i obecnie, wyjaœnia przyczyny nierównomiernego
rozmieszczenia mniejszoœci narodowych i religijnych w Polsce.
3 – Uczeñ wymienia sposoby rozwi¹zywania konfliktów etnicznych i religijnych, wymienia formy autonomii politycznej i kulturalnej.
68) Ruch naturalny ludnoœci œwiata
1 – Uczeñ opisuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, zmiany liczby ludnoœci œwiata, kreœli wykres zmian liczby ludnoœci œwiata, oblicza wspó³czynniki: urodzeñ, zgonów i przyrostu naturalnego, wyjaœnia przyczyny
i wymienia skutki eksplozji demograficznej, porównuje strukturê demograficzn¹ spo³eczeñstw m³odych i starzej¹cych siê, opisuje za pomoc¹
mapy zró¿nicowanie przyrostu naturalnego na œwiecie, w Europie i w
Polsce, wykazuje na przyk³adach zwi¹zek miêdzy przyrostem naturalnym i popraw¹ stanu zdrowotnego ludnoœci.
2 – Uczeñ opisuje teoriê cyklu demograficznego, porównuje modele rodziny w ró¿nych regionach œwiata, wyjaœnia przyczyny zmian modelu rodziny na œwiecie i w Polsce, wymienia sposoby zahamowania eksplozji
demograficznej (np. w Chinach), porównuje straty biologiczne ludnoœci
krajów europejskich (w tym Polski) podczas drugiej wojny œwiatowej,
wyjaœnia przyczyny zmian stopy urodzeñ i zgonów, przyrostu naturalnego, struktury p³ci w Polsce po 1939 roku, interpretuje piramidê p³ci
i wieku, porównuje piramidy p³ci i wieku Polski i wybranych krajów
œwiata (wybór zale¿y od nauczyciela), wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania przyrostu naturalnego na œwiecie, w Europie i w Polsce.
3 – Uczeñ przewiduje skutki wysokiego i niskiego przyrostu naturalnego,
wymienia przyczyny zró¿nicowania d³ugoœci trwania ¿ycia na œwiecie.
69) Przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludnoœci œwiata
1 – Uczeñ oblicza gêstoœæ zaludnienia, wskazuje na mapie obszary koncentracji ludnoœci oraz obszary s³abo zaludnione i bezludne, wymienia bariery i atrakcje osadnicze, porównuje aktualn¹ liczbê ludnoœci i gêstoœæ
zaludnienia Polski z innymi krajami Europy i œwiata, wymienia na przyk³adach skutki przeludnienia obszarów wiejskich.
43
Pawe³ W³ad
2 – Uczeñ pos³uguje siê terminami: ekumena, subekumena, anekumena, wskazuje na mapie g³ówne anekumeny na Ziemi, wykazuje na przyk³adach
zale¿noœæ gêstoœci zaludnienia od œrodowiska przyrodniczego, czynników spo³ecznych i ekonomicznych, wymienia atrakcje i bariery osadnicze wystêpuj¹ce na terytorium Polski, wyjaœnia przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludnoœci œwiata, Europy i Polski, opisuje skutki w
œrodowisku przyrodniczym spowodowane przeludnieniem.
3 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludnoœci
w regionie swojego zamieszkania.
70) Praca Ÿród³em utrzymania ludnoœci
1 – Uczeñ wymienia g³ówne grupy spo³eczno-zawodowe ludnoœci, opisuje,
korzystaj¹c z danych statystycznych, zmiany struktury zatrudnienia ludnoœci oraz zró¿nicowanie stopy bezrobocia na œwiecie, w Europie i w
Polsce, pos³uguje siê terminami: aktywny zawodowo, bierny zawodowo,
bezrobotny, stopa bezrobocia, opisuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, zmiany struktury zatrudnienia ludnoœci Polski od okresu miêdzywojennego do dziœ, wyjaœnia na przyk³adach przyczyny i wymienia skutki bezdomnoœci oraz bezrobocia, oblicza stopê bezrobocia.
2 – Uczeñ wymienia przyczyny zmian struktury zatrudnienia ludnoœci, wykazuje zale¿noœæ struktury zatrudnienia od poziomu gospodarczego pañstwa, ocenia wp³yw zapóŸnieñ cywilizacyjnych niektórych pañstw œwiata (analfabetyzm, w³asnoœæ feudalna) na poziom rozwoju spo³eczno-ekonomicznego, analizuje przyczyny zmian struktury zatrudnienia ludnoœci
Polski od okresu miêdzywojennego do dziœ, wyjaœnia przyczyny dwuzawodowoœci i starzenia siê ludnoœci wsi w Polsce, wymienia negatywne
skutki niedoboru wykszta³conych pracowników, wymienia spo³eczne
skutki restrukturyzacji i modernizacji gospodarki.
3 – Uczeñ wymienia sposoby przeciwdzia³ania bezrobociu, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, poziom wykszta³cenia ludnoœci Polski i innych krajów, uzasadnia koniecznoœæ dostosowania kwalifikacji
zawodowych do zmieniaj¹cych siê potrzeb gospodarki.
71) Migracje ludnoœci œwiata
1 – Uczeñ pos³uguje siê terminami: migracja, emigracja, imigracja, repatriacja, deportacja, odró¿nia migracje od przemieszczeñ dobowych, wyjaœnia przyczyny migracji ludnoœci, wymienia skutki migracji ludnoœci,
wymienia przyk³ady wielkich migracji ludnoœci œwiata, Europy i Polski
– odbywaj¹cych siê wspó³czeœnie i w czasach historycznych, wyjaœnia
na przyk³adach przyczyny i wymienia skutki uchodŸstwa w skali miêdzynarodowej, wymienia sposoby pomocy uchodŸcom.
44
2 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny migracji ludnoœci ziem polskich, opisuje przyk³ady wp³ywu ruchów migracyjnych na rozmieszczenie ludnoœci, wymienia i wskazuje na mapie przyk³ady krajów emigracyjnych i imigracyjnych, wymienia korzyœci i negatywne skutki masowego nap³ywu imigrantów do najbogatszych krajów œwiata, wyjaœnia przyczyny ujemnego
salda migracji ludnoœci Polski, wymienia skutki tego zjawiska.
3 – Uczeñ porównuje cechy spo³eczeñstw krajów emigracyjnych i imigracyjnych, analizuje motywy migracji poszczególnych grup ludnoœci Polski.
Osadnictwo
72) Typy osadnictwa wiejskiego (RG)
1 – Uczeñ opisuje cechy osiedla wiejskiego, opisuje zatrudnienie ludnoœci wsi.
2 – Uczeñ wymienia i rozpoznaje na mapie topograficznej typy uk³adów przestrzennych wsi, wykazuje ich zale¿noœæ od uk³adów pól.
3 – Uczeñ rozpoznaje, korzystaj¹c z mapy topograficznej, typ uk³adu przestrzennego w³asnej miejscowoœci.
73) Struktura i funkcjonowanie miast œwiata (RG)
1 – Uczeñ odró¿nia miasto od wsi, porównuje strukturê zatrudnienia ludnoœci miasta i wsi, wymienia funkcje miast, wymienia na przyk³adach z
Polski, Europy i œwiata dawne i obecne czynniki rozwoju miast, wskazuje na mapie œwiata, Europy i Polski przyk³ady aglomeracji miejskich,
wyró¿nia spoœród nich konurbacje.
2 – Uczeñ opisuje na przyk³adach uk³ady urbanistyczne miast powsta³ych w
ró¿nych okresach historycznych, opisuje specyfikê wielkich miast amerykañskich, opisuje na przyk³adzie w³asnego lub najbli¿szego miasta jego
wewnêtrzn¹ strukturê funkcjonaln¹, opisuje strukturê wewnêtrzn¹ aglomeracji miejskiej (na przyk³ad Warszawy), opisuje rozwój aglomeracji
miejskich z uwzglêdnieniem zmian rozmieszczenia ludnoœci, okreœla rangê
miasta na podstawie liczby mieszkañców i zasiêgu oddzia³ywania jego
us³ug, opisuje hierarchiczny uk³ad sieci osadniczej Polski na tle podzia³u
administracyjnego (stolica – miasta wojewódzkie, miasta – krajowe oœrodki rozwoju, miasta powiatowe, pozosta³e miasta, wsie gminne, wsie so³eckie, pozosta³e miejscowoœci).
3 – Uczeñ opisuje rozwój sieci miast w dziejach Polski, wymienia na przyk³adach z Polski, Europy i œwiata przyrodnicze czynniki lokalizacji miast,
opisuje sieci miast w wybranych krajach œwiata, ocenia wybrany teren z
najbli¿szego otoczenia szko³y z punktu widzenia potrzeb rozwoju zabudowy miejskiej.
45
Pawe³ W³ad
74) Zró¿nicowanie procesów urbanizacyjnych na œwiecie
1 – Uczeñ wskazuje na mapie i podaje nazwy wielkich miast œwiata, opisuje,
korzystaj¹c z danych statystycznych, zmiany ludnoœci wielkich miast
œwiata, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych i mapy, odsetki
ludnoœci miejskiej w wybranych krajach œwiata (wybór zale¿y od nauczyciela), wyjaœnia przyczyny dojazdów do pracy, wyjaœnia przyczyny
migracji ludnoœci miêdzy miastem i wsi¹, opisuje, korzystaj¹c z danych
statystycznych, przebieg migracji ludnoœci miêdzy miastem i wsi¹ w
Polsce po drugiej wojnie œwiatowej.
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ poziomu urbanizacji od struktury zatrudnienia ludnoœci, opisuje, korzystaj¹c z danych statystycznych i mapy, zró¿nicowanie procesów urbanizacyjnych wed³ug czêœci œwiata, wymienia
przyk³ady „u³omnej urbanizacji”.
3 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny przerostu stolic niektórych pañstw (np. Argentyny, Austrii, Meksyku, Urugwaju, Wêgier).
75) Problemy wielkich miast i aglomeracji miejskich œwiata (EK, RG)
1 – Uczeñ wymienia pozytywne i negatywne skutki koncentracji ludnoœci w
miastach, porównuje cechy demograficzne ludnoœci miast i wsi, przewiduje skutki nadmiernej koncentracji ludnoœci w miastach.
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ korzyœci aglomeracji od wielkoœci miasta,
wyjaœnia na przyk³adach przyczyny zahamowania procesu migracji ludnoœci ze wsi do miast pod koniec XX w. w krajach wysoko zurbanizowanych, pos³uguje siê terminami: deglomeracja i dezurbanizacja, wymienia
przyk³ady przenoszenia stolic pañstw do nowo wybudowanych miast.
3 – Uczeñ planuje rozwój przestrzenny w³asnego lub najbli¿szego miasta, bior¹c pod uwagê uwarunkowania przyrodnicze, spo³eczne i ekonomiczne.
P
76) Cz³owiek zasiedla przestrzeñ geograficzn¹
Rolnictwo i wyżywienie ludności
77) Zró¿nicowanie przyrodniczych warunków produkcji rolnej na œwiecie
1 – Uczeñ wymienia i porównuje ze sob¹ sposoby zdobywania ¿ywnoœci przez
cz³owieka (zbieractwo, myœlistwo, pasterstwo, rybo³ówstwo, rolnictwo),
opisuje czynniki przyrodnicze sprzyjaj¹ce oraz ograniczaj¹ce produkcjê
roln¹, opisuje, korzystaj¹c z mapy, zró¿nicowanie przyrodniczych warunków produkcji rolnej na œwiecie.
2 – Uczeñ opisuje za pomoc¹ map zró¿nicowanie przyrodniczych warunków produkcji rolnej w wybranym kraju lub regionie œwiata, Europy
i Polski (wybór zale¿y od nauczyciela), w szczególnoœci: urozmaicenia
46
rzeŸby terenu, wysokoœci n.p.m., czasu trwania okresu wegetacyjnego,
czasu zalegania pokrywy œnie¿nej, sumy opadów, ¿yznoœci gleb, wskazuje na mapie œwiata g³ówne obszary nawadniane i odwadniane, wskazuje na mapie Polski g³ówne obszary zmeliorowane.
3 – Uczeñ wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ poziomu produkcji rolnej od
warunków przyrodniczych.
78) Zró¿nicowanie pozaprzyrodniczych warunków produkcji rolnej na œwiecie
1 – Uczeñ opisuje czynniki pozaprzyrodnicze sprzyjaj¹ce oraz ograniczaj¹ce produkcjê roln¹, wymienia formy w³asnoœci gospodarstw rolnych na
œwiecie, opisuje, korzystaj¹c z danych statystycznych lub mapy, zró¿nicowanie struktury u¿ytkowania ziemi oraz chemizacji i mechanizacji rolnictwa na œwiecie, opisuje regionalne zró¿nicowanie u¿ytkowania ziemi.
2 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania struktury u¿ytkowania ziemi,
opisuje za pomoc¹ map zró¿nicowanie pozaprzyrodniczych warunków
produkcji rolnej w wybranym kraju lub regionie œwiata, Europy i Polski
(wybór zale¿y od nauczyciela), ocenia na przyk³adach wp³yw struktury
w³asnoœciowej i obszarowej gospodarstw rolnych oraz chemizacji i mechanizacji rolnictwa na wielkoœæ produkcji rolnej, opisuje za pomoc¹ map
i danych statystycznych zró¿nicowanie struktury w³asnoœciowej i obszarowej gospodarstw rolnych na œwiecie i w Polsce, wyjaœnia przyczyny
ich zró¿nicowania, opisuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, zmiany u¿ytkowania ziemi na œwiecie i w Polsce, wymienia czynniki ograniczaj¹ce rozwój rolnictwa w Polsce: rozdrobnienie gospodarstw, rozproszenie gruntów nale¿¹cych do jednego w³aœciciela, opisuje wspó³czesne
przekszta³cenia w³asnoœciowe w polskim rolnictwie, ocenia rolê Agencji
W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa.
3 – Uczeñ wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ poziomu produkcji rolnej od
warunków pozaprzyrodniczych, wyjaœnia przyczyny niekorzystnej struktury agrarnej Polski.
79) G³ówne kierunki produkcji rolnej w wybranych pañstwach œwiata
1 – Uczeñ prawid³owo stosuje terminy: plony i zbiory roœlin uprawnych, oblicza plony roœlin uprawnych, odró¿nia gospodarkê intensywn¹ od ekstensywnej, towarow¹ od konsumpcyjnej, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych i mapy, wielkoœæ i strukturê produkcji roœlinnej oraz
zwierzêcej w wybranych pañstwach i regionach rolniczych œwiata, opisuje za pomoc¹ danych statystycznych zró¿nicowanie natê¿enia uprawy
wybranych roœlin oraz chowu wybranych zwierz¹t gospodarskich (wybór zale¿y od nauczyciela), wymienia przeznaczenie poszczególnych
roœlin uprawnych i zwierz¹t hodowlanych.
47
Pawe³ W³ad
2 – Uczeñ ocenia wymagania glebowo-klimatyczne i wodne wybranych roœlin
uprawnych (wybór zale¿y od nauczyciela), wskazuje ich zastosowania, ocenia wymagania paszowe i znaczenie niektórych zwierz¹t gospodarskich,
porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, wielkoœæ produkcji niektórych wyrobów pochodzenia zwierzêcego (mleka, miêsa, we³ny i innych) w
wybranych krajach œwiata, wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania natê¿enia
upraw wybranych roœlin oraz chowu wybranych zwierz¹t gospodarskich,
wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania produkcji mleka i miêsa.
3 – Uczeñ wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ rozmieszczenia upraw wybranych roœlin oraz rozmieszczenia chowu niektórych gatunków zwierz¹t gospodarskich od warunków przyrodniczych, wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania plonów g³ównych roœlin uprawnych.
80) Zró¿nicowanie poziomu wy¿ywienia ludnoœci œwiata (PZ, EK)
1 – Uczeñ porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, wielkoœæ produkcji rolnej na jednego mieszkañca w wybranych pañstwach i regionach œwiata,
opisuje zró¿nicowanie dobowych dawek po¿ywienia na jednego mieszkañca na œwiecie, wymienia zasady racjonalnego od¿ywiania siê, wymienia przyczyny g³odu i niedo¿ywienia na œwiecie, w szczególnoœci w Sahelu, Bangladeszu oraz innych krajach i regionach œwiata, objaœnia okreœlenie „zielona rewolucja”, dostrzega jej znaczenie dla pañstw s³abiej rozwiniêtych, porównuje za pomoc¹ danych statystycznych plony i zbiory g³ównych ziemiop³odów oraz produkcjê mleka i miêsa w Polsce i w innych
krajach, porównuje udzia³ rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego
i w zatrudnieniu w Polsce i w innych krajach, wymienia zagro¿enia wynikaj¹ce z intensyfikacji produkcji rolnej, uzasadnia potrzebê rozwoju gospodarstw ekologicznych i produkcji „zdrowej” ¿ywnoœci, uzasadnia koniecznoœæ zapewnienia rozwoju zrównowa¿onego w gospodarce rolnej.
2 – Uczeñ porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, powierzchniê u¿ytków rolnych z potrzebami ¿ywnoœciowymi ludnoœci œwiata, wykazuje zale¿noœæ poziomu wy¿ywienia ludnoœci od warunków produkcji rolnej, porównuje poziom przemys³owego przetworzenia artyku³ów ¿ywnoœciowych
w Polsce i w innych krajach, wyjaœnia przyczyny wysokich kosztów produkcji rolnej w Polsce.
3 – Uczeñ wymienia sposoby rozwi¹zywania problemów g³odu i niedo¿ywienia w niektórych regionach œwiata, przewiduje zmiany w rolnictwie
Polski spowodowane jej integracj¹ z Uni¹ Europejsk¹.
T
81) Przegl¹d g³ównych regionów rolniczych œwiata i Polski (EK, RG)
1 – Uczeñ wskazuje na mapie œwiata i Polski g³ówne regiony rolnicze œwiata, opisuje, korzystaj¹c z danych statystycznych i mapy, warunki przy-
48
rodnicze i pozaprzyrodnicze w poszczególnych regionach rolniczych
œwiata i Polski, wymienia g³ówne uprawy i zwierzêta hodowlane w poszczególnych regionach rolniczych, ocenia przyrodnicze i pozaprzyrodnicze warunki produkcji rolnej w regionie swojego zamieszkania.
2 – Uczeñ porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych i mapy, warunki
przyrodnicze i pozaprzyrodnicze w g³ównych regionach œwiata i Polski.
3 – Uczeñ sporz¹dza wykresy porównuj¹ce warunki i wielkoœæ produkcji rolnej w poszczególnych krajach i regionach rolniczych œwiata, ocenia przyrodnicze i pozaprzyrodnicze warunki produkcji rolnej oraz rynek zbytu
wybranego gospodarstwa rolnego w regionie swojego zamieszkania.
Procesy uprzemysłowienia
T
82) Dlaczego przemys³ rozmieszczony jest nierównomiernie? (EK, RG)
1 – Uczeñ porównuje cechy przemys³u i rolnictwa, wymienia g³ówne dzia³y
przemys³u, wymienia nazwy surowców i wyrobów poszczególnych dzia³ów przemys³u, wymienia na przyk³adach czynniki lokalizacji przemys³u: przyrodnicze, techniczno-ekonomiczne, spo³eczno-polityczne.
2 – Uczeñ wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ kosztów produkcji od lokalizacji przemys³u, wymienia czynniki lokalizacji wybranych g³ównych
zak³adów przemys³owych w Polsce (wybór zale¿y od nauczyciela).
3 – Uczeñ ocenia lokalizacjê wybranego zak³adu przemys³owego w okolicy
miejsca swojego zamieszkania, wymienia powi¹zania kooperacyjne oraz
okreœla rynek zbytu wybranego zak³adu przemys³owego w okolicy miejsca swojego zamieszkania.
83) Problemy pozyskiwania i wykorzystania energii na œwiecie i w Polsce (EK)
1 – Uczeñ wymienia przyk³ady zasobów odnawialnych, nieodnawialnych
i sta³ych, wyjaœnia przyczyny wzrostu zapotrzebowania na energiê, opisuje, korzystaj¹c z mapy i danych statystycznych, rozmieszczenie i wielkoœæ zasobów oraz wydobycie najpowszechniej stosowanych w gospodarce surowców mineralnych na œwiecie, w szczególnoœci surowców
energetycznych: wêgla kamiennego, brunatnego, ropy naftowej, gazu
ziemnego, uranu, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, strukturê produkcji energii elektrycznej wed³ug rodzajów elektrowni w wybranych krajach œwiata, wskazuje na mapie Polski wybrane elektrownie
cieplne i wodne (wybór zale¿y od nauczyciela), wymienia zalety i wady
elektrowni wodnych, wymienia wady i zalety elektrowni j¹drowych, opisuje œwiatowe tendencje w gospodarowaniu ró¿nymi Ÿród³ami energii.
2 – Uczeñ wymienia skutki eksploatacji, transportu i wykorzystania tradycyjnych surowców energetycznych, wyjaœnia przyczyny wyczer49
Pawe³ W³ad
pywania siê tradycyjnych Ÿróde³ energii, wymienia alternatywne Ÿród³a energii: wody p³yn¹ce, fale i p³ywy morskie, wiatr, energia geotermiczna, s³oneczna, wymienia mo¿liwoœci i ograniczenia w ich
wykorzystaniu, wymienia pozytywne i negatywne skutki wykorzystania energii j¹drowej, uzasadnia koniecznoœæ racjonalnej gospodarki surowcami energetycznymi i energi¹ oraz zapewnienia zrównowa¿onego rozwoju w gospodarce surowcowej, wymienia czynniki lokalizacji wybranych elektrowni w Polsce, uzasadnia przyczyny dominacji energetyki cieplnej w Polsce, uzasadnia koniecznoœæ oszczêdnoœci energii.
3 – Uczeñ ocenia mo¿liwoœci wykorzystania w Polsce alternatywnych
Ÿróde³ energii.
84) Problemy pozyskiwania i wykorzystania surowców przemys³owych (EK)
1 – Uczeñ wymienia przyk³ady surowców przemys³owych (w tym surowce mineralne, drewno, p³ody rolne), opisuje, korzystaj¹c z mapy i danych statystycznych, rozmieszczenie i wielkoœæ zasobów oraz wydobycie najpowszechniej stosowanych w gospodarce surowców mineralnych na œwiecie, wskazuje na mapie Polski z³o¿a oraz miejsca wydobycia najpowszechniej wykorzystywanych w gospodarce surowców mineralnych: energetycznych, metalicznych, chemicznych i skalnych,
wymienia nazwy surowców eksportowanych i importowanych przez
Polskê.
2 – Uczeñ porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, wielkoœæ wydobycia poszczególnych surowców mineralnych w wybranych krajach, analizuje zmiany wydobycia wybranych surowców mineralnych, uzasadnia
potrzebê racjonalnej gospodarki surowcami mineralnymi oraz zapewnienia rozwoju zrównowa¿onego w gospodarce surowcowej, przewiduje
skutki rabunkowej gospodarki zasobami naturalnymi.
3 – Uczeñ sporz¹dza wykresy zmian wydobycia wybranych surowców mineralnych, wyjaœnia przyczyny zmian wydobycia wybranych surowców
mineralnych.
85) Zmiany i obecne zró¿nicowanie produkcji przemys³owej œwiata i Polski
1 – Uczeñ opisuje rozwój poszczególnych ga³êzi przemys³u na tle rewolucji
naukowo-technicznych, wymienia przyk³ady najszybciej rozwijaj¹cych
siê ga³êzi przemys³u, wymienia cechy nowoczesnego przemys³u, opisuje
wp³yw przemys³u na rozwój spo³eczny i gospodarczy œwiata (fazy: przedindustrialna, industrialna i postindustrialna), porównuje, korzystaj¹c z
danych statystycznych, wielkoœæ produkcji wybranych wyrobów przemys³owych na œwiecie.
50
2 – Uczeñ wykazuje zale¿noœæ struktury ga³êziowej przemys³u od poziomu
rozwoju gospodarczego kraju, uzasadnia korzyœci wynikaj¹ce z rozwijania nowoczesnych ga³êzi przemys³u, opisuje na przyk³adach cechy nowoczesnego przemys³u (np. krajów Unii Europejski, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Japonii i innych „Tygrysów” Azji), opisuje zmiany struktury ga³êziowej i przestrzennej przemys³u na ziemiach obecnej Polski w
XX wieku.
3 – Uczeñ wyjaœnia przyczyny specjalizacji produkcji przemys³owej wybranych pañstw i regionów œwiata.
86) Przegl¹d g³ównych regionów i okrêgów przemys³owych œwiata i Polski
1 – Uczeñ prawid³owo stosuje terminy: region i okrêg przemys³owy, odró¿nia okrêg od oœrodka przemys³owego, wskazuje na mapie g³ówne okrêgi
przemys³owe Polski, wskazuje na mapie g³ówne okrêgi i regiony przemys³owe œwiata, opisuje, korzystaj¹c z map i danych statystycznych, bazê
surowcow¹ oraz specjalizacjê produkcji przemys³owej w poszczególnych
regionach i okrêgach przemys³owych œwiata, wymienia czynniki lokalizacji oraz opisuje strukturê produkcji wybranych okrêgów przemys³owych Polski.
2 – Uczeñ wymienia czynniki rozwoju poszczególnych regionów przemys³owych œwiata, wskazuje na mapie po³o¿enie wybranych g³ównych zak³adów przemys³owych Polski (wybór zale¿y od nauczyciela), wymienia g³ówne wyroby produkowane przez te zak³ady, wymienia korzyœci
i negatywne skutki koncentracji przemys³u.
3 – Uczeñ wymienia na przyk³adach rodzaje okrêgów przemys³owych Polski i œwiata.
87) Polski przemys³ w obliczu przemian ustrojowych i gospodarczych
1 – Uczeñ porównuje strukturê ga³êziow¹ przemys³u Polski z innymi krajami, porównuje poziom techniczny i technologiczny przemys³u Polski z
innymi krajami, uzasadnia potrzebê przekszta³cenia struktury w³asnoœciowej i ga³êziowej przemys³u, uzasadnia potrzebê rozwijania nowoczesnych ga³êzi przemys³u, wymienia przyk³ady sprywatyzowanych zak³adów przemys³owych.
2 – Uczeñ wymienia i opisuje drogi prywatyzacji przemys³u, uzasadnia koniecznoœæ podjêcia procedur dostosowawczych polskiego przemys³u do
wymagañ Unii Europejskiej.
3 – Uczeñ wymienia przyk³ady powi¹zañ kooperacyjnych, kapita³owych
i w³asnoœciowych przemys³u Polski z innymi krajami, wymienia korzyœci i przewiduje spo³eczno-ekonomiczne skutki przekszta³ceñ w³asnoœciowych i strukturalnych w przemyœle.
51
Pawe³ W³ad
Komunikacja
88) Zró¿nicowanie systemów komunikacyjnych œwiata
1 – Uczeñ wymienia rodzaje komunikacji, porównuje wady i zalety poszczególnych œrodków transportu, wymienia ich zastosowania, opisuje za pomoc¹ mapy zró¿nicowanie gêstoœci sieci kolejowej i drogowej na œwiecie, opisuje po³o¿enie Polski na tle wa¿nych szlaków komunikacji transkontynentalnej, wskazuje na mapie g³ówne drogi wodne Europy i Polski
– rzeki i kana³y, wskazuje na mapie Polski g³ówne ruroci¹gi naftowe,
gazowe i wodne, wskazuje na mapie g³ówne porty lotnicze œwiata, Europy i Polski, wskazuje na mapie g³ówne szlaki transportu lotniczego na
œwiecie, okreœla znaczenie lotnictwa w komunikacji krajowej i miêdzynarodowej, ocenia rolê ³¹cznoœci w ¿yciu i dzia³alnoœci cz³owieka, opisuje wp³yw ³¹cznoœci na przemiany spo³eczne na œwiecie i w Polsce.
2 – Uczeñ opisuje tendencje rozwoju transportu l¹dowego, wykazuje zale¿noœæ rozwoju gospodarczego od rozwoju ³¹cznoœci, wyjaœnia na przyk³adach przyczyny zró¿nicowania gêstoœci sieci komunikacyjnej, porównuje
znaczenie poszczególnych rodzajów transportu w Polsce z innymi krajami
Europy, wyjaœnia przyczyny zaniedbania œródl¹dowych dróg wodnych w
Polsce, dobiera œrodek transportu do rodzaju i przeznaczenia ³adunku.
3 – Uczeñ opisuje bariery transportowe, wymienia sposoby ich pokonywania.
89) Rozwój i znaczenie transportu kolejowego (EK)
1 – Uczeñ opisuje za pomoc¹ mapy aktualne zró¿nicowanie gêstoœci sieci
kolejowej na œwiecie, w Europie i w Polsce, wskazuje na mapie Polski
linie kolejowe o znaczeniu miêdzynarodowym, wymienia wady i zalety
transportu kolejowego, wymienia tendencje rozwoju kolejnictwa: elektryfikacja, rozbudowa wêz³ów, budowa linii szybkiej kolei w Europie
i Japonii, redukcja d³ugoœci sieci o odcinki nierentowne, pos³uguje siê
rozk³adem jazdy poci¹gów w planowaniu podró¿y, wyznacza najdogodniejsz¹ trasê podró¿y za pomoc¹ mapy sieci kolejowej, ocenia wp³yw
transportu kolejowego na œrodowisko przyrodnicze, uzasadnia twierdzenie, ¿e kolej jest „ekologicznym” œrodkiem transportem.
2 – Uczeñ opisuje rozwój sieci kolejowej na œwiecie, w Europie i w Polsce,
wyjaœnia przyczyny nierównomiernej gêstoœci sieci kolejowej na œwiecie, w Europie i w Polsce, planuje za pomoc¹ rozk³adu jazdy poci¹gów
podró¿ do wybranego miasta Polski, ocenia znaczenie sieci tramwajowej
i metra w funkcjonowaniu miast.
3 – Uczeñ porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, przewozy kolei
polskich i innych krajów, ocenia znaczenie kolei w¹skotorowych, zêbatych i linowych.
52
90) Rozwój i znaczenie transportu samochodowego (EK)
1 – Uczeñ wymienia rodzaje dróg samochodowych ze wzglêdu na nawierzchniê, wskazuje na mapie samochodowej Polski drogi miêdzynarodowe, opisuje za pomoc¹ mapy zró¿nicowanie gêstoœci sieci autostrad na œwiecie,
wskazuje na mapie Polski przebieg aktualnych i planowanych autostrad,
wyznacza najdogodniejsz¹ trasê podró¿y za pomoc¹ mapy samochodowej
ocenia wp³yw transportu samochodowego na œrodowisko przyrodnicze,
wymienia zagro¿enia œrodowiska wywo³ane przez transport samochodowy.
2 – Uczeñ opisuje rozwój sieci drogowej na œwiecie, w Europie i w Polsce, opisuje hierarchiczny uk³ad sieci drogowej Polski: drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych,
liczbê samochodów w Polsce i w innych krajach œwiata, wymienia korzyœci
i negatywne skutki ekologiczne eksploatacji autostrad, wyznacza warianty
tras podró¿y do wybranego miasta Polski za pomoc¹ mapy samochodowej.
3 – Uczeñ prezentuje projekty i opisuje etapy budowy autostrad w Polsce, analizuje natê¿enie ruchu na wybranych, znanych sobie odcinkach dróg samochodowych, proponuje sposoby rozwi¹zania problemów komunikacyjnych w swoim regionie (mieœcie).
Gospodarka morska
91) Gospodarcze wykorzystanie morza
1 – Uczeñ wskazuje na mapie g³ówne porty morskie œwiata, Europy i Polski,
wskazuje na mapie g³ówne szlaki transportu morskiego na œwiecie, wskazuje na mapie Polski porty rybackie, porównuje, korzystaj¹c z danych
statystycznych, flotê handlow¹ Polski z innymi krajami, wymienia rodzaje statków ¿eglugi morskiej.
2 – Uczeñ opisuje g³ówne konwencje i traktaty dotycz¹ce morza, opisuje
specjalizacjê polskich portów morskich, porównuje, korzystaj¹c z danych
statystycznych, przewozy floty handlowej Polski z innymi krajami, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, flotê ryback¹ oraz wielkoœæ po³owów Polski z innymi krajami, wskazuje na mapie œwiata obszary najwydajniejszych ³owisk, opisuje przyk³ady uprawy mórz.
3 – Uczeñ ocenia znaczenie polskiej strefy ekonomicznej na Ba³tyku.
Warunki życia ludności
92) Znaczenie us³ug w ¿yciu i gospodarce cz³owieka
1 – Uczeñ ocenia wp³yw us³ug na kszta³towanie siê warunków ¿ycia ludnoœci, wymienia rodzaje us³ug, opisuje dostêpnoœæ do us³ug jako czynnika
53
Pawe³ W³ad
wp³ywaj¹cego na warunki ¿ycia ludnoœci, wymienia przyk³ady us³ug o
ró¿nym zasiêgu oddzia³ywania, wymienia czynniki kszta³tuj¹ce sieæ
szkoln¹, opisuje rozmieszczenie szkó³, placówek ochrony zdrowia w
okolicy miejsca swojego zamieszkania, ocenia rolê us³ug finansowych w
funkcjonowaniu nowoczesnej gospodarki, wymienia wielkie miasta Europy i Polski – oœrodki nauki i kultury.
2 – Uczeñ wymienia przyk³ady us³ug o ró¿nym zasiêgu oddzia³ywania, wymienia czynniki lokalizacji szkó³ ró¿nego szczebla i placówek ochrony
zdrowia ró¿nego typu, opisuje rozmieszczenie szkó³ i placówek ochrony zdrowia we w³asnej okolicy.
3 – Uczeñ wskazuje na mapie wybrane oœrodki us³ug specjalistycznych
w Europie i w Polsce, w szczególnoœci uzdrowiska i oœrodki akademickie (wybór zale¿y od nauczyciela), ocenia znaczenie rynku lokalnego i regionalnego jako czynnika warunkuj¹cego rozmieszczenie
handlu i us³ug.
93) Nierównomierny rozwój spo³eczno-ekonomiczny œwiata
1 – Uczeñ wymienia wskaŸniki opisuj¹ce poziom ¿ycia ludnoœci (w tym
dochód narodowy i produkt krajowy brutto na jednego mieszkañca),
opisuje regionalne zró¿nicowanie poziomu rozwoju gospodarczego,
wymienia cechy pañstwa s³abo i wysoko rozwiniêtego, porównuje,
korzystaj¹c z danych statystycznych, dochód narodowy Polski z innymi krajami, porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, warunki ¿ycia ludnoœci Polski z innymi krajami, opisuje, korzystaj¹c z
danych statystycznych, zró¿nicowanie stanu zdrowotnego ludnoœci
w wybranych krajach œwiata, wymienia g³ówne choroby zagra¿aj¹ce
zdrowiu ludnoœci krajów wysoko i s³abo rozwiniêtych, opisuje, korzystaj¹c z danych statystycznych, regionalne zró¿nicowanie poziomu wynagrodzeñ w Polsce, ocenia jakoœæ ¿ycia w Polsce na tle innych krajów œwiata.
2 – Uczeñ analizuje i wyjaœnia z³o¿one przyczyny zró¿nicowania poziomu
gospodarczego pañstw œwiata, opisuje zró¿nicowanie tempa rozwoju
krajów s³abo rozwiniêtych, wymienia przyk³ady kontrastów w poziomie ¿ycia i gospodarowania na œwiecie, wymienia przyk³ady dysproporcji warunków ¿ycia ludnoœci Polski, wyjaœnia na przyk³adach przyczyny zró¿nicowania stanu zdrowotnego ludnoœci, opisuje, korzystaj¹c
z danych statystycznych, zró¿nicowanie warunków mieszkaniowych w
kraju – powierzchni i wyposa¿enia technicznego mieszkañ.
3 – Uczeñ przewiduje skutki dysproporcji w rozwoju gospodarczym œwiata.
P
94) Zró¿nicowanie form gospodarowania na œwiecie
54
Turystyka i wypoczynek
95) Zró¿nicowanie atrakcyjnoœci turystycznej Polski, Europy i œwiata
(UK, PZ, RG)
1 – Uczeñ objaœnia pojêcia: turystyka i rekreacja, opisuje turystykê jako
formê aktywnego spêdzania czasu wolnego, opisuje zasady zdrowego
stylu ¿ycia, przewiduje skutki nieprzestrzegania zasad zdrowego stylu
¿ycia, wymienia rodzaje walorów turystycznych, wskazuje na mapie
g³ówne regiony i oœrodki turystyczne œwiata, Europy i Polski, wymienia rodzaje zabytków, rozpoznaje style w architekturze, ocenia œrodowisko przyrodnicze z punktu widzenia turystyki i rekreacji, wymienia
najbardziej znane atrakcje turystyczne œwiata, Europy i Polski, wymienia najwa¿niejsze obiekty dziedzictwa kulturowego w Polsce.
2 – Uczeñ ocenia znaczenie turystyki w rozwoju spo³ecznym, gospodarczym i kulturowym Polski lub wybranego regionu œwiata, opisuje turystykê jako Ÿród³o dochodu ludnoœci, opisuje walory turystyczne wybranych regionów i oœrodków turystycznych œwiata, Europy i Polski
(wybór zale¿y od nauczyciela), porównuje, korzystaj¹c z danych statystycznych i mapy, zagospodarowanie turystyczne w ró¿nych regionach
Polski, opisuje zasady organizacji ochrony zabytków w Polsce, wymienia nazwy obiektów w Polsce wpisanych na Listê Œwiatowego Dziedzictwa UNESCO, wymienia przyk³ady tych obiektów na œwiecie.
3 – Uczeñ ocenia znaczenie turystyki w rozwoju intelektualnym i emocjonalnym cz³owieka, ocenia rolê sportu i turystyki w zapobieganiu rozprzestrzeniania siê „chorób cywilizacyjnych”, ocenia mo¿liwoœci rozwoju turystyki w regionie swojego zamieszkania.
Przemiany gospodarcze i polityczne w świecie
96) Polityczne, spo³eczne i gospodarcze nastêpstwa wielkich odkryæ geograficznych
1 – Uczeñ opisuje horyzont geograficzny europejczyków w staro¿ytnoœci i œredniowieczu, opisuje przebieg g³ównych wypraw odkrywczych
w XV i XVI wieku, wymienia konsekwencje wielkich odkryæ geograficznych.
2 – Uczeñ wymienia wyprawy podejmowane w staro¿ytnoœci i œredniowieczu, wyjaœnia przyczyny podejmowania wielkich wypraw odkrywczych
w XV i XVI wieku.
3 – Uczeñ wskazuje na mapie pierwsze zdobycze kolonialne Hiszpanii i Portugalii.
55
Pawe³ W³ad
97) Kolonializm i jego trwa³y œlad we wspó³czesnej strukturze politycznej
œwiata
1 – Uczeñ wymienia g³ówne wyprawy i odkrycia geograficzne od XVII do
XX wieku, wymienia skutki kolonializmu.
2 – Uczeñ odró¿nia koloniê od pañstwa niepodleg³ego, opisuje przebieg rozpadu kolonializmu na œwiecie, opisuje formowanie siê podzia³u politycznego Ameryki Anglosaskiej.
3 – Uczeñ wskazuje, korzystaj¹c z mapy, zdobycze kolonialne Holandii, Wielkiej Brytanii, Francji i innych krajów, przedstawia bilans zdobyczy kolonialnych poszczególnych krajów w XIX wieku.
98) Wspó³czesne przemiany polityczne œwiata
1 – Uczeñ wskazuje na mapie politycznej œwiata wybrane pañstwa œwiata
i ich stolice (wybór zale¿y od nauczyciela), wskazuje na mapie najwiêksze i najmniejsze pañstwa œwiata pod wzglêdem powierzchni i liczby
ludnoœci, odró¿nia ustroje polityczne i gospodarcze pañstw œwiata (autokratyczny i demokratyczny, socjalistyczny i liberalny), porównuje programy partii politycznych w Polsce i Europie (w tym socjalistycznych,
liberalnych, konserwatywnych, nacjonalistycznych, chrzeœcijañskich),
opisuje zró¿nicowanie regionalne preferencji politycznych wyborców w
Polsce, porównuje na przyk³adach systemy sprawowania w³adzy pañstwowej (monopartyjny, wielopartyjny, prezydencki), wskazuje na mapie przyk³ady obecnych terytoriów niesamodzielnych, wymienia formy
zale¿noœci miêdzy pañstwami, objaœnia termin neokolonializm, opisuje
zmiany podzia³ów politycznych po drugiej wojnie œwiatowej, opisuje
po³o¿enie geopolityczne Polski w Europie i na œwiecie.
2 – Uczeñ wykazuje na przyk³adach zale¿noœæ zjawisk politycznych od wydarzeñ spo³ecznych i gospodarczych, wskazuje na mapie nowe pañstwa
œwiata i ich stolice, wyjaœnia przyczyny i opisuje przebieg powstania
i rozpadu systemu pañstw socjalistycznych, opisuje na przyk³adach rozwój „m³odych demokracji” w Europie Œrodkowej i Wschodniej, wyjaœnia przyczyny zró¿nicowania regionalnego preferencji politycznych
wyborców w Polsce, wymienia g³ówne ugrupowania polityczne w najwa¿niejszych krajach Europy oraz w Polsce.
3 – Uczeñ objaœnia okreœlenie „zimna wojna”, wymienia jej skutki.
99) Wspó³czesne konflikty spo³eczne i polityczne oraz sposoby ich przezwyciê¿ania
1 – Uczeñ wymienia przyk³ady negatywnych zjawisk spo³ecznych, wymienia skutki tych zjawisk, wyjaœnia pojêcie wojny, wymienia straty spowodowane przez wojny, wyjaœnia na przyk³adach przyczyny wojen, przewi56
duje ich konsekwencje, wymienia przyk³ady aktualnych konfliktów zbrojnych na œwiecie i w Europie, wymienia organizacje polityczne i militarne s³u¿¹ce utrzymaniu pokoju na œwiecie (NATO).
2 – Uczeñ opisuje przyk³ady konfliktów zbrojnych na œwiecie po drugiej wojnie œwiatowej, porównuje rolê jednostki w spo³eczeñstwach: totalitarnym
i demokratycznym, wyjaœnia przyczyny terroryzmu, przestêpczoœci zorganizowanej, narkomanii, uzasadnia koniecznoœæ poszanowania wartoœci
etycznych i moralnych dla prawid³owego funkcjonowania spo³eczeñstwa.
3 – Uczeñ wymienia sposoby przezwyciê¿ania konfliktów politycznych, wymienia sposoby zapobiegania negatywnym zjawiskom spo³ecznym, wymienia sposoby zapobiegania wojnom, analizuje przyczyny oraz przewiduje konsekwencje spo³ecznych, gospodarczych i politycznych procesów zachodz¹cych we wspó³czesnym œwiecie, wyra¿a przekonanie, ¿e w
wojnie nie ma zwyciêzców – wszyscy s¹ przegrani.
100) Miêdzynarodowa wspó³praca gospodarcza (EU)
1 – Uczeñ odró¿nia terminy: eksport i import, wymienia przedmioty miêdzynarodowej wymiany handlowej – surowce, produkty, kapita³, si³a
robocza, us³ugi, transfer myœli, dokumentacji, np. zakup licencji, wymienia przyk³ady wp³ywu wspó³czesnych przemian gospodarczych w
œwiecie i w Polsce (modernizacji, restrukturyzacji, globalizacji) na rozwój spo³eczny, opisuje regionalne zró¿nicowanie handlu miêdzynarodowego, ocenia wp³yw inwestycji zagranicznych na rozwój spo³eczny
i gospodarczy, opisuje regionalne zró¿nicowanie inwestycji zagranicznych w Polsce i na œwiecie, wymienia waluty najbardziej licz¹cych siê
gospodarczo pañstw œwiata (wybór zale¿y od nauczyciela).
2 – Uczeñ wymienia korzyœci wynikaj¹ce z miêdzynarodowego podzia³u
pracy, porównuje udzia³ handlu zagranicznego w dochodzie narodowym Polski i innych krajów, opisuje strukturê towarow¹ importu i eksportu, opisuje kierunki polskiego importu i eksportu, jej zmiany w ostatnich latach, przedstawia bilans handlowy i p³atniczy Polski, uzasadnia
koniecznoœæ wzrostu konkurencyjnoœci polskich wyrobów na rynkach
zagranicznych.
3 – Uczeñ ocenia rolê handlu miêdzynarodowego w gospodarce kraju, ocenia rolê inwestycji kapita³u zagranicznego w gospodarce kraju, wyjaœnia zasady funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych, ocenia
ich rolê w rozwi¹zywaniu problemów spo³ecznych i ekonomicznych
kraju, ocenia znaczenie miêdzynarodowych organizacji finansuj¹cych:
Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Œwiatowego, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju w przekszta³ceniach politycznych i gospodarczych.
57
Pawe³ W³ad
101) Integracja polityczna pañstw œwiata (EU)
1 – Uczeñ uzasadnia koniecznoœæ miêdzynarodowej wspó³pracy spo³ecznej, gospodarczej, politycznej, wymienia jej korzyœci, wymienia formy
integracji miêdzynarodowej, wykazuje zale¿noœæ rozwoju miêdzynarodowych powi¹zañ gospodarczych od postêpu ekonomicznego, opisuje
rozwój g³ównych miêdzynarodowych ugrupowañ integracyjnych na
œwiecie i w Europie, wymienia cele tych ugrupowañ i pañstwa cz³onkowskie, okreœla rolê NATO w zachowaniu bezpieczeñstwa krajów
Europy i Polski, okreœla rolê ONZ w rozwi¹zywaniu problemów spo³ecznych (uchodŸcy) i ekonomicznych (g³ód) oraz w utrzymaniu pokoju œwiatowego, wymienia konsekwencje po³o¿enia Polski miêdzy Rosj¹
i Uni¹ Europejsk¹, Europ¹ Po³udniow¹ i Skandynawi¹.
2 – Uczeñ wymienia pozosta³e miêdzynarodowe ugrupowania integracyjne, wymienia pañstwa wchodz¹ce w ich sk³ad, wymienia g³ówne cele
tych ugrupowañ, wymienia przyk³ady izolacjonizmu spo³ecznego i pañstwowego, wyjaœnia przyczyny i opisuje skutki izolacjonizmu i ksenofobii, opisuje przyk³ady wspó³pracy miêdzynarodowej na szczeblu lokalnym i regionalnym: miast (gmin) „bliŸniaczych”, euroregionów,
wyjaœnia zasady funkcjonowania euroregionów, wskazuje na mapie
Polski przyk³ady euroregionów.
3 – Uczeñ, wymienia polityczne i gospodarcze korzyœci i zagro¿enia wynikaj¹ce z integracji miêdzynarodowej.
102) Unia Europejska jako wspólnota polityczna (EU)
1 – Uczeñ rozpoznaje symbole Unii Europejskiej, opisuje rozwój EWG i Unii
Europejskiej, wymienia nazwy krajów cz³onkowskich Unii Europejskiej,
wymienia poszczególne instytucje Unii Europejskiej, wyjaœnia zasady integracji gospodarczej i politycznej krajów Unii Europejskiej, wymienia
zasady jednolitego europejskiego rynku pracy, ocenia jego dostêpnoœæ dla
obywateli polskich, opisuje przyk³ady wspó³czesnych problemów spo³ecznych i gospodarczych w Unii Europejskiej i sposoby ich rozwi¹zywania.
2 – Uczeñ opisuje krótk¹ historiê traktatów, opisuje poszczególne instytucje
Unii Europejskiej, dostrzega bariery w integracji Polski i innych krajów
Europy Œrodkowej i Wschodniej z Uni¹ Europejsk¹, wymienia korzyœci
wynikaj¹ce z uczestnictwa krajów Europy Œrodkowej i Wschodniej w
strukturach europejskich, ocenia korzyœci i koszty integracji Polski ze
strukturami Europejskimi, opisuje proces integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹, w szczególnoœci dzia³ania i procesy legislacyjne, wymienia przyk³ady wspó³pracy polskich samorz¹dów z ich odpowiednikami z Unii
Europejskiej.
3 – Uczeñ opisuje cechy nowoczesnego pañstwa demokratycznego.
58
P
103) Wielkie regiony spo³eczno-ekonomiczne œwiata na tle podzia³u politycznego
1 – Uczeñ wskazuje na mapie i podaje nazwy wielkich regionów spo³eczno-politycznych Europy i œwiata, w szczególnoœci: Bliski Wschód, Daleki Wschód, Amerykê Anglosask¹, Amerykê £aciñsk¹, Czarn¹ Afrykê,
przyporz¹dkowuje pañstwa do odpowiednich regionów spo³eczno-ekonomicznych.
2 – Uczeñ opisuje cechy indywidualne poszczególnych regionów spo³eczno-ekonomicznych Europy i œwiata.
3 – Uczeñ odnajduje na przyk³adach zwi¹zki miêdzy zjawiskami spo³ecznymi, gospodarczymi i politycznymi.
Człowiek a środowisko
T
104) Zmiany w atmosferze spowodowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka (EK)
1 – Uczeñ wymienia Ÿród³a i rodzaje zanieczyszczeñ powietrza, wymienia
przyk³ady wp³ywu miast, przemys³u i transportu na stan zanieczyszczenia powietrza, wymienia przyk³ady przemys³owych zanieczyszczeñ
powietrza, wyjaœnia powstawanie kwaœnych opadów.
2 – Uczeñ wymienia negatywne skutki zanieczyszczenia atmosfery, wymienia sposoby ograniczenia zanieczyszczenia atmosfery, wyjaœnia powstawanie smogu, opisuje jego skutki, wyjaœnia powstawanie efektu cieplarnianego i „dziury ozonowej”, przewiduje skutki tych zjawisk.
3 – Uczeñ uzasadnia koniecznoœæ „globalnej ochrony” atmosfery.
T
105) Zmiany w hydrosferze spowodowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka (EK)
1 – Uczeñ wymienia pozytywne i negatywne skutki nawadniania i odwadniania jako ingerencji w naturalny obieg wody, wymienia funkcje sztucznych zbiorników wodnych, wymienia ich wady i zalety, wymienia Ÿród³a i rodzaje zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych,
wymienia przyk³ady wp³ywu miast, przemys³u, rolnictwa i transportu
wodnego na stan zanieczyszczenia wody, wymienia metody oczyszczania wody, wyjaœnia przyczyny znacznego zanieczyszczenia Morza Ba³tyckiego.
2 – Uczeñ uzasadnia potrzebê regulacji rzek, dostrzega pozytywne i negatywne skutki regulacji rzek, wymienia przyk³ady przywracania naturalnego biegu rzek, wyjaœnia powstawanie leja depresyjnego, wyjaœnia
przyczyny wyczerpywania siê zasobów wodnych, uzasadnia koniecznoœæ ochrony mórz, w szczególnoœci Morza Ba³tyckiego i Morza Œródziemnego.
59
Pawe³ W³ad
3 – Uczeñ przewiduje skutki zanieczyszczenia wód oraz ingerencji cz³owieka w naturalny obieg wody, wyjaœnia przyczyny i wymienia skutki
wybranych katastrof ekologicznych na morzach œwiata, jakie towarzysz¹
transportowi materia³ów toksycznych, w tym równie¿ ropy naftowej.
T
106) Zmiany w litosferze spowodowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka (EK)
1 – Uczeñ opisuje przyk³ady powstawania lub przyspieszenia procesów rzeŸbotwórczych w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka: kopalnie odkrywkowe,
zapadliska na obszarach górniczych, erozja gleb na obszarach wylesionych itp.
2 – Uczeñ opisuje metody zapobiegania niepo¿¹danym procesom rzeŸbotwórczym, m.in.: terasy rolne, orka wzd³u¿ poziomic itd., wymienia
zagro¿enia wynikaj¹ce ze sk³adowania œmieci.
3 – Uczeñ przewiduje skutki ingerencji cz³owieka w skorupê ziemsk¹.
T
107) Zmiany w biosferze i glebach spowodowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka (EK)
1 – Uczeñ wymienia przyk³ady z okolicy miejsca swojego zamieszkania
zmian w glebach, szacie roœlinnej i w œwiecie zwierz¹t spowodowane
dzia³alnoœci¹ cz³owieka, dostrzega ograniczonoœæ powierzchni nadaj¹cej siê do wykorzystania rolniczego, wyjaœnia przyczyny i wymienia
skutki degradacji gleb, wymienia skutki przyspieszonej erozji gleb,
wyjaœnia przyczyny ekspansji pustyñ na œwiecie.
2 – Uczeñ wymienia skutki wylesienia, opisuje zmiany flory – rozprzestrzenianie siê roœlinnoœci synantropijnej i kosmopolitycznej, wymieranie
gatunków rzadkich, wymienia przyk³ady negatywnego wp³ywu chemizacji rolnictwa na œrodowisko przyrodnicze, w szczególnoœci na zdrowie ludnoœci.
3 – Uczeñ wymienia przyk³ady wymieraj¹cych gatunków roœlin i zwierz¹t
oraz zanikaj¹cych ekosystemów.
108) Skutki ingerencji cz³owieka w jego naturalne œrodowisko (EK)
1 – Uczeñ odró¿nia krajobrazy: pierwotny, naturalny, kulturowy i zdewastowany, wymienia przyk³ady wp³ywu miêdzynarodowych powi¹zañ gospodarczych na degradacjê zasobów œrodowiska przyrodniczego w skali
œwiatowej, wymienia przyk³ady rabunkowej gospodarki zasobami œrodowiska przyrodniczego, wymienia skutki zmian w œrodowisku przyrodniczym wywo³ane przez rolnictwo, urbanizacjê, przemys³, transport, wymienia Ÿród³a i rodzaje zagro¿eñ œrodowiska przyrodniczego (w szczególnoœci Polski), wskazuje na mapie obszary ekologicznego zagro¿enia
w Polsce, wyjaœnia przyczyny znacznego zanieczyszczenia œrodowiska
przyrodniczego Polski, wymienia g³ówne zagro¿enia stanu zdrowotnego
ludnoœci wynikaj¹ce z zanieczyszczenia œrodowiska przyrodniczego.
60
2 – Uczeñ opisuje obieg zanieczyszczeñ w œrodowisku przyrodniczym, wymienia skutki zanieczyszczenia œrodowiska przyrodniczego, w szczególnoœci jego wp³yw na zdrowie cz³owieka, dostrzega ograniczenia w
u¿ytkowaniu rolniczym terenów po³o¿onych wzd³u¿ dróg o du¿ym natê¿eniu ruchu samochodowego, wymienia skutki rabunkowej eksploatacji zasobów przyrody, w szczególnoœci skutki niszczenia lasów równikowych, ocenia w³asny wp³yw na stan œrodowiska przyrodniczego, dostrzega bariery ekologiczne rozwoju przemys³u i urbanizacji, uzasadnia
koniecznoœæ wprowadzania „czystych” technologii produkcji przemys³owej, uzasadnia potrzebê rozwoju „rolnictwa ekologicznego”, wymienia Ÿród³a zagro¿eñ œrodowiska przyrodniczego w poszczególnych obszarach ekologicznego zagro¿enia w Polsce.
3 – Uczeñ wymienia przyk³ady synantropizacji œrodowiska przyrodniczego, wyjaœnia przyczyny i wymienia skutki wybranych katastrof ekologicznych na œwiecie, wymienia przyrodnicze, gospodarcze i spo³eczne
nastêpstwa przekszta³cenia œrodowiska przyrodniczego Polski.
109) Formy ochrony przyrody na œwiecie (EK, PZ)
1 – Uczeñ okreœla rolê w³asn¹ oraz rolê pañstwa w ochronie i kszta³towaniu œrodowiska przyrodniczego, wymienia elementy polityki ekologicznej pañstwa (dzia³ania prawne, organizacyjne, techniczne, ekonomiczne), wymienia formy ochrony przyrody w Polsce, odró¿nia rezerwat
przyrody od parku narodowego i parku krajobrazowego, wymienia rodzaje rezerwatów przyrody, wskazuje na mapie parki narodowe w Polsce oraz wybrane parki narodowe na œwiecie, wymienia osobliwoœci
poszczególnych parków narodowych Polski i wybranych parków narodowych œwiata (wybór zale¿y od nauczyciela), wymienia przyk³ady
gatunków roœlin i zwierz¹t prawnie chronionych w Polsce i na œwiecie,
wymienia zasady przebywania ludzi w parkach narodowych i rezerwatach, podejmuje dzia³ania na rzecz ochrony przyrody.
2 – Uczeñ uzasadnia potrzebê ochrony œrodowiska przyrodniczego jako warunku postêpu cywilizacyjnego, wymienia przyk³ady gatunków zwierz¹t i roœlin zagro¿onych wyginiêciem, wymienia Ÿród³a zagro¿eñ parków narodowych w Polsce, wskazuje na mapie przyk³ady parków narodowych wpisanych na Listê Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego
i Przyrodniczego UNESCO, wskazuje na mapie parki krajobrazowe na
obszarze w³asnego województwa, opisuje ich walory, wymienia okoliczne rezerwaty przyrody, wskazuje ich g³ówny cel ochrony.
3 – Uczeñ wymienia przyk³ady wspó³pracy miêdzynarodowej na rzecz
ochrony przyrody, wymienia polskie i miêdzynarodowe organizacje
ochrony przyrody.
61
Pawe³ W³ad
P
110) Koniecznoœæ racjonalnego gospodarowania zasobami œrodowiska przyrodniczego (EK, PZ)
1 – Uczeñ dostrzega wartoœæ œrodowiska przyrodniczego z punktu widzenia okreœlonych potrzeb spo³eczeñstwa, wymienia przyk³ady wspó³pracy miêdzynarodowej na rzecz zrównowa¿onego rozwoju, wymienia zasady racjonalnej gospodarki zasobami œrodowiska przyrodniczego, wymienia przyk³ady racjonalnej i rabunkowej gospodarki zasobami œrodowiska przyrodniczego, uzasadnia koniecznoœæ segregacji œmieci,
oszczêdnoœci energii i wody, uzasadnia koniecznoœæ rekultywacji obszarów zdegradowanych, wymienia jej przyk³ady.
2 – Uczeñ uzasadnia koniecznoœæ wspó³pracy miêdzynarodowej na rzecz
rozwoju zrównowa¿onego, uzasadnia koniecznoœæ racjonalnego gospodarowania zasobami œrodowiska przyrodniczego, uzasadnia potrzebê
ochrony gatunkowej rzadkich roœlin i zwierz¹t, ocenia wybrany teren w
okolicy szko³y z punktu widzenie potrzeb okreœlonych rodzajów dzia³alnoœci cz³owieka, w szczególnoœci: budownictwa, przemys³u, rolnictwa i transportu.
3 – Uczeñ przewiduje na przyk³adach skutki ingerencji cz³owieka w œrodowisko przyrodnicze, proponuje sposoby ochrony przed zanieczyszczeniami œrodowiska.
62
3. PROPOZYCJE METOD SPRAWDZANIA
I OCENY OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW
Aby na bie¿¹co kontrolowaæ realizacjê celów programu, nale¿y systematycznie
sprawdzaæ osi¹gniêcia uczniów. Sprawdzanie to pozwala na zebranie informacji,
niezbêdnych nauczycielowi w nieustannym dostosowywaniu swoich dzia³añ dydaktycznych do zmieniaj¹cych siê warunków, potrzeb i mo¿liwoœci rozwojowych
uczniów. Sprawdzanie osi¹gniêæ jest równie¿ czynnikiem motywuj¹cym ucznia
do systematycznej i efektywnej pracy, oddzia³uje na niego wychowawczo, pomaga mu w samodzielnym planowaniu swojego rozwoju, wskazuj¹c uzdolnienia
i wykrywaj¹c trudnoœci w nauce.
Sprawdzanie osi¹gniêæ uczniów obejmuje:
a) sprawdzanie pisemne;
b) sprawdzanie ustne;
c) sprawdzanie w sytuacjach praktycznych;
d) obserwacjê ucznia pracuj¹cego w grupie;
e) kontrolê zeszytów przedmiotowych.
Rezultatem sprawdzania osi¹gniêæ ucznia powinny byæ oceny bie¿¹ce, które
nastêpnie brane s¹ pod uwagê przy ocenianiu œródrocznym i koñcoworocznym
zgodnie ze szkolnym systemem oceniania.
3.1 PISEMNE SPRAWDZANIE OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW I ICH OCENA
W celu pisemnego sprawdzenia osi¹gniêæ uczniów nauczyciel opracowuje odpowiednie zestawy zadañ zwane sprawdzianami. Ka¿dy sprawdzian osi¹gniêæ powinien daæ wszechstronn¹ informacjê o osi¹gniêciach ucznia zarówno z ró¿nych poziomów (podstawowego, rozszerzonego i kompletnego), jak i odnosz¹cych siê do
ró¿nej treœci programu nauczania i kategorii taksonomicznych celów nauczania. Krótkie sprawdziany pisemne, trwaj¹ce 15–20 minut, dotycz¹ treœci z co najmniej trzech
ostatnich lekcji; sprawdziany d³u¿sze, przewidziane na ca³¹ jednostkê lekcyjn¹ –
obejmuj¹ treœci z jednego lub kilku dzia³ów programu. Procedura i warunki przeprowadzania sprawdzianów powinny byæ zgodne ze szkolnym systemem oceniania.
Ka¿de zadanie sprawdzianu odnosi siê do konkretnego osi¹gniêcia zapisanego w
programie nauczania, co objaœnione jest w planie sprawdzianu. Rozwi¹zanie zadania wymaga od ucznia wykonania pewnej liczby czynnoœci, które mo¿na opisaæ jako
cele operacyjne. Za ka¿d¹ wykonan¹ czynnoœæ uczeñ otrzymuje jeden punkt. W ten
sposób zadania bardziej z³o¿one, wymagaj¹ce wykonania wiêkszej liczby czynnoœci
63
Pawe³ W³ad
i zajmuj¹ce przez to uczniowi wiêcej czasu, maj¹ wiêksz¹ wagê i przypisana jest im
wiêksza liczba punktów.
Przyjmuje siê, ¿e oko³o 60% ogólnej liczby punktów sprawdzianu powinno przypadaæ na zadania z poziomu podstawowego, oko³o 30% – na zadania z poziomu rozszerzonego i oko³o 10% z poziomu kompletnego. Po podsumowaniu punktów zdobytych przez ucznia, przelicza siê je na oceny bie¿¹ce zgodnie ze szkolnym systemem
oceniania. Ocena zale¿y wy³¹cznie od sumy uzbieranych punktów, a nie od rozwi¹zania grupy zadañ z okreœlonego poziomu, np. podstawowego. Oznacza to, ¿e uczeñ
mo¿e otrzymaæ wysok¹ ocenê nawet wtedy, gdy nie rozwi¹za³ któregoœ zadania z poziomu podstawowego, ale wykaza³ siê umiejêtnoœci¹ rozwi¹zania zadañ z wy¿szych
poziomów. Przyk³ad przeliczania punktów na oceny bie¿¹ce podano w tabeli 3.
Tabela 3. Propozycja przeliczania punktów uzyskanych za sprawdzian na oceny bie¿¹ce1
Odsetek punktów uzyskanych przez ucznia
z ogólnej liczby punktów sprawdzianu
Ocena bieżąca
0 – 50,0
1 (niedostateczny)
50,1 – 60,0
2 (dopuszczający)
60,1 – 70,0
3 (dostateczny)
70,1 – 80,0
4 (dobry)
80,1 – 90,0
5 (bardzo dobry)
90,1 – 100,0
6 (celująca)
PRZYK£AD PISEMNEGO SPRAWDZIANU OSIAGNIÊÆ UCZNIÓW
Plan sprawdzianu z działów Mapa jako rysunek Ziemi i Ziemia we Wszechświecie
Waga (punkty)
Uczeń prawidłowo stosuje
terminy: galaktyka, geoida,
gwiazdozbiór, horyzont,
meteoryt, planetoida, ruch
obiegowy, ruch obrotowy,
satelita, zenit
Czynności ucznia wykonywane podczas
rozwiązywania zadań
Cel
I
Szczegółowe osiągnięcia
ucznia zapisane w
programie nauczania
Poziom
Numer
zadania
Objaœnienia: poziomy osi¹gniêæ: P – podstawowy, R – rozszerzony, K – kompletny; cele: A – zapamiêtanie wiadomoœci, B – zrozumienie wiadomoœci, C – stosowanie wiadomoœci w sytuacjach typowych.
Uczeń prawidłowo stosuje terminy: zenit, horyzont
P
B
1
Uczeń prawidłowo stosuje terminy: planetoida,
satelita
P
B
1
Uczeń prawidłowo stosuje terminy: galaktyka,
gwiazdozbiór
P
B
1
Uczeń prawidłowo stosuje terminy: doba
gwiazdowa, doba słoneczna
R
B
1
Uczeń prawidłowo stosuje terminy: geoida,
meteoryt
R
B
1
P,R
B
5
Razem
1
Z zastrze¿eniem, ¿e szkolny system oceniania przewiduje stosowanie ocen bie¿¹cych w postaci tradycyjnych
stopni od 1 (niedostateczny) do 6 (celuj¹cy).
64
IV
V
VI
Uczeń określa współrzędne
geograficzne obiektów
punktowych na mapie
Uczeń odczytuje z mapy
kierunki z wybranych
punktów za pomocą linii siatki
kartograficznej
Uczeń wykonuje pomiar
odległości na mapie,
przelicza skalę liczbową na
mianowaną, oblicza wymiary
liniowe w rzeczywistości za
pomocą skali mianowanej
Uczeń rozpoznaje lata
przestępne na podstawie ich
numeru kolejnego
Waga (punkty)
III
Uczeń odczytuje z mapy
poziomicowej wysokość
bezwzględną, oblicza
wysokość względną,
odczytuje z mapy
poziomicowej wielkość
nachylenia stoku, wykreśla
na rysunku poziomicowym
linie szkieletowe
Cel
II
ucznia zapisane w
programie nauczania
Poziom
Numer
zadania
Uczeń lokalizuje na rysunku poziomicowym
przełęcz
P
C
1
Uczeń wykreśla na rysunku poziomicowym osie
dolinne
P
C
1
Uczeń wykreśla na rysunku poziomicowym linie
grzbietowe
P
C
1
Uczeń odczytuje z mapy poziomicowej wielkość
nachylenia stoku
P
C
1
Uczeń odczytuje z mapy poziomicowej wysokość
bezwzględną
P
C
1
Uczeń oblicza wysokość względną
P
C
1
Razem
P
C
6
Uczeń rozpoznaje przy pomocy siatki
kartograficznej półkulę północną, południową
P
C
1
Uczeń rozpoznaje przy pomocy siatki
kartograficznej półkulę wschodnią, zachodnią
P
C
1
Uczeń określa przy pomocy siatki kartograficznej
szerokość geograficzną z dokładnością do 1°
P
C
1
Uczeń określa przy pomocy siatki kartograficznej
długość geograficzną z dokładnością do 1°
P
C
1
Razem
P
C
4
Uczeń odczytuje z mapy kierunek południowy z
bieguna północnego na półkuli przeciwnej
P
C
1
Uczeń odczytuje z mapy kierunek wschodni lub
zachodni z dowolnego punktu
P
C
1
Uczeń odczytuje z mapy kierunek północny z
dowolnego punktu do bieguna północnego na
półkuli przeciwnej
P
C
1
Uczeń odczytuje z mapy kierunek południowy z
bieguna północnego
P
C
1
Uczeń odczytuje z mapy kierunek wschodni lub
zachodni z dowolnego punktu na półkuli
przeciwnej
P
C
1
Uczeń odczytuje z mapy kierunek południowy lub
północny z dowolnego punktu
P
C
1
Razem
P
C
6
Uczeń wykonuje pomiar odległości na mapie (z
dokładnością do 1 mm)
P
C
1
Uczeń przelicza skalę liczbową na mianowaną
P
C
1
Uczeń oblicza odległość rzeczywistą za pomocą
skali mianowanej
P
C
1
Razem
P
C
3
Uczeń rozpoznaje rok przestępny wśród lat
wyrażonych pełnymi setkami
P
C
1
Uczeń rozpoznaje rok przestępny wśród lat
wyrażonych pozostałymi liczbami kolejnymi
P
C
1
Razem
P
C
2
65
ucznia zapisane w
programie nauczania
Poziom
Cel
Waga (punkty)
Numer
zadania
Pawe³ W³ad
VII
Uczeń opisuje oświetlenie
Ziemi przez Słońce w dniach
przesileń, wskazuje na mapie
obszary występowania
białych nocy
Uczeń na podstawie rysunku przedstawiającego
oświetlenie Ziemi przez Słońce w dniu przesilenia
rozpoznaje równoleżnik, na którym Słońce
znajduje się w zenicie
P
B
1
rozpoznaje datę
P
B
1
Uczeń na rysunku przedstawiającym oświetlenie
Ziemi przez Słońce w dniu przesilenia wskazuje
strefę, w której panuje dzień polarny
P
B
1
rozpoznaje równoleżnik, na którym występuje
biała noc
R
B
1
Razem
VIII
Uczeń przelicza czas
miejscowy słoneczny na czas
uniwersalny i strefowy
P, R
B
4
Uczeń oblicza różnicę długości geograficznych
między zadaną miejscowością i południkiem
środkowym strefy czasowej
R
C
1
Uczeń przelicza różnicę długości geograficznych
na różnicę czasu
P
C
1
Uczeń oblicza czas strefowy górowania Słońca w
danej miejscowości
R
C
1
Uczeń oblicza czas uniwersalny górowania Słońca
w danej miejscowości
R
C
1
P, R
C
4
Uczeń rozpoznaje na rysunku fazę Księżyca
R
C
1
Uczeń podaje fazę Księżyca, jaką będzie można
zaobserwować za tydzień
R
C
1
Uczeń podaje fazę Księżyca, jaką będzie można
zaobserwować za trzy tygodnie
R
C
1
Razem
R
C
3
Uczeń kreśli na podstawie sieci punktów
wysokościowych lub głębokościowych poziomicę
lub izobatę 10 m
R
C
1
lub izobatę 20 m
R
C
1
lub izobatę 30 m
R
C
1
lub izobatę 40 m
R
C
1
Razem
R
C
4
Uczeń oblicza za pomocą wzoru wysokość
górowania Słońca w zadanej miejscowości w dniu
przesilenia z dokładnością do 1’
P
C
2
Uczeń określa stronę nieba, po której góruje
Słońce w danej miejscowości
R
C
1
P, R
C
3
Razem
IX
X
XI
Uczeń rozpoznaje i wymienia
w kolejności fazy Księżyca
Uczeń kreśli poziomice na
podstawie sieci punktów
wysokościowych
Uczeń oblicza wysokość
górowania Słońca na różnych
szerokościach
geograficznych w dniach
przesileń
Razem
66
Uczeń oblicza czas
miejscowy słoneczny z
uwzględnieniem
przekraczania
międzynarodowej linii zmiany
daty
Waga (punkty)
XII
Cel
ucznia zapisane w
programie nauczania
Poziom
Numer
zadania
Uczeń oblicza różnicę długości geograficznych
między danymi miejscowościami w stopniach
P
C
1
Uczeń przelicza różnicę długości geograficznych
między danymi miejscowościami w stopniach na
różnicę czasu słonecznego w minutach
P
C
1
Uczeń przelicza różnicę czasu między danymi
miejscowościami w minutach na różnicę czasu w
godzinach i minutach
P
C
1
Uczeń oblicza czas miejscowy słoneczny w danej
miejscowości
R
C
1
Uczeń oblicza czas miejscowy słoneczny w danej
miejscowości po dodaniu czasu lotu samolotem
R
C
1
Uczeń określa datę po przeciwnej stronie
międzynarodowej linii zmiany daty
K
C
1
R–K
C
6
–
–
50
Razem
Razem
w tym: P – 33 pkt., R – 16, K – 1 oraz A – 0, B – 9, C – 41
WARUNKI ROZWI¥ZYWANIA ZADAÑ
a) Proponowany czas rozwi¹zywania wszystkich zadañ sprawdzianu – 40 minut
b) Podczas rozwi¹zywania zadañ uczeñ powinien korzystaæ z atlasu geograficznego.
c) Nauczyciel powinien pokazaæ na mapie œciennej wymienione w zadaniach
miejscowoœci, aby maksymalnie skróciæ czas ich poszukiwania przez uczniów.
d) Uczniowie mog¹ korzystaæ z kalkulatorów.
67
Pawe³ W³ad
GRUPA A
ZADANIE I (maks. 5 pkt)
Uzupe³nij zdania odpowiednimi terminami. Zestaw terminów do wyboru znajdziesz
poni¿ej.
1. Punkt na sferze niebieskiej po³o¿ony pionowo nad obserwatorem to
_________________.
2. Drobne cia³o niebieskie Uk³adu S³onecznego obiegaj¹ce S³oñce o rozmiarach siêgaj¹cych najwy¿ej oko³o 1000 km to ________________________.
3. Uk³ad miliardów gwiazd wraz z materi¹ miêdzygwiazdow¹ zgromadzonych
w przestrzeni kosmicznej, kr¹¿¹cych wokó³ wspólnego œrodka to _______
______________________.
4. Nieregularna bry³a o powierzchni odpowiadaj¹cej œredniemu poziomowi
mórz i oceanów przed³u¿onemu w wyobraŸni pod l¹dami to __________
____________________.
5. Okres czasu miêdzy kolejnymi górowaniami punktu równonocy wiosennej
to ________________________.
Terminy do wyboru (jest ich wiêcej ni¿ potrzeba):
DOBA GWIAZDOWA, DOBA S£ONECZNA, GALAKTYKA, GEOIDA, GWIAZDOZBIÓR, HORYZONT, METEORYT, PLANETOIDA, SATELITA, ZENIT
ZADANIE II (maks. 6 pkt)
Korzystaj¹c z rysunku, wykonaj nastêpuj¹ce polecenia.
1. Zaznacz na rysunku za pomoc¹ symboli:
a) )(
– prze³êcz
b) → – osie dolinne (z kierunkiem sp³ywu wody)
c) - - - - - – linie grzbietowe
2. Na mapie poziomicowej zaznaczono cztery drogi (podpisane literami A, B,
C i D), prowadz¹ce do punktu S, w którym znajduje siê schronisko. Która z
tych dróg jest najmniej stroma (podkreœl w³aœciw¹ odpowiedŸ)?
Droga1A
68
Droga1B
Droga1C
Droga1D
3. Na rysunku zaznaczono punkty M, N oraz punkt S, w którym znajduje siê
schronisko.
Uzupe³nij zdanie: wysokoœæ schroniska S wzglêdem punktu N wynosi
___________.
ZADANIE III (maks. 4 pkt)
Korzystaj¹c z mapy, okreœl szerokoœæ i d³ugoœæ geograficzn¹ Rzeszowa z dok³adnoœci¹ do 1 stopnia.
Uzupe³nij odpowiedŸ: Rzeszów le¿y na ______ szerokoœci geograficznej ________
__________ i ______ d³ugoœci geograficznej ____________.
ZADANIE IV (maks. 6 pkt)
Rysunek przedstawia fragment siatki po³udników i równole¿ników od strony bieguna pó³nocnego Ziemi. WyobraŸ sobie, ¿e mo¿esz poruszaæ siê wy³¹cznie po
liniach siatki geograficznej. W jakich kierunkach œwiata bêdziesz siê porusza³, id¹c
z punktu A do F przez kolejne punkty: B, C, A, D i E. W wolne miejsca pod rysunkiem wpisz odpowiednie kierunki œwiata.
69
Pawe³ W³ad
Z punktu A do punktu B poruszam siê na ________________________.
Z punktu B do punktu C poruszam siê na ________________________.
Z punktu C do punktu A poruszam siê na ________________________.
Z punktu A do punktu D poruszam siê na ________________________.
Z punktu D do punktu E poruszam siê na ________________________.
Z punktu E do punktu F poruszam siê na ________________________.
ZADANIE V (maks. 3 pkt)
Podczas sprzyjaj¹cej pogody z Wielkiej Sowy (1015 m n.p.m.), najwy¿szego szczytu
Gór Sowich, widoczny jest Œnie¿nik (1425 m n.p.m.), najwy¿szy szczyt polskiej
czêœci Sudetów Wschodnich. Korzystaj¹c z mapy, oblicz odleg³oœæ rzeczywist¹
miêdzy Wielk¹ Sow¹ i Œnie¿nikiem.
Skala mapy, na której wykonujê pomiar: ______________________________.
Odleg³oœæ miêdzy Wielk¹ Sow¹ i Œnie¿nikiem pomierzona na mapie wynosi
(dopuszczalny b³¹d pomiaru wynosi 1 mm) ___________________.
Zapisz obliczenia matematyczne. Miejsce na zapisanie obliczeñ:
_________________________________________________________________________
Uzupe³nij odpowiedŸ: odleg³oœæ rzeczywista miêdzy Wielk¹ Sow¹ i Œnie¿nikiem
wynosi ___________.
70
ZADANIE VI (maks. 2 pkt)
Podkreœl dwie daty oznaczaj¹ce lata przestêpne
1600
2100
1800
2200
1975
1980
1986
1994
ZADANIE VII (maks. 4 pkt)
Na którym z równole¿ników w sytuacji przedstawionej na rysunku, S³oñce znajduje siê w zenicie (otocz obwódk¹ w³aœciwe oznaczenie)?
23°27¢N
23°27¢S
66°33¢N
66°33¢S
0°00¢
Rysunek przedstawia oœwietlenie Ziemi w dniu (otocz obwódk¹ w³aœciw¹ datê):
22iVI
21iIII
23iIX
22iXII
21iIV
Oznacz ten równole¿nik na rysunku grubsz¹ lini¹.
Zaznacz strza³k¹strefê, w której panuje dzieñ polarny.
Na którym z równole¿ników w sytuacji przedstawionej na rysunku wystêpuje bia³a noc (otocz obwódk¹ w³aœciwe oznaczenie)?
90°00¢N
90°00¢S
60°00¢N
60°00¢S
0°00¢
ZADANIE VIII (maks. 4 pkt)
O której godzinie i minucie czasu strefowego (œrodkowoeuropejskiego) oraz uniwersalnego góruje S³oñce w Go³dapi (54°18¢N, 22°15¢E)?
Obowi¹zuje zapisywanie obliczeñ matematycznych. Miejsce na obliczenia:
______________________________________________________________
71
Pawe³ W³ad
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Uzupe³nij odpowiedŸ: S³oñce góruje w Go³dapi o _________________ czasu strefowego i o ____________________ czasu uniwersalnego.
ZADANIE IX (maks. 3 pkt)
Uzupe³nij zdania, wpisuj¹c odpowiednie nazwy faz Ksiê¿yca.
Ksiê¿yc przedstawiony na rysunku znajduje siê w ______________________.
Za tydzieñ Ksiê¿yc bêdzie znajdowa³ siê w ___________________________.
Za trzy tygodnie Ksiê¿yc bêdzie znajdowa³ siê w _______________________.
ZADANIE X (maks. 4 pkt)
Rysunek przedstawia niewielk¹ wyspê. Zaznaczono na nim sieæ punktów z podan¹
wysokoœci¹ w metrach nad poziomem morza. Wykreœl na tym rysunku poziomice
co 10 m n.p.m.
72
ZADANIE XI (maks. 3 pkt)
Oblicz, na jakiej wysokoœci i po której stronie nieba góruje S³oñce w Brasílii
(15°47¢S, 47°55¢W) – stolicy Brazylii w dniu przesilenia letniego (22 czerwca).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Uzupe³nij odpowiedŸ: wysokoœæ górowania S³oñca w dniu równonocy wiosennej
w Brasílii wynosi __________. S³oñce góruje wtedy po _______________ stronie
nieba.
ZADANIE XII (maks. 6 pkt)
Z lotniska w Limie (77°W) w dniu 1 maja o godzinie 20h00m czasu miejscowego
s³onecznego wystartowa³ samolot i po 12 godzinach lotu nad Oceanem Spokojnym wyl¹dowa³ w Sydney (151°E). Okreœl datê oraz czas miejscowy s³oneczny w
Sydney w chwili l¹dowania samolotu.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Uzupe³nij odpowiedŸ: w chwili l¹dowania samolotu w Sydney by³a data
___________ i godzina _________________ czasu miejscowego s³onecznego.
Razem maks. 50 pkt
73
Pawe³ W³ad
GRUPA B
ZADANIE I (maks. 5 pkt)
Uzupe³nij zdania odpowiednimi terminami. Zestaw terminów do wyboru znajdziesz
poni¿ej.
1. Okr¹g znajduj¹cy siê na przeciêciu p³aszczyzny poziomej ze sfer¹ niebiesk¹
to _____________________________.
2. Cia³o niebieskie obiegaj¹ce jedn¹ z planet to ___________________
______________.
3. Umownie oznaczony wycinek sfery niebieskiej ze wszystkimi cia³ami niebieskimi obserwowanymi na nim to _________________________.
4. Cia³o pochodz¹ce z przestrzeni miêdzyplanetarnej, które spad³o na powierzchniê Ziemi to ________________.
5. Okres czasu miêdzy kolejnymi do³owaniami S³oñca to ________________
__________.
Terminy do wyboru (jest ich wiêcej ni¿ potrzeba):
DOBA GWIAZDOWA, DOBA S£ONECZNA, GALAKTYKA, GEOIDA, GWIAZDOZBIÓR, HORYZONT, METEORYT, PLANETOIDA, SATELITA, ZENIT
ZADANIE II (maks. 6 pkt)
Korzystaj¹c z rysunku, wykonaj nastêpuj¹ce polecenia.
1. Zaznacz na rysunku za pomoc¹ symboli:
a) )(
– prze³êcz
b) → – osie dolinne (z kierunkiem sp³ywu wody)
c) - - - - - – linie grzbietowe
2. Na mapie poziomicowej zaznaczono cztery drogi (podpisane literami A, B,
C i D), prowadz¹ce do punktu S, w którym znajduje siê schronisko. Która z
tych dróg jest najbardziej stroma (podkreœl w³aœciw¹ odpowiedŸ)?
Droga1A
74
Droga1B
Droga1C
Droga1D
3. Na rysunku zaznaczono punkty M, N oraz punkt S, w którym znajduje siê
schronisko.
Uzupe³nij zdanie: wysokoœæ schroniska S wzglêdem punktu M wynosi
___________.
ZADANIE III (maks. 4 pkt)
Korzystaj¹c z mapy, okreœl szerokoœæ i d³ugoœæ geograficzn¹ Tarnowa z dok³adnoœci¹ do 1 stopnia.
Uzupe³nij odpowiedŸ: Tarnów le¿y na ______ szerokoœci geograficznej ________
__________ i ______ d³ugoœci geograficznej ____________.
ZADANIE IV (maks. 6 pkt)
Rysunek przedstawia fragment siatki po³udników i równole¿ników od strony bieguna pó³nocnego Ziemi. WyobraŸ sobie, ¿e mo¿esz poruszaæ siê wy³¹cznie po
liniach siatki geograficznej. W jakich kierunkach œwiata bêdziesz siê porusza³, id¹c
z punktu F do A przez kolejne punkty: E, D, A, C i B. W wolne miejsca pod rysunkiem wpisz odpowiednie kierunki œwiata.
75
Pawe³ W³ad
Z punktu F do punktu E poruszam siê na ________________________.
Z punktu E do punktu D poruszam siê na ________________________.
Z punktu D do punktu A poruszam siê na ________________________.
Z punktu A do punktu C poruszam siê na ________________________.
Z punktu C do punktu B poruszam siê na ________________________.
Z punktu B do punktu A poruszam siê na ________________________.
ZADANIE V (maks. 3 pkt)
Podczas sprzyjaj¹cej pogody z Wielkiej Sowy (1015 m n.p.m.), najwy¿szego szczytu
Gór Sowich, widoczna jest Œnie¿ka (1602 m n.pm.), najwy¿szy szczyt Sudetów.
Korzystaj¹c z mapy, oblicz odleg³oœæ rzeczywist¹ miêdzy Wielk¹ Sow¹ i Œnie¿k¹.
Skala mapy, na której wykonujê pomiar: ______________________________.
Odleg³oœæ miêdzy Wielk¹ Sow¹ i Œnie¿k¹ pomierzona na mapie wynosi (dopuszczalny b³¹d pomiaru wynosi 1 mm) ___________________.
Zapisz obliczenia matematyczne. Miejsce na zapisanie obliczeñ:
_________________________________________________________________________
Uzupe³nij odpowiedŸ: odleg³oœæ rzeczywista miêdzy Wielk¹ Sow¹ i Œnie¿k¹ wynosi ___________.
76
ZADANIE VI (maks. 2 pkt)
Podkreœl dwie daty oznaczaj¹ce lata przestêpne
2400
1700
1900
2300
1955
1960
1982
1998
ZADANIE VII (maks. 4 pkt)
Na którym z równole¿ników w sytuacji przedstawionej na rysunku, S³oñce znajduje siê w zenicie (otocz obwódk¹ w³aœciwe oznaczenie)?
23°27¢N
23°27¢S
66°33¢N
66°33¢S
0°00¢
Rysunek przedstawia oœwietlenie Ziemi w dniu (otocz obwódk¹ w³aœciw¹ datê):
22iVI
21iIII
23iIX
22iXII
21iXI
Oznacz ten równole¿nik na rysunku grubsz¹ lini¹.
Zaznacz strza³k¹ strefê, w której panuje dzieñ polarny.
Na którym z równole¿ników w sytuacji przedstawionej na rysunku wystêpuje bia³a noc (otocz obwódk¹ w³aœciwe oznaczenie)?
90°00¢N
90°00¢S
60°00¢N
60°00¢S
0°00¢
ZADANIE VIII (maks. 4 pkt)
O której godzinie i minucie czasu strefowego (œrodkowoeuropejskiego) oraz uniwersalnego góruje S³oñce w Œwinoujœciu (53°54¢N, 14°15¢E)?
______________________________________________________________
77
Pawe³ W³ad
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Uzupe³nij odpowiedŸ: S³oñce góruje w Œwinoujœciu o _________________ czasu strefowego i o ____________________ czasu uniwersalnego.
ZADANIE IX (maks. 3 pkt)
Uzupe³nij zdania, wpisuj¹c odpowiednie nazwy faz Ksiê¿yca.
Ksiê¿yc przedstawiony na rysunku znajduje siê w _______________________.
Za tydzieñ Ksiê¿yc bêdzie znajdowa³ siê w ____________________________.
Za trzy tygodnie Ksiê¿yc bêdzie znajdowa³ siê w _______________________.
ZADANIE X (maks. 4 pkt)
Rysunek przedstawia niewielkie jezioro. Zaznaczono na nim sieæ punktów z podan¹ g³êbokoœci¹ w metrach. Wykreœl na tym rysunku izobaty co 10 m.
78
ZADANIE XI (maks. 3 pkt)
Oblicz, na jakiej wysokoœci i po której stronie nieba góruje S³oñce w Brasílii
(15°47¢S, 47°55¢W) – stolicy Brazylii w dniu przesilenia zimowego (22 grudnia).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Uzupe³nij odpowiedŸ: wysokoœæ górowania S³oñca w dniu równonocy wiosennej
w Brasílii wynosi __________. S³oñce góruje wtedy po _______________ stronie
nieba.
ZADANIE XII (maks. 6 pkt)
Z lotniska w Sydney (151°E) w dniu 1 maja o godzinie 20h00m czasu miejscowego
s³onecznego wystartowa³ samolot i po 12 godzinach lotu nad Oceanem Spokojnym wyl¹dowa³ w Limie (77°W). Okreœl datê oraz czas miejscowy s³oneczny w
Limie w chwili l¹dowania samolotu.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Uzupe³nij odpowiedŸ: w chwili l¹dowania samolotu w Limie by³a data
___________ i godzina _________________ czasu miejscowego s³onecznego.
Razem maks. 50 pkt
79
Pawe³ W³ad
3.2 USTNE SPRAWDZANIE OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW I ICH OCENA
Osi¹gniêcia uczniów z poprzednich lekcji mo¿na sprawdzaæ i oceniaæ, wys³uchuj¹c ich odpowiedzi ustnych. Odpowiedzi te mog¹ byæ poparte obliczeniami,
rysunkami i schematami wykonywanymi na tablicy oraz powi¹zane z wykorzystaniem mapy b¹dŸ okreœlonych przyrz¹dów. Pozwalaj¹ one nauczycielowi na ocenê
sprawnoœci jêzykowej ucznia, znajomoœci terminów i nazw geograficznych, umiejêtnoœci budowania wypowiedzi, zmierzaj¹cej do rozwi¹zania zadania lub sformu³owania wniosku. S¹ równie¿ wa¿nym czynnikiem wychowawczym, stwarzaj¹c
uczniom okazjê do publicznego zaprezentowania swojej wiedzy i umiejêtnoœci.
Oceniane mog¹ byæ równie¿ odpowiedzi dotycz¹ce nowych treœci, realizowanych po raz pierwszy na bie¿¹cej lekcji, jednak pod warunkiem wczeœniejszego
zg³aszania siê uczniów do zabrania g³osu. Oceny tych odpowiedzi nale¿y odró¿niæ
od ocen osi¹gniêæ uczniów, nadaj¹c im odrêbny status, np. ocen aktywnoœci twórczej uczniów.
Stosownie do jakoœci odpowiedzi ustnej uczniowi przyznaje siê punkty:
• 0 (odpowiedŸ negatywna) – je¿eli uczeñ nie udzieli³ prawid³owej odpowiedzi na zadane pytanie, nawet przy pomocy innych uczniów lub nauczyciela,
nie zachowa³ minimalnej dok³adnoœci i starannoœci, niezbêdnej do poprawnego rozwi¹zania zadania, nieprawid³owo stosowa³ wiêkszoœæ terminów
i nazw geograficznych, w szczególnoœci tych, które s¹ wymienione w programie wœród osi¹gniêæ z poziomu podstawowego.
• 1 (odpowiedŸ pozytywna, ale s³aba) – je¿eli uczeñ udzieli³ odpowiedzi niepe³nej, wymagaj¹cej pomocy innych uczniów lub nauczyciela, zachowa³ ma³¹
dok³adnoœæ i starannoœæ podczas rozwi¹zywania zadania, nieprawid³owo stosowa³ niektóre terminy i nazwy geograficzne, jednak pope³nione b³êdy nie
przekreœli³y prawid³owego toku rozumowania i mo¿liwoœci uzyskania poprawnego rozwi¹zania zadania b¹dŸ sformu³owania prawid³owego wniosku.
• 2 (odpowiedŸ pozytywna, bez zastrze¿eñ) – je¿eli uczeñ wypowiedzia³ siê
pe³nymi zdaniami w sposób logiczny, spójny i wyczerpuj¹cy, zachowa³ dok³adnoœæ i starannoœæ niezbêdn¹ do poprawnego rozwi¹zania zadania, prawid³owo stosowa³ wiêkszoœæ terminów i nazw geograficznych, przedstawi³ prawid³owy tok rozumowania, dochodz¹c do poprawnego rozwi¹zania zadania.
Warunkiem aktywnej i twórczej pracy na lekcji jest stwarzanie jak najwiêkszej
liczby okazji do wypowiadania siê uczniów. W zwi¹zku z tym zarówno pytania nauczyciela, jak i odpowiedzi pojedynczych uczniów nie powinny byæ zbyt d³ugie,
rozbudowane i przez to czasoch³onne. Proponuje siê zatem, aby podczas odpowiedzi
ustnej, która podlega ocenie, uczeñ odpowiada³ na co najwy¿ej dwa lub trzy pytania
zadane przez nauczyciela. Pierwsze pytanie powinno byæ zadane zawsze z poziomu
osi¹gniêæ podstawowych. Zale¿nie od jakoœci odpowiedzi ucznia na to pytanie, nauczyciel zadaje drugie pytanie z tego samego poziomu lub z zakresu osi¹gniêæ roz80
szerzonych (tabela 4.). Je¿eli uczeñ nie udzieli prawid³owej odpowiedzi na drugie
pytanie z poziomu osi¹gniêæ podstawowych otrzymuje ocenê niedostateczn¹ lub
dopuszczaj¹c¹ zale¿nie od jakoœci odpowiedzi na pytanie pierwsze. Je¿eli zaœ uczeñ
nie udzieli prawid³owej odpowiedzi na pytanie z poziomu rozszerzonego, przys³uguje mu ocena dostateczna, poniewa¿ wykaza³ siê ju¿ w pe³ni osi¹gniêciami z poziomu podstawowego. W przypadku, gdy odpowiedŸ na pytanie z poziomu osi¹gniêæ
rozszerzonych jest równie¿ prawid³owa, nauczyciel mo¿e zadaæ trzecie pytanie, tym
razem z poziomu osi¹gniêæ kompletnych. Tylko prawid³owa odpowiedŸ na pytanie z
tego poziomu uprawnia ucznia do otrzymania oceny celuj¹cej. Schemat postêpowania zale¿nie od sytuacji podczas odpowiedzi ustnej zamieszczono w tabeli 4.
Tabela 4. Proponowany schemat postêpowania podczas ustnego sprawdzania osi¹gniêæ ucznia2. Poziomy osi¹gniêæ
uczniów: P – podstawowy, R – rozszerzony, K – kompletny.
Nr
sytuacji
Liczba punktów uzyskanych za odpowiedzi na kolejne pytania
z poszczególnych poziomów osiągnięć
Ocena
Pytanie 1. (P)
Pytanie 2. (P)
Pytanie 2. (R)
Pytanie 3. (K)
1.
0
0
–
–
niedostateczna
2.
0
1
–
–
dopuszczająca
3.
0
2
–
–
dopuszczająca
4.
1
0
–
–
dopuszczająca
5.
1
1
–
–
dostateczna
6.
1
2
–
–
dostateczna
7.
2
–
0
–
dostateczna
8.
2
–
1
–
dobra
9.
2
–
2
–
bardzo dobra
10.
2
–
2
0
bardzo dobra
11.
2
–
2
1
celująca
12.
2
–
2
2
celująca
PRZYKŁAD USTNEGO SPRAWDZANIA OSIAGNIĘĆ UCZNIÓW
Poni¿ej zaprezentowano przyk³ady pytañ sprawdzaj¹cych osi¹gniêcia z dzia³u Atmosfera, jednostki tematycznej Obieg ciep³a w atmosferze Ziemi, z wykorzystaniem
sformu³owañ zapisanych w programie, w szczegó³owych osi¹gniêciach uczniów.
Pytanie 1., poziom podstawowy.
Opisz, korzystaj¹c z mapy, zró¿nicowanie œredniej temperatury powietrza w
styczniu na obszarze Polski. Jakie s¹ przyczyny spadku tej temperatury w miarê
przesuwania siê z zachodu na wschód?
Je¿eli za odpowiedŸ na pytanie 1. uczeñ otrzymuje 0 lub 1 punkt, nauczyciel
zadaje pytanie 2. z poziomu podstawowego.
2
Z zastrze¿eniem, jak przy tabeli 3.
81
Pawe³ W³ad
Pytanie 2., poziom podstawowy.
W ci¹gu doby wykonano cztery pomiary temperatury powietrza. W ich rezultacie zanotowano: 2°C o godzinie 1.00, –2°C o godzinie 7.00, 6°C o godzinie
13.00 oraz 4°C o godzinie 19.00. Oblicz na ich podstawie œredni¹ temperaturê
powietrza w ci¹gu doby oraz amplitudê dobow¹ tej temperatury.
Je¿eli za odpowiedŸ na pytanie 2. z poziomu podstawowego uczeñ otrzymuje 2
punkty, nauczyciel stawia mu ocenê dopuszczaj¹c¹ lub dostateczn¹ (wed³ug
tabeli 4.). Je¿eli za odpowiedŸ na pytanie 1. uczeñ otrzymuje 2 punkty, nauczyciel zadaje mu pytanie 2. z poziomu rozszerzonego.
Pytanie 2., poziom rozszerzony.
Opisz bilans energetyczny Ziemi. Wyjaœnij przyczyny niejednakowego nagrzewania siê powierzchni Ziemi pod wp³ywem promieniowania s³onecznego.
Je¿eli za odpowiedŸ na pytanie 2. uczeñ otrzymuje 2 punkty, nauczyciel stawia
mu ocenê bardzo dobr¹ (wed³ug tabeli 4.) lub, za zgod¹ ucznia, zadaje mu
pytanie 3. z poziomu kompletnego.
Pytanie 3., poziom kompletny.
Wyjaœnij, na czym polegaj¹ przemiany adiabatyczne w atmosferze oraz czym
ró¿ni¹ siê przemiany adiabatyczne w powietrzu suchym i wilgotnym.
Je¿eli za odpowiedŸ na pytanie 3. uczeñ otrzymuje 1 lub 2 punkty, nauczyciel
stawia mu ocenê celuj¹c¹ (wed³ug tabeli 4.).
3.3 SPRAWDZANIE I OCENA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW W SYTUACJACH PRAKTYCZNYCH
Niezale¿nie od wyników pisemnego i ustnego sprawdzania osi¹gniêæ, nauczyciel powinien polecaæ do wykonania, a nastêpnie kontrolowaæ prace praktyczne
uczniów, do których nale¿¹:
a) opisy, rysunki, schematy, szkice, wykresy, tabele wykonane samodzielnie
przez uczniów w wyniku przeprowadzenia w³asnej pracy badawczej, obejmuj¹cej m.in. obserwacje i pomiary obiektów oraz zjawisk przyrodniczych,
w szczególnoœci zjawisk astronomicznych, meteorologicznych i hydrologicznych;
b) opisy, rysunki, schematy, szkice, wykresy, tabele wykonane samodzielnie
przez uczniów na podstawie ró¿nych Ÿróde³ informacji: atlasu, podrêcznika,
literatury popularnonaukowej, filmów, multimediów;
c) plany podró¿y, w tym wycieczek turystycznych, odbywanych za pomoc¹
ró¿nych œrodków lokomocji, sporz¹dzone na podstawie rozk³adów jazdy,
map samochodowych, planów miast, map i przewodników turystycznych;
82
d) krótkie opracowanie dotycz¹ce wybranych wydarzeñ na œwiecie, w Polsce
i we w³asnym regionie, wykonane na podstawie informacji z prasy, radia,
telewizji, w miarê mo¿liwoœci równie¿ Internetu;
e) opracowania charakteryzuj¹cego wybrany kraj lub region ekonomiczny
i polityczny œwiata jako jednolicie funkcjonuj¹c¹ ca³oœæ, eksponuj¹cego jego
walory oraz cechy wyró¿niaj¹ce;
f) opracowania prezentuj¹cego wieloaspektow¹ wiedzê o regionie swojego zamieszkania na tle Polski i Europy, w tym o jego walorach przyrodniczych,
problemach spo³ecznych i gospodarczych i dziedzictwie kulturowym, a tak¿e promuj¹ce ten region w kraju i za granic¹.
Ocena tych opracowañ odbywa siê wed³ug nastêpuj¹cych kryteriów:
a) poprawnoœæ merytoryczna i jêzykowa;
b) atrakcyjnoœæ, barwnoœæ i bogactwo jêzyka oraz prezentowanego materia³u
ilustracyjnego;
c) zgodnoœæ treœci z tematem, jej przejrzystoœæ i porz¹dek, z uwzglêdnieniem
wstêpu, rozwiniêcia i zakoñczenia;
d) dobór treœci i materia³u ilustracyjnego, umiejêtnoœæ oceny wiarygodnoœci
i przydatnoœci Ÿróde³ informacji;
e) estetyka i starannoœæ wykonania, czytelnoœæ i funkcjonalnoœæ rozwi¹zañ graficznych;
f) jakoœæ bibliografii, ró¿norodnoœæ wykorzystanych Ÿróde³ informacji, umiejêtnoœæ powo³ywania siê na literaturê Ÿród³ow¹;
g) samodzielnoœæ wykonania.
3.4 OBSERWACJA I OCENA UCZNIA PRACUJĄCEGO W GRUPIE
Jedn¹ z g³ównych umiejêtnoœci oczekiwanych od absolwenta szko³y œredniej
jest wspó³praca w grupie. Sprawdzanie i bie¿¹ca ocena tej wspó³pracy w warunkach szkolnych ma na celu wzmacnianie u uczniów zachowañ pozytywnych z punktu widzenia funkcjonowania grupy i eliminowanie dzia³añ destrukcyjnych.
Aby oceniæ wspó³pracê ucznia w grupie, nauczyciel powinien zaobserwowaæ:
a) w jakim stopniu jego zachowanie œwiadczy o odpowiedzialnoœci za wykonanie zadania powierzonego grupie, czy podejmuje siê pe³nienia roli ustalonej przez grupê, czy realizuje zadania wynikaj¹ce z roli prawid³owo i z
korzyœci¹ dla grupy;
b) w jakim stopniu jego zachowanie œwiadczy o odpowiedzialnoœci za funkcjonowanie grupy jako ca³oœci oraz za pe³nienie ról przez jej cz³onków, czy
wystêpuje z inicjatyw¹ pomocy innym uczniom, czy akceptuje decyzje grupy i rozwi¹zuje konflikty.
83
Pawe³ W³ad
Wspó³pracê w grupie mog¹ oceniaæ: nauczyciel lub uczniowie (wzajemnie lub
dokonuj¹c samooceny), uwzglêdniaj¹c wy¿ej wymienione kryteria oraz zasady
przyjête w szkolnym systemie oceniania.
3.5 KONTROLA I OCENA ZESZYTÓW PRZEDMIOTOWYCH
Jednym z warunków zwiêkszenia trwa³oœci efektów procesu nauczania – uczenia siê jest prowadzenie przez ucznia bie¿¹cych notatek w zeszycie przedmiotowym. W trosce o prawid³owoœæ procesu nauczania – uczenia siê, a tak¿e z przyczyn wychowawczych, nale¿y dokonywaæ kontroli i oceny jakoœci tych notatek.
Prowadzenie zeszytu przedmiotowego ocenia nauczyciel wed³ug nastêpuj¹cych
kryteriów:
a) poprawnoœæ merytoryczna i jêzykowa wykonanych zadañ i notatek;
b) systematycznoœæ sporz¹dzania notatek, wykonywania zadañ, w tym równie¿ domowych;
c) estetyka i starannoœæ wykonania, czytelnoœæ i funkcjonalnoœæ rozwi¹zañ graficznych.
84
4. WARUNKI REALIZACJI PROGRAMU NAUCZANIA
Program przewidziany jest do realizacji w ka¿dej szkole ponadgimnazjalnej
dysponuj¹cej warunkami do przeprowadzenia lekcji geografii, posiadaj¹cej nastêpuj¹cy zestaw œrodków dydaktycznych:
1. Œrodki dydaktyczne do pracy indywidualnej ucznia:
a) podrêcznik do geografii w liceum, o treœci umo¿liwiaj¹cej realizacjê programu;
b) zbiór zadañ do geografii dostosowany do treœci podrêcznika i programu
nauczania;
c) atlas geograficzny dla szkó³ œrednich;
d) zeszyt przedmiotowy ucznia;
e) przyrz¹dy do wykonywania rysunków i pomiarów na mapie: o³ówek,
zestaw kolorowych kredek (czerwona, pomarañczowa, ¿ó³ta, zielona, niebieska, fioletowa), cyrkiel, kroczek, linijka, ekierka, k¹tomierz.
2. Pozosta³e œrodki dydaktyczne s³u¿¹ce do realizacji programu (zestaw minimalny):
a) mapy œcienne: mapy fizyczne œwiata, poszczególnych kontynentów i Polski, mapy polityczne œwiata i poszczególnych kontynentów, mapa administracyjna Polski, mapy tematyczne œwiata i Polski (geologia-tektonika,
geologia-stratygrafia, strefy klimatyczne œwiata, roœlinnoœæ, gleby), mapy
gospodarcze œwiata, poszczególnych kontynentów i Polski, mapa nieba;
b) mapy podrêczne: turystyczne, zw³aszcza najbli¿szej okolicy, topograficzne
gminy i powiatu, w których znajduje siê szko³a w skali co najmniej 1:50 000;
c) mapy konturowe œwiata, poszczególnych kontynentów i Polski;
d) aktualne publikacje statystyczne (np. Œwiat w liczbach, Tablice geograficzne, Ma³y Rocznik Statystyczny, Rocznik Statystyczny);
e) tablice pogl¹dowe i foliogramy przedstawiaj¹ce wykresy, diagramy, schematy, rysunki, mapy o tematyce dostosowanej do treœci programu (w tym
tabela stratygraficzna), rzutnik do foliogramów;
f) okazy naturalne: okazy ska³ (piasek, ¿wir, glina, i³, less, piaskowiec, zlepieniec, ³upek, wapieñ, dolomit, margiel, torf, gips, sól kamienna, granit,
bazalt, porfir, gnejs, marmur, kwarcyt), minera³ów (kalcyt, kwarc, skaleñ, mika), skala twardoœci Mohsa, skamienia³oœci, surowców mineral-
85
Pawe³ W³ad
nych (wêgiel kamienny, wêgiel brunatny, ropa naftowa), okazy (lub ilustracje) roœlin uprawnych z ró¿nych stref klimatycznych, modele profilów glebowych;
g) modele i przyrz¹dy do demonstracji, np.: globus fizyczny i indukcyjny,
przystawki do globusów, horyzontarium, tellurium, modele poziomic,
przyrz¹d s³u¿¹cy do demonstrowania rzutów kartograficznych, modele
form tektonicznych (uskoków, fa³dów);
h) przyrz¹dy pomiarowe: kompas, gnomon, szkolny zestaw mierniczy (w
tym zw³aszcza taœma miernicza), przyrz¹dy do pomiaru elementów pogody – termometr, barometr lub aneroid, anemometr lub model wiatromierza, higrometr w³osowy, deszczomierz;
i) zestawy kolorowych flamastrów, papier kolorowy, taœma samoprzylepna
oraz arkusze papieru A1 do prezentacji wyników pracy w grupach;
j) zestawy filmów dydaktycznych oraz sprzêt umo¿liwiaj¹cy ich wyœwietlanie;
k) zestawy przezroczy oraz rzutnik s³u¿¹cy do ich wyœwietlania.
Warunkiem realizacji programu jest równie¿ dostêp uczniów do biblioteki, w
której zasobach znajduj¹ siê:
a) s³owniki nazw i terminów geograficznych, encyklopedie ogólne i geograficzne;
b) mapy przegl¹dowe œwiata, kontynentów, krajów, atlasy geograficzne œwiata
i Polski;
c) prenumerowane na bie¿¹co czasopisma geograficzne, krajoznawcze i turystyczne, jak np.: Poznaj Œwiat, Poznaj swój Kraj, Geografia w Szkole, National Geographic, Wiedza i ¯ycie.
d) podrêczniki akademickie z g³ównych dyscyplin nauk geograficznych, literatura populrnonaukowa z zakresu geografii, poradniki, korepetytoria i zbiory
zadañ z geografii;
e) literatura podró¿nicza, dokumentalna;
f) albumy zawieraj¹ce treœci geograficzne.
Uzupe³nieniem zestawu œrodków dydaktycznych do nauczania geografii mo¿e
byæ komputer pod³¹czony do Internetu oraz zestaw encyklopedii multimedialnych.
86
Miejsce na notatki
87
Pawe³ W³ad
Miejsce na notatki
88

nowe liceum - Wydawnictwo Szkolne PWN

Transkrypt

Podobne dokumenty

poczatki-cywilizacji-nacobezu

Muzyka - Centrum Autyzmu w Krakowie

Dyktando i test z VII Międzypowiatowego Konkursu Ortograficznego

GIF 74 na nast. stronie

plakat kanal