dockto wygrał II wojnę Światową vem vann andra
download 
Reklamacja Transkrypt
kto wygrał II wojnę Światową vem vann andra
Pris: 27 SEK 1 Nr 1(46) 2015 årgång/rok XIV tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny kto wygrał II wojnę Światową vem vann andra världskriget pożegnanie Tomasa Tranströmera ett farväl till Tomas Tranströmer 12 kwietnia 2015 roku zmarł den 12 april 2015 avled MICHAŁ HAYKOWSKI dziennikarz, historyk, pisarz założyciel kwartalnika Suecia Polonia journalist, historiker, författare, grundaren av Suecia Polonia Varför återlämnar inte Ryssland Kurilerna? Dlaczego Rosja nie oddaje Kuryli? J eśli nawet nie ze wszystkim rozumiemy, co się przed siedemdziesięciu laty, w 1945 r., zakończyło i jakie były tych wydarzeń następstwa to druga wojna światowa powinna jednak pozostawać zamkniętym rozdziałem. Może powinna – ale nie pozostaje. Wojna wciąż nas straszy. Tak w każdym razie czują to Polacy i Bałtowie i kilka innych krajów. W Polsce po demokratycznej bezkrwawej rewolucji i wyzwoleniu spod sowieckiego dyktatu w 1989 roku opowiadano anegdotę. Pytano: dlaczego Rosja zaakceptowała i uznała niepodległość Polski i pozostałych krajów środkowoeuropejskich a także swoich byłych republik bałtyckich a nawet, co jeszcze dziwniejsze, Białorusi i Ukrainy a nie chce oddać Japonii wysp Kurylskich. Wyspy (zajęte przez ZSRR pod koniec wojny) są bez wartości, nie znaleziono tam ropy naftowej a przy dzisiejszej technice wojskowej ich znaczenie strategiczne jest żadne. W dodatku Japonia za oddanie Kuryli sowicie by Rosji zapłaciła kredytami, inwestycjami, dostępem do nowoczesnej technologii itd itp. Odpowiedź: Rosja wie, że jeśli odda Kuryle to będzie już na zawsze. A niezależna od Rosji Litwa, Polska, Ukraina itp. to tylko stan tymczasowy. Czy rozpoczęto już przywracanie stanu z roku zakończenia drugiej wojny światowej? Przy pomocy wynalazku polityczno-militarno-prawnego jakim jest wojna hybrydowa, której Putin może nie wynalazł osobiście, ale zasadniczo udoskonalił i w praktyce z powodzeniem sprawdził? Pisze o tym Adam D. Rotfeld i opowiada brytyjski historyk Antony Beevor. Drugą dominantą tego numeru jest pożegnanie Tomasa Tranströmera. Wielki szwedzki poeta, noblista, jest w Polsce tak popularny jak żaden inny współczesny poeta zagraniczny. Tranströmer był z Polską rzeczywiście zaprzyjaźniony. Bywał tam, spotykał się z czytelnikami, przyjaźnił z polskimi poetami. Był nagradzany i honorowany tytułami doktora honoris causa w największych polskich uniwersytetach. Promowali go i tłumaczyli Leonard Neuger i Magdalena Wasilewska-Chmura. W ich przekładach zostały w Polsce wydane wszystkie utwory Tranströmera. Żaden zagraniczny poeta współczesny czegoś podobnego w Polsce nie osiągnął. Ä ven om vi inte fullt ut förstår vad det var som tog slut år 1945, och vilka konsekvenser dessa händelser har fått, borde andra världskriget förbli ett avslutat kapitel. Ändå är det inte så. Krigets spöke går fortfarande igen. Så känns det i varje fall i Polen, i Baltikum och på några andra håll. Efter den demokratiska, fredliga revolutionen och frigörelsen från den sovjetiska diktaturen 1989 började man ställa följande fråga i Polen: hur kom det sig att man i Ryssland kunde acceptera både Polens och resten av de centraleuropeiska och baltiska ländernas nya oberoende ställning och till och med, vilket är ännu märkligare, Vitrysslands och Ukrainas oberoende, samtidigt som det var otänkbart för dem att återlämna Kurilerna till Japan? Ögruppen (som Sovjet tog makten över efter krigsslutet) är mer eller mindre värdelös, man har fortfarande inte funnit någon olja i området och med dagens avancerade krigsteknik är öarna helt utan strategisk betydelse. Dessutom skulle man i Japan, vid ett återtagande av Kurilerna, vara generös i fråga om betalning med krediter, investeringar, tillgång till ny teknologi, osv. Men i Ryssland är man väl medveten om att ett återlämnande av Kurilerna skulle vara för alltid. Medan det oberoende som Lettland, Polen, Ukraina osv. uppnått snarare ses som tillfälligt. Är detta som vi bevittnar idag i Ukraina ett försök till återgång till det tillstånd som rådde vid andra världskrigets krigsslut? Något som ska uppnås med hjälp av hybridkrigsföringens politiska-militära-juridiska uppfinningar, som Putin kanske inte tänkt ut på egen hand, men omsorgsfullt bearbetat och framgångsrikt provat ut i praktiken? Detta skriver Adam D. Rotfeld och Antony Beevor om. I övrigt domineras numret av avskedet till Tomas Tranströmer. Den världsberömde svenske poeten och nobelpristagaren har vunnit en popularitet i Polen som ingen annan samtida utländsk poet. Tranströmer var givetvis väl bekant med Polen, vistades där, träffade sina läsare, lärde känna polska poeter, fick pris och förärades hedersdoktorstitlar från de största polska universiteten. Det var Leonard Neuger och Magdalena Wasilewska-Chmura som spred och översatte hans poesi till polska. Därigenom blev Tranströmers samtliga verk tillgängliga för den polska publiken. Ingen utländsk samtida poet har uppnått någonting liknande i Polen. Suecia Polonia Nobelbiblioteket. Hösten 1990. Katarina Gruber har tillsammans med Tomasz Jastrun ordnat ett möte med Poeten. Han läser på originalspråket: naturligt, med vacker och något matt röst, som om han hade nynnat något slags själens omelodiska melodi. Litet senare blir jag uppringd av Helen Sigeland vid Svenska institutet. En mycket dålig nyhet: Tranströmer har haft en stroke, det ser mindre bra ut. Läs sid. 23 Biblioteka Noblowska. Jesień 1990. roku. Katarzyna Gruber z Tomaszem Jastrunem zorganizowali spotkanie z Poetą. On czyta oryginał: naturalnie, pięknym, nieco matowym głosem, trochę jakby nucił jakąś niemelodyjną melodię duszy. Niewiele później telefon od Helen Sigeland z Instytutu Szwedzkiego. Bardzo zła wiadomość: Tranströmer miał wylew, wygląda to nie najlepiej. Czytaj str. 23 foto: Anna Skwarcan Innehåll Spis treści Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 110 SEK på plusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 110 SEK na plusgiro 194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. Omslaget I / Okładka I: en väggmålning på en bostadshusvägg vid LWidokgatan i Warszawa/ mural na warszawskiej kamienicy, ul. Widok 11 Foto: Stefan Markiewicz 6 Dagens krig: desamma men inte likadana Adam Daniel Rotfeld Dzisiejsze wojny: te same, ale nie takie same 14 Det var Stalin som vann andra världskriget intervju med A. Beevor Drugą wojnę światową wygrał Stalin 23 Ett farväl till Tomas Tranströmer Leonard Neuger Pożegnanie Tomasa Tranströmera 28 från 2006 En mindre passande poet ett samtal med Monica och Tomas Tranströmer Mniej odpowiedni poeta rozmowa z Monicą i Tomasem Tranströmerami z 2006 r. 31 Lovtal till Tomas Tranströmer Magdalena Wasilewska-Chmura Laudacja na cześć Tomasa Tranströmera 35 Passande dikter av Tomas Tranströmer Odpowiednie wiersze Tomasa Tranströmera 37 Till Tomas Tranströmer Kaj Svensson Tomasowi Tranströmerowi 38 Ett farväl till Michał Haykowski Wacław Gudowski Pożegnanie Michała Haykowskiego med stöd från PRIORITY Priority check-in and boarding Call Center dedicated line Seat in the front cabin Paper press Meals and soft drinks Registered luggage My favourite seat Miles Dagens krig: desamma men inte likadana Dzisiejsze wojny: te same, ale nie takie same Adam Daniel Rotfeld W ielu wybitnych publicystów i analityków ma często skłonność do pewnych uproszczeń. Timothy Garton Ash napisał niedawno, że znów w Europie jest wojna. Rzeczywiście na obrzeżach Europy – na pograniczu Rosji i Ukrainy – doszło do konfliktu zbrojnego na wielką skalę. Według różnych szacunków zginęlo tam w ciągu roku od 5 do 50 tysięcy ludzi. Powstało zarzewie europejskiego konfliktu zbrojnego nowego typu – określone go nazwą „wojna hybrydowa”. Jest to konflikt, w którym zacierają się granice między tym, co wewnętrzne a tym, co zewnętrzne. Istotną cechą, która odróżnia wojny dzisiejsze od tych, które miały miejsce w przeszłości jest to, że dawniej były to konflikty zbrojne głównie między państwami, natomiast dzisiejsze wojny rodzą się i rozpoczynają wewnatrz państw. 6 M ånga framstående publicister och analytiker har ofta en fallenhet för förenklingar. Timothy Garton Ash skrev nyligen att det återigen var krig i Europa. Det stämmer att det har gått så långt som till en storskalig väpnad konflikt i Europas utkanter, på gränsen mellan Ryssland och Ukraina. Enligt olika bedömningar har det dött mellan 5 000 och 50 000 personer under ett år. Det har uppstått en väpnad europeisk konflikthärd av en ny typ som benämns ”hybridkrig”. Det är en konflikt där gränsen mellan det som är inrikes och det som är utrikes är bortsuddad. Ett väsentligt kännetecken, som skiljer dagens krig från krig i det förgångna, är att de senare var väpnade konflikter huvudsakligen mellan stater, medan dagens krig uppstår och utbryter inom stater. Källan till kriget mellan Ryssland och Ukraina är den spänning och kris som råder inom Ukraina och inom Ryssland, inte mellan dem. Ett bevis på det är exempelvis att båda länderna upprätthåller sina diplomatiska förbindelser och inte har någon avsikt att hemkalla sina ambassadörer. Under den bipolära motsättningen mellan Öst och Väst fruktade man ett krig i Europas centrum – på den plats där den linje löpte som skiljde NATO från Warszawapakten. Efter att den polariserade världen fallit förflyttades konflikterna till periferin. I centrum – Tyskland, Frankrike, Italien, Benelux – är det tryggt. Ju längre öster- eller söderut desto större hot. Det har utbrutit konflikter inom forna Jugoslavien, i Rysslands periferi, i norra Kaukasus. Det har varit inre konflikter – regionala och lokala. Man bör inte, som Hegel hävdade, förutsätta att allt upprepar sig dvs. att alla stora världshistoriska händelser och personer förekommer två gånger. Och Marx noterade ironiskt i sin uppmärksammade essä (Louis Bonapartes ardertonde brumaire) att Hegel glömde tillfoga: ”den ena gången som tragedi, den andra gången som fars”. Źródłem wojny między Rosją a Ukrainą jest napięcie i kryzys wewnątrz Ukrainy i wewnątrz Rosji a nie między nimi. Dowodem jest choćby to, że trwa wojna, ale oba kraje utrzymują stosunki dyplomatyczne na szczeblu ambasadorów i nie zamierzają ich odwoływać. W czasie bipolarnej konfrontacji Wschód–Zachód obawiano się wybuchu wojny w centrum Europy – w miejscu, gdzie przebiegała linia oddzielająca NATO od Układu Warszawskiego. Po upadku świata dwubiegunowego konflikty przesunęły się na peryferia. Centrum – Niemcy, Francja, Włochy, Beneluks – są bezpieczne. Im dalej na wschód, czy na południe, tym więcej zagrożeń. Konflikty wybuchły wewnątrz byłej Jugosławii, na peryferiach Rosji, na Kaukazie Północnym. Były to konflikty wewnętrzne – regionalne i lokalne. Nie należy przyjmować na wiarę twierdzenia, że historia – jak pisał Hegel – się powtarza: wszystkie wielkie wydarzenia i postacie historyczne występują, jak twierdził, dwukrotnie. A Marks w swoim głośnym eseju (Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte) z ironią zauważył, że Hegel zapomniał dodać: „za pierwszym razem jako tragedia, za drugim – jako farsa”. Wybitny brytyjski historyk Michael Howard napisał bodaj w 1984 r. w poważnym kwartalniku International Security wydawanym przez Uniwersytet Harvarda ciekawy esej o genezie I wojny światowej, w którym dowodził na podstawie archiwalnych dokumentów, że wszystkie sztaby generalne głównych adwersarzy, zwłaszcza Niemiec i Francji, były wówczas zainteresowane wojną. Znany polski finansista i myśliciel Jan Gottlieb Bloch opublikował w 1899 r. 6–tomowe dzieło Przyszła wojna. Przewidywał, że jeśli do takiej wojny w Europie dojdzie, to przegrają ją wszyscy. W rezultacie nastąpią wielkie zmiany społeczne i obalenie systemów, na których opierał się porządek ówczesnej Europy. Den framstående brittiske historikern Michael Howard skrev 1984 i den akademiska tidskriften International Security, som ges ut av Harvard University, en intressant essä om bakgrunden till första världskriget, där han utifrån arkivdokument påvisade att de största meningsmotståndarnas alla generalstaber, i synnerhet Tysklands och Frankrikes, ville ha krig. 1899 gav den kände polske finansmannen och tänkaren Jan Gottlieb Bloch ut sitt verk Det framtida kriget i sex band. Han förutsåg att alla kommer att förlora om det går så långt som till ett krig i Europa. Det kommer att leda till stora samhällsförändringar och de system som dåvarande Europas ordning vilade på kommer att störtas. Hans alarmerande varningar kunde dock inte hejda händelseförloppet. Men efter första världskriget ansågs han Jednak jego alarmujące ostrzeżenia nie powstrzymały vara snudd på en profet, trots att man tidigare hade ignobiegu wydarzeń. Ale po I wojnie światowej uznano go rerat och till och med skrattat åt hans varningar. Han var niemal za proroka, choć wcześniej jego ostrzeżenia ignoro den förste kandidaten till Nobels fredspris men han fick det wano, a nawet wyśmiewano. Był pierwszym kandydatem inte, eftersom han avled några månader före prisceremonin. do pokojowej Nagrody Nobla. Nie dostał jej, bo kilka De flesta i den intellektuella eliten och de bildade sammiesięcy przed ceremonią wręczania zmarł. Elity intelektuhällslagren ville inte ha något krig alne i warstwy oświecone w swej men generalstaberna strävade efter większości nie chciały I wojny det. Man framkallade en nationaświatowej, ale sztaby generlistisk yra och ”folket på gatan”, det alne dążyły do niej. Rozpętano vill säga enkla människor, invågorączkę nacjonalistyczną i „ulinare i det kejserliga Tyskland och ca”, czyli prosty lud, mieszkańcy republikanska Frankrike, var för cesarskich Niemiec i repubett krig. Idag, i vår del av världen, likańskiej Francji opowiedziały vill varken folk eller generalstaber i się za wojną. Dziś – w naszej demokratiska stater ha krig. części świata – wojny nie chcą ani narody, ani sztaby generalne Annat är det i Ryssland. Där demokratycznych państw. har ”krigspartier” och generalstInaczej w Rosji. Tam „paraben – lojala och underordnade tie wojny” i sztab generalny presidenten – uttalat sig för krig. – lojalne i podporządkowane Ett lågintensivt krig, ett hybridprezydentowi – opowiedziały krig, ett krig för att trötta ut och się za wojną. Wojną o małej destabilisera Ukraina. Jag tror att intensywności, wojną hybryden ryske presidenten och hans militära omgivning fruktar ett Jan Gottlieb Bloch, foto: polona.pl dową, wojną na wyczerpanie 7 i destabilizację Ukrainy. Myślę, że rosyjski prezydent i jego wojskowe otoczenie boją się wybuchu wojny światowej. Miałaby ona charakter wojny nuklearnej. Wojskowi wiedzą, że gdyby doszło do wojny na wielką skalę z użyciem broni masowej zagłady, to ją przegrają. Uciekają się zatem do wojny „hybrydowej”, lokalnej – do swoistej irredenty. Sądzą, że tego typu konflikty będą przez Zachód tolerowane. Tak było przecież po II wojnie światowej – w czasie, gdy świat był podzielony na strefy wpływów i trwała „zimna wojna”. Zachód potępiał radzieckie interwencje, w tym także zbrojne, ale tolerował je, jeśli były ograniczone do bloku wschodniego. Doszło wówczas do kilku poważnych spontanicznych buntów i powstań stłumionych przez armię radziecką. Mam na myśli powstanie robotników w Berlinie w 1953 r., w Budapeszcie w 1956 r., w Pradze w 1968 r., jak również powstania w Polsce w 1956 r. w Poznaniu, w 1970 r. w Gdańsku. W Polsce nie było bezpośredniej sowieckiej interwencji, ale doszło do użycia siły pod zewnętrznym naciskiem. Tak było z wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego. Niekiedy słyszę, że przez pół wieku komunizmu nie było wojny. I rzeczywiście – między Wschodem a Zachodem wojny nie było. Ale to nie znaczy, że nie było konfliktów lokalnych, na których rozwiązanie – w tym także z użyciem siły zbrojnej – Związek Radziecki miał w swojej strefie wpływów swoiste „zielone światło”. 8 världskrig. Det skulle få karaktären av ett kärnvapenkrig. Militärerna vet att om det skulle utbryta ett storskaligt krig med massutrotningsvapen så skulle de förlora det. Därför sätter de in ett lokalt hybridkrig – ett slags irredentism. De tror att den typen av konflikter kommer att tolereras av Väst. Så var det ju efter andra världskriget, när världen var uppdelad i inflytelsesfärer och ”kalla kriget” pågick. Väst fördömde de sovjetiska interventionerna, som ibland var väpnade, men man tolererade dem om de var begränsade till östblocket. Det utbröt några allvarliga spontana revolter och uppror som kvästes av den sovjetiska armén. Jag tänker på arbetarupproret i Berlin 1953, i Budapest 1956, i Prag 1968, liksom upproren i Polen, i Poznań 1956 och i Gdańsk 1970. I Polen förekom ingen direkt sovjetisk intervention, men man tog till våld efter yttre påtryckningar. Så var det när krigstillståndet infördes. Ibland får jag höra att det inte förekom något krig under ett halvt sekels kommunism. Och det stämmer att det inte förekom något krig mellan Öst och Väst. Men det betyder inte att det inte fanns lokala konflikter, som Sovjetunionen i sin inflytelsesfär hade ”grönt ljus” för att lösa – även med väpnat våld. Väst kritiserade förstås varje väpnad intervention men ansåg i själva verket att det inte fanns någon anledning att ingripa med vapenmakt eftersom det inte ägde rum inom dess eget ansvarsområde. Sovjetunionen hade ”fria händer”, det vill säga handlingsfrihet, och tillgrep våld efter eget godtycke. Så var det under den period då Europa var delat, när varje lokal konflikt hotade att inleda ett världskrig. Redan under Teherankonferensen (i november 1943) beslutades det om uppdelningen och de nya gränserna, inte i Jalta (i juli 1945). Då enades man om att Ryssland skulle få behålla sin västra gräns, som hade fastställts 1939 i Molotov-Ribbentrop-pakten. USA och Storbritannien bekräftade de territorier som tillfallit Stalin enlig de hemliga protokollen från 23 augusti 1939. De allierade räknade nämligen med Stalins fortsatta engagemang i kampen mot Hitler och Japan. Efterkrigsgränsen mellan Ryssland och Polen sammanföll med den så kallade Curzonlinjen (efter namnet på den brittiske utrikesministern som krävde att gränsdragningen mellan Polen och dess östra granne skulle följa en etnisk princip), känd från fredsfördraget i Versaille (1919). Det område där det bodde flest ukrainare och vitryssar skulle ingå i bolsjevikernas efterrevolutionära Ryssland. I Jalta försökte västledarna – Roosevelt och Churchill – i viss mån att begränsa Stalin. Som en konsekvens gick Stalin formellt med på Roosevelts och Churchills krav på att ”Polen ska bli en stark, fri, självständig och demokratisk stat”. Så lydde deklarationen och de formella utfästelserna. Jan Karski upprepade ofta att Polens agg mot Churchill var ogrundat. Roosevelt var inte Polens utan USA:s president och man kunde inte klandra honom för att han i Jalta – och inte bara i Jalta – månade om amerikanska intressen. Och som Karski sade i ett samtal med Maciej Wierzyński: ”Redan från november 1943 var Polen och de andra länderna i regionen anslutna till det sovjetiska ansvarsområdet”. Vid årsskiften 1984 och 1985 publicerade Zbigniew Brzeziński en viktig essä i Foreign Affairs, som inleddes med orden ”Yalta is unfinished Business”. Jag diskuterade artikeln i den polska veckotidningen Polityka. Det var den fyrtionde årsdagen efter Jaltakonferensen. Brzeziński hävdade i sin text att utfästelserna som gjordes i Jalta inte hade förverkligats och att Väst borde kräva av Sovjetunionen att de förverkligades inom ramarna för Europeiska säkerhets- och samarbetskonferensen i Helsingfors. Jag vill tillägga att USA aldrig erkände Sovjets annektering av de baltiska staterna 1940. Det var inte bara av moralisk betydelse. Efter systemskiftet och Sovjetunionens sammanbrott fick de staterna – Estland, Lettland och Litauen – full suveränitet och gick med i NATO och EU. Efter att krigstillståndet infördes i Polen hävdade den dåvarande amerikanske statsekreterare Alexander Haig, i ett tal i Madrid 1982, att om de kommunistiska makthavarna i Polen upphäver krigstillståndet, friger de politiska fångarna och återigen legaliserar Solidarność kommer USA att häva sina sanktioner och ge Polen betydande ekonomisk hjälp. Och så blev det. Washington gav på olika sätt sitt stöd under upptakten till den polska demokratin och den självständiga polska statens fulla suveränitet. Dessutom manade den amerikanske presidenten till förnuftighet och uppmuntrade till fredliga förändringar. Det var George Bush som övertalade Wojciech Jaruzelski att bli Zachód, rzecz jasna, krytykował każdą z takich interwencji zbrojnych, ale w gruncie rzeczy uważał, że skoro nie dzieje się to w jego strefie odpowiedzialności – to nie ma powodu, aby interweniować zbrojnie. ZSRR miał „rozwiązane ręce”, czyli swobodę działania i uciekał się do użycia siły według własnego uznania. Tak było w okresie podziału Europy, gdy każdy konflikt lokalny groził zapoczątkowaniem wojny światowej. Podział ten i nowe granice zostały zdecydowane już w Teheranie (w listopadzie 1943 r.), a nie w Jałcie (luty 1945 r.). Uzgodniono wówczas, że Rosja utrzyma swoją granicę zachodnią, której linię wyznaczył w 1939 r. pakt Ribbentrop–Mołotow. Mocarstwa zachodnie w Teheranie potwierdziły Stalinowi nabytki terytorialne uzyskane na podstawie tajnych protokołów z 23 sierpnia 1939 r. Alianci liczyli bowiem na dalsze zaangażowanie Stalina w pokonanie Hitlera i Japonii. Przebieg powojennej granicy między Rosją a Polską pokrywał się z tzw. „linią Curzona” (od nazwiska brytyj skiego sekretarza stanu, który postulował, by przyjąć rozgraniczenie między Polską a jej wschodnim sąsiadem na zasadzie etnograficznej) znanej od czasu konferencji wersalskiej (1919 r.). Ziemie, na których mieszkało więcej Ukraińców i Białorusinów, miały wejść w skład porewolucyjnej bolszewickiej Rosji. W Jałcie zachodni przywódcy – Roosevelt i Churchill – starali się w pewnej mierze Stalina ograniczyć. W konsekwencji Stalin formalnie zgodził się z postulatami Churchilla i Roosevelta, że Polska będzie „państwem silnym, wolnym, niepodległym i demokratycz nym”. Taka była deklaracja i zobowiązania formalne. Jan Karski często powtarzał, że polskie pretensje do Roosevelta są bezzasadne. Roosevelt nie był prezydentem Polski, ale Stanów Zjednoczonych i nie można mieć do niego pretensji, że dbał w Jałcie – i nie tylko w Jałcie – o interesy amerykańskie. I jak powiedział Karski w rozmowie z Maciejem Wierzyńskim: „Od listopada 1943 roku Polska i inne kraje tego regionu były już włączone do strefy odpowiedzialności sowieckiej”. Na przełomie 1984/1985 r. Zbigniew Brzeziński ogłosił ważny esej w Foreign Affairs, który zaczynał się od słów „Yalta is unfinished business”. Omówiłem wówczas ten artykuł na łamach polskiego tygodnika Polityka. Była to 40. rocznica konferencji jałtańskiej. Brzeziński stwierdzał w swoim tekście, że zobowiązania przyjęte w Jałcie nie zostały zrealizowane i Zachód powinien domagać się ich realizacji przez ZSRR w ramach postanowień KBWE z Helsinek. Dodam, że Stany Zjednoczone nigdy nie uznały np. inkorporacji w 1940 r. państw bałtyckich przez ZSRR. Miało to nie tylko znaczenie moralne. Po transformacji ustrojowej i rozpadzie ZSRR państwa te – Estonia, Łotwa i Litwa – odzyskały pełną suwerenność i weszły w skład NATO i Unii Europejskiej. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce ówczesny amerykański sekretarz stanu Alexander Haig wygłosił w Madrycie w lutym 1982 r. przemówienie, w którym stwierdził, że jeśli władze komunistycznej Polski zniosą stan wojenny, wypuszczą więźniów politycznych i zarejestrują ponownie „Solidarność”, to Stany Zjedno czone wycofają nałożone sankcje i udzielą Polsce znacznej 9 pomocy finansowej. I tak się stało. Waszyngton na różne president under övergångsperioden, vilket generalen inte sposoby wspierał początki polskiej demokracji i odzyshade lust med. Bush övertygade Jaruzelski om att anta kiwania pełnej suwerenności przez niepodległe polskie rollen som stabilisator under förändringarna i början av państwo. Przy tym prezydent amerykański nakłaniał do den polska transformationen. När Polen skulle anslutas rozwagi i zachęcał do pokojowej przemiany. To George till NATO gjorde Bill Clinton en ovärderlig insats. Här vill Bush namawiał Wojciecha Jaruzelskiego, by w okresie jag i marginalen påpeka att Jan Karski var emot Polens przejściowym został prezydentem, na co generał nie miał anslutning till NATO. Det utlöste förvirring och en viss ochoty. Bush przekonywał Jaruzelskiego, by pełnił na polemik med hans vänner – Jan Nowak-Jeziorański och początku polskiej transformacji rolę swoistego stabilizaandra personer som stod Karski nära. Jag nämner det tora procesu przemian. W procesie przystępowania Polski för att Karski livet ut hade modet att uttrycka sin egen do NATO nieocenioną zasługę miał Bill Clinton. W tym uppfattning – ofta stick i stäv med majoritetens. miejscu na marginesie zauważę, że Jan Karski był wówczas I Ryssland råder ännu uppfattningen att Väst lurade de przeciwnikiem przystąpienia Polski do NATO. Wywołało to ryska politikerna och inte höll sina löften. Eftersom Väst konfuzję i pewną polemikę z jego przyjaciółmi – z Janem beter sig på det viset har Moskva också rätt att inte uppNowakiem–Jeziorańskim i innymi bliskimi Karskiemu osofylla sina åtaganden, lyder resonemanget. Det är således bami. Wspominam o tym, ponieważ Karski do końca życia på sin plats att förklara att det är en myt att Väst ska ha miał odwagę głosić własne zdanie – często wbrew opinii lovat det nya Ryssland att det inte blir någon NATO-utwiększości. vidgning österut. Varje beslut om en utvidgning österut W Rosji pokutuje przekonanie, że Zachód oszukiwał har konsulterats och samordnats med Ryssland. Sålunda rosyjskich polityków i nie dotrzymywał przyrzeczeń. skrev Javier Solana och Jevgenij Primakov under ett Rozumowanie jest takie, że skoro tak postępuje Zachód, grundavtal om de ömsesidiga relationerna mellan NATO to Moskwa ma również prawo nie dotrzymywać zobowoch Ryssland i Paris 1997, och principerna för den nya iązań. Warto zatem wyjaśnić, że mitem jest twierdzenie, typen av relation mellan NATO och Ryssland befästes på jakoby Zachód obiecał nowej Rosji, iż nie będzie poszerzał högsta nivå i Romdeklarationen (maj 2002). När en grupp NATO na Wschód. Każda decyzja o rozszerzaniu Sojuszu NATO-experter (s.k. Wise Men Group), under ledning av na Wschód była z Rosją konsultowana i uzgadniana. Tak Madeleine Albright, besökte Moskva 2010 blev jag inbjudoszło do podpisania przez Javiera Solanę i Jewgienija den till ryska utrikesministeriet. Under lunchen visade Primakowa w Paryżu, w maju 1997 r., Aktu Stanowiącego den ryske värden mig sex fragment från olika utskrifter o relacjach między NATO a Rosją oraz do do uzgodnienia av samtal som ledarna för USA, Frankrike, Tyskland och na najwyższym szczeblu Rzymskiej Deklaracji (maj 2002) Storbritannien hade haft med Gorbatjov. De var från o jakościowo nowym typie relacji NATO – Rosja. Podczas möten våren 1990, innan Sovjetunionens sammanbrott. wizyty w Moskwie w 2010 r. grupy ekspertów NATO, Warszawapakten existerade fortfarande. Samtalsdeltagarktórej przewodniczyła Madeleine Albright (tzw. „grupa na från Väst använde då formuleringen att det inte kommędrców”), zostałem zaproszony do rosyjskiego MSZ. mer att bli någon NATO-utvidgning österut, några tillade Podczas lunchu rosyjski gospodarz przedstawił mi sześć att det inte ”blir tal om en centimeters utvidgning”. fragmentów różnych zapisów z rozmów przywódców USA, De garantierna kom åren 1989–90. Det var år då Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii, z Gorbaczowem. historien ökade takten. Mycket förändrades. Tyskland Były to spotkania z wiosny 1990 r., zanim återförenades, Warszawapakten doszło do rozpadu ZSRR. Istniał jeszcze upphörde att existera, och slutligen Układ Warszawski. To wtedy zachodni kom Sovjetunionens sammanbrott. JAG TROR FULLT OCH rozmówcy używali formuły, że nie będzie FAST ATT VI FÖR NÄRRyssarna åberopade den romerska rozszerzenia NATO na wschód, niektórzy principen pacta servanda sunt (avtal VARANDE UPPLEVER DE skall hållas). Det är sant, de har rätt, dodawali, że „nie dojdzie do rozszerzenia STÖRSTA HÄNDELSER- åtaganden har sin giltighet. Men de nawet o centymetr”. Zapewnienia te pochodziły z lat 1989– NA I EUROPA PÅ TUSEN glömmer att tillägga att den romerska 90. Były to lata, gdy historia przyspieszyła ÅR, ÄNDA SEDAN KARLS principen åtföljs av en annan klausul biegu. Wiele się wtedy zmieniło. Doszło – rebus sic stantibus (avtal gäller om DEN STORES TID. DET do zjednoczenia Niemiec, przestał istnieć FINNS EN CHANS ATT sakförhållandet förblir oförändrat). Układ Warszawski, wreszcie – rozpadł się Med andra ord bör man hålla avtal DET TACK VARE NATO Związek Radziecki. Rosjanie powołują om inte förhållandena förändrats på OCH EU ÅTER KAN RÅDA ett avgörande sätt. Kan man tänka się na rzymską zasadę pacta servanda sunt (umowy muszą być dotrzymywane). FRED PÅ KONTINENTEN sig en större förändring än Tysklands To prawda, mają rację, że zobowiązania JAN KARSKI enande samt Warszawapaktens uppmają swoją moc. Ale zapominają dodać, lösning och Sovjets sammanbrott? że tej rzymskiej zasadzie towarzyszy inna Vad viktigare är – tack vare NATO:s klauzula – rebus sic stantibus (umowy obowiązują, jeśli stan utvidgning är Rysslands västra gräns idag mycket säkrare rzeczy pozostaje niezmienny). Innymi słowy, należy dotroch stabilare än den skulle ha varit ifall Centraleurozymywać umów, jeśli nie zmieniają się w sposób zasadniczy pas stater var isolerade. Det är också värt att påminna okoliczności. Czy można sobie wyobrazić większą zmianę om att Ryssland då inte ansågs som en motståndare till --- 10 Euromajdan i Kiev, Kijowski Euromajdan, foto: E. Feldman NATO utan en samarbetspartner – i samarbete rörande säkerhetsfrågor. Det var med den övertygelsen som man förhandlade fram och undertecknade grundavtalet mellan NATO och Ryssland 1997 – som föregicks av ett uttalande av NATO:s generalsekreterare (14 mars 1997) om att man inom ramarna för NATO:s utvidgning inte har för avsikt att placera ”betydande väpnade styrkor” på de nya medlemmarnas territorier. De åtagandena antogs med eftertryck, de upprätthölls och respekterades – på allvar – så länge som Ryssland inte bröt sina förpliktelser gentemot Ukraina. Det var ett trilateralt avtal mellan USA, Ryssland och Ukraina (Moskva, 15 januari 1994) och Budapestöverenskommelsen mellan USA, Ryssland och Storbritannien (15 januari 1994) som garanterade att Ukrainas territoriella integrering och säkerhet skulle respekteras – i utbyte mot att Ukraina avstod från sina kärnvapen. Idag bär sig Ryssland åt som om den ordning som byggde på inflytelsesfärer fortfarande råder. Även de mest måttliga ryska liberaler förhåller sig rationellt till Putins politik. De medger att han begår misstag, men ”Ryssland har en naturlig rätt till sina inflytelsesfärer” eller åtminstone till ”särskilt gynnade intressen”. De förkastar uppfattningen att nationer i dagens värld själva borde få besluta om hur de ska organisera livet och hur de ska organisera säkerheten. Ryssland inledde ju upplösningen av Sovjetunionen på eget initiativ. De stater som uppstod bland dess ruiner erkände man frivilligt som suveräna och självständiga. Formellt ifrågasätter Moskva inte ens den ukrainska staten. Man anser emellertid att den enda acceptabla formen för en sådan stat är begränsad suveränitet, det vill säga att Ukraina görs till en beroende vasallstat. Med andra ord, Moskva gör anspråk på att okoliczności niż zjednoczenie podzielonych Niemiec oraz rozwiązanie Układu Warszawskiego i rozpad ZSRR? Co ważniejsze – dzięki poszerzeniu NATO zachodnia granica Rosji jest dziś dużo bardziej bezpieczna i stabilna niż byłaby, gdyby państwa Europy Środkowej pozostały osamotnione. Warto też pamiętać, że Rosja nie była wówczas postrzegana jako przeciwnik Sojuszu, ale jego partner do współpracy – i to do współpracy w sprawach bezpieczeństwa. Z takim przekonaniem negocjowano i podpisano Akt Stanowiący NATO–Rosja z 1997 r. – poprzedzony jednostronnym oświadczeniem Sekretarza Generalnego Sojuszu (z 14 marca 1997 r.), że w ramach procesu posze rzania NATO Sojusz nie zamierza rozmieszczać „znaczących sił zbrojnych” na terytoriach nowych członków. Zobowiązania te przyjmowano z całą powagą, traktowano je i respektowano – na serio – tak długo, dopóki Rosja nie złamała swoich zobowiązań wobec Ukrainy. Były to trójstronne porozumienia między USA, Rosją i Ukrainą (Moskwa,15 stycznia 1994 r.) i Memorandum Rosji, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (Budapeszt, 15 grudnia 1994 r.), które gwarantowały poszanowanie bezpie czeństwa i integralności terytorialnej Ukrainy – w zamian za wyrzeczenie się przez nią broni nuklearnej. Dziś Rosja zachowuje się tak, jakby nadal obowiązywał porządek oparty na strefach wpływów. Nawet najbardziej umiarkowani rosyjscy liberałowie racjonalizują politykę Putina. Przyznają, że co prawda, popełnia on błędy, ale „Rosja ma naturalne prawo do swej strefy wpływów” albo przynajmniej „uprzywilejowanych interesów”. Odrzucają oni pogląd, że w obecnym świecie narody powinny samodzielnie decydować o własnej organizacji życia i o własnej organizacji bezpieczeństwa. Przecież rozwiązanie 11 ZSRR zapoczątkowała Rosja z własnej inicjatywy. Uznała diktera villkoren och sättet som Ukrainas inre system ska dobrowolnie powstałe na jego gruzach państwa za suwe utvecklas på. De ukrainska presidenterna – tillsammans renne i niepodległe. Co więcej, formalnie Moskwa nie med Viktor Jusjtjenko som ansågs vara västvänlig – kwestionuje ukraińskiej państwowości. Uważa jednak, skapade ett oligarksystem baserat på korruption. Kronan że jedyną dopuszczalną formą takiej państwowości może på verket var Viktor Janukovytj regering. Men den nya być ograniczona suwerenność, czyli uzależnienie i wasalgenerationen går inte med på ett sådant maktutövande. izacja Ukrainy. Innymi słowy, Moskwa pretenduje do Unga ukrainare vill leva i ett normalt, europeiskt land. tego, by dyktować Ukraińcom kierunki i sposoby rozwoju Vilket de gav uttryck för på Majdan. Ryssland erkänner ich wewnętrznego systemu. Kolejni prezydenci Ukrainy inte det. Om Ukraina återigen skulle gå med på att låta – łącznie z uznawanym za prozachodniego Wiktorem Moskva diktera hur makten ska utövas och på vilket sätt Juszczenką – stworzyli oparty na korupcji system oliUkraina ska använda sin självständighet och frihet – då garchiczny. Ukoronowaniem tego były rządy Wiktora skulle suveräniteten vara ofullständig, en fasad. Janukowycza. Jednak nowe pokolenie nie godzi się na taką För att träffa nya överenskommelser måste vi erkänna formę sprawowania władzy. Młodzi Ukraińcy chcą żyć att dagens värld inte är homogen, och att våra värderingar w normalnym, europejskim kraju. Dali temu wyraz na inte delas av alla. Ryssland förkastar den liberala demoMajdanie. Rosja tego nie uznaje. Gdyby Ukraina zgodziła kratins värdesystem. Man anser att den är främmande się znów na prawo Moskwy do dyktowania, jaki system för deras kultur, tradition och historia. I det avseendet sprawowania władzy jest dopuszczalny i w jaki sposób uttrycker president Putin stämningarna i sitt samhälle. Ukraina ma korzystać ze swej niezależności i wolności – to Han har ju stöd av drygt 80 % av ryssarna. Det innebär byłaby to suwerenność fasadowa i niepełna. att demokratin – dess principer, institutioner och proceW poszukiwaniu nowych porozumień musimy uznać, durer – i Ryssland betraktas som en fasad. Det är en form że dzisiejszy świat nie jest homogeniczny, a nasze wartości av politisk förklädnad. Det handlar huvudsakligen om nie są podzielane przez wszystkich. Rosja odrzuca wartości inställningen till fundamentala principer och de värdesystemu liberalnej demokracji. Uważa, że są one obce ich ringar, på vilka den moderna världens ordning är byggd. kulturze, tradycji i historii. Prezydent Putin wyraża w tej Det finns två sätt att tolka och läsa av situationen i mierze nastroje swego społeczeństwa. Ma przecież poparcie Ryssland. Förespråkare för det ena hävdar att man måste ponad 80 proc. Rosjan. Oznacza to, że w Rosji demokracja sätta stopp för Ryssland med alla medel. Den andra förut– jej zasady, instytucje i procedury – jest traktowana jako sätter att vi inte är för kategoriska, för Ryssland avreagerar fasada. Jest to swoisty polityczny kostium. Chodzi głównie sig för det man förlorat efter Sovjetunionens sammano stosunek do fundamentalnych zasad i wartości, na brott. Att Ryssland i det avseendet påminner om Weimarktórych zbudowany jest porządek współczesnego świata. republiken efter första världskriget och att Putin kanske Są dwa sposoby interpretacji i visar sig vara – mot bakgrund av dem odczytywania sytuacji w Rosji. Zwolensom kommer till makten efter honom – nicy jednego twierdzą, że trzeba Rosji en ansvarstagande statsman. I Ryssland WIERZĘ GŁĘBOKO, ŻE postawić tamę wszelkimi środkami. OBECNIE PRZEŻYWAMY har vi med andra ord inte så mycket att Drugi zakłada, że nie możemy być göra med en oberäknelig politiker som NAJWIĘKSZE WYDAzbyt stanowczy, bo Rosja odreagowuje ett oberäkneligt samhälle, vars ledare RZENIA W EUROPIE OD porażkę po upadku ZSRR. Przypomina bara är ett uttryck för dess stämningar. w tym względzie Republikę Weimarską TYSIĄCA LAT, OD CZADet är ett skenbart dilemma. Svaret po I wojnie światowej, a Putin może się SÓW KAROLA WIELKIE- på ett irrationellt beteende kan inte okazać się – na tle tych, którzy przyjdą vara eftergiftspolitik och att man GO. JEST SZANSA, ŻE do władzy po nim – odpowiedzialnym ZA SPRAWĄ NATO I UNII försöker ”dämpa” aggressorn. En sådan mężem stanu. Innymi słowy, mamy w politik måste man bestämt ta avstånd EUROPEJSKIEJ ZNÓW Rosji nie tyle do czynienia z nieobliczalifrån. Det är en lång och smärtsam ZAPANUJE POKÓJ NA nym politykiem, co nieobliczalnym process för stormakter att förlika sig społeczeństwem, którego przywódca jest TYM KONTYNENCIE med och vänja sig vid att ha förlorat sin jedynie wyrazicielem jego nastrojów. JAN KARSKI forna status. Den har skett på olika sätt Jest to dylemat pozorny. Odpowoch inte alltid fredligt och smärtfritt. iedzią na irracjonalne zachowania nie może być polityka Det räcker att påminna sig hur det var i Frankrike, där de ustępstw i „upokojowienia” agresora. Takiej polityki należy Gaulles stötte på motstånd från generalerna när Frankrike stanowczo zaniechać. Godzenie i oswajanie się mocarstw z avstod från Algeriet. Ryssland tar till väpnad konflikt för utratą swego dawnego statusu – to długi i bolesny proces. att upprätthålla den illusoriska makten. 2014 har den deW różnych krajach przebiegał on różnie i nie zawsze poko- mokratiska världen behandlat Ryssland på ett helt annat jowo i bezboleśnie. Wystarczy sobie przypomnieć, jak to sätt än vad som var fallet före andra världskriget. Idag było we Francji, gdzie rezygnacja de Gaulle’a z Algierii nafinns inget återvändo till Weimarrepubliksyndromet. potkała opór generalicji. Rosja za cenę utrzymania złudnej Ryssarna själva bestämmer på vilket sätt Ryssland ska stypotęgi ucieka się do zbrojnego konfliktu. Świat demokraty- ras. Alla stater begår misstag, för de styrs av människor. czny zachował się wobec Rosji w 2014 r. zupełnie inaczej Det är mänskligt att fela. Demokratiska länder är inte niż miało to miejsce przed II wojną światową. Nie ma dziś heller immuna mot misstag. Människans och statens --- 12 foto: jankarski.org Jan Karski styrka avgörs av förmågan att erkänna sina misstag, att korrigera en felaktig politik och av kapaciteten att ändra den kurs man slagit in på. Det är ett mått på politikers, staters och nationers verkliga storhet. Även Ryssland kan utföra en sådan korrektion. Om Ryssland återvänder till en demokratisk utveckling kommer med all säkerhet den euroatlantiska gemenskapen att öppna sig för samarbete och fullt engagemang för stå möta gemensamma hot och utmaningar. I ett samtal med professor Andrzej Friszke som publicerades i Gazeta Wyborcza den 1 juli 1997 sade Jan Karski: ”Jag tror fullt och fast att vi för närvarande upplever de största händelserna i Europa på tusen år, ända sedan Karls den stores tid. Det finns en chans att det tack vare NATO och EU åter kan råda fred på kontinenten.” Han framhöll i samtalet att man bör ”dra in Ryssland i ett samarbete”. Ett sådant närmande – enligt Karski – ”ligger i Ryska Federationens intresse”. Karski återvände flera gånger till tanken att polacker skulle lära sig att tänka realistiskt. Han varnade för att stormakter agerar i sitt eget intresse. Han sade: ”Roosevelt var en stor man, en stor statsman – men han var USA:s president, inte Polens, Estlands eller judarnas”. Han manade till att ta hänsyn till fakta och den hårda verkligheten, och inte fästa för stor vikt vid ord. Ledares klokhet består i att skona sin nation i svåra stunder. Jag har inga tvivel på att Polens nära relationer med USA samt den gemensamma säkerhetspolitiken i EU och militäralliansen inom ramen för NATO är rena försäkringsbrevet för Polen. Det är ett säkerhetspaket som Jan Karski även idag skulle råda Polens premiärminister att köpa. powrotu do syndromu Republiki Weimarskiej. O tym, w jaki sposób Rosja będzie rządzona, zadecydują sami Rosjanie. Błędy popełniają wszystkie państwa, bo są rządzone przez ludzi. Błądzić jest rzeczą ludzką. Państwa demokratyczne również nie są od błędów immunizowane. O sile człowieka i państwa stanowi umiejętność przyznania się do błędu, skorygowania błędnej polityki i zdolność do zmiany obranego kursu. Taka jest miara prawdziwej wielkości poli tyków, państw i narodów. Takiej korekty może dokonać również Rosja. Jeśli powróci na drogę demokratycznego rozwoju, to z całą pewnością euroatlantycka wspólnota państw otworzy się na współpracę i pełne zaangażowanie w stawianiu czoła wspólnym zagrożeniom i wyzwaniom. W rozmowie z prof. Andrzejem Friszke, opublikowanej w Gazecie Wyborczej z 1 sierpnia 1997 r. Jan Karski mówił: „Wierzę głęboko, że obecnie przeżywamy największe wydarzenia w Europie od tysiąca lat, od czasów Karola Wielkiego. Jest szansa, że za sprawą NATO i Unii Europejskiej znów zapanuje pokój na tym kontynencie”. Postulował w tej rozmowie, by „wciągnąć Rosję do współpracy”. Takie podejście – zdaniem Karskiego – „jest w interesie narodów Federacji Rosyjskiej”. Karski wielokrotnie powracał do myśli, by Polacy nauczyli się myślenia realistycznego. Przestrzegał, że wielkie mocarstwa działają we własnych interesach. Mówił: „Roosevelt to wielki człowiek, wielki mąż stanu – tylko on był prezydentem USA, a nie Polski, Estonii czy Żydów”. Nawoływał, by liczyć się z faktami i twardą rzeczywistością, a nie przywiązywać zbyt wielkiej wagi do słów. Mądrość przywódców polega na tym, by w trudnych momentach oszczędzać swój naród. Nie mam wątpliwości, że bliskie relacje Polski ze Stanami Zjednoczonymi oraz wspólna polityka bezpie czeństwa w Unii Europejskiej i sojusz wojskowy w ramach NATO są dla Polski swoistą polisą ubezpieczeniową. Jest to pakiet asekuracyjny, którego kupienie Jan Karski doradzałby również dziś premierowi Polski. 13 foto: John Carey 14 Być może nie ma epoki opisanej w świa towej historiografii bardziej szczegółowo od sześciolecia 1939–1945. A jednak, sie demdziesiąt lat po zakończeniu drugiej wojny światowej, wciąż nie ma powszech nej zgody, co do podstawowych faktów: kiedy wojna się zaczęła, kiedy skończyła, kto ją rozpętał a kto wygrał. Antony Beevor przedstawiając swoją ostatnią książkę pt. „Druga wojna świa towa” mówi z mocą: Ingen historisk epok har nog beskriv its i större detalj än de sex åren mellan 1939 och 1945. Idag, sjuttio år efter andra världskrigets slut, finns det ändå fort farande ingen konsensus kring de grun dläggande fakta, som t.ex. när kriget började, när det slutade, vem som starta de den och vem vann. När Antony Beevor presenterar sin sena ste bok ”Andra världskriget”, konstater ar han med eftertryck: DRUGĄ DET VAR WOJNĘ STALIN ŚWIATOWĄ SOM VANN WYGRAŁ ANDRA STALIN VÄRLDS KRIGET Antony Beevor: Moim celem w ostatniej książce było zdystansowanie się od wizji II wojny światowej, która przez lata kształtowała się w różnych krajach. Każdy patrzy na ten konflikt z własnej perspektywy, każda nacja dopracowała się własnej wersji zdarzeń. Mam wrażenie, że brakowało dotąd pracy, która w opisie II wojny światowej szukałaby jakiejś wspólnej płaszczyzny w opisie zdarzeń. Tak naprawdę w różnych krajach nie ma nawet zgody, kiedy ten konflikt się rozpoczął. Dla większości Europejczyków – we wrześniu 1939 roku, dla Rosjan – w czerwcu 1941 r., dla Amerykanów – w grudniu 1941, ale z perspektywy Chiń- Antony Beevor: Målet i min senaste bok var att distansera sig från den bild av andra världskriget som har formats genom åren. Alla ser på konflikten ur sitt eget perspektiv, varje land har utarbetat sin egen version av händelserna. Jag har intrycket av att det har saknats ett arbete som i sin beskrivning av andra världskriget söker efter en gemensam synvinkel i skildringen av händelserna. Man är faktiskt inte ens överens i olika länder om när konflikten tog sin början. För de flesta européer är det i september 1939, för ryssar är det i juni 1941, för amerikaner i december 1941, men ur kinesernas perspektiv började andra världskriget 15 czyków II wojna światowa zaczęła się w 1937 r., a wielu historyków iberyjskich jest skłonnych widzieć jej początek w wybuchu wojny domowej w Hiszpanii w 1936 r. Moim celem było nakłonienie czytelnika do spojrzenia na dzieje tego konfliktu w nowy sposób, nie skupiając się na dziejach swojego kraju. Chciałem pokazać też wzajemne powiązania zdarzeń na różnych kontynentach, uświadomić czytelnikowi, że świat jest całością. SP: Jakie różnice widzi Pan w postrzeganiu II wojny światowej w Starym i Nowym Świecie? Antony Beevor: Różnice są zasadnicze. Amerykanie postrzegają ten konflikt na swój własny sposób, trzeba przyznać, że trochę uproszczony. Mitologizujemy II wojnę światową jako konflikt dobra ze złem, w którym wygrało dobro. Wystarczy spojrzeć na tytuły amerykańskich książek o II wojnie światowej takie, jak Najwspanialsze pokolenie czy nawet Dobra wojna. W Ameryce nie próbuje się weryfikować tych mitów. Wojna w Wietnamie i Iraku traktowane są zupełnie inaczej, z wielkim sceptycyzmem, dystansem, świadomością, że wojna nigdy nie jest jednoznaczna moralnie. Jeżeli chodzi o II wojnę światową, to Europejczycy są dalecy od przyjęcia, że zwyciężyło dobro, szczególnie w krajach Europy Środkowej, które trafiły pod okupację sowiecką. Zresztą w Europie ile krajów, tyle perspektyw spojrzenia na II wojnę światową. SP: W Europie przywykliśmy do szukania przyczyn konfliktu w polityce hitlerowskich Niemiec. W Walce o Hiszpanię pokazuje Pan, że współistnienie dwóch totalitaryzmów w Europie nieuchronnie prowadziło do wojny i że właśnie w Hiszpanii nastąpiło ich pierwsze starcie. Odpowiedzialność hitlerowskich Niemiec jest oczywista. Jaka jest odpowiedzialność Stalina za wybuch II wojny światowej? Antony Beevor: Większość historyków zgadza się ze stwierdzeniem, że przyczyny wybuchu II wojny światowej tkwiły w błędach traktatu wersalskiego z 1918 r. Ale to polityka Hitlera nadała wojnie kształt, który znamy z historii. Można powiedzieć, że samo istnienie dwu krajów o tak ekspansywnych ambicjach jak hitlerowskie Niemcy i ZSRR było potencjalnie zarzewiem wojny i że jej wybuch był kwestią czasu. Nie broniąc polityki Stalina, podkreślałbym jednak, że ZSRR bardzo długo nie mógł wejść w taki konflikt, bo był za słaby. ZSRR odwlekało wybuch wojny z Niemcami. Teoria Wiktora Suworowa z Lodołamacza o tym, że Stalin przygotowywał się do zaatakowania Niemiec latem 1941 roku, nie wytrzymuje krytyki. Faktycznie, istnieją dokumenty potwierdzające, że w ZSRR przygotowywane były plany ataku wyprzedzającego natarcie Hitlera, ale należy je uznać za plany awaryjne. Stalin i jego generałowe mieli wiosną 1941 roku świadomość własnej słabości, nie wykluczam, że Stalin chciał zaatakować Niemcy w późniejszym okresie, na przykład w 1942 roku, ale możemy teraz tylko spekulować na ten temat. Tak naprawdę pakt Ribbentrop-Mołotow i jego konsekwencje to dowód na słabość ZSRR na przełomie lat 30. i 40., ewidentna gra na zwłokę. 16 1937, och många spanska historiker är benägna att se dess början i och med att inbördeskriget i Spanien bröt ut 1936. Min målsättning har varit att förmå läsaren att se på konflikten på ett nytt sätt och inte fokusera på sitt eget lands historia. Jag ville även visa på de inbördes kopplingarna mellan händelser på olika kontinenter, göra läsaren medveten om att världen är en helhet. SP: Vilka skillnader ser du i synen på andra världskriget i Gamla och Nya världen? Antony Beevor: Skillnaderna är grundläggande. Amerikanerna ser konflikten på sitt eget sätt, lite förenklat ska medges. De mytologiserar andra världskriget som en konflikt mellan det onda och det goda, där det goda har vunnit. Det räcker att titta på titlarna till amerikanska böcker om andra världskriget, som The Greatest Generation eller The Good War. I Amerika försöker man inte verifiera dessa myter. Krigen i Vietnam och i Irak betraktas på ett helt annat sätt, med stor skepsis, distans och medvetenhet om att ett krig aldrig är moraliskt entydigt. När det gäller andra världskriget är européerna långt ifrån att förutsätta att det goda vann, i synnerhet i Centraleuropa som hamnade under sovjetisk ockupation. Det finns för övrigt lika många sätt att se på andra världskriget som det finns länder i Europa. SP: I Europa är vi vana vid att söka orsakerna till konflikten i Nazitysklands politik. I Spanska inbördeskriget visar du att det var förekomsten av två totalitära system i Europa som oundvikligen ledde till krig och att det var just i Spanien som de först drabbade samman. Nazitysklands ansvar är uppenbart. Vilket ansvar bär Stalin för andra världskrigets utbrott? Antony Beevor: De flesta historiker är överens om att orsakerna till andra världskriget står att finna i misstagen i Versaillesfördraget från 1918. Men det var Hitlers politik som gav kriget den skepnad som känner från historien. Man kan säga att själva existensen av två länder, med sådana expansiva ambitioner som Nazitysklands och Sovjetunionens, potentiellt var den tändande gnistan och att krigsutbrottet var en tidsfråga. Utan att försvara Stalins politik skulle jag ändå vilja understryka att Sovjet under lång tid inte kunde gå in i en sådan konflikt för landet var för svagt. Sovjet förhalade kriget med Tyskland. Viktor Suvurovs teori i Icebreaker: Who Started the Second World War?, om att Stalin förberedde sig för att attackera Tyskland sommaren 1941, håller inte. Det finns faktiskt dokument som bekräftar att det fanns färdiga planer på en sovjetisk attack som skulle förekomma Hitlers anfall, men de bör betraktas som en nödplan. Våren 1941 var Stalin och hans generaler medvetna om sin egen svaghet, men jag utesluter inte att Stalin ville attackera Tyskland i ett senare skede, till exempel 1942, men det kan vi bara spekulera om nu. Egentligen är Molotov–Ribbentrop-pakten och dess följder ett bevis på Sovjets svaghet vid övergången mellan 30- och 40-talet, ett uppenbart försök att vinna tid. En polsk fana i Monte Cassino klosters ruiner, Polska flaga powiewająca na ruinach klasztoru na Monte Cassino, foto: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie / Ośrodek Karta SP: Den polske historikern Piotr Zychowicz spekulerar i att en eventuell Robbentrop–Beck-pakt inte bara var möjlig utan kunde ha ändrat Polens öde under andra halvan av 1900-talet. Var det ett misstag att vi inte gick med Hitler mot Moskva? Antony Beevor: Absolut inte. Jag anser att polska diplomater fattade ett korrekt beslut att inte alliera sig med Hitler. Tyskland skulle ändå ha ockuperat Polen, som i bästa fall skulle ha reducerats till en tysk satellitstat. För att inte tala om de moraliska förlusterna, skamfläcken. Polen förlorade allt man kunde förlora under andra världskriget. Landet kom ur askan i elden – från tysk ockupation till sovjetiskt inflytande, och förstörelsen och de territoriella förlusterna saknar motstycke. Jag säger det med stor beundran för Polen, som trots allt överlevde och bevarade sin identitet, sannolikt även för att ni inte gick med Hitler mot Moskva. Vem vet, kanske den identiteten nu är starkare än den var tidigare? SP: Polski historyk Piotr Zychowicz spekuluje, że ewentualny pakt Ribbentrop-Beck nie tylko był możliwy, ale mógł odmienić losy Polski w drugiej połowie XX wieku. Czy to był błąd, że nie poszliśmy z Hitlerem na Moskwę? Antony Beevor: Absolutnie nie. Uważam, że polska dyplomacja podjęła słuszną decyzję nie sprzymierzając się z Hitlerem. Niemcy tak czy owak zajęłyby Polskę, która w najlepszym wypadku zostałaby zredukowana do rangi niemieckiego państwa satelickiego. Nie mówiąc o stratach moralnych, plamie na honorze. W II wojnie światowej Polska straciła wszystko, co stracić mogła. Wpadła z deszczu pod rynnę – spod okupacji hitlerowskiej pod wpływy sowieckie, a zniszczenia i straty terytorialne, jakie odniósł kraj, były bezprecedensowe. Mówię to wszystko z wielkim podziwem dla Polski, która mimo tego wszystkiego przetrwała i zachowała swoją tożsamość, zapewne także dlatego, że nie poszliście z Hitlerem na Moskwę. Kto wie, może ta tożsamość jest teraz silniejsza niż była przedtem? SP: Vilken roll spelade polska trupper i fronterna under andra världskriget? Antony Beevor: Zygmunt Berlings armé på östfronten stred tveklöst mycket tappert men spelade ingen avgörande roll. Den inverkan som Władysław Anders armé hade var mer tydlig och det fanns tillfällen då den spelade en mycket viktig roll, till exempel i slaget om Monte Cassino. Men en verkligt avgörande roll spelade polackerna i slaget om England. Det var inte så många polska piloter, men de var de mest erfarna och i princip avgjorde de slagets utgång. SP: Jaką rolę odegrały polskie wojska na frontach II wojny światowej? Antony Beevor: Na froncie wschodnim, armia Berlinga bez wątpienia bardzo dzielnie walczyła, ale nie odegrała przełomowej roli. Działania armii Andersa były bardziej widoczne i były momenty, gdy odegrała ona bardzo ważną rolę w historii wojny, jak na przykład w bitwie o Monte Cassino. Ale naprawdę decydującą rolę odegrali Polacy w bitwie o Anglię. Polskich pilotów było niewielu, ale to oni byli najbardziej doświadczeni i w zasadzie przesądzili o wyniku tej walki. SP: Vem gjorde de största förlusterna under andra världskriget om man tittar på konflikten ur ett globalt perspektiv? Antony Beevor: Väldigt många länder förlorade väldigt mycket, och Polen är tveklöst bland dem vilkas förluster är störst. Jag tycker att man i den hittillsvarande bilden av andra världskriget inte har uppmärksammat SP: Oglądając konflikt z perspektywy globalnej, kto poniósł największe starty w II wojnie światowej? Antony Beevor: Bardzo wiele krajów straciło bardzo wiele, a Polska niewątpliwie jest wśród tych, których straty są największe. Myślę, że w dotychczasowym obrazie II wojny światowej niedoszacowywano strat Chin, gdzie zginęło 17 Tyska och sovjetiska propaganda affischer från andra världskriget, Niemieckie i radzieckie plakaty propagandowe z czasu wojny, foto: wikipedia.org co najmniej 15 mln cywilów, a są tacy historycy, którzy uważają, że straty ludności Chin w II wojnie światowej to nawet 30 mln ludzi. Trzeba o tym pamiętać, bo to trauma II wojny światowej pchnęła ten kraj w objęcia komunistycznej dyktatury. Kinas förluster, där minst 15 miljoner civila dog, men det finns historiker som anser att Kinas förluster uppgår till 30 miljoner människor. Det bör man hålla i minnet, för det var traumat från andra världskriget som drev landet i armarna på den kommunistiska diktaturen. SP: Kto wygrał II wojnę światową? Kto miał najwięcej do powiedzenia w ustalaniu powojennego porządku? Antony Beevor: Myślę, że tę wojnę wygrał Stalin. Nie zgadzam się więc z amerykańską tradycją postrzegania końca II wojny światowej jako triumfu sił dobra. Alianci ocalili tylko połowę Europy, druga połowa znalazła się pod sowieckim panowaniem. To bitwa pod Stalingradem była punktem zwrotnym wojny. Po tych wydarzeniach ZSRR awansował w rokowaniach z roli ważnego alianta do roli tego, kto dyktuje warunki. Już podczas konferencji w Teheranie w 1943 r. Stalin storpedował plany strategiczne Churchilla, który chciał ataku od strony Włoch, aby dotrzeć do Europy Środkowej i zająć ją przed Armia Czerwoną. Stalin przeforsował inwazję przez kanał La Manche. Abstrahując od tego, że strategicznie plan Churchilla był gorszy – Niemcy byli w stanie dużo dłużej bronić się we włoskich górach niż we Francji – Stalin już wtedy dyktował warunki. Z tego względu tak naprawdę nie dało się nic zrobić, aby zapobiec okupacji Europy Środkowej i Południowej przez Stalina. Teorie, że alianci zachodni mogli uratować Polskę przed okupacją sowiecką są błędne. Moim zdaniem nie mieli możliwości, aby temu zapobiec. SP: Vem vann andra världskriget? Vem hade mest att säga till om när efterkrigsordningen skulle fastställas? Antony Beevor: Jag tror att det var Stalin som vann. Jag instämmer alltså inte i den amerikanska traditionen att se slutet på andra världskriget som en triumf för det godas krafter. De allierade räddade bara halva Europa, den andra halvan hamnade under sovjetiskt herravälde. Det var slaget vid Stalingrad som blev krigets vändpunkt. Efter de händelserna avancerade Sovjet från rollen som en viktig allierad till att diktera villkoren under förhandlingarna. Redan under konferensen i Teheran 1943 omintetgjorde Stalin Churchills strategiska planer på en attack från Italien för att nå fram till Centraleuropa och inta det före Röda armén. Stalin drev igenom en invasion via Engelska kanalen. Bortsett från att Churchills strategiska plan var sämre – Tyskland var i stånd att försvara sig längre i de italienska bergen än i Frankrike – så dikterade Stalin redan villkoren. Därför gick det inte att göra någonting för att förhindra Stalins ockupation av centrala och södra Europa. Teorierna om att de allierade hade kunnat rädda Polen från en sovjetisk ockupation är felaktiga. Enligt mig hade de ingen möjlighet att förhindra det. Antony Beevor, brytyjski historyk, autor znanych w Polsce książek: Stalingrad, D-Day. Bitwa o Normandię, Berlin 1945. Upadek. Kolejna książka Beevora Druga wojna światowa ukazała się ostatnio w Polsce nakładem wydawnictwa Znak. 18 Antony Beevor, engelsk historiker, författare till böckerna Stalingrad, D-dagen: Slaget om Normandie, Berlin: Slutstriden 1945 och Andra världskriget Przypisy Noter 1. Pakt Ribbentrop-Beck? Wir- 1.Ribbentrop-Beck-pakten? tualny pakt, który, zdaniem jednego polskiego historyka i paru publicystów, powinien zostać zawarty w 1939 r. przez Niemcy w osobie ministra spraw zagranicznych Ribbentropa ale nie z sowieckim ministrem Mołotowem lecz z polskim ministrem Beckiem. Ta koncepcja byłaby jednym z najbardziej osobliwych eksponatów Muzeum Osobliwości Umysłowych, gdyby takowe istniało. Odzwierciedla autodestrukcyjne polskie przywary: manię wyjątkowości i wielkości (polskie dywizje miałyby przeważyć szalę w wojnie niemiecko-sowieckiej), brak kontaktu z rzeczywistością (porówny- En alternativ pakt som enligt en polsk historiker tillika ett par publicister borde ha ingåtts 1939 av Tyskland, företrätt av utrikesminister Ribbentrop – dock inte med dennes sovjetiske kollega Molotov utan med den polske ministern Beck. Detta påfund skulle kunna ställas ut som ett av de märkligaste föremålen i mentalt kuriosakabinett om ett sådant funnits. Det återspeglar polska självdestruktiva laster: en besatthet med att vara något speciellt, ett storhetsvansinne (de polska divisionerna på tyska sidan skulle avgöra det tysk-sovjetiska kriget), bristfällig kontakt Underskrivande av Ribbentrop-Molotov-pakten, 1939 Podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow, 1939 foto: wikipedia.org wanie sytuacji i wyborów stojących przed Polską do sytuacji Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych), infantylną i dramatyczną niezdolność przewidywania konsekwencji własnych postępków (chociaż autor tych koncepcji mniema, że mówi o realpolitik). med verkligheten (Polens situation och valmöjligheter skulle vara jämförbara med Storbritanniens och USA:s läge), en infantil oförmåga att förutse konsekvenserna av egna handlingar (även om upphovsmannen till detta påfund har fått för sig att han pratar om realpolitik). 2. Józef Beck, polski minister 2. Józef Beck, Polens utrikesmi- Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną. Nasza generacja skrwawiona w wojnach na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata Fred är värdefull och eftersträvansvärd. Vår krigsdrabbade generation är utan tvekan förtjänt av fred. Men freden, som nästan allt på denna jord, har sitt pris som förvisso är högt men mät- spraw zagranicznych w chwili wybuchu wojny. Pułkownik. 5 maja 1939, czyli niespełna cztery miesiące przed wybuchem wojny wygłosił w sejmie przemówienie będące odpowiedzią na żądania Hitlera, który groził wojną w razie ich niespełnienia. Przemówienie przeszło do historii, szczególnie ten akapit: nister vid krigets utbrott. Överste. Den 5 maj 1939, dvs. knappt fyra månader före krigsutbrottet, höll han i den polska sejmen ett tal som svar på Hitlers hot att förklara krig ifall hans krav inte skulle bli uppfyllda. Talet har gått till historien, och särskilt följande stycke: bart. Här i Polen talar vi inte om fred till varje pris. I människornas, nationernas och staternas liv finns bara en sak som är ovärderlig. Det är hedern. 3. Władysław Anders, general, organisatör och befälhavare för den polska armén i Sovjetunionen. Armén började bildas sommaren 1941, det vill säga efter att kriget hade inletts mellan de två som fram till juni 1941 hade varit de mest trofasta bundsförvanter och som inledde andra världskriget efter ett gemensamt anfall på Polen i september 1939 – Hitler och Stalin. General Anders och alla hans soldater var sovjetiska lägerfångar. Hitlers anfall på Stalin räddade dem – från att ha varit Stalins fångar blev de med ens hans allierade. De flesta fångar, polska medborgare, som anslöt sig till Anders armé var inte krigsfångar, det vill säga yrkessoldater, utan civila som ryssarna, strax efter att ha annekterat de östliga delarna av Polen i september 1939, deporterade till Sibirien och Kazakstan. Anders hade i synnerhet ont om yrkesofficerare. Över 20 000 polska krigsfångar – yrkesofficerare och reservofficerare samt poliser – hade på Stalins order mördats i Katyń och på några andra platser redan 1940, när samarbetet mellan Stalin och Hitler pågick som bäst. Men det fick världen reda på först 1943, när Anders armé inte längre var kvar i Ryssland. Anders armé, som åtföljdes av både solJózef Beck daternas familjer och många föräldralösa barn som befann sig i olika läger i Ryssland, tack vare de västallierades stöd fick Stalins tillåtelse att lämna Sovjetunionen. Över 40 000 soldater och mer än 70 000 civila medborgare i Förkrigspolen fick åka: polacker, judar, vitWładysław Anders 19 Gen. Wladyslaw Anders i ruiner av ett benediktinersordens kloster på toppen av Monte Cassino bergen som intagits av hans trupper, Italien 24 maj 1944. Monte Cassino (Włochy), 24 maja 1944. Generał Władysław Anders – dowódca II Korpusu Polskiego – w ruinach klasztoru Benedyktynów, zdobytego przez oddziały polskie. foto: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie / Ośrodek Karta ma swoją cenę wysoką, ale wymierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna tylko rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor. 3. Władysław Anders, gene- rał, organizator i dowódca polskiej armi w Związku Radzieckim. Armia zaczęła powstawać latem 1941 r., czyli po rozpoczęciu wojny między dwoma, do czerwca 1941, najbliższymi sojusznikami, którzy we wrześniu 1939 r., wspólną napaścią na Polskę, rozpętali II wojnę światową – Hitlerem i Stalinem. Generał Anders i wszyscy jego żołnierze byli więźniami łagrów. Napad Hitlera na Stalina uratował ich – z więźniów Stalina stali się nagle jego sojusznikami. Większość więźniów – polskich obywateli – wstępujących do armii Andersa to nie byli jeńcy wojenni, czyli zawodowi żołnierze, ale ludność cywilna, którą Rosjanie zaraz po zajęciu wschodnich terenów Polski, we wrześniu 1939, deportowali na Syberię i do Kazachstanu. Andersowi brakowało szczególnie zawodowych oficerów. Ponad 20 tysięcy polskich jeńców wojennych: 20 ryssar och ukrainare. Samtliga var lägerfångar. Utresan var alltså inte bara en militäroperation utan hade även karaktären av en räddningsoperation åt polska medborgare, en massexodus från ”det omänskliga landet”. I Det omänskliga landet var titeln på en bok av Józef Czapski, en framstående målare och författare, lägerfånge och därefter en av Anders soldater. Han ägnade flera månader i arméstaben åt att leta reda på polska officerare i läger över hela Sovjetunionen. Soldaterna och flyktingarna tog sig till Iran via Kaspiska havet, och vidare till Palestina. Kvinnor och barn åkte till de engelska kolonierna i Afrika, och soldaterna till Italien där de (deras armé bar då namnet II Polska kåren) utförde en stor militäroperation som kröntes av många, om än dyrköpta framgångar. Det mest kända slaget som Anders kår utkämpade är slaget om Monte Cassino, som gått till den polska historien. Författaren Maria Dąbrowska sade när hon efter kriget besökte militärkyrkogården som ligger där: ”Det är den forna republiken sista begravningsplats.” Bredvid polacker ligger där soldater av andra nationaliteter och olika trostillhörighet vilka alla en gång utgjorde Republiken Polen. De stupade soldaternas gravar pryds av latinska kors, ryska kors, davidsstjärnor och halvmånar (under vilka muslimer, polska tatarer, vilar). 4. Zygmunt Berling, general. Han föddes i Limanowa, i södra Polen i en familj med svenska rötter från sextonhundratalet. Var en av de officerare som lämnade Anders armé i Krasnovodsk, den hamn vid Kaspiska havet varifrån den avseglade till Iran (han var då överste), och stannade kvar i Sovjetunionen. Lite senare, efter att ha avancerat till general, blev han utnämnd av Stalin till befälhavare för I Polska armén i Sovjet. Den bestod till största delen av fångar från de sovjetiska lägren, som inte hunnit ansluta sig till Anders armé. Utan egen förskyllan. De sovjetiska makthavarna, i strid med avtalet med den polska exilregeringen, dröjde med att släppa folk från lägren, de informerade dem inte om var de polska trupperna höll på att formera sig och satte upp alla möjliga hinder. Den I Polska armén (senare uppstod även den andra och tredje) nådde Berlin vid Röda armén sida. För övrigt inte längre under oficerów zawodowych i rezerwistów oraz policjantów – zostało na rozkaz Stalina zamordowanych w Katyniu i kilku innych miejscowościach już w 1940 roku, kiedy współpraca Stalina i Hitlera trwała w najlepsze. Ale o tym świat dowiedział się dopiero w 1943 roku, kiedy armii Andersa nie było już w Rosji. Armia Andersa, której towarzyszyły i rodziny żołnierzy, i wiele znajdujących się w różnych obozach w Rosji osieroconych polskich dzieci, dzięki wsparciu zachodnich aliantów, dostała zgodę Stalina na opuszczenie Związku Radzieckiego. Wyjechało ponad 40 tys. żołnierzy i ponad 70 tys. cywilów obywateli przedwojennej Polski: Polaków, Żydów, Białorusinów i Ukraińców. Wszyscy byli więźniami łagrów. Ten wyjazd był więc nie tylko operacją wojskową lecz miał również charakter masowego exodusu z „nieludzkiej ziemi”. Na nieludzkiej ziemi to tytuł książki Jozefa Czapskiego, wybitnego pisarza i malarza, więźnia łagrów i potem żołnierza Andersa. W sztabie armii zajmował się przez wiele miesięcy poszukiwaniem polskich oficerów w łagrach w całym Związku Radzieckim. Żołnierze i uchodźcy przez morze Kaspijskie dotarli do Persji a stamtąd do Palestyny. Kobiety i dzieci pojechały do angielskich kolonii w Afryce a żołnierze do Włoch, gdzie (ich armia nosiła wówczas nazwę II Korpus Polski) odbyli wielką kam- panię wojenną uwieńczoną licznymi sukcesami chociaż okupioną wielkimi stratami. Najbardziej znaną bitwą stoczoną przez Korpus Andersa jest bitwa o Monte Casino, która przeszła do polskiej legendy. Pisarka Maria Dąbrowska, odwiedziwszy po wojnie położony tam żołnierski cmentarz, powiedziała: „to ostatni cmentarz dawnej Rzeczpospolitej”. Obok Polaków leżą tam żołnierze innych narodowości i różnych wyznań tworzących niegdyś Rzeczpospolitą. Groby poległych żołnierzy oznaczone są krzyżami, krzyżami prawosławnymi, gwiazdami Dawida i półksiężycami (pod którymi spoczywają muzułmanie – polscy Tatarzy). 4. Zygmunt Berling, generał. Urodzony w Limanowej w południowej Polsce, w rodzinie pochodzenia szwedzkiego. Był jednym z kilku oficerów, którzy w Krasnowodsku, porcie kaspijskim, skąd odpływała do Persji armia Andersa, odłączył się od tej armii (był wówczas pułkownikiem) i został w Związku Radzieckim. Trochę później, awansowany do stopnia generała, został mianowany przez Stalina dowódcą I Armii Polskiej w ZSRR. Składała się on w większości z więźniów sowieckich łagrów, którzy nie zdążyli do Andersa. Bez swojej winy. Władze sowieckie, wbrew umowie z polskim rządem emigracyjnym, ociągały się ze zwalnianiem ludzi z Berlings befäl. Under Warszawaupproret, medan Röda armén och Berlings armé stod på andra sidan Wisła, gav han sin enhet order om att ta sig över Wisła och inleda kontakt med upprorsmännen. Han fick ingen flygbetäckning, inget artilleriunderstöd eller någon annan hjälp från Röda armén – de polska soldaterna tog sig över på gummibåtar – varför landstigningen bara orsakade stora förluster och inga vinster. Berling avsattes som befälhavare. De två polska arméerna som Beevor nämner, den ena som stred sida vid sida med de västallierade och den andra med Röda armén, bestod Zygmunt Berling av ”zeker”, som man på ryska kallade fångarna i de sovjetiska lägren, Stalins fångar. 5. Den polska reguljära armén stred i väst mot tyskarna på många andra platser. Under den första fasen av kriget, 1940, deltog Podhales självständiStanisław Sosabowski ga skyttebrigad i slaget om Narvik i Norge. Ett år senare i försvaret av hamnstaden Tobruk i Libyen. Soldater av Podhales självständiga skyttebrigad avlägger soldated, Frankrike 1941 1941, Francja Przysięga żołnie rzy Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich. Foto: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie/Ośrodek Karta 21 Polska fallskärmsjägarbrigad under operationen „Market-Garden”, 1944 Polska 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa w ramach operacji „Market-Garden” foto: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie/Ośrodek Karta łagrów, nie informowały ich, gdzie formuje się polskie wojsko i tworzyły wszelkie możliwe trudności. I Armia Polska (potem powstały jeszcze druga i trzecia) doszła u boku Armii Czerwonej do Berlina. Nawiasem mówiąc, już nie pod dowództwem Berlinga. Podczas Powstania Warszawskiego, gdy Armia Czerwona i Armia Berlinga stały już na drugim brzegu Wisły, wydał on swoim jednostkom rozkaz przeprawienia się na lewy brzeg Wisły i nawiązania kontaktu z powstańcami. Nie dostał osłony lotniczej, wsparcia artyleryjskiego i innej pomocy ze strony Armii Czerwonej – żołnierze polscy przeprawiali się na pontonach – wskutek czego desant spowodował ogromne starty nie przyniósłszy żadnych korzyści. Berling został odwołany z funkcji dowódcy. Dwie polskie armie, o których mówi Beevor, jedna walcząca ramię w ramię z Aliantami zachodnimi a 22 druga z Armią Czerwoną, były armiami „zeków”, jak po rosyjsku mówiło się o łagiernikach, więźniach Stalina. 5. Regularne wojsko polskie walczyło na zachodzie z Niemcami w wielu innych miejscach. W pierwszej fazie wojny, w 1940 r., Samodziedzielna Brygada Strzelców Podhalańskich brała udział w bitwie o Narwik w Norwegii. Rok później w obronie portu Tobruk w Libii. W decydującej fazie wojny, w 1944 roku, Polskie oddziały brały udział w D-day w Normandii, później we Francji, Belgii, Holandii i Niemczech operowała dywizja pancerna gen. Stanisława Maczka a w największej w drugiej wojnie światowej operacji powietrzno-desantowej pod Arnhem brała udział brygada spadochroniarzy pod dowództwem gen. Stanisława Sosabowskiego, którego w filmie O jeden most za daleko zagrał Gene Hackman. Under krigets avgörande fas 1944 deltog polska förband i D-dagen i Normandie, därefter opererade general Stanisław Maczeks pansardivision i Frankrike, Belgien, Holland och Tyskland och i andra världskrigets största luftlandsättningsoperation i Arnhem deltog en brigad under befäl av general Stanisław Sosabowski, som spelades av Gene Hackman i filmen En bro för mycket. Ett farväl till Tomas Tranströmer Pożegnanie Tomasa Tranströmera Leonard Neuger T omasa Tranströmera poznałem w 1985 roku. Z biegiem tych trzydziestu lat stał się, wraz z żoną, Moniką, moim bliskim przyjacielem. Teraz powraca w moich myślach w rozbłyskach pamięci; to są takie świetliste punkty niepowiązane ze sobą, często wyzbyte kontekstu, za to wyraziste. Czasem nieme, czasem z dźwięczącym głosem. Najpierw słyszę głos profesora Larsa Kleberga, mojego ówczesnego szefa na slawistyce sztokholmskiej, w bezbłędnej polszczyźnie: – Musisz to koniecznie przeczytać, to jest, bracie, poezja! I daje mi tomik Tranströmera. – Kto to, pytam, a Kleberg mówi, że to największy poeta szwedzki. Próbuję czytać, z wielkim trudem, bo szwedzkiego jeszcze się uczę, a poza tym jest to poezja tak bardzo inna od polskiej, tak różna od moich przyzwyczajeń czytelniczych. Ale Kleberg mówi, żebym to przetłumaczył, bo Tranströmer do niego dzwonił i pytał, czy teraz się do Polski jeździ, bo stan wojenny, Związek Literatów nie działa, PEN Club nie działa, więc... Nie jeździ się, więc, Leonie, byłoby dobrze, gdybyś coś z tego przełożył, oczywiście, jeśli odnajdziesz tam coś dla siebie. Idzie mi jak po grudzie: lapidarność, gęsta metaforyka, metafizyka starannie ukryta, ale wszechobecna. Żadnych ozdób, inteligentnych gier słów, narcystycznych fraz. Siedzę w moim pokoju na slawistyce, tłumaczę całymi dniami. Musiałem wcześniej skontaktować się z Tranströmerem, bo jego najnowsze wiersze tłumaczę z maszynopisu, zapewne przysłanego mi pocztą, internetu jeszcze nie było. Akurat męczę się z obrazem-metaforą: „Månskensmaneten själv / svävar framför oss.” Brzmi to upajająco, mniej wię- J ag träffade Tomas Tranströmer 1985. Under de efterföljande trettio åren blev han och hans fru Monica mina nära vänner. Nu återvänder han i mina tankar, glimtar fram i minnesbilderna; de blir till ljuspunkter utan kopplingar till varandra, lösryckta men tydligt framträdande. Ibland är de stumma, ibland talar de med klingande stämma. Först hör jag professor Lars Kleberg, min dåvarande chef vid Slavistiska institutionen i Stockholm, som utropar på sin oantastliga polska: – Broder, du måste läsa detta. Det här kan man kalla poesi! Och han räcker mig en liten diktsamling av Tranströmer. – Vem är det, frågar jag, och Kleberg säger att detta är Sveriges största poet. Jag försöker läsa, med stor möda eftersom jag fortfarande håller på att lära mig svenska, och för övrigt är denna poesi så olik den polska, så fjärran från mina läsvanor. Men Kleberg säger att jag bör översätta den eftersom Tranströmer har ringt och frågat om man numera brukar resa till Polen med tanke på undantagstillståndet – Författarförbundet har slutat verka, PEN-klubben har slutat verka, alltså … Nej, man brukar inte resa, därför skulle det vara bra, Leon, om du översatte litet av detta, förutsatt förstås att du hittar något som känns rätt för dig. Det går trögt: kondensering, förtätad metaforik, en noga dold men allestädes närvarande metafysik. Inga utsmyckningar, inga intelligenta ordlekar, inga narcissistiska fraser. Jag sitter på min kammare på institutionen och översätter dagarna i ända. Jag är tvungen att kontakta Tranströmer. Jag översätter hans senaste dikter från ett maskinskrivet manuskript som troligen har anlänt med posten – det var innan Internet kom till. Just nu sliter jag med en metafo23 Foto: Anna Skwarcan cej tak: „monszensmanetenszelw swewar framföross”. Ba, ale co to jest „maneten”? I w tym momencie pukanie. Wchodzi wysoki, szczupły mężczyzna i przedstawia się: Tranströmer. Nic dziwnego, że w szkole przezywano go „trana” (żuraw). Ja po szwedzku dukam, a on cierpliwie mi pomaga, odpowiada, tłumaczy. I po kilku minutach jest tak, jakbyśmy znali się całe życie. Pytam o „maneten”, a on wyjmuje pióro i na maszynopisie tego wiersza (Sześć zim z późniejszego tomu Żywym i umarłym) rysuje mi meduzę. Mam do dziś tę kartkę z meduzą. W moim przekładzie ta metafora brzmi: „Świetlista meduza księżyca/wynurza się przed nami”. Musiałem zrezygnować z występującej w oryginale poświaty księżyca, bo to ona wynurza się u Tranströmera. Po polsku brzmiałaby manierycznie. Tranströmer jest ciekaw, jak sobie poradziłem z drugą strofą tego samego wiersza. Bo tam „wiatr trzęsie się w swalbardzkiej zbroi”, czyli spitsbergeńskiej. Odpowiadam, że jeszcze nie zadecydowałem, ale Svalbard odpada, bo jest to nazwa w Polsce nieznana, a Spitsbergen, owszem, ale w tym kontekście brzmi okropnie. Zrezygnuj z tego Spitsbergena – mówi. Napisz: w „arktycznej zbroi”, jeśli po polsku brzmi to naturalnie i dobrze. I tak zostało. Jakiś czas potem w tomie Żywym i umarłym (För levande och döda) napisze mi dedykację dodając do tytułu: „i ledwo żywym” („och halvdöda”). Rozbłysk następny. Umawiamy się w Uppsali, w „odrobinie wielkiej katedry”. Mamy się tam spotkać i pojechać do Västerås, gdzie mieszka. Zwiedzamy Katedrę: Gustaw Waza, Swedenborg, Anna Jagiellonka i inne niewiele mi mówiące sarkofagi. Wiem, że kiedy przemówią, zacznę wrastać w Szwecję. Potem jedziemy jego autem. Widać, że lubi prowadzić. Opowiada po drodze o każdym zakątku. Zna te okolice i je kocha. Im bliżej Västerås, tym więcej 24 risk bild: ”månskensmaneten själv / svävar framför oss.” Då så, men vad är ”maneten” för något? Och just då knackar någon på dörren. En lång, slank man kommer in och presenterar sig: Tranströmer. Inte konstigt att han blev kallad ”tranan” när han gick i skolan. Jag stakar mig på svenska, han hjälper mig tålmodigt, svarar på frågor, förklarar. Efter några minuter känns det som om vi hade känt varandra sedan födseln. Jag frågar om ”maneten”, han tar fram pennan och ritar en manet bredvid diktens maskinskrivna text (det var „Sex vintrar” ur den blivande diktsamlingen „För levande och döda”). Jag har fortfarande kvar bladet med maneten. I min polska översättning lyder metaforen: ”Świetlista meduza księżyca / wynurza się przed nami.” Jag var tvungen att avstå från ”skenet”, det är ju det som svävar hos Tranströmer. På polska skulle det låta pretentiöst. Tranströmer är nyfiken på hur jag har klarat diktens andra strof där ”vinden skakar i sin rustning från Svalbard”, dvs. från Spetsbergen. Jag svarar att jag inte har bestämt mig än men att Svalbard är uteslutet eftersom det är ett okänt namn i Polen, i motsats till Spetsbergen som dock låter hemskt i detta sammanhang. – Strunta i Spetsbergen, säger han. – Skriv: ”i sin arktiska rustning” om det låter naturligt och bra på polska. Och så blev det. Så småningom skulle han dedicera ett exemplar av För levande och döda till mig genom att lägga till ”… och halvdöda” i titeln. Nästa glimt. Vi stämmer träff i Uppsala, i ”skärvan av en stor katedral”. Vi skall träffas där och åka tillsammans till Västerås där han bor. Vi vandrar runt i domkyrkan: Gustav Vasa, Swedenborg, Anna Jagellonica och andra för mig tämligen intetsägande sarkofager. Jag vet att den dagen de säger mig något har jag börjat slå rot i Sverige. Sedan ger vi oss iväg i hans bil. Det är uppenbart att han tycker om att köra. Han berättar om varenda liten vrå som vi passerar. Han känner dessa trakter och älskar dem. Ju närmare Västerås, desto mera berättar han medan han i smyg kastar ett öga på klockan. Vi är framme. Han säger att vi är litet tidiga eftersom Monica inte har hunnit hem från arbetet. Vi sitter i det stora köket. Monica har kommit, hon förbereder middag. Jag vet fortfarande inte att jag just har träffat de personer som kommer att bli mina närmaste vänner. De vet nog inte de själva heller. De följer mig till järnvägsstationen. Nobelbiblioteket. Hösten 1990. Katarina Gruber har tillsammans med Tomasz Jastrun ordnat ett möte med Poeten. Massor av polacker. Tranströmer skickade mig några dagar tidigare dikten Sorgegondolen nr 2. Han läser på originalspråket: naturligt, med vacker och något matt röst, som om han hade nynnat något slags själens omelodiska melodi. Sedan är det min tur att läsa. Litet senare blir jag uppringd av Helen Sigeland vid Svenska institutet. En mycket dålig nyhet: Tranströmer har haft en stroke, det ser mindre bra ut. Jag frågar var han är inlagd och om man får besöka honom. Jag väntar på en busshållplats vid Slussen. Av en slump stöter jag på Monica och vi slår följe på väg till sjukhuset. Hon är sjuksköterska och har vetat hela tiden att Tomas liv hänger på en skör tråd. Hon har även vetat prognosen. Hela hans högra sida är förlamad. Afasi. Om det inte går tillbaka inom kort så kommer det att förbli så. Vi säger inte mycket. Bara i Monicas ögon syns mörk tomhet. Tranströmer har eget rum. Han talar inte men det är relativt lätt att få kontakt med honom, till och med jag klarar det. Vi frågar om han kommer att skriva. Han nickar och vill til�lägga något. Vi försöker gissa … Ja, korta dikter. Nej, en gammal lyrikgenre. – Epigram? gissar vi. – Nej! – Sentens? – Nej! Monica frågar om det är någon gammal genre. – Ja! Vi räknar upp allt vi kommer på. Inget duger! Plötsligt kommer Monica på en märklig fråga att ställa. Är det något inom den europeiska traditionen? – Nej! – Haiku! utropar Monica. – Ja!!! Det var lättare för henne att gissa eftersom Tranströmer redan hade skrivit haiku. Sorgegondolen från 1996 innehåller haiku men de är inte många, och diktsamlingen var nästan färdig innan han fick stroke. Hans sista diktsamling, Den stora gåtan (2004), består däremot till stor del av just haiku. Det är värt att påminna att poeten alltid konsekvent har tillämpat den europeiska varianten av strofens versschema. Med hänsyn till den polska haikutraditionen behöver man inte tillämpa sådant schema i polska översättningar. Här en vacker haiku ur poetens sista diktsamling: Havet är en mur. Jag hör måsarna skrika – de vinkar åt oss. År 2012 publicerade jag och Magdalena Wasilewska-Chmura på förlaget a5 Wiersze i proza 1954-2004: alla poetens diktsamlingar och hans memoarprosa i polsk översättning. Omslaget hade designats av Joanna Rusinek. Den har en mås i centrum. Tranströmers blev mycket förtjusta i detta omslag, Monica gav skrattande sitt bifall: – Utmärkt! En skrattmås. opowiada zerkając ukradkiem na zegarek. Dojeżdżamy. Mówi, że jesteśmy trochę przed czasem, bo Monica jeszcze nie wróciła z pracy. Jesteśmy w dużej kuchni. Monica już przyszła. Przygotowuje obiad. Jeszcze nie wiem, że poznałem właśnie ludzi, którzy staną się moimi najbliższymi przyjaciółmi. Oni pewnie też tego nie wiedzą. Odprowadzają mnie na stację kolejową. Biblioteka Noblowska. Jesień 1990. roku. Katarzyna Gruber z Tomaszem Jastrunem zorganizowali spotkanie z Poetą. Tłum Polaków. Tranströmer przysłał mi kilka dni wcześniej wiersz Gondola żałobna. On czyta oryginał: naturalnie, pięknym, nieco matowym głosem, trochę jakby nucił jakąś niemelodyjną melodię duszy. Potem ja. Niewiele później telefon od Helen Sigeland z Instytutu Szwedzkiego. Bardzo zła wiadomość: Tranströmer miał wylew, wygląda to nie najlepiej. Pytam, gdzie leży i czy można go odwiedzać. Stoję na przystanku autobusowym w Slussen. Spotykam przypadkowo Monikę i razem jedziemy do szpitala. Monica jest pielęgniarką, wiedziała od początku, że życie Tomasa wisi na włosku. Wiedziała też, jakie są rokowania. Cała prawa strona jest sparaliżowana. Afazja. Jeśli się szybko nie cofnie, tak już zostanie. Mówimy niewiele. Tylko w oczach Moniki widzę czarną pustkę. Tranströmer leży w osobnym pokoju. Nie mówi, ale kontakt z nim jest stosunkowo łatwy, nawet ja sobie radzę. Pytamy, czy będzie pisał. Potakuje. I coś pragnie dodać. Zgadujemy... Tak, wiersze będą krótkie. Nie, to będzie stary gatunek liryczny. Epigram? – próbujemy zgadnąć. Nie! Sentencja? Nie! Monica pyta, czy to jakiś stary gatunek. Tak! Wyliczmy znane nam gatunki. Wszystko nie! Nagle Monica wpada na pomysł dziwnego pytania: Czy to tradycja europejska? Nie! Haiku, wykrzykuje Monica. Tak!!! Jej było łatwiej zgadnąć, bo Tranströmer pisywał już wcześniej haiku. Wydana w 1996. roku Gondola żałobna zawiera haiku, ale jest ich niewiele, a tomik był prawie gotowy przed wylewem. Natomiast ostatni tom Tranströmera, Wielka zagadka (2004), w dużej mierze składa się właśnie z haiku. Warto przypomnieć, że poeta zawsze konsekwentnie stosował schemat wersyfikacyjny europejskiej wersji tej strofy. W tłumaczeniach na polski, zgodnie z polską tradycją haiku, takiego schematu nie musi się stosować. Oto piękne haiku z tego ostatniego tomu poety w przekładzie Magdaleny Wasilewskiej-Chmury: Morze jest murem. Słyszę jak krzyczą mewy – machają do nas. W 2012. roku opublikowaliśmy z Magdaleną Wasilewską-Chmurą Wiersze i prozę 1954-2004 w wydawnictwie a5: wszystkie tomy poety i jego prozę wspomnieniową. Okładkę zaprojektowała Joanna Rusinek. Stoi na niej mewa. Tranströmerom ogromnie się ta okładka spodobała, Monica powiedziała śmiejąc się z aprobatą: Świetnie! Mewa śmieszka. Bo też Tranströmer, jego dziadek ze strony matki, ich rodzina – wszyscy mieszkali nad morzem, z morza żyli, toteż fauna nadmorska to ich świat najbliż25 szy, dobrze znany, choć nie oswojony. Dla mnie, krakusa, na okładce jest przede wszystkim ptak. No... może jakaś mewa, czy rybitwa. Nie rozróżniam. Jak też nie rozróżniam łódek, statków, barek, żagli, różnych stanów morza itp. – od tej, jakże istotnej części Szwecji jestem na zawsze odcięty. Starałem się wierszy Tranströmera mocno osadzonych w takim krajobrazie nie tłumaczyć. W tę Szwecję nigdy nie wrosłem. Man skall veta att Tranströmer, hans morfar, deras släkt – alla hade de ju levt vid havet och av havet, därför var kustfaunan deras värld, välbekant om än inte tämjd. För mig, en borgare från Kraków, föreställer omslaget i stort sett en fågel. Nå, kanske något slags mås eller tärna. Jag ser ingen skillnad. Inte heller särskiljer jag ekor, båtar, pråmar, segel, sjöns olika tillstånd och dylikt – jag är för alltid avskuren ifrån denna så väsentliga aspekt av Sverige. Jag har försökt att inte översätta de dikter av Tranströmer som är förankrade i detta landskap. Jag har aldrig slagit rot i detta Sverige. R ekonwalescencja nie była pomyślna: paraliż się nie cofnął, mowa nie powróciła. Monica i Tomas zaczęli żyć inaczej: spotykali się z ludźmi, prowadzili dom otwarty, Konvalescensen blev inte framgångsrik: förlamningen ciepły, pełen humoru, przyjazny. Kontakt z Tomasem nie gick inte tillbaka, talet återvände inte. Monica och Tomas był łatwy, ale Monica umiała zgadywać jego myśli, stymu- ändrade sin livsstil: de umgicks, tog emot i sitt öppna, varlować rozmowy. Traktowali tę nową sytuację z łagodnym ma, glada och vänliga hem. Kontakten med Tomas var humorem. Testowali zresztą, na ile mogą wrócić do tej inte lätt men Monica hade förmågan att gissa hans tankar, nowej normalności. Pierwszym filmem dokumentalnym hålla samtalet i gång. De betraktade den nya situationen był piękny dokument Joanny Cichockiej-Guli i Jarosława med mild humor. De prövade sig fram till den rätta nivån Guli: Portret z komentarzem (1993). Pierwszego wywiadu av denna nya normalitet. Den första dokumentärfilmen, udzielili Józefowi Baranowi. Opublikował go pod tytułem Ett porträtt med kommentar (1993), gjordes mycket vackert Jak by się było dzieckiem w 1994. roku. Pierwszą podróżą av de polska filmarna Joanna Cichocka-Gula och Jarosław zagraniczną była wizyta w Gdańsku na zaproszenie Paw- Gula. Den polske poeten Józef Baran fick den första interła Huelle i Krystyny Chwin. Spotkanie z poetą prowadził vjun, publicerad med titeln Som om man vore ett barn. Den Aleksander Jurewicz. Pamiętam dwie niezwykłe sceny. Sie- första utlandsresan gick till Gdańsk på inbjudan av Paweł dzimy u państwa Adamców. Ich dwie małe córeczki nudzą Huelle och Krystyna Chwin. Aleksander Jurewicz var värd się chyba, bo napierają na gości, walcząc o uwagę. Nagle för mötet med poeten. Jag minns ett par ovanliga scener. Monica przygarnia je i... przez długą chwilę z nimi rozma- Vi sitter hos paret Adamiec. Deras två små flickor verkar wia, a one z nią. Monica mówi po szwedzku, dziewczynki ha långtråkigt – de tränger sig på gästerna, försöker få upppo polsku. One tego w ogóle nie zauważają. Po chwili tulą märksamhet. Plötsligt tar Monica dem i famn och … talar się do Tomasa. med dem en lång stund, och de med henne. Monica talar I druga scena: idziemy Starówką gdańską i nagle Tomas svenska, flickorna talar polska. De märker det över huvud zaczyna płakać. Monica pyta, czy coś się stało. Nie, nic się taget inte. Efter en stund trycker de sig mot Tomas. nie stało. Wtedy Monica mówi: chciałbyś tym ludziom tyle Och en annan scen: vi promenerar i Gdańsks gamla powiedzieć, i nie możesz. Tak. Tak. del och plötsligt börjar Tomas gråta. Monica frågar om W 1996. roku literacką nagrodę Nobla otrzymała Wisła- något har hänt. Nej, inget har hänt. Då säger Monica: wa Szymborska. Sytuacja była napięta, – Du har så mycket att säga till folk bo poetka często panikowała, chciała och så kan du inte. – Ja. Ja. År 1996 tilldelades Wisława Szymuciekać, walczyła o skrócenie harmo- IDZIEMY STARÓWKĄ borska Nobelpriset i litteratur. Läget nogramu „obowiązkowych” spotkań, GDAŃSKĄ I NAGLE var spänt eftersom hon ofta greps av w roli osoby publicznej czuła się zde- TOMAS ZACZYNA PŁAcydowanie źle. I nagle dostaję telefon, KAĆ. MONICA PYTA, CZY panik, ville dra sig undan, gjorde allt för att dra ner på antalet ”obligatoriska” chyba od Miki Larsson, attaché kul- COŚ SIĘ STAŁO. NIE, NIC möten och vantrivdes i offentlighetens turalnego w Ambasadzie Szwecji w SIĘ NIE STAŁO. WTEDY Warszawie, która Szymborskiej przez ljus. Plötsligt blir jag uppringd – det cały czas towarzyszyła, że Szymborska MONICA MÓWI: CHCIAŁvar nog Mika Larsson, kulturattaché zażądała spotkania z Tranströmerem. BYŚ TYM LUDZIOM TYLE vid svenska ambassaden i Warszawa, som ledsagade Szymborska under hela Mika mówi świetnie po polsku i Pol- POWIEDZIEĆ, I NIE MObesöket – och får höra att Szymborska skę kocha, a Szymborską po prostu ŻESZ. – TAK. TAK uwielbiała. Czy mógłbym towarzyszyć insisterar på att träffa Tranströmer. poetce w tej wizycie w Västerås? Jedziemy limuzyną spod Mika talar utmärkt polska, hon älskar Polen och hon inget Ambasady RP w Sztokholmie: Szymborska, Teresa Walas, mindre än avgudade Szymborska. Skulle jag kunna hålla moja żona, Jola i ja. Może ktoś jeszcze, ale nie pamiętam. poeten sällskap under hennes besök i Västerås? Vi färdas Trochę błądzimy po przedmieściach Västerås, ale w koń- i en limousin från polska ambassaden i Stockholm: Szymcu dojeżdżamy. Szymborska zmęczona i stremowana, no i borska, Teresa Walas, min hustru Jola och jag. Kanske någłodna. Nie, jadła jej nie brakowało, ale pompa, jak sądzę, gon mera – jag minns inte. Vi irrar en del i Västeråsförorterodbierała jej chęć do jedzenia. Stajemy niedaleko domu na men hittar rätt till slut. Szymborska är trött och nervös, Tranströmerów. Za nami gromada dziennikarzy. Dzwo- och dessutom hungrig. Nej, det hade inte varit någon brist nimy. Monica przejmuje inicjatywę: dziennikarze dostają på mat men jag misstänker att all pompa och ståt hade 5 minut na filmowanie i pytania, a potem już mamy czas fått henne att tappa aptiten. Vi parkerar nära Tranströmers --- 26 hus. Bakom oss en skara journalister. Vi ringer på. Monica dla siebie. Po tych pięciu minutach Szymborska zadaje dwa tar över initiativet: journalisterna får fem minuter på sig att pytania: czy może zdjąc buty i czy jest coś do jedzenia. Ja filma och ställa frågor, sedan får vi vara för oss själva. När tego nie pamiętałem, ale Monica mi to w połowie stycznia dessa fem minuter har gått, ställer Szymborska två frågor: 2015. przypomniała. Była zupa mięsna. Tak to pamięta ze går det bra om hon tar av sig skorna, och finns det något wzruszeniem Monica. Podczas ostatniej wspólnej wizyty att äta? Jag har glömt bort detta tills Monica påminde mig Tranströmerów w Krakowie, w 2012 roku, Tomas prosi, i januari 2015. På menyn stod köttsoppa. Så minns Monica by zawieźć go do grobu Szymborskiej, chce złożyć kwiaty. detta och blir rörd. Under parets sista gemensamma besök i Kraków 2012 bad Tranströmer att få lägga blommor på Dzięki A kademii Szwedzkiej Tranströmerowie przeprowadzili się do Sztokholmu do pięknego mieszkania ze Szymborskas grav. Svenska Akademien gjorde det möjligt för Tranströmers wspaniałym widokiem. Pierwszą zagraniczną wizytą na att flytta till Stockholm, till en underbar lägenhet med en tym nowym miejscu była wizyta Czesława Miłosza z małstorslagen utsikt. De första utländska besökarna i deras żonką. Zresztą Miłosz spotykał się z Tranströmerami zanya hem var Czesław Miłosz med maka. Miłosz ville för wsze, kiedy to było możliwe, w Krakowie. Był też jednym z övrigt alltid träffa Tranströmers i Kraków närhelst det gick pierwszych tłumaczy poety na polski. Pamiętam ten lunch att ordna. Han var även en av den svenske poetens första w Sztokholmie, pamiętam strzępy rozmów, ale nie będę översättare till polska. Jag minns denna lunch i Stockholm, ich przywoływał. Carol rozmawiała z Monicą o sprawach jag minns brottstycken ur konversationen men jag lämnar praktycznych, Miłosz, bardzo zmęczony istnym maratodem därhän. Carol talade med Monica om praktiska ting. nem wykładów, spotkań, wywiadów, po prostu starał się Miłosz, mycket trött efter ett veritabelt maraton av före- odprężyć. Lunch był udany: Monica podała m.in. gołąbki drag, möten, intervjuer försökte helt enkelt att koppla av. z Norlandii. Dzisiaj to danie chyba już wyszło z użycia: za Lunchen blev lyckad: Monica serverade bl.a. norrländska dużo roboty, tym bardziej, że te szwedzkie gołąbki są cieniutkie i smukłe, więc roboty więcej. kåldolmar. Idag har nog denna rätt Jest początek października roku sett sina bästa dagar: för mycket arbe2011. Tym razem ja jestem wykończote, inte minst för att svenska kåldolVI PROMENERAR ny, Uniwersytet Śląski obsypał mnie mar är tunna och slanka, alltså kräver I GDAŃSKS GAMLA DEL wyróżnieniami, co wiązało się z barde längre tid i köket än de polska. OCH PLÖTSLIGT BÖRJAR dzo forsownym harmonogramem. Jakoś to wytrzymałem i szczęśliwy, ale Det är tidig oktober 2011. Den här TOMAS GRÅTA. MONIz wyraźną ulgą wyjechałem do Kragången är det min tur att vara slut: CA FRÅGAR OM NÅGOT kowa. Siedzę, jak zwykle, w kawiarni Schlesiska universitetet har översållat HAR HÄNT. NEJ, INGET Prowincja Nowa. Gdzieś koło połumig med utmärkelser, vilket föranleder HAR HÄNT. DÅ SÄGER dnia. Patrzę przez okno, idzie ciągnąc ett mycket intensivt schema. Jag har za sobą walizeczkę Anders Bodegård, på något sätt klarat mig igenom detta MONICA: – DU HAR SÅ jeden z moich najbliższych przyjaciół. och, både lycklig och lättad, tagit mig MYCKET ATT SÄGA TILL Macham na niego. Wchodzi. Jest w över till Kraków. Som vanligt sitter jag FOLK OCH SÅ KAN DU drodze na dworzec, bo jedzie do Radopå ett café vid namn Prowincja Nowa. INTE. – JA. JA. Det är mitt på dagen. Jag tittar ut gemia na festiwal Gombrowiczowski, ale nom fönstret och där går Anders Bodegård, en av mina bäs- ma jeszcze z pół godziny czasu. Powiada: Słuchaj, za pięć ta vänner, och drar en liten resväska bakom sig. Jag vinkar. minut Akademia Szwedzka ogłosi, kto w tym roku dostaHan går in. Han är på väg till stationen, skall ta tåget till nie Nobla z literatury. – Eeee, mówię, pewnie, jak zwykle, Radom till en Gombrowiczfestival men har en halvtimme Tranströmerowi nie dadzą. Ale na wszelki wypadek proszę över. Han säger: –Nå, fem minuter kvar tills Akademien któregoś z wbitych w laptopa studentów, o pożyczenie nam offentliggör årets Nobelpristagare i litteratur. – Tja, säger tego laptopa na kilka minut. Po kilku minutach mamy jag, Tranströmer får det inte, som vanligt. Men för säkerhets werdykt: Tomas Tranströmer został laureatem literackiej skull vänder jag mig till en av de studenter som sitter där nagrody Nobla! med näsan i sina datorer, och jag ber att få låna laptopen en Ostatni raz spotkałem się z Tranströmerem w połowie stund. Efter några minuter får vi beskedet: Tranströmer har stycznia 2015 roku, u nich w domu. Chcieli mnie pożetilldelats Nobelpriset i litteratur! gnać, bo zdecydowałem, że wrócę do Polski na zawsze. Sista gången jag såg Tranströmer var i mitten av januari Byli przyjaciele: Anders Bodegård, Agneta Pleijel, Marcia 2015 hemma hos dem. De ville träffa mig med anledning av i Peter Schubackowie. Agneta mówiła o swoim dziecińatt jag hade bestämt mig för att för gott återvända till Polen. stwie, Monica o niezwykłym pochodzeniu nazwiska TranVännerna kom: Anders Bodegård, Agneta Pleijel, Marcia strömer. Marcia opowiadała o swoich przekładach wierszy och Peter Schuback. Agneta talade om sin barndom, Mo- Tranströmera na portugalski. Peter, wiolonczelista, dyrynica om det ovanliga ursprunget av namnet Tranströmer. gent, kompozytor przyniósł ze sobą wiolonczelę. I przez Marcia berättade om sina översättningar av Tranströmers godzinę grał suity Bacha. To było pożegnanie: Johann Sedikter till portugisiska. Peter, en cellist, dirigent och tonsät- bastian Bach. ❧ tare, hade med sig sin cello. I en timme spelade han Bachs sviter. Det var ett farväl: Johann Sebastian Bach. ❧ --- 27 En mindre passande poet Mniej odpowiedni poeta ett samtal med Monica och Tomas Tranströmer från 2006 rozmowa z Monicą i Tomasem Tranströmerami z 2006 r. Trzy osoby uczestniczą w rozmowie. To mas rysuje, pisze, gestykuluje – nie mówi jednak prawie nic. Monica opowiada o To masie i jego wierszach w trzeciej osobie a czasami zwraca się bezpośrednio do niego, żeby potwierdził coś gestem lub mimiką. Tre personer deltar i detta samtal. Tomas ritar, skriver, gestikulerar han säger dock nästan ingenting. Monica berättar om To mas och hans dikter i tredje person och ibland vänder hon sig direkt mot honom för att få bekräftelse i form av en gest el ler av mimik. Zbigniew Bidakowski: Czy jest w Pańskiej poezji polityka? Monica Tranströmer: A co Pan ma na myśli mówiąc poezja polityczna. W latach 60-tych i 70-tych Tomas był krytykowany za to, że jego wiersze nie niosą żadnego wyraźnego politycznego przesłania. Teraz, z perspektywy czasu, widać, że było to nieuzasadnione. W roku 2005 Göran Greider wydał antologię szwedzkiej poezji politycznej. Wybrał do niej jeden wiersz Tomasa z początku lat 70-tych pod tytułem Do przyjaciół z drugiej strony granicy. To jest wiersz, który Tomas napisał po wizycie w Rydze w 1970 r. Miniesej Greidera towarzyszący wierszowi nosi tytuł Mniej odpowiedni poeta (dla politycznej atmosfery czasu). Dla radykalnych krytyków z tamtych czasów jego wiersz był napisany z niewłaściwych politycznych pozycji. Kiedy czyta się listy, które Tomas pisał do Roberta Bly na początku lat 70-tych (zostały opublikowane w 2001 r.) widać, że Tomas był wyraźnie zirytowany tą krytyką. Jako psycholog pracujący w eksperymentalnym więzieniu dla młodzieży uważał, że dał wkład w budowę lepszego społeczeństwa. Jednak później, w latach 80-tych, Tomas doszedł do wniosku, że ten opór, jaki napotykał, był właściwie pożyteczny. Nie dawał impulsów do pisania wierszy politycznych, ale zmuszał do większych wymagań wobec siebie. ZB: W Polsce obecnie poezja nie musi, a nawet nie powinna, pochodzić z lewej strony, ale często pre- ZB: Finns det politik i din poesi? MT: Det beror på vad du menar med politisk poesi. På 60 och 70-talet blev ju Tomas kritiserad för att hans dikt inte hade något tydligt politiskt budskap. Nu retroaktivt kan man naturligtvis se att det stämmer inte helt. År 2005 gav Göran Greider ut en antologi med svensk politisk dikt. Han valde då en dikt av Tomas som kom ut i början av 70-talet och som heter Till vänner bakom en gräns. Det är en dikt som Tomas skrev efter ett besök i Riga 1970. Rubriken till Greiders miniessä som följde dikten var En mindre passande dikt. För dåtidens radikala kritiker var det en felvinklad politisk dikt. När man läser de brev Tomas skrev till Robert Bly i början av 70-talet (och som publicerades 2001) märks att Tomas var rätt irriterad över kritiken. Som heltidsarbetande psykolog på ett progressivt ungdomsfängelse tyckte han att han gjorde sitt för ett bättre samhälle. Men senare på 80-talet tycks Tomas ha tyckt att det motstånd han tidigare fått var ganska bra. Det gav inga impulser att skriva politisk dikt, men kanske att bli strängare mot sig själv. 28 ZB: I Polen behöver poesi inte och, till och med, får inte komma från vänster numera men den är ofta ur arbetar synpunkt och en arbetare behöver inte vara kommunist, den kan vara troende katolik. Foto: Anna Skwarcan MT: Nå, politisk dikt uttrycktes naturligtvis på olika sätt i olika delar av världen. I länder som lever under förtryck får dikten en stor betydelse och kan kanske också påverka den politiska utvecklingen. Sverige har levt i frihet under lång tid och den poltiska dikt som skrivits och skrivs under senare decennier har skrivits ur ett vänsterperspektiv. ZB: Blev Tomas dikter tonsatta? MT: Ja, det finns många svenska tonsättningar av Tomas dikter. Många körverk. ZB: Hur knöt ni kontakter med polsk kultur? MT: Tomas första kontakt med polsk kultur skedde genom musik. Först kom nog Karol Szymanowski och det måste ha varit tidigt 50-tal. Och sedan upptäckte Tomas Czeslaw Milosz som var mycket tidigt översatt till svenska. Själar i fångenskap fanns på svenska redan på 50-talet och gjorde ett starkt intryck. Tomas beundran för Milosz har alltid varit stor. Sedan på 70-talet kom Zbigniew Herbert och Tadeusz Rozewicz och bra mycket senare Wislawa Szymborska och Adam Zagajewski. Milosz hann Tomas träffa flera gånger. Under Milosz exiltid på poesifestivaler, senare i Krakow och senast i vårt hem här i Stockholm. Det var år 2000 då han hade bejublade framträdanden här i Stockholm. Zbigniew Herbert träffade vi i Italien. Han var mycket beundrad i Tyskland och jag tror att han var den första som fick Petrarcapriset. Tomas fick priset flera år senare och det var vid en sådan sammankomst vi mötte honom. Han var som sagt mycket beundrad i den här kretsen. Han var lite tomteaktig. Rörde sig mycket fritt i gruppen av beundrare. Litet som en katt! Också Wislawa Szymborska, som vi är mycket förtjusta i, har vi haft regelbunden kontakt med genom gemensamma vänner. zentuje punkt widzenia robotniczy, z tym że robotnik nie musi być komunistą, może być katolikiem. MT: no właśnie, poezja polityczna realizuje się w różny sposób w różnych częściach świata. W krajach, które doświadczają prześladowań, poezja ma duże znaczenie i może nawet wpływać na politykę. Szwecja żyje w wolności od długiego czasu i polityczna poezja powstająca w ostatnich dziesięcioleciach – pisana jest z perspektywy lewicowej. ZB: Muzyka odgrywa wielką rolę w życiu Tomasa, również obecnie, kiedy może grać na fortepianie tylko lewą ręką. Czy do utworów Tomasa była komponowana muzyka? MT: Oczywiście, jest bardzo wiele szwedzkich kompozycji do wierszy Tomasa, dużo utworów chóralnych. ZB: Jaki był Państwa pierwszy kontakt z polską kulturą? MT: Zawdzięczamy go właśnie muzyce. Najpierw był z pewnością Karol Szymanowski, to musiały być wczesne lata 50-te. Później odkrył Tomas Czesława Miłosza, który bardzo wcześnie został przełożony na szwedzki. Zniewolony umysł wyszedł po szwedzku już w latach 50-tych i wywarł duże wrażenie. Tomas zawsze bardzo podziwiał Miłosza. Później w latach 70tych doszedł Zbigniew Herbert i Tadeusz Różewicz, a jeszcze później Wisława Szymborska i Adam Zagajewski. Tomas spotykał Miłosza wiele razy. Na festiwalach poetyckich, gdy Miłosz był jeszcze emigrantem, następnie w Krakowie i ostatni raz w naszym domu, tu w Sztokholmie. To było w roku 2000, kiedy Miłosz był bardzo uroczyście w Sztokholmie przyjmowany. Zbigniewa Herberta spotkaliśmy we Włoszech. Był bardzo podziwiany w Niemczech, zdaje mi się, że był pierwszym, który otrzymał nagrodę Petrarki. Tomas też otrzymał tę na29 grodę, wiele lat później i przy takiej właśnie okazji spotkaliśmy Herberta. Przypominał trochę kobolda. Zachowywał się bardzo swobodnie między wielbicielami. Mały jak kot! Również z Wisławą Szymborską, którą jesteśmy zachwyceni, mieliśmy regularne kontakty przez wspólnych przyjaciół. Tomas był w Polsce wiele razy. Pierwszy raz w 1987 roku. Zaczęliśmy od Warszawy, potem pojechaliśmy do Krakowa i na tamtejszy uniwersytet. Wspomnienia z Warszawy mamy bardzo wzruszające. To był listopad, Wszystkich Świętych, Warszawa było podniszczona. Było ciemno i zimno, ale miasto świeciło tymi wszystkimi zniczami. Kraków i Gdańsk odwiedziliśmy wiele razy. Spotkania ze studentami Uniwersytetu Jagiellońskiego zawsze były bardzo stymulujące. I nigdy nie byliśmy zapraszani na tak eleganckie kolacje, na jakie zapraszało nas małe wydawnictwo w Krakowie. Innym wzruszającym wspomnieniem jest festiwal poezji w Krakowie, na którym było 2000 słuchaczy. Do tego nie byliśmy przyzyczajeni w Szwecji! Ostatnia nasza wizyta była jesienią 2005 r. w Warszawie, gdzie Tomas uczestniczył w festiwalu im. Zbigniewa Herberta. ZB: Jaka jest różnica między polską a szwedzką poezją, czy widać jakieś narodowe cechy? MT: Na pewno są narodowe specyficzne właściwości, które znawca literatury mógłby usystematyzować. Myślę, że w polskiej poezji można znaleźć dużo więcej humoru oraz ironii, która nie jest wcale równie oczywista w nowoczesnej szwedzkiej poezji. W szwedzkiej poezji ważnym składnikiem jest natura. W czasie jednej z naszych wizyt w Polsce spotkaliśmy pewnego literaturoznawcę, który powiedział: że piszecie o naturze, to dość oczywiste. W Polsce też tak potrafimy. Ale my nie piszemy tyle o kamieniach – jak wy. Dlaczego jest tyle kamienia w Pańskiej poezji, panie Tranströmer? ZB: W Polsce jest się poetą religijnym lub nie. Kto jest religijny pisze o Bogu, o stosunku człowieka do Boga itd. Kto nie jest religijny – pisze o czym innym. W Szwecji natomiast odkrywamy religijność wszędzie, jest tylko – w pewnym sensie – ukryta pod powierzchnią. Czy Tomas jest poetą, który przywiązuje wagę do stosunków między człowiekiem a Bogiem? MT: Z pewnością jest słusznym spostrzeżeniem, że szwedzka religijność – kiedy jest – leży ukryta pod powierzchnią. Jeśli jednak zapytać Tomasa, czy jest religijny, odpowie z pewnością, bez wahania, że tak. I na pewno widać to w jego poezji. Szwedzkie środowisko intelektualne było jednym z najbardziej zsekularyzowanych. Teraz może trochę to złagodniało. Kiedyś jednak droga do religii była w powszechnym odczuciu zamknięta i wtedy potrzeby religijne realizowało się w tych dziedzinach, w których były akceptowane. W pewnych okresach była to ideologia lewicowa. Ale również ludzie areligijni mają swoją potrzebę wiary: potrzebę prostoty i stałych zasad. W świecie będącym w ciągłym ruchu chcą wiedzieć, jak należy myśleć, chcą dostawać informacje posegregowane i ocenione. Tutaj można używać języka w charakterze liturgii – aby wzmocnić siłę przekonań w pożądanym przez nadawcę kierunku. Dziękuję za rozmowę 30 Tomas har varit i Polen vid flera tillfällen. Första gången måste ha varit 1987. Vi startade i Warszawa för att senare åka till Krakow och universitetet där. Minnena från Warszawa var mycket gripande. Det här var i november vid alla helgons dag och Warszawa var mycket slitet. Det var mörkt och kallt men staden lystes upp av alla levande ljus. Krakow och också Gdansk har vi besökt flera gånger. Mötet med studenterna på Krakows universitet har alltid varit väldigt stimulerande. Och aldrig har vi blivit bjudna på så eleganta middagar som av det lilla polska förlaget i Krakow. Ett annat starkt minne är från en poesifestival i Krakow där det var uppemot 2000 åhörare. Det är vi inte vana vid i Sverige! Senast var vi hösten 2005 i Warszawa där Tomas deltog i en Zbigniew Herbert festival. ZB: Vad är det för skillnad mellan polsk och svensk diktning, finns det nationella särdrag? MT: Det finns säkert nationella särdrag som en litteraturvetare skulle kunna plocka fram. Jag tror man hittar mycket mer humor i den polska diktningen och en ironi som inte är lika självklar i den moderna svenska diktningen. Naturen är en viktigt inslag i svensk poesi. Vid ett av våra polska besök träffade vi en litteraturvetare som sa – att ni skriver om naturen är ganska självklart. Det kan vi göra i Polen också. Men vi skriver inte om stenar som ni gör. Varför finns det så mycket sten i er diktning, herr Tranströmer? ZB: I Polen är man antingen en religiös poet eller inte. Är man religiös så skriver man om Gud, om relationer mellan Gud och människan osv. Är man inte religös så skriver man om något annat. Punkt slut. I Sverige däremot upptäcker vi religiösitet överallt, den är gömd under ytan på sätt och vis. Jag undrar om Tomas upfattar sig själv som en poet som fäster vikt till relationer mellan människan och Gud? MT: Det är säkert en riktig iakttagelse att den svenska religiösiteten – när den finns – ligger dold under ytan. Men frågar du Tomas om han är religiös så svarar han nog tveklöst ja. Och visst märks det också i Tomas diktning. Det svenska intellektuella miljö har varit en av de hårdast sekulariserade. Det har kanske mjukats upp något. Men tidigare var vägen till religionen i vanlig mening spärrad och då sökte sig de religiösa behoven dit där de var godtagna. I vissa perioder har det varit till vänster ideologi. Men också hos icke religiösa finns det trosbehov: behov av enkelhet och fasta normer. I en värld som är i ständig rörelse finns ett behov av en fast tankestruktur, sortering och värdering av all informationen. Här kan språket användas som en liturgi för att ge kraft att känna starkt i en riktning. Tack för samtalet Lovtal till Tomas Tranströmer med anledning av hans utnämning till hedersdoktor vid jagellonska Universitetet i Krakow Laudacja na cześć Tomasa Tranströmera z okazji wręczenia mu tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Magdalena Wasilewska-Chmura Magnificencje, Znakomity Doktorze, Szanowni Państwo! Era Magnificenser, Ärade Hedersdoktorand, mina Damer och Herrar! Przypadł mi w udziale niezwykły zaszczyt, ale też ogromna przyjemność, wygłoszenia laudacji na cześć Tomasa Tranströmera z okazji przyznania mu przez Uniwersytet Jagielloński tytułu doktora honoris causa. Rok 2014 jest przy tym datą znaczącą: to rok jubileuszu 650-lecia powstania Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którego obchody wpisuje się również dzisiejsza uroczystość. To również swego rodzaju jubileusz Szanownego Doktoranta, który debiutował dokładnie 60 lat temu jako bardzo młody, ledwie 23-letni człowiek, lecz artystycznie w pełni ukształtowany poeta. To dzięki niemu poezja szwedzka, po okresie egzystencjalnego lęku spowodowanego wojenną traumą, przemówiła nowym głosem, dając wyraz fascynacji otaczającym światem – przyrodą, sztuką, człowiekiem – oraz ufności i afirmacji życia. Ten głos do dziś nie utracił nic ze swej świeżości i doniosłości. Laudacja to specyficzny gatunek, odwołujący się do retoryki, wzniosłego stylu i porządku rytuału. Ma wszak oddawać hołd osobie, której jest poświęcona, ale też – jak sądzę – powinna oddać jej sprawiedliwość. Co to znaczy w wypadku bohatera dzisiejszej uroczystości? Odpowiem fragmentem z jego wiersza, przywołującym wspomnienie spotkania z tubylcami w Afryce: Det är en stor glädje och ära för mig att få hålla lovtal till Tomas Tranströmer med anledning av hans utnämning till hedersdoktor vid Jagellonska Universitetet. År 2014 är dessutom ett speciellt årtal – i år firas 650-årsjubileet av Jagellonska Universitetets grundande, i vars firande denna högtid även den ingår. Men det är samtidigt den Ärade Hedersdoktorandens jubileum, för han debuterade nämligen som poet för exakt 60 år sedan som mycket ung, en knappt 23-årig man men redan fullfjädrad poet. I och med denna debut fick den svenska lyriken, efter perioden av existentiell ångest orsakad av krigstrauma, ett nytt tonfall som gav uttryck åt fascination över den omgivande världen – naturen, konsten, människan – samt tillit och bejakelse av livet. Denna röst har fram till idag inte förlorat sin friskhet och dignitet. Lovtal är en speciell genre som gör bruk av retorik, högtidlig stil och ritualens ordning. Det ska ju hedra den som hedras bör, men det ska också, vilket jag tror, göra personen i fråga rättvisa. Vad innebär det för denna högtids föremål? Låt mig belysa det med ett citat från en av hans dikter som åberopar ett minne av ett möte med lokal befolkning i Afrika: Zapraszają mnie na łódkę – ciemne drewniane czółno. Jest dziwnie rozchybotane, nawet kiedy przykucam. Sztuka balansowania. Jeśli serce jest po lewej stronie, trzeba skłonić głowę nieco w prawo. Puste kieszenie, żadnych gwałtownych gestów, retorykę lepiej zostawić na brzegu. Właśnie, retoryka jest tu nie do pomyślenia. (Prosto) Jag är välkommen ombord – en kanot av mörkt trä. Den är förvånansvärt ranglig även när jag sätter mig på huk. Ett balansnummer. Om hjärtat sitter på vänster sida måste man luta huvudet något åt höger, ingenting i fickorna, inga stora gester, all retorik måste lämnas kvar. Just det: retoriken är omöjlig här. (ur Upprätt) To bardzo adekwatny opis postawy twórczej Tomasa Tranströmera: bez wątpienia odrzuca on retorykę jako zbędny balast, kierując swoją poetycką wrażliwość ku sa- Detta är en mycket träffande formel för Tomas Tranströmers poetiska hållning: han lämnar kvar retoriken som onödig barlast och riktar sin poetiska sensibilitet mot 31 mej istocie egzystencji. I ja spróbuję więc retorykę zostawić na brzegu. W wierszu Ulewa nad lądem Tranströmer napisał: Wszystko co żywe kuli się, zamyka oczy. Ruch do wewnątrz. Poczuj silniej życie. Poczuć silniej życie – to początek zarówno człowieczeństwa jak i twórczości. Zwrot ku wnętrzu nie oznacza jednak odwrócenia się od rzeczywistości. Przeciwnie – byt rodzi się w otwarciu się na świat w całej różnorodności jego form i zjawisk, na przeżywaniu go jakby po raz pierwszy: puste kieszenie, retoryka wyrzucona na brzeg oraz – cytując inny wiersz – „[...] dyplom z uniwersytetu zapomnienia i ręce próżne jak koszula na sznurze” (Madrygał). Dzięki tej postawie to, co zewnętrzne spotyka się z tym, co wewnętrzne, uczuciowe z obiektywnym, zmysłowe z duchowym, jednostkowe z uniwersalnym. Między tymi sferami otwierają się tajemnicze przejścia dostępne w chwili epifanii, dając przeczucie metafizycznego porządku, w który wpisany jest człowiek. Jak ujął to autor w wierszu Preludia: Dwie prawdy zbliżają się do siebie. Jedna od wewnątrz, druga z zewnątrz, a w miejscu ich spotkania można ujrzeć siebie. Ale właściwie nie chciałam tu mówić o poezji Tomasa Tranströmera – na jej temat powstało wiele uczonych rozpraw i artykułów, nadal powstają nowe, zaświadczając o jej niewyczerpanym bogactwie, które będzie zapewne duchową strawą również dla przyszłych pokoleń. Chciałabym powiedzieć parę słów o poecie-człowieku, jako że dane mi było go poznać i towarzyszyć w różnych okolicznościach związanych z jego polskimi epizodami. Po raz pierwszy spotkałam Tomasa Tranströmera w latach 80., kiedy odwiedził Zakład Filologii Szwedzkiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był wówczas poetą u szczytu sławy, laureatem wielu międzynarodowych wyróżnień, a jednak znalazł czas i chęć, by spotkać się z garstką studentów w kraju za żelazną kurtyną. Gdyby mi ktoś wtedy powiedział, że 30 lat później będę wygłaszać laudację na uroczystości wręczenia mu doktoratu honorowego, uznałabym to za surrealistyczny żart. Zapamiętałam z tego spotkania jego pogodny uśmiech, który miał zachęcić nas do dialogu. Bo w istocie sytuacja spotkania, rozmowy i międzyludzkiej wspólnoty zawsze była i nadal jest niezbywalnym elementem jego artystycznej i ludzkiej tożsamości. Przez całe życie czynny zawodowo jako psycholog, mierzył się z ludzkim cierpieniem i własną niewystarczalnością. W ten sposób pojmował swoje zaangażowanie społeczne, stroniąc od politycznych deklaracji, co niektórzy mieli mu za złe. Trudne okoliczności życiowe, spowodowane chorobą, nie zmieniły jego postawy, którą można określić mianem filozofii spotkania, tak opisanej przez ks. prof. Józefa Tischnera: Spotkać to przede wszystkim spotkać innego człowieka. [...] Doświadczenie spotkania, ściślej – przeżycie spotkania, wprowadza tego, kto spotyka, w jakąś jedyną 32 varats innersta väsen. Så jag ska också försöka lämna kvar retoriken. I dikten Skyfall över inlandet har Tranströmer skrivit: Allt levande kurar ihop sig, blundar. En rörelse inåt, känn livet starkare. Att känna livet starkare – det är en början till både humanitet och skapande. Att vända sig inåt innebär dock inte att vända sig bort från verkligheten. Tvärtom, varat föds då man öppnar sig för världen i all mångfald av dess former och fenomen, då man upplever den som om det vore för första gången: tomma fickor, kvarlämnad retorik och – för att åberopa en annan dikt – jag har examen från glömskans universitet och är lika tomhänt som skjortan på tvättstrecket (ur Madrigal). Tack vare denna hållning kan det yttre möta det inre, det känslomässiga möta det objektiva, det sinnliga möta det andliga, det enstaka möta det universella. Mellan dessa sfärer öppnas hemliga passager i epifanins ögonblick, som ger en föraning om den metafysiska ordningen, som människan är inskriven i. Som diktaren uttryckte det i Preludier: Två sanningar närmar sig varann. En kommer inifrån, en kommer utifrån och där de möts har man en chans att få se sig själv. Men jag ville i själva verket inte tala om Tomas Tranströmers poesi. Om denna har många lärda avhandlingar skrivits, ytterligare forskning pågår, vilket vittnar om dess outsinliga rikedom som kommer att vara andlig spis även för kommande generationer. Jag tänkte säga ett par ord om poeten som människa, jag har nämligen känt honom i många år och varit med under några av hans Polenresor. För första gången träffade jag Tomas Tranströmer på 1980-talet, då han kom på besök till Institutionen för svenska språket och Litteraturen vid Jagellonska Universitetet. På den tiden var han en poet som nått toppen av sin karriär – internationellt känd, uppskattad och belönad med många prestigefulla utmärkelser. Ändå fann han både tid och lust att träffa en handfull studenter i landet bakom järnridån. Om någon då hade sagt att jag trettio år senare skulle hålla lovtal vid hans hedersdoktorshögtid skulle jag ha betraktat det som ett surrealistiskt skämt. Vad jag minns av detta författarmöte är hans vänliga leende som ville uppmuntra oss till samtal. Det är nämligen situationer i möten, samtal och medmänsklig gemenskap som utgör ett konstitutivt kännetecken i hans konstnärliga och mänskliga identitet. Under hela sitt yrkesliv var han verksam som psykolog och fick hantera mänskligt lidande och sin egen otillräcklighet. På detta sätt uppfattade han sitt sociala engagemang, inte genom politiska deklarationer, vilket togs illa upp av somliga. De svåra livsomständigheterna, som orsakats av hans sjukdom, har inte ändrat denna hans attityd som kan tolkas som mötets filosofi. Denna förklaras av professor Jozef Tischner i följande ordalag: Att möta innebär främst att möta en annan människa. Erfarenheten av mötet, och närmare bestämt Foto: Anna Skwarcan upplevelsen av mötet, inviger den som möter i den andres unika personliga sanning. För det mesta brukar jag inte kunna beskriva det jag känner och ser, men jag är emellertid säker på att mitt liv på grund av mötet fått en ny innebörd och världen omkring fått en ny organisationsprincip. Upplevelsen av mötet är inte bara den främsta erfarenheten av en annan människa utan den yttersta erfarenheten över huvud taget. (ur Dramats filosofi) Tomas Tranströmer försätter sig sålunda alltjämt i mötessituationer då han träffar sina läsare, författarkollegor, översättare, forskare m.fl. Han har flera gånger besökt Polen: han deltog i poesifestivalen ”Poeter från Öst och Väst” i Krakow (1997), i Herbertfestivalen (2005) och i författaraftnar i samband med utgivningen av sina samlade verk på polska (2012). Han besökte återigen svenska institutionen vid Jagellonska Universitetet (1999) då studenterna kunde uppleva dels ett minnesvärt författarmöte med diktuppläsningar dels ett seminarium, ägnat åt hans diktning då studenternas masteuppsatser kunde ventileras. Krakow, poeternas och nobelpristagarnas stad, kan alltså ses som en särskild plats på Tranströmers polska karta. Där mötte han Milosz, Szymborska och Zagajewski – vid såväl officiella som privata tillfällen, och han var även alltid närvarande vid de evenemang i Sverige som var ägnade åt hans polska vänner – från Szymborskas Nobelpris, över författarkvällar, bokmässor och paneldiskussioner. Alltid med samma vänliga leende som visade glädje över och nyfikenhet på mötet. Sist men inte minst har han alltid ställt upp och hjälpt översättare och forskare som sökt information, källor eller bekräftelse på sina teorier – och det säger jag av egen erfarenhet med stor tacksamhet. w swoim rodzaju, osobistą prawdę spotkanego człowieka. [...] Zazwyczaj nie potrafię opisać tego, co widzę i czuję, mimo to wiem, iż od momentu spotkania życie moje nabrało nowego znaczenia, a otaczający mnie świat uzyskał nową zasadę organizacji. Przeżycie spotkania jest nie tylko szczytowym rodzajem doświadczenia innego człowieka, ale również szczytem doświadczeń w ogóle. (Filozofia dramatu) Tak więc Tranströmer nieustannie stawia siebie w sytuacji spotkania – z czytelnikami, przyjaciółmi pisarzami, tłumaczami, badaczami. Kilkakrotnie odwiedzał Polskę – był gościem „Festiwalu Poetów Wschodu i Zachodu” w Krakowie (1997), Festiwalu im. Zbigniewa Herberta (2005), wziął udział w promocji polskiego wydania swoich utworów zebranych (2012). Po raz kolejny odwiedził też filologię szwedzką w Krakowie (1999): oprócz spotkania autorskiego wziął udział także w seminarium magisterskim poświęconym jego twórczości, dając studentom możliwość dyskusji na temat ich projektów. Tak więc Kraków – miasto Noblistów – zapisał się szczególnie na jego polskiej drodze. Spotykał się tuz Szymborską, Miłoszem, Zagajewskim – i przy oficjalnych, i nieoficjalnych okazjach, ale też zawsze był obecny na imprezach im poświęconych w Szwecji – począwszy od nagrody Nobla dla Szymborskiej, poprzez targi książki, panele i wieczory autorskie. Zawsze z tym samym uśmiechem i ciekawością wobec spotkania. Służy też nieocenioną pomocą tłumaczom i badaczom, którzy poszukują informacji, źródeł lub pragną zweryfikować swoje teorie – mówię to z ogromną wdzięczności z własnego doświadczenia. Właściwie powinnam powiedzieć „służą” bo ta uroczystość ma również drugiego bohatera. To żona poety, Monica, która jest tłumaczem jego myśli, gestów i słów, jego sekretarzem, a 33 nade wszystko ostoją i – można by powiedzieć, nawiązując do historii rodziny Tomasa Tranströmera – pilotem morskim przez szkiery codzienności. Jest też nadzwyczajnym interpretatorem jego wierszy – jego głosem. Wśród honorowych doktorów Uniwersytetu Jagiellońskiego nie tak wielu jest poetów. Mogłoby się wydawać, że przynależą oni do innego porządku, oddając się nieskrępowanej twórczości, podczas gdy naukowcy zdobywają swą wiedzę na drodze długoletnich doświadczeń, weryfikowanych nieustannie przez uczone gremia. Ale jeśli przyjrzeć się bliżej obu powołaniom, ich istotą jest wszak twórczość, a także służba wartościom, tradycyjnie przypisywanym etosowi uniwersyteckiemu: prawdzie, dobru i pięknu. W naszej działalności akademickiej koncentrujemy się głównie na dochodzeniu do prawdy, milcząco zakładając, że jej etycznym odpowiednikiem jest dobro. Czy mamy czas na piękno? Czy poświęcamy mu dość uwagi? Bohater dzisiejszej uroczystości napisał, że piękno można dostrzec tylko przelotnie z boku (Pod ciśnieniem). Nie jest ono więc dane – również poeta musi go poszukiwać i je odkrywać. Odkrywa je dla nas i łączy według formuły Johna Keatsa „Piękno jest prawdą, prawda pięknem!” W istocie podążamy więc tą samą drogą. My, naukowcy, parę kroków za poetami, gdyż prawdy naukowe czasem się dewaluują, zaś prawda poetycka jest odporna na erozję. Tak więc wspólnota akademicka potrzebuje poetów, którzy do prawdy i piękna intuicyjnie znajdują najprostszą drogę i najtrafniejszą dla nich formułę. Będzie więc ona dla nas drogowskazem i dlatego, Drogi Tomasie, jesteśmy wdzięczni i zaszczyceni, że zechciałeś przyjąć zaproszenie do wspólnoty naukowej Uniwersytetu Jagiellońskiego. dr hab. Magdalena Wasilewska-Chmura Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego Egentligen borde jag ha sagt ”de har ställt upp och hjälpt” – denna högtid har nämligen ytterligare en hjälte – poetens hustru, Monica, som tolkar hans ord, tankar och gester, är hans sekreterare samt hans stöttepelare och – för att anknyta till släkten Tranströmers historia – hans lots genom vardagens skär. Hon är också en ypperlig tolk av hans dikter – hans röst. Bland hedersdoktorerna vid Jagellonska Universitetet är poeter relativt sällsynta. Man skulle kunna tro att de tillhör en annan ordning i och med att de ägnar sig åt fritt skapande medan vetenskapsmän skaffar sig kunskap och vetande genom mångåriga studier, vars resultat kontinuerligt verifieras och bedöms av lärda sällskap. När man emellertid närmare betraktar de båda kallen, inser man att de i själva verket utgör former av kreativitet samt tjänar de värden som traditionellt associeras med universitetets etiska principer: sanning, godhet och skönhet. I vår akademiska verksamhet värnar vi först och främst om sanningen i tron att dess etiska motsvarighet är godhet. Men reflekterar vi över skönhet? Ägnar vi tillräcklig uppmärksamhet åt den? Denna högtids hjälte har skrivit i dikten Under tryck: Det sköna hinner man bara se hastigt från sidan. Det är alltså inte givet – poeten får även han söka och upptäcka det. Han finner det för oss och knyter ihop med andra värden enligt John Keats formel: ”Beauty is truth, truth beauty!” Vi går sålunda samma väg – vi forskare ett par steg bakom poeterna, eftersom vetenskapliga sanningar med tiden kan förlora sitt kunskapsvärde medan den poetiska sanningen är motståndskaftig mot erosion. Den akademiska gemenskapen behöver alltså poeter som intuitivt finner den rätta vägen och den mest träffande formeln för sanningen och skönheten. Den kommer att bli ett vägmärke för oss och därför, kära Tomas, är vi hedrade och tacksamma för att du har tackat ja till vår inbjudan till Jagellonska Universitetets akademiska gemenskap. Magdalena Wasilewska-Chmura Filologiska Fakulteten vid Jagellonska Universitetet Tomas Tranströmers gran, planterad vid Schlesiska biblioteket i Katowice efter beskedet om Nobelpriset. År 1999 besökte poeten biblioteket och träffade sina läsare. Leon Neuger ledde samtalet och läste Tranströmers dikter i sin egen översättning, medan Monica Tranströmer läste på originalspråket. Poeten var hedersdoktor vid både Jagellonska och Schlesiska universitetet. Świerk upamiętniający Tomasa Tranströmera, zasadzony przed Biblioteką Śląską w Katowicach na wieść o nagrodzie Nobla dla poety. Poeta, w 1999 r., spotkał się z czytelnikami w tej bibliotece. Spotkanie prowadził Leonard Neuger, czytał też wiersze Tranströmera w swoim przekładzie. Wiersze w oryginale czytała Monika Tranströmer. Poeta jest doktorem honoris causa Uniwersytetów Jagiellońskiego i Śląskiego. 34 odpowiednie wiersze | passande dikter do przyjaciół za granicą till vänner bakom en gräns I I Jałowo do was pisałem. Lecz czego nie mogłem napisać nabrzmiewało jak niegdysiejszy statek powietrzny by w końcu odpłynąć przez nocne niebo. Jag skrev så kargt till er. Men det jag inte fick skriva svällde och svällde som ett gammaldags luftskepp och gled bort till sist genom natthimlen. II II Oto list u cenzora. Cenzor zapala lampę. W świetle moje słowa wyskakują jak małpy na kratę potrząsają, zamierają, pokazują zęby! Nu är brevet hos censorn. Han tänder sin lampa. I skenet flyger mina ord upp som apor på ett galler ruskar till, blir still, och visar tänderna! III III Czytajcie między wierszami. Spotkamy się za lat 200 gdy zapomniane będą mikrofony w ścianach hotelu i nareszcie zasną, staną się skamieniałościami. Läs mellan raderna. Vi ska träffas om 200 år då mikrofonerna i hotellets väggar är glömda och äntligen får sova, bli ortoceratiter. bujda marynarska skepparhistoria Są takie dni bezśnieżnej zimy gdy morze spokrewnione jest z górami, przycupnięte w szarej szacie godowej, przez minutę niebieskie, a całymi godzinami o falach jak blade rysie, daremnie szukające uchwytu w nabrzeżnym żwirze. Det finns barvinterdagar då havet är släkt med bergstrakter, hukande i grå fjäderskrud, en kort minut blått, långa timmar med vågor som bleka lodjur, fåfängt sökande fäste i strandgruset. W taki właśnie dzień wraki wychodzą z morza i szukają swoich armatorów, zagnieżdżonych w hałasie miasta, utopione załogi lecą w kierunku lądu, rzadsze od dymu z fajki. (Na północy chodzą prawdziwe rysie, z zaostrzonymi pazurami i rozmarzonymi oczyma. Na północy gdzie dzień mieszka w kopalni dzień i noc. Gdzie jedyny pozostający przy życiu może siedzieć przy piecu zorzy polarnej i słuchać muzyki zamrzniętych na śmierć.) En sådan dag går väl vraken ur havet och söker sina redare, bänkade i stadens larm, och drunknade besättningar blåser mot land, tunnare än piprök. (I norr går de riktiga lodjuren, med vassta klor och drömmande ögon. I norr där dagen bor i en gruva både dag och natt. Där den ende överlevande får sitta vid norrskenets ugn och lyssna till de ihjälfrusnas musik.) 35 wytchnienie lipiec andrum juli Ten co wyleguje się pod wyniosłymi drzewami jest zarazem u góry. Strużkami wsącza się w tysiące gałązek, kołysze się wte i wewte, katapultuje się w zwolnionym tempie. Den som ligger på rygg under de höga träden är också däruppe. Han rännilar sig i tusentals kvistar, gungar fram och tillbaka, sitter i en katapultstol som går loss i ultrarapid. Ten co stoi na przystani, patrzy na wody spod zmrużonych powiek. Pomosty starzeją się szybciej niż ludzie. Ich drewno srebrnosiwe a brzuch pełen kamieni. Oślepiające światło przenika aż do wnętrza. Den som står nere vid bryggorna kisar mot vattnen. Bryggorna åldras fortare än människor. De har silvergrått virke och stenar i magen. Det bländande ljuset slår ända in. Ten co płynie cały dzień otwartą łodzią przez rozmigotane zatoki uśnie w końcu wewnątrz błękitnej lampy a wyspy jak wielkie ćmy będą łazić po szkle. Den som färdas hela dagen i öppen båt över de glittrande fjärdarna ska somna till sist inne i en blå lampa medan öarna kryper som stora nattfjärilar över glaset. snö faller sypie śnieg Begravningarna kommer tätare och tätare som vägskyltarna när man närmar sig en stad. Pogrzebów przybywa coraz gęściej i gęściej jak znaków drogowych im bliżej miasta. Tusentals människor blickar i de långa skuggornas land. Tysiące ludzi zagląda do kraju długich cieni. En bro bygger sig långsamt rakt ut i rymden. Z wolna buduje się most prosto w kosmos. podpisy namntecknigar Muszę przekroczyć ten ciemny próg. Sala. Jaśniej biały dokument. Wiele poruszających się cieni. Wszystkie chcą go podpisać. Jag måste kliva över den mörka tröskeln. En sal. Det vita dokumentet lyser. Med många skuggor som rör sig. Alla vill underteckna det. Aż doścignęło mnie światło zwijając czas. Tills ljuset hann upp mig och vek ihop tiden. ❧ Śmierć schyla się nade mną, problem szachowy. Ma rozwiązanie. Wiersz Wytchnienie lipiec i haiku w przekładzie Magdaleny Wasilewskiej-Chmury, pozostałe przełożył Leon Neuger 36 ❧ Döden lutar sig över mig, ett schackproblem. Och har lösningen. Kaj Svensson Till Tomas Tranströmer Tomasowi Tranströmerowi utan titel (III) (III) bez tytułu ”Metaforerna” … – Vänta nu lite! „Metafory”... – Chwileczkę! Alla vägar möts till slut I drömmens nollpunkt; I den sovande fantasins timma Kan inte ens stenar flyta Wszystkie drogi w końcu się przetną W punkcie zero snu; W tej godzinie śpiącej fantazji Nawet kamienie nie pływają Om tusen cigaretter tänds Samtidigt vid samma front – Vem fångar då första kulan? Svaret står att läsa i din position Det är diktens hemlighet Jeśli zapalić tysiąc papierosów Jednocześnie w jednej linii – Kto dostanie pierwszą kulę? Odpowiedź odczytasz w swojej pozycji Oto tajemnica wiersza En djup ton ljuder kanske När du dansar i mörkret Dansar med den andre (vem vill dansa med densamme?) Głęboki ton może dźwięczy Kiedy tańczysz w ciemności Tańczysz z innym (kto chce tańczyć z tym samym?) Och stegen du tar i skrift Så obegripligt enkla, så rena Suddas ut av tidens stormviska Den enväldige förgöraren A kroki które stawiasz w piśmie Tak niepojęcie proste, tak czyste Ściera szept wichury czasu Samowładnego niszczyciela Men vi byter inte språk Inte gran och tall och björk Mot cypress och mandelträd Vi knådar istället stilla på Som musslan sandkornet I ytterligare tusen äppeldoftande Pälsmössade vintrar Ale nie zmieniamy języka Ani świerków ani sosen ani brzóz Na cyprysy i drzewa migdałowe W spokoju za to ugniatamy Jak perłopław ziarenko piasku Przez kolejny tysiąc pachnących jabłkami Zim w futrzanych czapach Vi vet att det dagliga livet Bara existerar under läsningen av böcker Lyssnande till vattnets musik – Allt annat är en metafor för döden Wiemy, że codzienne życie Istnieje tylko podczas czytania książek Słuchając muzyki wody – Cała reszta to metafora śmierci Dikten ur samlingen Ännu på väg (2012) z tomu Ännu på väg [Wciąż w drodze] (2012) 37 Michał Haykowski 1939-2015 foto: Wacław Gudowski Przez wiele lat prowadził niestrudzoną działalność krzewiącą mądry polski patriotyzm, przyjaźń polsko-szwedzką i dobrosąsiedzkie stosunki polsko-szwedzkie oparte na wzajemnej znajomości historii i kultury sąsiadujących narodów. Niestrudzenie badał osiągnięcia Polaków w Szwecji i Szwedów w Polsce, robiąc to z miłości do Polski i szacunku do Szwecji. Budował pełną wzajemnego szacunku dobrą pamięć historyczną. Michał Haykowski urodził się w Warszawie 25 marca 1939 roku. Ojciec, Stanisław był malarzem i ilustratorem książek. Księga Jazdy Polskiej, którą ilustrował i której nadał formę graficzną, uważana jest za jedno z najlepszych osiągnięć edytorskich II Rzeczypospolitej. Był oficerem rezerwy i uczestnikiem wojny polsko-sowieckiej od 1918 do 1920 roku. Podczas okupacji hitlerowskiej był porucznikiem Armii Krajowej, działającym min. w komórce wywiadu Komendy Głównej AK „Lombard”. Został rozstrzelany w czasie w egzekucji ulicznej na ulicy Nowy Świat w 1943 r. Matka Michała, Zofia z domu Tuliszkowska, również była członkiem AK. Michał Haykowski ukończył Liceum im. Adama Mickiewicza w Warszawie, studiował archeologię śródziemnomorską, etnografię, a później operatorstwo w Państwo38 Oförtrutet ägnade han sig under många år åt verksamhet som spred förnuftig polsk patriotism, polsk–svensk vänskap och goda polsk-svenska vänskapsförhållanden, baserade på ömsesidig kunskap om de båda grannländernas historia och kultur. Oförtrutet lyfte han fram de prestationer som polacker i Sverige och svenskar i Polen hade utfört, och han gjorde det av kärlek till Polen och respekt för Sverige. Han byggde upp ett gott historiskt minne fullt av ömsesidig respekt. Michał Haykowski föddes i Warszawa 25 mars 1939. Hans far Stanisław var målare och illustratör. Księga Jazdy Polskiej (Det polska kavalleriets bok) som han illustrerade och gav grafisk form anses vara en av mellankrigsperiodens bästa utgåvor. Fadern var reservofficer och deltog i polsk-ryska kriget från 1918 till 1920. Under den tyska ockupationen var han löjtnant i Hemarmén och verksam bland annat i huvudkommandots underrättelsecell ”Lombard”. Han arkebuserades under en avrättning på Nowy Świat-gatan 1943. Michałs mamma Zofia, med flicknamnet Tuliszkowska, var också medlem i Hemarmén. Michał Haykowski gick på Adam Mickiewiczgymnasiet i Warszawa och studerade sedan Medelhavsarkeologi, etnografi, och därefter filmfotografi på Filmhögskolan i Łódź. Han tog en examen i historia på Warszawas universitet och skrev sin magisteruppsats om scoutrörelsens historia. Uppsatsen kom senare ut i bokform under titeln Scoutrörelsen i försvaret av Warszawa 1939. Han arbetade en tid som kameraassistent på en studio för animerad film, Studio Miniatur Filmowych i Warszawa, och samtidigt på Polska scoutförbundets huvudkvarter. År 1969 började han arbeta som journalist på scoutförbundets veckotidning för ungdomar, Na przełaj, vilket han fortsatte med ända fram till krigstillståndet 1981, då han på eget initiativ upphörde med journalistik. I Na przełaj skrev Michał om scoutrörelsens historia. I månadstidningen Scoutrörelsen publicerade han under åren 1982–1984 en serie i tjugofem delar, Material till en kronologi över polska scoutrörelsens historia och traditioner. Det skulle bli inledningen till ett arbete i fyra band med titeln Kronologi över polska scoutrörelsens historia åren 1911–1956. Införandet av krigstillståndet satte dock stopp för dessa planer och manus till de två första banden gick förlorade. Då började Michał arbeta som hantverkare. I mars 1986 fråntogs han möjligheten till fortsatt arbete och tvingades resa till Sverige där han anslöt sig till sin familj, och här, i Stockholm, fick han sitt andra hem. Efter att ha lärt sig svenska fick Michał sedan en beställning från förlaget Brombergs på en biografi om Henryk Bukowski, den polske emigranten som kom till Sverige efter januariupproret 1863. Det var Henryk Bukowski som 1870 grundade auktionshuset Bukowski Auktioner AB (Bukowskis) som finns kvar än idag. Biografin, Henryk Bukowski: namnet lever kvar, var baserad på arkivmaterial från Frankrike, Sverige och Polen. Boken omfattade över 300 sidor, översattes till svenska av Jan Henrik Swahn och fick utmärkta recensioner i svensk press. Efter att boken om Bukowski hade kommit ut fick han 1993 ett erbjudande om att redigera kvartalstidningen Polonia som gavs ut på polska av Polska riksförbundet i Sverige. Han lyckades skapa om tidskriften till en periodskrift om huvudsakligen polsk-svenska kulturella, ekonomiska och politiska relationer. Där började han publicera en serie artiklar om de båda ländernas historiska förbindelser. Serien bar namnet I svenskars spår i Polen och fram till 2011 kom det ut 28 delar. År 2002 började han ge ut den tvåspråkiga svensk–polska kvartalstidskriften Suecia Polonia, en tidskrift som vände sig till både svenskar och polacker. Där fortsatte han med sin serie I svenskars spår i Polen. I skriften Acta Sueco-Polonica, som ges ut av Uppsala universitet, publicerade han 1995 artikeln Svenskar i Polen. Till den tvåspråkiga samlingsvolymen Polen och Sverige i ett gemensamt Europa som gavs ut år 2001 av PWN i War szawa skrev han texten Svenskar i Polen och polacker i Sverige, och 2000 texten Svenskar och den polska militära orden Virtuti Militari som ingick i Allvarlig debatt och rolig lek, en festskrift tillägnad professor Andrzej Nils Uggla i Uppsala. wej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Jest absolwentem historii Uniwersytetu Warszawskiego. Pracę magisterską poświęcił historii harcerstwa; ukazała się później w formie książki pod tytułem Harcerstwo w obronie Warszawy 1939. Pracował jako asystent operatora w Studio Miniatur Filmowych w Warszawie i równolegle w Głównej Kwaterze Związku Harcerstwa Polskiego. W 1969 r. rozpoczął stałą pracę dziennikarską w związanym z ZHP młodzieżowym tygodniku Na Przełaj. Kontynuował ją do wprowadzenia stanu wojennego w 1981 r., kiedy to sam zrezygnował z dalszej pracy dziennikarskiej. W tygodniku Na przełaj Michał zajął się historią harcerstwa. W latach 1982-1984 w miesięczniku Harcerstwo ogłosił 25. odcinkowy cykl publikacji Materiały do chronologii historii i tradycji ZHP. Miał to być wstęp do pracy nad czterotomową książką Chronologia Historii Harcerstwa Polskiego w latach 1911-1956 r. Wprowadzenie stanu wojennego uniemożliwiło realizację tych planów, a maszynopisy dwóch pierwszych tomów uległy zagubieniu. Podjął wówczas pracę jako rzemieślnik. W marcu 1986 r. pozbawiony możliwości dalszej pracy został zmuszony do wyjazdu do Szwecji, gdzie dołączył do swojej najbliższej rodziny i tu, w Sztokholmie, znalazł swój drugi dom. W Szwecji, po pierwszym okresie nauki języka, Michał zaczął pracować nad zamówioną przez wydawnictwo Adama Bromberga biografią Henryka Bukowskiego, polskiego emigranta przybyłego do Szwecji po Powstaniu Styczniowym. Henryk Bukowski założył w 1870 r. istniejący do dziś dom aukcyjny sztuki pod nazwą „Bukowski Auktioner AB” (Bukowskis). Biografia ta, Henryk Bukowski: namnet lever kvar (Henryk Bukowski - imię żyje nadal), napisana na podstawie archiwaliów przechowywanych we Francji, Szwecji i Polsce i licząca ponad 300 stron ukazała się, przetłumaczona szwedzki przez Jana Henrika Swahna, w 1990 r. zyskując doskonałe recenzje w szwedzkiej prasie. Po ukazaniu się książki o Bukowskim otrzymał w 1993 r. propozycję redagowania kwartalnika Polonia wydawanego po polsku przez Zrzeszenie Organizacji Polonijnych w Szwecji. Udało mu się przekształcić to pismo w periodyk poświęcony głównie polsko-szwedzkim związkom kulturalnym, ekonomicznym i politycznym. W Polonii rozpoczął publikowanie stałego cyklu artykułów o historycznych powiązaniach obu krajów. Cykl nosił tytuł Szwedzkimi śladami w Polsce i do roku 2001 ukazało się 28 odcinków. W roku 2002 zaczął wydawać dwujęzyczny, szwedzko-polski, kwartalnik Suecia-Polonia – pismo adresowane do Szwedów i Polaków. Kontynuował w nim cykl Szwedzkimi śladami w Polsce. W wydawanym przez Uniwersytet w Uppsali roczniku Acta Sueco-Polonica zamieścił w 1995 r. źródłowy artykuł Svenskar i Polen (Szwedzi w Polsce). W zbiorowej dwujęzycznej książce Szwecja-Polska we wspólnej Europie, wydanej w Warszawie przez PWN w 2001 r. ukazał się jego 39 tekst Szwedzi w Polsce i Polacy w Szwecji. Natomiast do zbiorowej publikacji Allvarlig debat och rolig lek z 2000 r. będącej księgą jubileuszową poświęconą profesorowi Andrzejowi Nilsowi Uggli z Uppsali przygotował tekst Szwedzi i polski Order Wojenny Virtuti Militari. Swoją pasję do harcerstwa i przygody Michał Haykowski realizował w ośrodku szkolenia żeglarskiego dla młodzieży w Sztokholmie jako znakomity żeglarz i wy chowawca „Morskich Wilków”. W 2005 r. Michał podjął stałą współpracę jako korespondent Polskiej Agencji Prasowej w Warszawie. Obsługiwał wówczas pięć krajów skandynawskich. Od 2009 r. współpracował z Informacyjną Agencją Radiową Polskiego Radia. Z zainteresowaniem i sympatią czytaliśmy codziennie jego zwięzłe i treściwe, pełne ciekawych informacji i oryginalnych spostrzeżeń doniesienia ze Skandynawii, które rozsyłał e-mailem swoim przyjaciołom. W 2005 r. Michał Haykowski wraz z niżej podpisanym, i kilkoma kolegami, wystąpili z koncepcją powołania w Sztokholmie stowarzyszenia profesorów wyższych uczelni szwedzkich i wywodzących się z Polski. Przyjęło nazwę „Suecia Polonia Bro” i skupia ponad 30 osób reprezentujących najróżniejsze dyscypliny nauki. Dzięki wieloletniej współpracy z Ambasadą RP, co kwartał, odbywają się spotkania profesorskie budujące nowe kontakty naukowo-intelektualne z ośrodkami badawczymi w Szwecji i w Polsce. Michał Haykowski był sekretarzem SPB i jego duszą, spiritus movens… Michał nigdy nie przeszedł intelektualnie na emeryturę – właśnie pracował nad książką poświęconą rozpadowi polsko-szwedzkiej unii personalnej w końcu XVI wieku. Czy ktoś dokończy tę pracę? Michał był członkiem Stowarzyszenia Dziennikarzy Szwedzkich oraz Związku Pisarzy Szwedzkich. 4 marca 2015 r. został – jakże zasłużenie – odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Michała opłakuje jego najbliższa rodzina, żona Milena, córka Milena i syn Mikołaj Peter z żoną Camillą i córką Kają wraz ze wszystkimi przyjaciółmi, których opuścił tak niespodziewanie. Żegnaj Michale, Twoje życie i praca przyniosły tyle dobra. I to zostanie z nami. Wacław Gudowski i przyjaciele ze Stowarzyszenia „Suecia Polonia Bro” 40 På seglarläger för ungdomar i Stockholm fick Michał, som var en förträfflig seglare och ledare för ”Havsvargarna” (Morskie wilki), utlopp för sin passion för scoutrörelsen och äventyr. År 2005 inledde han ett fast samarbete med Polska pressagenturen (PAP) i Warszawa, som korrespondent. Michał försåg de skandinaviska länderna med material. Från 2009 samarbetade han med Polska radions informationsagentur. Med intresse och sympati läste vi dagligen hans koncisa och kortfattade underrättelser från Skandinavien, fulla av spännande information och originella iakttagelser, som han skickade med epost till sina vänner. År 2005 lade Michał Haykowski, tillsammans med undertecknad och några kollegor, fram ett förslag till att bilda ett sällskap för professorer med polska rötter som var verksamma på svenska högskolor och universitet. Sällskapet tog namnet ”Suecia Polonia Bro” och består av drygt trettio personer som representerar de mest skilda forskningsområden. Tack vare ett mångårigt samarbete med Polska ambassaden äger varje kvartal professorsmöten rum, där det skapas nya vetenskapliga och intellektuella kontakter mellan forskningscentra i Sverige och i Polen. Michał Haykowski var sällskapets sekreterare och dess själ, dess spiritus movens … Michał gick aldrig i pension rent intellektuellt – han höll på att arbeta med en bok om den polsk-svenska unionens upplösning i slutet av 1500-talet. Kommer någon att avsluta det arbetet? Michał var medlem i svenska Journalistförbundet och Författarförbundet. Den 4 mars fick han – med rätta – utmärkelsen Förtjänstkorset i guld. Michał är sörjd och saknad av sin familj, sin hustru Milena, dottern Milena och sonen Mikołaj Peter med hustrun Camilla och dottern Kaja, samt av alla sina vänner som han lämnade så oväntat. Farväl Michał, Ditt liv och Ditt arbete förde med sig så mycket gott. Och det finns kvar hos oss. Wacław Gudowski och vännerna från sällskapet ”Suecia Polonia Bro” Wszystkie osoby, które pracuja lub mieszkaja w Szwecji, maja prawo do emerytury. Zapraszamy do naszych biur obsługi, gdzie odpowiemy na Twoje pytania dotyczące emerytury. Więcej informacji na temat emerytury znajduje się na stronie pensionsmyndigheten.se/polska Tutaj można znaleźć adresy naszych biur obsługi pensionsmyndigheten.se/servicekontor Känner du till två av Sveriges viktigaste telefonnummer? I Sverige är nödnumret 112 och numret 1177 för sjukvårdsrådgivning två viktiga telefonnummer till vården som alla i Sverige behöver känna till. I stora drag kan man säga att man alltid ska ringa 112 när det är en akut nödsituation. För alla andra frågor om vård och hälsa kan man ringa 1177. Då får man prata med en sjuksköterska som svarar på frågor, ger råd och vägleder rätt i vården. Numer alarmowy 112 i numer przewodnika służby zdrowia 1177 to dwa ważne numery do służby zdrowia, które wszyscy mieszkańcy Szwecji powinni znać. Ogólnie można powiedzieć, że pod numer 112 należy dzwonić zawsze w nagłej, nadzwyczajnej sytuacji. Na wszystkie pozostałe pytania związane z opieką zdrowotną i naszym stanem zdrowia dostaniemy odpowiedź pod numerem 1177. Pielęgniarka odpowie na pytania, udzieli porady i skieruje do odpowiedniej placówki służby zdrowia. Läs mer om SOS Alarm och 1177 Vårdguiden på www.sosalarm.se www.1177.se Samhällsinformation från Stockholms Läns landsting zaginęła 13 września 2004 roku zaginęła Joanna Brylowska. Ma 33 lata, 165 cm wzrostu i niebieskie oczy. Ostatnio widziana na promie z Gdyni do Karlskrony w Szwecji. Ktokolwiek widział Joannę Brylowską lub ma jakiekolwiek informacje o jej losie proszony jest o kontakt z ITAKĄ - Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych pod całodobowym numerem +48 22 654 70 70. Można również napisać w tej sprawie do ITAKI: [email protected]. Naszym informatorom gwarantujemy dyskrecję. Zdjęcie Joanny Brylowskiej oraz innych zaginionych: www.zaginieni.pl The project is co-financed from the funds granted by the Ministry of Foreign Affairs in the competition for the public task ”Cooperation with Polish Diaspora and Poles Abroad in 2013.” Projekt jest współfinansowany ze środków finansowych otrzymanych z Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursu na realizację zadania "Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w 2015 r." 42 Suecia Polonia nr 1(46)/2015 ”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem wydawanym przez Stowarzyszenie Forum Suecia-Polonia Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: Zbigniew Bidakowski Redaktör/Redaktor: Zbigniew Bidakowski Översättningar/Tłumaczenia: Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza Åsberg, Emi-Simone Zawall Grafisk form/Opracowanie graficzne: Anna Bidakowska Foto: John Carey, E. Feldman, Wacław Gudowski, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie / Ośrodek Karta, jankarski.org, Stefan Markiewicz, polona.pl, Anna Skwarcan, wikipedia.org Adress/Adres:”Suecia Polonia”, Himlabacken 8, 170 78 Solna Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, +46-(0)704 868 225 e-mail: [email protected] Alla inbetalningar till Postgiro/Wszystkie wpłaty na Postgiro: 194 626-8 Föreningen Forum Suecia-Polonia Redaktionen tar inget ansvar för innehåll i annonser, återsänder inte obeställd materiall och har inga möjligheter att svara på alla insända brev. Vi förbehåller oss rätter att förkorta och redigera texter samt ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada za treść ogło szeń, nie zwraca materiałów nie zamówionych i nie ma możliwości odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów. ISSN 1651-0658 REDAKTIONSRÅDET/Rada redakcyjna: Ordförande/Przewodniczący: Leo Kantor, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum i Sverige/ publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury w Szwecji Ledamöter/Członkowie: Kjell Albin Abrahamson, publicist och författare, utrikeskorrespondent för Sveriges Radio i Warszawa, Wien och Moskva/publicysta i pisarz, korespondent Szwedzkiego radia w Warszawie, Wiedniu i Moskwie Piotr Cegielski, journalist och F.D direktör för Polska Institutet i Stockholm/dziennikarz, Były dyrektor Instytutu Polskiego w Sztokholmie Katarzyna Janowska, journalist, direktör av TVp Kultura/ dziennikarka, dyrektorka TVP kultura Anna M. Packalén-Parkman, professor i polska vid Uppsala universitet/ profesor filologii polskiej uniwersytetu w Uppsalii 112 1177 Vilket nummer ringer du om ditt barn har feber? Posttidning B Avsändare: Suecia Polonia Himlabacken 8, 170 78 Solna
Podobne dokumenty
mellan ossär det barabra między nami dobrze jest
Szwecji. Na początku 2009 roku Instytut Polski we współpracy
z Instytutem Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w
