docKrzysztof Kluk był badaczem niezwykłym
download 
Reklamacja Transkrypt
Krzysztof Kluk był badaczem niezwykłym
Andrzej J. Wójcik Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa GÓRNICTWO W „RZECZACH KOPALNYCH” KS. KRZYSZTOFA KLUKA Wstęp Ksiądz Krzysztof Kluk (ur. 13 września 1739 – zm. 2 lipca 1796) był badaczem niezwykłym. Urodzony na Podlasiu, syn architekta i budowniczego kościołów, posiadał dar obserwacji zjawisk przyrodniczych i ich analizowania. Swoje wykształcenie zdobył w szkołach pijarów, za co był im wdzięczny i czego przez lata dawał dowody1. Świecenia kapłańskie otrzymał w 1763 r. Był także wieloletnim proboszczem w Ciechanowcu. Rozważno także powierzenie mu wykładów z historii naturalnej w Wilnie2, ale Kluk nie opuścił swojego bezpiecznego świata pełnego przychylnych mu roślin i zwierząt, poświęcając się studiom i badaniom naukowym. Dzięki bliskiemu sąsiedztwu Siemiatycz i bogatej bibliotece oraz gabinetowi przyrodniczemu księżny Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (1728-1800), mógł także poszerzyć swoją wiedzę. Zapewne, mimo zrealizowania szeregu podróży po kraju, nie miał możliwości zapoznania się z specyfiką działalności górnictwa. W tym okresie działały już, bowiem w Polsce podziemne kopalnie rud metali, które znajdowały się w okolicach Olkusza oraz w Górach Świętokrzyskich. Te braki nie wprowadziły ograniczeń w pracy Kluka, a wręcz dzięki szczegółowej analizie specjalistycznych publikacji i książek, napisanych przede wszystkim w języku niemieckim, dokonywał samodzielnej oceny dostępnych informacji dotyczących górnictwa, a także omówił je na łamach swojego dzieła: „Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie” 3. Należy zaznaczyć, ze większość dzieł Krzysztofa Kluka była zrealizowana w drukarniach księży Pijarów. 2 Krzysztofa Kluka mianowano w wileńskiej Szkole Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego w dniu 17 stycznia 1787 r. „Nauk Wyzwolonych i Filozofii doktorem” i mianowano „Akademii Wileńskiej Kollegium Fizycznego towarzyszem”. Por. Wójcik Z., 1975: Wpływ Komisji Edukacji Narodowej na rozwój geologii w Polsce w drugiej połowie XVIII w. „Prace Muzeum Ziemi”, nr 23, cz. II, s. 1-141. 3 Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie. Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami. Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. [6], 1342, plus 2 tablice; a w tym część III poświęcona górnictwu, s. 257-313. 1 Dorobek naukowy Krzysztofa Kluka – ogólna charakterystyka Życie i działalność księdza Krzysztofa Kluka było przedmiotem analizy przeprowadzonej przez wielu autorów4. Należy zaznaczyć, że Kluk był autorem kilkudziesięciu książek, a wśród nich dominowały prezentujące wiedzę z zakresu ogrodnictwa, rolnictwa i leśnictwa oraz fauny i flory. Wśród nich należy przede wszystkim wymienić następujące: „Roślin potrzebnych, pożytecznych […] osobliwie krajowych albo które w kraju użytkowane być mogą, utrzymanie, rozmnożenie i zażycie” (1777-1779); „Dykcjonarz roślinny” (1786–1788); „Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo” (1781-1782)5. Rozprawa poświęcona mineralogii: „Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie” 6 ukazała się, za życia autora, kilkakrotnie drukiem, w tym tom I dzieła w latach: 1781 (dwukrotnie) i w 1797 r.; natomiast tom II w latach: 1782, 1791 i 1802 r. Dzieło o „Rzeczach kopalnych…”, które, jak wspomniano, było oparte w znaczącym stopniu na zbiorach gabinetu historii naturalnej (przyrodniczego) księżny Anny z Sapiehów Jabłonowskiej w Siemiatyczach 7, nie było dobrze Wśród nich należy wymienić następujące opracowania: Brzęk G., 1977: Krzysztof Kluk. Wyd. Lubelskie, Lublin, s. 1-227; Inglot S., 1967: Kluk Krzysztof (1739-1796). [w:] „Polski Słownik Biograficzny”. Zakł. Nar. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław-WarszawaKraków, T. 13, s. 25-28; tenże, 1976: Krzysztof Kluk – uczony i prekursor naukowego rolnictwa. [w:] Babicz J., Grębecka W., Inglot S. (red.): Krzysztof Kluk – przyrodnik i pisarz rolniczy. „Monografie z Dziejów Nauki i Techniki” PAN, t. CII, Wrocław-WarszawaKraków-Gdańsk, s. 9-24; Wójcik Z., 1976: Krzysztof Kluk – życie i działalność. [w:] Babicz J., Grębecka W., Inglot S. (red.): Krzysztof Kluk – przyrodnik i pisarz rolniczy. „Monografie z Dziejów Nauki i Techniki” PAN, t. CII, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 338-342. 5 Jak stwierdza Zbigniew Wójcik: „Książki przyrodnicze Kluka z lat 1777-1782 stanowiły, jak się wydaje< zamierzony podręcznik wszystkich części historii naturalnej […] Trzy części historii naturalnej Kluka stanowić mogły […] podręcznik dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych. Z nich miałby się wyłonić podręcznik dla szkół elementarnych…”. Por. Wójcik Z., 1975: Wpływ Komisji Edukacji Narodowej na rozwój geologii w Polsce w drugiej połowie XVIII w. „Prace Muzeum Ziemi”, nr 23, cz. II, s. 86. 6 Kluk K., 1781: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie. Tom I. O rzeczach kopalnych w powszechności, o wodach, solach, tłustościach ziemnych i ziemiach. Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, [2], [6], s. 1-351, plus 2 tablice; tenże, 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. [6], 1-342, plus 2 tablice. 7 Opis zbiorów przedstawiał się następująco: „Gabinet ten pięć wielkich sal zajmował. W 1szej – owalnej była biblioteka; w 2tej sztuki piękne, numizmaty, wyroby najsubtelniejsze, materie z kory drzew itp.; w 3ej Sali kruszce w naturalnych i sztucznych kształtach i wszelkie płody z wnętrza ziemi pochodzące; 4ej wszelkiego rodzaju zwierzęta krajowe i zagraniczne, wypchane; 5ej rośliny krajowe i zagraniczne, z 5 części świata pochodzące, na różny sposób zakonserwowane. To wszystko było w nader pięknych szafach, arcydziełach sztuki stolarskiej, 4 oceniane – ze względu na treści dotyczące mineralogii – przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych8. Zostało ono jednak bardzo dobrze przyjęte przez współczesnych Klukowi (ukazały się trzy wydania tego dzieła), a także przez potomnych9. Odpowiednie wykorzystanie bogatego zbioru przyrodniczego oraz biblioteki Jabłonowskich to nie tylko przykład pracowitości, ale także i talentu autora. Mimo, że był samoukiem, a problemy geologiczne oraz górnicze znał właściwie tylko z obcojęzycznej literatury zdołał przygotować dzieło na wysokim poziomie10. Górnictwo w „Rzeczach kopalnych…” Górnictwo, a właściwie górnictwo i hutnictwo łącznie, należy uznać za ciągły proces działalności gospodarczej człowieka. Niestety nie możemy o tym samym mówić w przypadku ziem polskich. Wpływ na to miały niewątpliwie niesprzyjające warunki geopolityczne. Należy zaznaczyć, że praca prowadzona pod ziemią wymagała zawsze specjalistycznej wiedzy górniczej. Przez lata informacje na temat poszukiwań surowców mineralnych były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Odkrywanie, zwłaszcza nowych złóż rud metali, stało się z biegiem czasu bardzo cenione, natomiast ich eksploatacja to były już bardzo kosztowne i pracochłonne przedsięwzięcia. Brak odpowiednich sił fachowych zmuszał do szukania wiedzy górniczej i geologicznej w różnych zagranicznych ośrodkach górniczych. Niewątpliwie ważny wkład w tym zakresie wniosła Komisja Kruszcowa, utworzona 10 kwietnia 1782 r. na podstawie Reskryptu Królewskiego. Komisja Kruszcowa działała pod wykładanych w przeróżne wzory drzewem kolorowym, muszlami i koralami różnej wielkości”. Por. Wójcik Z., 1970: Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i początku XIX w. „Prace Muzeum Ziemi”, nr 15, cz. II, s. 1-206: cytat za: Wilkowska P., 1859: Księżna Jabłonowska wojewodzina bracławska. „Czas”, nr 232 i 234. 8 Opinia o pracy brzmiała: „[Kluk] który skądinąd wielce zasłużony, w mineralogii bardzo fałszywe i na niczym zasadzone opinie rozsiał”. Por. Wójcik Z., 1970: Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i początku XIX w. „Prace Muzeum Ziemi”, nr 15, cz. II, s. 1-206: cytat za: Lubliniecka J., 1960: Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, t. 4. 9 Zasługi Krzysztofa Kluka na polu przyrodoznawstwa były znane i doceniane. W uznaniu całokształtu działalności naukowej król Stanisław August odznaczył Krzysztofa Kluka w 1781 r. złotym medalem „Merentibus”. Por. Brzęk G., 1977: Krzysztof Kluk. Wyd. Lubelskie, Lublin, s. 1-227. Jednym z ważnych wydarzeń, upamiętniających naukowca, było także odsłonięcie pomnika ks. Krzysztofa Kluka na rynku w Ciechanowcu w 1850 r. Opis wydarzeń i pomnika został przedstawiony w artykule: [autor nieznany], 1850: Pomnik ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu. „Biblioteka Warszawska”, t. 4, s. 128-132. 10 Gabriel Brzęk (cytując za Antonim Gawłem) uznaje, że Kluk „Przy pisaniu dzieła opierał się więc na pracach niemieckich, głównie na dziele znanego górnika i geologa Johanna Gottloba Lehmanna (1719-1767)”. Por. Brzęk G., 1977: Krzysztof Kluk. Wyd. Lubelskie, Lublin, s. 117. przewodnictwem prezesa biskupa Krzysztofa Szembeka 11. Już we wcześniejszym okresie w służbie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego znajdowali się specjaliści zatrudnieni - w różnym okresach - przy poszukiwaniach górniczych. Wśród nich byli: Johann Jacob Ferber (17431790)12, Jan Paweł Ernest Schöffler (1739-1809)13, a także mniej znani inni cudzoziemcy, jak: Richardi, Weber, Soldenhoff, Beust. Podlegali oni stałemu doradcy króla do spraw chemicznych i górniczych, którym był wspomniany August Moszyński (1731-1786). Znaczącą rolę w rozpoznaniu bazy zasobowej kraju odegrali także geologowie Jan Filip Carosi (1744-1799)14, Stanisław Okraszewski (1744-1817)15 oraz Jan Jaśkiewicz (1749-1809)16. Materiały gromadzone w czasie ich „podróży mineralogicznych” miały posłużyć do opracowania mapy mineralogicznej i miały stanowić część prac kartograficznych prowadzonych głównie dla celów wojskowych. 11 Składała się z jedenastu komisarzy w następujących osobach: Andrzej Ogiński, Hiacynt Małachowski, Józef Ankwicz, Franciszek Ksawery Kochanowski, Michał Wawelski, Franciszek Bieliński, Feliks Łubieński, August Moszyński, Andrzej Gawroński, Aleksander Romiszewski, Feliks Oraczewski. Później, po śmierci Kochanowskiego i Moszyńskiego, wprowadzono do Komisji Tadeusza Czackiego, Pawła Popiela i Adama Przyrębskiego. Por. Osiński J., 1782 [reprint, 1976]: Opisanie polskich żelaza fabryk. Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa (reprint, Wyd. Artystyczno-Filmowe, Warszawa, s. [4], 1-90, [4], tekst reskryptu s. 27-30); a także Wójcik Z., 1984: Nad protokołami Komisji Kruszcowej Stanisława Augusta Poniatowskiego. „Studia Kieleckie”, nr 1/41, s. 29-48. Należy przypuszczać, że członkom Komisji były znane różnego rodzaju projekty utworzenia szkół górniczych, jak min. plan powstania szkoły w Saksonii: Zimmermann C. F., 1746: Ober-Sächnische Berg-Academie in welcher die Bergwerkswissenschaften nach ihren Grund-wahrheiten untersucht, und nach ihrem Zufammenhange entworfen werben. Druk. F. Betel, Dresden & Leipzig, s. 1-96. 12 W 1781 r. przyjechał do Polski na zaproszenie króla Stanisława Augusta w celu określenia perspektyw złożowych kraju w zakresie rud metali i soli oraz zweryfikowania spostrzeżeń i wniosków J. F. Carosiego. Por. Majewski S., 1929: Zapomniana relacja górnicza Jana Jakóba Ferbera do króla Stanisława Augusta z r. 1781. „Technik”, t. 2, s. 685-687, 717-719. 13 Znany także, jako Szefler, Scheffler. Został zaangażowany w celu poszukiwań złóż kopalin mineralnych w regionie świętokrzyskim. Jego dokonania nie są jednak bliżej znane. Por. Siemion I. Z., 1998: Piotr Ernest Jan Scheffler, XVIII-wieczny gdańsko-warszawski przyrodnik i ekspert górniczy. „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, z. 2, s. 141154. 14 W Polsce już w 1774 r. badał rudy żelaza w rejonie Gielniowa. Carosi kierował także poszukiwaniami złóż soli w Krzesławicach i kopalnią węgla kamiennego w Szczakowej. Por. Róziewicz J., Wójcik Z., 1975: O Janie Filipie Carosim. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, nr 2, s. 221-245. 15 Wołoszański R. W., 1969: Z dziejów mecenatu Stanisława Augusta nad poszukiwaniami górniczo-hutniczymi w Polsce. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 4, s. 418-437. 16 W latach 1789 do 1791 r. był konsyliarzem generalnym do spraw górnictwa i hutnictwa Komisji Skarbu Koronnego i przebywał głównie w Siewierzu, a następnie autor projektu eksploatacji pokładów węgla kamiennego w Strzyżowicach. Por. Czarniecki S., 1982: Jan Jaśkiewicz i jego rola w dziejach nauk geologicznych w Polsce. „Przegląd Geologiczny”, nr 10, s. 513-518. Należy zaznaczyć, że w Polsce, pod koniec XVIII w., ukazało się drukiem szereg interesujących dzieł uczonych przedstawiających problemy poszukiwania i eksploatacji złóż surowców mineralnych. Publikacje te nie koncentrowały się na sprawach dotyczących organizacji górnictwa i zasad prowadzenia robot górniczych17. W tym momencie Krzysztof Kluk, nie mając właściwie żadnego doświadczenia w dziedzinie górnictwa, przygotował pracę popularyzującą te problemy. W okresie, kiedy nie było żadnych informacji, w języku polskim, omówił budowę i eksploatację kopalń. Górnictwu poświęcona jest zasadniczo część III tomu II „Rzeczy kopalnych…”, a najpełniej zawartość dzieła przedstawia spis treści18: O kopaniu, i Dobywaniu, Topieniu &c: Kruszców, i o Górnictwie ROZD: I. O Szukaniu Kruszców § 1. O poznaniu Okolicy, w którey się Kruszce szukać mają § 2. Jakiemi drogami pożyteczna Kopalnia odkryć się może ROZD: II. O Kopaniu Kopalni § 1. O Oknach i Szachtach § 2. O Poprzecznym przekonaniu Gory § 3. O Zprowadzeniu i wyprowadzeniu wód z Kopalni § 4. O Wprowadzeniu pod ziemię powietrza W „Retrospektywnej bibliografii geologicznej” jest wymienionych ponad 70 publikacji, które dotyczą poszukiwań surowców mineralnych. Por. Czarniecki S., Martini Z., 1972: Retrospektywna bibliografia geologiczna Polski 1750-1950. Uzupełnienia. Wyd. Geol., Warszawa, s. 1-332. Wśród nich należy wymienić: Carosi J. P., 1781: Reisen durch verschiedende polnische Provinzen mineralischen und anders inhalts. Wyd. J. G. I. Breithopf, Leipzig, s. [7], [4], 1-264, [2]; Osiński J., 1782: Opisanie polskich żelaza fabryk, w których świadectwa Historyków wzmiankujących miejsca Minerałów przytoczone; Przywileje nadane szukającym Kruszców w całości umieszczone początek wyrabiania u nas żelaza odkryty; Rudy Kraiowey czterdzieści ośm gatunków w kolorach właściwych wydane i w szczególności wyłożone; Piece i Dymarki w całym Królestwie znayduiące się wyliczone; z żelaza Kraiowy zysk okazany; Słownik Kuzniacki, oprocz wyrazów Technicznych, wiele wiadomości zawierający przydany. Druk. J. K. Mci i Rzeczypospolitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. [2], 1-90, [2], plus 7 kolorowanych ręcznie tablic i 1 plan; Kownacki H., 1791: O starożytności kopalń kruszców, wyrabiania metalów, czyli robót górniczych w kluczu Sławkowskim, dobrach niegdyś do Biskupstwa Krakowskiego należących, i w całej tegoż klucza okolicy, w znacznej części powiatu Krakowskiego, graniczącej z Sląskiem. Druk. P. Dufour’a, Warszawa, s. 1-92. 18 Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. [5-6]. 17 ROZD: III. O Dobywaniu Kruszców § 1. Jak się Kruszce pod ziemią ciągną § 2. O Kopaniu Kruszców § 3. O Dobywaniu Kruszców nad ziemię ROZD: IV. O Ludziach do Kopalni potrzebnych, i Porządku górniczym § 1. O Kompanii albo Towarzystwie § 2. O Urzędnikach i Robotnikach górniczych § 3. O Robotach w Kopalni § 4. O Prawach i Wolnościach górniczych ROZD: V. O Topieniu Kruszców § 1. O Tłuczeniu i pławieniu Kruszców § 2. O Przepalaniu Kruszców § 3. O Topieniu Kruszców § 4. Nieco w szczególności o wytapianiu Metalów Przydatek. Wykład niektórych słów Metalurgicznych. Równie szczegółowy jest autorski wykaz haseł części III dzieła19: REGESTR Rzeczy zawierających się w Części III […] Amalgamatio co iest? Calcinatto co iest? Cementatio co iest? Cła na rzeczy z Kopalni, i do niey wywiezione Cudzoziemców do Kopalni zachęcać trzeba Cyny wytopienie Dozorca górniczy Drzewa do Kopalni potrzeba Dziesiętnik górniczy Gniazda Kruszcowe Górnicy Góry tylko sposobne na Kopalnią Gruzy Kruszcowe Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 310313. 19 Kompania [Kompania] co ma uważać? Konsyliarz górniczy Kruszce wielorakie [Kruszce wielorakie] jak się czyszczą? [Kruszce wielorakie] żelazne topić Kuxy Machiny do windowania Metale od ziem i kamieni oddzielać Miasta górnicze Miedziane Kruszce topić Miejsce do Kopalni Nadstawnik górniczy Ogień zbytni trawi Metale Okno do Kopalni Okoliczności topienia Kruszców Ołowiu wytapianie Opaska żył Kruszcowych Opoki ogniem się wypalaią Piece do przepalania Kruszców [Piece do] topienia [Kruszców] Pisarz górniczy Płynności Metalom dawać Pompy w Kopalni Powietrze pod ziemią szkodliwe [Powietrze] złe wyprowadzić Precipitatio co iest? Prochem opoki się rozsadzaią Przekopanie w poprzecz góry [Przekopanie] iego spadek [Przekopanie] ubeśpieczenie [Przekopanie] potrzeba Przepalanie Kruszców [Przepalanie] iego potrzeba Przysięgli górniczy Półmetalów wytopienie Radni przy górnictwie Reductio co iest? Rewizor górniczy Rozdawca górniczy Rząd górniczy Rzeczy w topieniu Metal psuiące Saturatio co iest? Solutio co iest? Srebrne Kruszce topić Srebro z Miedzi wytapiać Starosta i Podstarosta Kopalni Stępy do tłuczenia Kruszców [Stępy] mokre [Stępy] suche Sublimatio co iest? Szachty w Kopalni Szukanie Kruszców Szychta roboty Szychtmayster Topienie Kruszców okoliczności Topienie Kruszców na surowe Ubeśpieczenie Kopalni od zapadnięcia Urzędnicy Kopalni Urzędnicy przy topieniu Kruszców Uwagi koło przyszłej Kopalni Warsztwy Kruszców [Warsztwy] ubezpieczone Wody potrzeba przy Kopalni [Wody] z Kopalni wyprowadzić [Wody] z Kopalni zprowadzić Wolności dla górników Wycinanie Kruszców Zapłata górnikom Ziemia z Kopalni gdzie się obraca? Ziemie w Kruszcu aby się topiły Złote Kruszce topić Zyły kruszcowe [Zyły] Kruszcowe] jak idą Krzysztof Kluk w swoim dziele przedstawił opis zagadnień dotyczących kruszców, w owym okresie podstawowego surowca mineralnego, który był eksploatowany i poddawany obróbce hutniczej, bo jak stwierdza autor20: „Bardzo rzadkie iest to szczęście, samo tylko czyste kopać Kruszce: pospolicie z Kruszcami trzeba kopać kamienie i ziemie”. Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 276. 20 Działania w tym zakresie zostały opisane w sposób umożliwiający zapoznanie się z głównymi metodami prac. Przedstawiono także trudności i kłopoty, które może napotkać na drodze produkcji potencjalny inwestor. W obszernej części dzieła Kluk tłumaczy jak „kopie się kopalnię”21: „Kiedy iuż ze wszech miar nadzieia pożytku będzie niepłonną, przystąpi się, do sposobów wnijścia w głąbsz ziemi, i uczynienia porządney Kopalni”. Dla zobrazowania problemów związanych z zabezpieczeniem wyrobisk górniczych, budową szybów („okien”), wykonywaniem obudów drewnianych Kluk przedstawił opis czynności realizowanych przez górników i wykorzystywanych do tego celu maszyn i urządzeń (por. fig. 1, 2 i 3 22). Autor opisuje również sposoby odprowadzania wody z kopalni przy pomocy sztolni odwadniających jedną kopalnie oraz sztolni dziedzicznych „ściągających” wody z kilku kopalń, konstatując, że kopalnie z jednej strony potrzebują wody do produkcji (napędzania urządzeń, jak i oczyszczania rud metali) a z drugiej stanowi ona olbrzymie niebezpieczeństwo dla osób pracujących pod ziemią. Osobnym problemem jest dla Kluka zagadnienie wentylacji wyrobisk podziemnych, ponieważ jak stwierdza niedostatek powietrza jest szkodliwym dla górników. Opisuje również urządzenia (pompy wiatrowe), których stosowanie umożliwia zatłaczanie świeżego powietrza pod ziemię23. Pisząc o „dobywaniu kruszców” mówi „o ludziach do kopalni potrzebnych”24: Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 264. 22 Calvor Henning [Calvör, Calvoer], 1763: Acta historico-chronologico-mechanica circa metallurgiam in Hercynia Superiori. Oder historisch-chronologische Nachricht und theoretische und practische Beschreibung des Maschinenwesens, und der Hülfsmittel bey dem Bergbau auf dem Oberharze, darin insbesondere gehandelt wird von denen Maschinen und Hülfsmitteln, wodurch der Bergbau befördert wird, als von dem Markscheiden, Schacht- und Grubenbau, von Bohrem und Schiessen, von den Maschinen und Vorrichtungen, das gewonnene Erz zu Tage zu bringen, von den Maschinen, wodurch das Erz su Sand gestossen wird, oder von Puchwerken und Pucharbeit, von den Maschinen in der Hütte, aus den Erzen Silber, Bley, Glötte und Kupfer zu schmelzen, und von der gesammten Hütten-Arbeit nach einander, von den Münzmaschinen, das Silber fein zu brennen, und zu Geld zu vermünzen. Verlag der Furstl. Banhenhaus Buhhandlung, Braunschweig, T. 1.s. [12], [10], 1-200, plus 20 składanych grafik; T. 2, s. [4], 1-316, plus 28 składanych grafik. 23 Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 273. 24 Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 281. 21 „Kto chce około tego porządną iaką mieć wiadomość, pawinien wiedzieć o tych, którzy na Kopalnią czynią nakłady, to iest o Towarzystwie, albo kompanii. O urzędnikach i Robotnikach górniczych. O robocie. O prawach i wolnościach górniczych”. Kluk zauważa także, że całe górnictwo oparte jest na hierarchicznej strukturze. Przedstawił poszczególne „szczeble” struktury ukazując podziała na grupy specjalistów25: „Wszyscy, którzy robią w Kopalni, i gdzie Kruszce topią nazywają się Górnikami. Są to ludzie osobni, tego tylko patrzący. Mają swoje osobliwe zwyczaie, osobny niby ięzyk, wiele rzeczy sobie własnym sposobem nazywając, i osobny stróy: kitel, kapelusz ostry bez brzegów: skórę okrągłą, i za pasem niejaki berdyszek [topór w kształcie półksiężyca]”. Na podstawie informacji, pochodzących z kopalń niemieckich, Kluk przedstawił charakterystykę poszczególnych grup zawodowych26. Wyróżnił wśród nich, między innymi: urzędników górniczych, pisarzy górniczych, sztygarów i robotników (por. fig. 4 i 527). Ocena działalności Krzysztofa Kluka w zakresie górnictwa Potomni zapomnieli na wiele lat o dorobku naukowym Krzysztofa Kluka. Jednym z nielicznych specjalistów zajmujących się oceną wielu dzieł naukowych poświęconych tej dyscyplinie był Hieronim Łabęcki (1809-1862). W swojej „Wiadomości bibliograficznej…”28 dwukrotnie odniósł się do „Rzeczy Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 288. 26 Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami., Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 285289. 27 Należy zaznaczyć, że tak czytelna struktura zrzeszająca górników i hutników została wprowadzona w Polsce dopiero w okresie zarządzania przemysłem wydobywczym przez Stanisława Staszica. Bardzo interesujące drzeworyty przedstawiające ubiory przedstawicieli poszczególnych grup zawodowych górnictwa zostały zaprezentowane w pracy: Bergmann [pseudonim?], 1788: Abbildung aller Berg- und Hütten- Beamten wie auch den übrigen Bergleuten in ihren Kleidungen nach der Natur gezeichnet, und in Kupfer gestochen, nebst einer kurzen Beschreibung von ihren Verrichtungen und andern den Bergbau erklärenden Bemerkungen. Druk. Weigel C., Schneider A. G., Nürnberg, cz. 1: s. 1-23, plus 25 grafik; cz. 2: s. 1-16, plus 25 grafik. 28 Łabęcki H., 1841: Wiadomość bibliograficzna o górnictwie w Polsce i naukach przyrodzonych ścisły związek z niem mających. „Biblioteka Warszawska”, t. IV, s. 99-136. 25 kopalnych…” Kluka. W części poświęconej „Kamienioznawstwu” stwierdza, że29: Dzieła tego, dwa razy przedrukowanego, najgłówniejszą zaletą jest iż było pierwszą taką systematyczną polską książką o mineralogii, a chociaż dziś przestarzałe, nie jest bezużytecznem. Opinia ta zapewne nie została wydana przez fachowca, ale sam Łabęcki, prawnik z wykształcenia, autor takich opracowań, jak: „Górnictwa w Polsce…”30, „Początki nauki kopalnictwa”31, czy też wydanego pośmiertnie „Słownika górniczego…”32 poznał w swojej pracy zawodowej, w Wydziale Górniczym rządowych zakładów górniczych i hutniczych Królestwa Polskiego, szczegółowo dostępną literaturę polską i zagraniczną i mógł wyrobić sobie własne stanowisko. Zdecydowane bardziej krzywdzącą ocenę Łabęcki przedstawił w drugiej części „Wiadomości bibliograficznej…” poświeconej „sztuce górniczej”, która o części trzeciej „Rzeczy kopalnych…” brzmi33: Cały ten wykład, choć tylko stronnic 55 (od 265 do 320) zawiera, jest rozwlekle napisany, bez jakiejbądź praktycznej znajomości rzeczy, i w ogólności, żadnej wartości. W tym zakresie zdecydowanie wyżej stawia Łabęcki, i to niesłusznie, niewielkie opracowanie Hipolita Kownackiego „O starożytności kopalń kruszców…” 34. Cel, jaki przyświecał Krzysztofowi Klukowi, aby przekazać informacje dotyczące górnictwa, a właściwie funkcjonowania zakładu górniczego, był jasno Łabęcki H., 1841: Wiadomość bibliograficzna o górnictwie w Polsce i naukach przyrodzonych ścisły związek z niem mających. „Biblioteka Warszawska”, t. IV, s. 109. 30 Łabęcki H., 1841: Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego, pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym. Drukarnia J. Kaczanowskiego, Warszawa, t. 1, s. 1-538; t. 2, s. 1-551. 31 Łabęcki H., 1843: Początki nauki kopalnictwa. Nakł. Komissyi Rządowej Przychodów i Skarbu, Warszawa, s. 1-76. 32 Łabęcki H., 1868: Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-niemiecki i rossyjskopolski (z dodaniem wyrazów odnoszących się do mineralogii, geologii, chemii oraz ważniejszych rzemiosł kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej w Polsce. Wydanie pośmiertne. Druk. K. Kowalewskiego, Warszawa, s. 1-347, [83], [36]. Należy zaznaczyć, że Łabęcki cytując wyrazy fachowe utworzone przez Kluka oznaczył w nawiasach skrótem autora (KL) i wymienił dzieło „Rzeczy kopalne…“ w spisie źródeł. 33 Łabęcki H., 1841: Wiadomość bibliograficzna o górnictwie w Polsce i naukach przyrodzonych ścisły związek z niem mających. „Biblioteka Warszawska”, t. IV, s. 124. 34 Kownacki H., 1791: O starożytności kopalń kruszców, wyrabiania metalów, czyli robót górniczych w kluczu Sławkowskim, dobrach niegdyś do Biskupstwa Krakowskiego należących, i w całej tegoż klucza okolicy, w znacznej części powiatu Krakowskiego, graniczącej z Sląskiem. Druk. P. Dufour’a, Warszawa, s. 1-92. 29 określony i został w jego dziele spełniony, co autor przedstawił w pierwszych słowach III części książki o „Rzeczach kopalnych…”35: Jak sobie w małym około Kruszców postępować trzeba, można wnosić z tego, co się iuż napisało: teraz zdaie mi się, czyli to ciekawym tylko dla uspokoienia ich ciekawości czyli, ieżeliby się kiedy obfite odkryły Kopalnie, potrzebnym dla uwiadomienia: nie od rzeczy będzie napisać, co się dzieie, albo dziac powinno w wielkim przy Kopalniach, i topieniu Kruszców. Podsumowanie Krzysztof Kluk miał duże przekonanie o wartości pracy naukowej. Był świetnym obserwatorem i popularyzatorem. Chociaż sam nie dokonał nowych odkryć, przeprowadził adaptację dzieł naukowych dla czytelników, a także przystosował literaturę obcojęzyczna do warunków polskich. Przejrzysty i poprawny styl miał za zadanie przyswajanie trudnych zagadnień. Wielkim błędem, w „Rzeczach kopalnych…”, jest brak jakichkolwiek informacji o źródłach, opracowaniach, z których zapewne autor korzystał w trakcie przygotowywania swojego dzieła. Zapewne były to, jak już wspomniano, opracowania górnicze języku niemieckim, specjalistów wywodzących się z Turyngii i Saksonii, a które były szeroko drukowane i rozpowszechniane36. Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie. Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami. Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 257. 36 Wśród wielu dzieł mogły się znajdować się i takie, które popularyzowały zagadnienia techniczne, jak i omawiały strukturę gildii górniczej. Por. Minerophilo, 1743: Neues und wohleingerichtetes Mineral- und Bergwercks-Lexicon, worinnen nicht nur Alle und iebe beym Bergwerck, Schmeltz-Hütten, Brenn-Hause, Saiger-Hütten, Blau-Farben, Mühlen, Hammerwerden sc. vorkommende Benennungen, sondern auch derer Materien, Gefase, Instrumentem und Arbeits Urten Beschreibungen enthalten: alles nach der gebräuchlichen Bergmännischen Mund-Art., sowohlaus eigener Erfabrung, als auch aus den bewehrtesten Schriffeftellern mit befonbern Fleis zusammen getragen und In Alphabethische Ordnung zu fehr begwemen Nachfchlagen gebracht. Druk. J. Christoph und J. D. Stoo sseln, Chemnitz, s. [7], [2], [5], 1-621, [3]; Calvor Henning [Calvör, Calvoer], 1763: Acta historicochronologico-mechanica circa metallurgiam in Hercynia Superiori. Oder historischchronologische Nachricht und theoretische und practische Beschreibung des Maschinenwesens, und der Hülfsmittel bey dem Bergbau auf dem Oberharze, darin insbesondere gehandelt wird von denen Maschinen und Hülfsmitteln, wodurch der Bergbau befördert wird, als von dem Markscheiden, Schacht- und Grubenbau, von Bohrem und Schiessen, von den Maschinen und Vorrichtungen, das gewonnene Erz zu Tage zu bringen, von den Maschinen, wodurch das Erz su Sand gestossen wird, oder von Puchwerken und Pucharbeit, von den Maschinen in der Hütte, aus den Erzen Silber, Bley, Glötte und Kupfer zu schmelzen, und von der gesammten Hütten-Arbeit nach einander, von den Münzmaschinen, das Silber fein zu brennen, und zu Geld zu vermünzen. Verlag der Furstl. 35 Krzysztof Kluk w swoim dziele podkreślił rangę i znaczenie zawodu górnika. Był to nie tylko wykonawca różnych czynności, ale człowiek zorganizowany w gildii górniczej, posiadający i wyróżniający go z innych grup społecznych, język i zwyczaje. Autor podkreślał wielokrotnie, że te dawne prawa należy szanować. Zwrócił szczególną uwagę na poświecenie osób pracujących w górnictwie37: „Co się tycze samych Górników, tym nadewszystko takowe należy nadawać wolności, któreby ich osoby, i maiątki ubeśpieczały: któreby zagranicznym dodawały ochoty przybywania, a kraiowych ludzi zachęcały do uczenia tey pracy. Słuszna rzecz iest osładzać tych przykrości, którzy życie swoie zawsze noszą na ramieniu, i dla niewielkiey zapłaty podaią go w niebezpieczeństwo dla dobra krajowego”. Z perspektywy 220 lat, które minęły od chwili ukazania się pierwszego wydania „Rzeczy kopalnych…”, należy mówić o wielkiej odpowiedzialności Krzysztofa Kluka. Przygotowany w języku polskim poradnik, niemalże zasługujący na miano „encyklopedii”, przygotowany w okresie, gdy nie było podobnych w Polsce publikacji zapewne wypełnił lukę informacyjną i przyczynił się do stworzenia polskiej książki technicznej. O dokonaniach różnych specjalistów mówił w 1820 r. Gracjan Korwin, redaktor „Izys Polskiej” - pierwszego czasopisma technicznego -, który twierdził38: „Przy schyłku zeszłego wieku cnotliwi, światli, i czuli na dobro narodu męże, dali piękne z siebie przykłady w zmaganiu kunsztów i wskrzeszaniu uspionego przemysłu. Ich patryotyczne chęci niebyłyby daremnemi, gdyby przyiazne okoliczności pozwoliły były spokoynie krzewić się i doyzrzewać owocom ich usiłowań”. Banhenhaus Buhhandlung, Braunschweig, T. 1.s. [12], [10], 1-200, plus 20 składanych grafik; T. 2, s. [4], 1-316, plus 28 składanych grafik; Kern J. G., 1772: Bericht vom Bergbau. Druk. S. L. Crufius, Leipzig, s. [8], [8], 1-312, plus 12 tablic. 37 Kluk K., 1782: Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie. Tom II. O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu, i o górnictwie z figurami. Druk. Jego Krolewskiej Mci i Rzeczyplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa, s. 293. 38 Korwin G., 1820: Wstęp. „Izys Polska, czyli dziennik umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł, poświęcony krajowemu przemysłowi tudzież wiejskiego i miejskiego gospodarstwa”, t. I, s. 3.
