Rosja Putina – Ukraina – Europa: geopolityka, bezpieczeństwo

Transkrypt

Rocznik
Instytutu Europy
Środkowo-Wschodniej
Rok 12 (2014)
Zeszyt 5
Rosja Putina – Ukraina – Europa:
geopolityka, bezpieczeństwo,
gospodarka
Cele rosyjskiej inwazji i okupacji na Ukrainie
oraz reakcja Zachodu i Europy Środkowej
Konflikt Rosji z Ukrainą –
reakcje niemieckich partii i społeczeństwa
Eurazjatycki projekt integracyjny
Władimira Putina: szanse i zagrożenia
Geopolityczne uwarunkowania trwałości
i nietrwałości postradzieckiego państwa ukraińskiego
Rocznik
Instytutu Europy
Rok 12 (2014)
Zeszyt 5
Rada Naukowa
„Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”
Natalia Yakovenko (Kijów), Adolf Juzwenko (Wrocław), Jūratė Kiaupienė (Wilno),
Andreas Lawaty (Lüneburg), Alexei Miller (Moskwa), Antony Polonsky (Boston),
Adam Daniel Rotfeld (Warszawa), Henryk Samsonowicz (Warszawa),
Aleksander Smolar (Warszawa), Oleksiy Tolochko (Kijów),
Piotr S. Wandycz (New Haven), Jerzy Wyrozumski (Kraków)
Komitet Redakcyjny
„Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”
Mirosław Filipowicz (przewodniczący),
Andrzej Gil, Jerzy Kłoczowski, Hubert Łaszkiewicz, Tomasz Stępniewski, Agata Stolarz,
Paweł Jarosz (sekretarz redakcji), Anna Paprocka (sekretarz wydawnictwa)
Rocznik
Instytutu Europy
Rok 12 (2014)
Zeszyt 5
Rosja Putina – Ukraina – Europa:
geopolityka, bezpieczeństwo,
gospodarka
REDAKCJA
Tomasz Stępniewski
Andrzej Gil
Andrzej Szabaciuk
Anna Visvizi
Lublin 2014
Czasopismo recenzowane
Redaktor językowy
Anna Paprocka
Korekta j. angielski
Bartłomiej Czuwara
Projekt okładki i skład
Amadeusz Targoński
www.targonski.pl
Fotografia na okładce i stronach tytułowych
© arthurorskis | Fotolia.com
Publikacja wydana we współpracy
z Fundacją Konrada Adenauera w Polsce
© Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2014
ISSN 1732-1395
Redakcja i Wydawca
Instytut Europy Środkowo-Wschodniej
ul. Niecała 5, 20-080 Lublin
www.iesw.lublin.pl
sekretarz redakcji:
Paweł Jarosz, tel. (+48) 81 532 29 07
e-mail: [email protected]
sekretarz wydawnictwa:
Anna Paprocka, tel. (+48) 81 534 63 95
Drukarnia
Perfekta info
www.perfekta.info.pl
Spis treści
Słowo wstępne – Tomasz Stępniewski7
ARTYKUŁY
Tomasz Stępniewski
Cele rosyjskiej inwazji i okupacji na Ukrainie
oraz reakcja Zachodu i Europy Środkowej
Goals of Russia’s Invasion and Occupation of Ukraine and the Reaction
of the West and Central Europe
13
Klaus Ziemer
Konflikt Rosji z Ukrainą – reakcje niemieckich partii i społeczeństwa
Russia’s Conflict with Ukraine – German Reactions
25
Maciej Raś, Ewa Szkop
Stosunki Rosja – Unia Europejska po kryzysie krymskim
Relations Between Russian Federation and European Union after the Crimean Crisis
43
Jarosław Kuśpit
Wpływ kryzysu na gospodarkę i handel zagraniczny Rosji
Impact of Crisis on the Russia’s Economy and Foreign Trade
59
Andrzej Szabaciuk
Eurazjatycki projekt integracyjny Władimira Putina: szanse i zagrożenia
Vladimir Putin’s Eurasian Integration Project: Opportunities and Threats
75
Konrad Świder
Geopolityczne uwarunkowania trwałości i nietrwałości
postradzieckiego państwa ukraińskiego
Geopolitical Conditions of Stability and Instability of Post-Soviet Ukrainian State
97
Michał Klonowski, Michał Słowikowski
Stanowisko rosyjskiej opinii publicznej w odniesieniu
do włączenia Krymu w skład Federacji Rosyjskiej.
Rozważania w kontekście legitymizacji rosyjskiego reżimu politycznego
The Attitude of Russian Public Opinion Towards the Incorporation
of the Crimea into the Russian Federation. Reflections in the Context
of the Question of the Legitimization of Russian Political Regime
123
Andrzej Gil
Półwysep niezgody. Aneksja Krymu przez Federację Rosyjską
a bezpieczeństwo regionu czarnomorskiego –
uwarunkowania i perspektywy
Peninsula of Discord. Annexation of the Crimea by the Russian Federation
and the Safety of the Black Sea Region – Conditions and Perspectives
145
Andrzej Jekaterynczuk Kogo reprezentował kijowski Majdan 2013-2014?
Struktura społeczno-demograficzna i kulturowa
kijowskiego Euromajdanu w Kijowie, oczekiwania oraz ewolucja.
Socjologiczny obraz kijowskiego Majdanu
z końca 2013 – początku 2014 roku
Who Did the 2013-2014 Kyiv Maidan Represent? The Social, Demographic
and Cultural Structure of the Euromaidan Movement in Kyiv,
Expectations and Evolution. The Sociological Picture of the Maidan
of the End of 2013 and the Beginning of 2014
157
RECENZJE
Ryszard Radzik
Dymitr Romanowski, Trzeci Rzym. Rozwój rosyjskiej idei imperialnej,
Księgarnia Akademicka, Kraków 2013, ss. 173185
SPRAWOZDANIA
Tomasz Stępniewski
Międzynarodowe seminarium naukowe „Integracja czy dekompozycja?
Ukraina wobec kryzysu państwowości”(Chełm, 5 grudnia 2014)191
O Autorach195
Słowo wstępne – Tomasz Stępniewski
Rok 2014 jest szczególnie ważny z punktu widzenia nie tylko Polski i Niemiec, ale też całego obszaru Europy Środkowo-Wschodniej.
W roku tym obchodzimy niezwykle istotne rocznice, których znaczenie dla państw tego obszaru jest kluczowe. Tak więc mamy w 2014 roku
rocznicę zburzenia muru berlińskiego w dniu 9 listopada 1989 roku,
co zapoczątkowało upadek całego bloku komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej, a także rocznicę dwudziestopięciolecia
odzyskania wolności przez Polskę i inne państwa Europy Środkowej, w kontekście czego zastanawiamy się nad zmianami, jakie zaszły
w Polsce i tej części Europy. Można również spotkać się z określeniem,
że w grudniu 1989 roku zakończyła się wojna 50-letnia, która trwała
od 1939 aż do 1989 roku, w którym to okresie Polska była niesamodzielnym i okupowanym państwem. Warto również wspomnieć, że
w 2014 roku świętujemy stulecie procesów dezintegracji i integracji
(1914-2014) – w czasie tego okresu mieliśmy do czynienia z dwoma
kataklizmami wywołanymi przez Europejczyków. Również w tym roku
obchodzimy rocznicę piętnastolecia funkcjonowania w strukturach
NATO oraz dziesięciolecia funkcjonowania w ramach Unii Europejskiej. Wydarzenia rozgrywające się obecnie na Ukrainie nie pozostają, rzecz oczywista, bez wpływu na sytuację tego państwa, wywołują
pytania o kwestie bezpieczeństwa (zarówno twardego, jak i miękkiego) państw Europy Środkowo-Wschodniej, ale również państw obsza-
8
ru poradzieckiego (na płaszczyznach bezpieczeństwa, gospodarczej,
energetycznej oraz społeczno-kulturowej).
Piąty zeszyt „Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”
2014 poświęcony jest problematyce stosunków zachodzących w triadzie: Rosja Putina – Ukraina – Europa. W szczególności analizie poddana została sytuacja międzynarodowa Ukrainy w kontekście aneksji
Krymu przez Rosję oraz reakcji ze strony Unii Europejskiej. Podjęto
również próbę zarysowania celów, jakimi kieruje się Rosja w swej polityce wobec Ukrainy, w obecnej sytuacji – de facto wojny hybrydowej.
Nie tylko położono nacisk na kwestie geopolityczne, lecz również ukazano implikacje działań Rosji na płaszczyźnie bezpieczeństwa – tak dla
państw Europy Środkowo-Wschodniej, jak również dla państw obszaru
poradzieckiego. Zwrócono uwagę na kwestie gospodarcze, w szczególności na ekonomizację polityki wschodniej Unii Europejskiej, co
wynika z coraz większej zależności energetycznej i ekonomicznej (rosyjskie inwestycje w różnych sektorach gospodarki poszczególnych
państw członkowskich) zachodzącej między państwami członkowskimi Unii Europejskiej a Federacją Rosyjską. Dodatkowo, spróbowano
zdiagnozować zmiany zachodzące na obszarze poradzieckim w kontekście budowy eurazjatyckiego projektu integracyjnego Władimira
Putina, również w obszarze szans i wyzwań z tym związanych. W kilku tekstach autorzy analizują samą aneksję Krymu przez Rosję oraz
znaczenie tego faktu tak dla stosunków Unia Europejska – Rosja, czy
szerzej Zachód – Rosja, jak i dla samej Rosji. Jak słusznie zauważył
Ben Judah, wojna Rosji z Ukrainą zmienia również oblicze samej Rosji. Aneksja Krymu przez Rosję i wojna z Ukrainą przyczyniają się do
transformacji władzy Władimira Putina. Na naszych oczach dokonuje się „konkurencja integracyjna” między Unią Europejską a Federacją Rosyjską. Z jednej strony, mamy technokratyczny twór, jakim jest
Unia Europejska, z jej rodzącą się i niewidoczną polityką zewnętrzną (a raczej politykami poszczególnych państw członkowskich UE
i trudnościami w wypracowaniu spójnego stanowiska wobec obszaru Europy Wschodniej, co szczególnie uwidoczniło się w przypadku
aktualnych wydarzeń na Ukrainie), z drugiej zaś, politykę imperialną
Rosji (aneksja Krymu, wojna w południowo-wschodniej Ukrainie, realizowana przy pomocy tzw. separatystów w Doniecku i Ługańsku),
która stanowi nie tylko wyzwanie dla państw obszaru poradzieckiego,
ale również zagrożenie dla funkcjonowania samej Ukrainy. Pod koniec
Roczni k I nstytutu Eu ro p y Ś ro d ko wo -W s ch o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 5
2014 roku nadal trudno wskazać, jak ten konflikt (wojna) się zakończy i jakie będą jego konsekwencje dla Ukrainy, Europy Wschodniej
i stosunków Unii Europejskiej z Federacją Rosyjską, a szerzej – dla
stosunków Rosji ze światem.
Przedkładany zeszyt „Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2014 skupia artykuły badaczy z różnych ośrodków naukowych w Polsce, którym należą się podziękowania. Ukazanie się
niniejszej publikacji jest możliwe dzięki bezpośredniemu wsparciu
Fundacji Konrada Adenauera w Polsce. Wyrażamy nadzieję, że wydanie to spotka się z przychylnym przyjęciem Czytelników, a poruszana w poszczególnych tekstach problematyka zachęci do dalszych
badań, dyskusji i refleksji.
Tomasz Stępniewski
Madryt–Lublin, listopad 2014
Ro c z nik Ins tytutu Europy Środkowo-W schodniej • Rok 12 (2014 ) • Zeszy t 5
9
Artykuły
Tomasz Stępniewski
Cele rosyjskiej inwazji i okupacji
na Ukrainie oraz reakcja Zachodu
i Europy Środkowej
Goals of Russia’s Invasion and Occupation of Ukraine
and the Reaction of the West and Central Europe
Abstract: The paper is an attempt to show how the operations of modern
Russia on the international arena aim at restoring the status quo ante, as shown
in the example of the war with Ukraine. In the 1990s, we witnessed a weakening of the international position of Russia – the successor to the USSR. In the
21st century, on the other hand, Russia’s policy towards its neighbours, and in
the future perhaps also more distant countries, has become aggressively driven by imperialistic goals. From the very beginning of the Russian-Ukrainian
conflict (a hybrid war, or a subliminal war), Russia’s aim was to destabilise the
situation in southern and eastern Ukraine in order to disconnect these areas
from the country or to turn them into occupied territories, or establish a quasistate there. This occurring in the immediate vicinity of the V4 states, it would
directly affect the security of those countries as well. A properly coordinated,
comprehensive action needs to be taken by the EU, involving measures of
peacekeeping, monitoring, state-building as well as financial and humanitarian aid with the strategic aim to stabilise the situation in Ukraine.
Keywords: Ukraine, Russia invasion on Ukraine, Central Europe, security
Wstęp
Niniejszy artykuł ma na celu zarysowanie celów, jakimi kieruje się Rosja w swej polityce wobec Ukrainy w kontekście aktualnej sytuacji – de
facto wojny hybrydowej. Podjęta zostanie również próba nakreślenia
problemu reakcji państw zachodnich (w tym państw Europy Środkowej) na sytuację zaistniałą na Ukrainie. Obecna konfrontacja geopolityczna na Ukrainie stanowi wyzwanie nie tylko dla państw Europy
14
Tomasz Stępniewski
Środkowej, ale również dla państw Unii Europejskiej i dla bezpieczeństwa europejskiego1. Należy też pamiętać – jak słusznie zauważył Ben
Judah – że wojna Rosji z Ukrainą zmienia również oblicze samej Rosji2. Aneksja Krymu przez Rosję i wojna z Ukrainą przyczyniają się do
transformacji władzy Władimira Putina.
Poniżej zostanie podjęta próba ukazania w sposób syntetyczny
(w punktach) sytuacji na Ukrainie z punktu widzenia Zachodu i państw
Europy Środkowej, a także zasygnalizowania głównych problemów
związanych z aktualną sytuacją geopolityczną w Europie Wschodniej3.
1.
Uwarunkowania międzynarodowej
sytuacji na Ukrainie
1) Od samego początku wojny Rosji z Ukrainą (wojna hybrydowa lub
też wojna „podprogowa”) dążeniem Rosji jest zdestabilizowanie sytuacji w południowej i wschodniej części Ukrainy w celu bądź ich oderwania, bądź doprowadzenia do sytuacji „terenów okupowanych” czy
też stworzenia quasi-państwa (casus Naddniestrza). O ile udało się
sprawnie przeprowadzić aneksję Krymu, o tyle ten sam scenariusz nie
wydaje się łatwy (chociaż jest możliwy) do zrealizowania w stosunku
do wschodu i południa Ukrainy. Poparcie dla integracji z Rosją na tych
obszarach jest o wiele mniejsze niż na Krymie. Rosja przez działania
1
Zob. m.in. J. Mearsheimer, Why the Ukraine Crisis Is the West’s Fault, „Foreign Affairs”, vol. 93, 2014,
issue 5; M. McFaul, Faulty Powers: Who Started the Ukraine Crisis?,„Foreign Affairs”, vol. 93, 2014, issue
6; Mutual Security on Hold? Russia, the West, and European Security Architecture, Wilson Center, June
16, 2014, www.wilsoncenter.org [16.10.2014]; Д. Тренин, Уроки украинского. Для Европейского
союза, 12 декабря 2013, Московский Центр Карнеги, www.carnegie.ru [19.01.2014].
2 B. Judah, Putin’s Coup. How the Russian Leader Used the Ukraine Crisis to Consolidate His Dictatorship, „Politico Magazine”, October 19, 2014, http://www.politico.com [25.10.2014].
3 O sytuacji państw Europy Wschodniej i wyzwaniach dla bezpieczeństwa szerzej zob. M. Klatt, T. Stępniewski, Normative Influence. The European Union, Eastern Europe and Russia, Lublin–Melbourne
2012; T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Lublin–
Warszawa 2011; А. Гиль, Т. Стемпневски (ред.), Перед выбором. Будущее Украины в условиях
системной дестабилизации, Люблин–Львов–Киев 2013; A. Visvizi, T. Stępniewski (eds.), „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, Rok 11 (2013), zeszyt 5: Security Dimensions of Central
and Eastern Europe; T. Stępniewski (red.), „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, Rok
11 (2013), zeszyt 2: Słowiański trójkąt: Rosja, Ukraina, Białoruś; T. Stępniewski, A. Gil (red.), „Rocznik
Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, Rok 11 (2013), zeszyt 4: Bezpieczeństwo na obszarze poradzieckim: implikacje wewnętrzne i zewnętrzne; Д. Тренин, Post-imperium. Евразийская история,
Москва 2012.
Cele rosyjskiej inwazji i okupacji na Ukrainie oraz reakcja Zachodu i Europy Środkowej
separatystów dąży do sprowokowania Kijowa do dalszych działań siłowych i tym samym podjęcia próby wywołania wojny domowej na
Ukrainie i zdestabilizowania tego państwa. Z punktu widzenia Ukrainy, należy dołożyć wszelkich dyplomatycznych starań, żeby nie doszło
do konfliktu zbrojnego – tak aby nie powtórzył się scenariusz z Gruzji
z 2008 roku, kiedy Gruzja została sprowokowana i tym samym utraciła część swojego terytorium. W obecnej sytuacji taki rozwój wydarzeń jest bardzo prawdopodobny.
2) Ukraina bez aktywnej pomocy Zachodu (w tym państw V4) nie
poradzi sobie z wojną z Rosją. Dlatego też pomoc Zachodu powinna być nastawiona na cele zarówno długofalowe, jak i krótkofalowe.
a) Cel długofalowy – wspieranie Ukrainy w kierunku przeprowadzenia
gruntownych reform państwowych (reforma prawa, gospodarki, walka z korupcją, walka z systemem oligarchicznym itd.). Dla osiągnięcia
tego założenia niezbędne są szkolenia, przekazanie Ukraińcom wiedzy eksperckiej, know-how, co powinno pomóc zmienić sytuację tego
państwa. b) Cel doraźny – albo pomoc militarna (sprzęt wojskowy,
kamizelki, hełmy itd.), albo zabiegi na rzecz federalizacji (autonomii)
Ukrainy, a tym samym stabilizacji sytuacji i przerwania działań wojskowych. Ukraina bez militarnej pomocy Zachodu nie jest w stanie
przywrócić kontroli nad terenami okupowanymi przez prorosyjskich
separatystów. Stworzenie autonomii dla tych terenów może rodzić
nadzieje na ich powrót w przyszłości w skład Ukrainy.
3) Stosunki Ukrainy z Rosją należą do bardzo złożonych, gdyż warunkowane są wspólną historią, religią, kulturą, językiem, i nie można
ich postrzegać przez pryzmat Zachodu. „The West must understand
that, to Russia, Ukraine can never be just a foreign country. Russian
history began in what was called Kievan-Rus. The Russian religion
spread from there. Ukraine has been part of Russia for centuries, and
their histories were intertwined before then”4 – napisał były sekretarz stanu USA Henry Kissinger w „The Washington Post”. Dodatkowo, Ukraina to ten partner ekonomiczny Rosji, którego członkostwo
4 H. A. Kissinger, To Settle the Ukraine Crisis, Start at the End, „Washington Post”, March 5, 2014, http://
www.washingtonpost.com [05.03.2014].
15
16
Tomasz Stępniewski
w promowanej przez nią Unii Eurazjatyckiej jest wysoko pożądane.
Uruchomienie Unii Eurazjatyckiej – która obecnie skupia Rosję, Białoruś, Kazachstan i perspektywicznie Armenię5 – zaplanowano na styczeń 2015 roku. Członkostwo Ukrainy w tym projekcie spowodowało
znaczące wzmocnienie tej struktury integracyjnej i wzrost liczebności
tego ugrupowania o 27%.
4) Należy prowadzić politykę informacyjną w państwach Unii Europejskiej (szczególnie w Europie Zachodniej) o realnych planach Rosji
wobec Europy Wschodniej. W państwach Europy Zachodniej stale
obecne jest naiwne podejście do Rosji, bądź też ciągle popularne jest
przyjmowanie rosyjskiego punktu widzenia, rosyjskiej narracji i postrzegania sytuacji na Ukrainie. Tym samym politycy i intelektualiści z Europy Zachodniej i Ameryki minimalizują niebezpieczeństwo
agresji dokonanej przez Władimira Putina, a za obecną sytuację obwiniają przede wszystkim nowe władze na Ukrainie, które wyłoniły
się po „Euromajdanie”.
5) Sankcje. Zachód jest bardzo podzielony, jeśli chodzi o reakcję na
agresywną i siłową politykę Rosji wobec Ukrainy. W obecnej sytuacji
sankcje są jedyną możliwą reakcją Zachodu (szczególnie USA) na tę
politykę. Nie zmienia to faktu, że rosyjscy decydenci liczą się z sankcjami. Kolejne ograniczenia nakładane na Rosję i rosyjskich polityków
mogą przyczynić się do osłabienia polityki Rosji (choć nie jest powiedziane, że się przyczynią). Z pewnością skutki sankcji będą zauważalne w średnim i dłuższym okresie. O ile w 2014 roku Rosja może
poradzić sobie z sankcjami, o tyle później będą one odczuwalne zarówno dla władz, jak i dla społeczeństwa. Istotne jest, że to USA mają
mniej do stracenia na wprowadzeniu sankcji wobec Rosji (patrz tabela poniżej). Z kolei najwięcej na sankcjach traci UE. Na dodatek jest
organizacją bardzo podzieloną, wśród jej państw członkowskich brakuje solidarności. Im mniej solidarna będzie UE, tym silniejsza i skuteczniejsza będzie polityka Rosji. Sytuację mogą zmienić solidarność
5 Szerzej na ten temat w: I. Wiśniewska, Integracja euroazjatycka. Rosyjska próba ekonomicznego
scalenia obszaru poradzieckiego, „Prace OSW”, nr 44, Warszawa, lipiec 2013.
państw członkowskich i sankcje w odniesieniu do Rosji. Wiele zależy
również od polityki Niemiec w stosunku do Rosji i umiejętności wywarcia wpływu na zmianę jej polityki (polityki W. Putina). Działania
takich polityków niemieckich, jak były kanclerz Gerhard Schröder
osłabiają pozycję UE i stawiają pod znakiem zapytania skuteczność
jej polityki względem Rosji.
Tabela 1: Wielkość gospodarki Rosji mierzona udziałem (%)
w światowym PKB w 2012 roku
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.
Przez agresywną politykę Rosja zaprzepaszcza to, co zostało osiągnięte w ciągu ostatnich lat w stosunkach z Zachodem. Można stwierdzić, że dwie dekady Zachód próbował wciągnąć Rosję do Europy,
a teraz za wszelką cenę chce ją z Europy wyrzucić. Warto również
przypatrzeć się obrotom handlu zagranicznego Rosji (patrz tabela poniżej), a także wskazać, że UE jest ważna dla Rosji zarówno jako rynek
zbytu, jak i rynek, z którego importuje towary.
17
18
Tomasz Stępniewski
Tabela 2: Obroty handlu zagranicznego Rosji w latach 2007-2012 (mld USD)
600,0
500,0
400,0
export
300,0
import
saldo
200,0
100,0
0,0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie Федеральная служба государственной статистики (Росстат),
www.gks.ru [29.09.2014].
6) Konfrontacja geopolityczna powoduje, że Unia Europejska skazana
jest na przegraną6. Dlatego też w obecnej sytuacji należy zastanowić się,
czy warto nadal prowadzić politykę „albo-albo”. Albo integracja z UE,
albo z Rosją (unia celna). Z punktu widzenia interesów UE o wiele lepszym rozwiązaniem będzie skoncentrowanie się na porozumieniach
technicznych, sektorowych niż na forsowaniu planów o znaczeniu
politycznym, które antagonizują stosunki z Rosją. Ukraina bez gruntownych reform nie będzie w stanie wypełnić wymogów stawianych
jej przez Unię Europejską.
7) Propaganda. Zachód powinien podjąć działania w celu powstrzymania rosyjskiej propagandy na Ukrainie. Państwo to nie tylko jest
poddawane blokadzie informacyjnej, ale także prowadzi się tam ak-
6 Taki pogląd głosi również były minister spraw zagranicznych Polski Adam D. Rotfeld, zob. Rotfeld: Unia nie nadaje się do geopolityki, „Rzeczpospolita”, 12.12.2013. Szersze rozważania o Rosji i jej
naturze w: A. D. Rotfeld, Myśli o Rosji… i nie tylko, Warszawa 2012.
cję dezinformacyjną w celu zdestabilizowania sytuacji wewnętrznej.
Propaganda ze strony Rosji uprawiana jest za pomocą rosyjskich środków masowego przekazu (telewizja jako ważny instrument realizacji
polityki Rosji na Ukrainie).
8) Rozwiązaniem obecnej sytuacji jest dialog na linii Ukraina–Rosja–
Zachód i inne zainteresowane państwa oraz organizacje międzynarodowe. Nie uda się tego osiągnąć bez dialogu z Rosją. Ponadto, bez
zaangażowania USA oraz UE (szczególnie Niemiec) przekonanie Rosji do zmiany jej polityki wobec Ukrainy będzie bardzo trudne. Brak
aktywności Zachodu spowoduje, że wojna domowa oraz utrata przez
Ukrainę jej południowych i wschodnich obszarów będą coraz bardziej
prawdopodobne. Istnieje konieczność uświadomienia decydentom
rosyjskim, że destabilizacja Ukrainy będzie miała negatywny wpływ
również na sytuację międzynarodową Rosji i jej ekonomię. Rozwiązaniem są negocjacje liderów wszystkich stron zaangażowanych w ten
konflikt oraz organizacji międzynarodowych.
9) Zachód powinien udzielić wsparcia politycznego i ekonomicznego
Ukrainie. Pomoc dla Ukrainy musi być warunkowa. Pierwsza transza
pomocy finansowej winna mieć na celu ustabilizowanie sytuacji ekonomicznej Ukrainy. Następne transze muszą być już uzależnione od
konkretnych reform politycznych. System oligarchiczny, jaki panuje
na Ukrainie, wymaga gruntownych reform. Ukraina musi zintegrować
się z rynkami zachodnimi, zachodnimi normami i zasadami, walczyć
z korupcją. Ale państwo to potrzebuje również dostępu do rosyjskiego
rynku, stałych dostaw ropy i gazu oraz stabilnych stosunków z Rosją.
Rozwój ekonomiczny jest kluczowym wymogiem tworzenia politycznej stabilności na Ukrainie. Pomoc z zewnątrz może przyczynić się
do wzrostu gospodarczego na Ukrainie, który musi być połączony
z istotnymi reformami.
10) Sprawa Ukrainy odnosi się bezpośrednio do stosunków Rosji z Zachodem. Jak te stosunki będą wyglądały, zależy od rozwiązania sytuacji na Ukrainie. Jedno jest pewne – ani Rosja, ani Zachód nie mogą
bezczynnie przyglądać się sytuacji na Ukrainie. Część tego skomplikowanego procesu zależy od Zachodu: UE, Międzynarodowego Funduszu Walutowego i bogatych państw zachodnich, które będą musiały
19
20
Tomasz Stępniewski
zapewnić Ukrainie większość środków finansowych oraz wiedzy fachowej, wiedzy eksperckiej. W ten sposób może uda się zrealizować
coś na kształt nowego planu Marshalla dla Ukrainy, który uchroni to
państwo przed upadkiem i rozpadem.
2.
Skutki ekonomiczne kryzysu ukraińskiego
dla Europy Środkowej
1) Z jednej strony państwa Europy Środkowej (V4) mają czynny udział
w pokojowym rozwiązaniu sytuacji na Ukrainie, z drugiej zaś ich zaangażowanie przekłada się na coraz gorsze stosunki z Rosją. Pomimo
ogromnego wysiłku, ocena sytuacji na Ukrainie dokonywana przez
państwa V4 jest zróżnicowana. Wpływa na to szereg uwarunkowań
wewnętrznych, takich jak stan stosunków z Rosją i zależność energetyczna, doświadczenia relacji z Ukrainą i rola mniejszości narodowych.
Najprawdopodobniej w działaniach V4 byłoby więcej spójności, gdyby
była większa zgodność pomiędzy głównymi członkami Unii Europejskiej oraz Stanami Zjednoczonymi.
2) Sankcje nakładane na Rosję mają wpływ również na sytuację ekonomiczną państw V4. Sankcje są bronią obusieczną. Spośród państw
V4 Polska jest najbardziej narażona na potencjalne rosyjskie embargo
na polskie towary spożywcze, owoce i warzywa oraz produkty mięsne
i wyroby RTV. Paleta działań Rosji (embarga) jest olbrzymia i będzie
przekładała się na sytuację ekonomiczną państw V4. Dlatego też należy podejmować działania mające na celu wzmocnienie solidarności
państw UE i wypracowanie spójnego stanowiska wszystkich państw
członkowskich wobec Rosji. Im bardziej solidarna UE i im spójniejsze
jej stanowisko w kluczowych kwestiach, tym reakcja Rosji będzie słabiej odczuwalna. Przykładowo, rynek rosyjski jest bardzo ważny dla
Polski (patrz tabela poniżej).
Tabela 3: Struktura geograficzna eksportu Federacji Rosyjskiej
2007
Kraje WNP
2008
2009
2010
2011
2012
15,0
14,9
15,5
15,0
15,4
14,9
Kraje „dalszej zagranicy” 85,0
85,1
84,5
85,0
84,6
85,1
UE
52,7
53,6
50,2
50,0
47,8
48,9
USA
2,4
2,9
3,0
3,1
3,2
2,5
Chiny
4,5
4,5
5,5
5,1
6,8
6,8
Polska
3,8
4,3
4,1
3,8
4,1
3,8
Ukraina
4,7
5,1
4,6
4,5
5,9
5,2
Źródło: opracowanie własne na podstawie Федеральная служба государственной статистики (Росстат),
www.gks.ru [29.09.2014].
3) Kwestie energetyczne. Państwa V4 płacą wysokie ceny za rosyjskie
surowce, dlatego też powinny wykorzystać tę sytuację do podjęcia
realnej debaty na temat wspólnej polityki energetycznej UE. Szczególnie Polska winna zabiegać na forum Unii Europejskiej o działania na rzecz stworzenia unii energetycznej, która będzie szansą na
wzmocnienie solidarności energetycznej w ramach Unii Europejskiej.
Ponadto, państwa V4 powinny wspierać działania UE na rzecz budowy Południowego Korytarza (Southern Corridor). Kwestie energii (bezpieczeństwa dostaw energii) są kluczowe dla Ukrainy. Oprócz
interkonektorów (między V4 i Ukrainą), które mogą zwiększyć bezpieczeństwo dostaw surowców dla Ukrainy, ważne są również szkolenia
i doradztwo nastawione na oszczędzanie energii. Ukraińska gospodarka należy do jednych z najbardziej energochłonnych na świecie.
W związku z tym istotne jest, żeby poprzez know-how przyczyniać
się do redukcji zużycia energii na Ukrainie. Jest to wyzwanie dla UE
(nie tylko dla państw V4).
4) Niezależnie od sytuacji politycznej na Ukrainie, należy zabiegać na
forum UE o zacieśnianie współpracy gospodarczej z Ukrainą. Odłożenie implementowania umowy stowarzyszeniowej (AA) z Ukrainą
będzie miało negatywny wpływ zarówno na sam projekt Partnerstwa
Wschodniego, którego jednym z celów jest modernizacja państw PW,
jak również na sytuację gospodarczą Ukrainy. W tym też celu państwa V4 winny zabiegać o zacieśnianie współpracy gospodarczej UE
z Ukrainą.
21
22
Tomasz Stępniewski
5) Pomimo trudnej sytuacji politycznej na Ukrainie, państwa V4 winny zabiegać na forum UE o kontynuowanie dialogu wizowego między
UE i Ukrainą. Unia Europejska nie może karać społeczeństwa ukraińskiego za politykę rządzących czy też za działania Rosji wobec Ukrainy i destabilizowanie sytuacji wewnętrznej tego państwa przez Rosję.
6) Państwa V4 (cała UE) winny starać się o kontynuowanie i rozwijanie
współpracy sektorowej w obszarach, które są przedmiotem szczególnego zainteresowania zarówno UE, jak i Ukrainy – np. energia, transport, migracje, współpraca transgraniczna.
7) W obecnej sytuacji państwa V4 powinny zwiększyć liczbę stypendiów dla studentów ukraińskich, którzy mogliby podjąć studia na
uczelniach państw V4. Możliwość studiowania na uczelniach V4 przyczyni się w dłuższej perspektywie do zmiany myślenia młodych ludzi
i będzie miała pozytywny wpływ na kształt państwa w przyszłości.
Ponadto, zwielokrotnieniu powinny ulec środki na edukację obywatelską dla społeczeństwa ukraińskiego.
8) Istotne jest również zwiększenie liczby szkoleń dla Ukrainy poświęconych przedsiębiorczości, jak również innych projektów, które będą
redukowały różnice w myśleniu o przedsiębiorczości pomiędzy UE
i Ukrainą (chodzi o zmniejszenie różnic w standardach i wartościach
między Unią Europejską i Ukrainą) – wiodącą rolę w tej kwestii winny odgrywać państwa V4.
Konkluzje
W ramach państw V4 zachodzą zmiany na scenie politycznej, które
mają wpływ na kształt i efektywność współpracy tej grupy. Żeby projekty wsparcia dla Ukrainy były skuteczne, państwa V4 muszą zdać
sobie sprawę z faktu, że bieżące interesy (kwestie dostaw energii z Rosji, inwestycje rosyjskie w tych państwach) nie mogą brać góry nad
myśleniem strategicznym o naszym wschodnim sąsiedzie Ukrainie
i koniecznością udzielenia jej wsparcia w trudnej sytuacji. Szczególna rola przypada Polsce – ale też innym państwom z Grupy Wyszehradzkiej – żeby współpraca w ramach V4 była skuteczna i efektywna.
Z jednej strony, wojna Rosji z Ukrainą pokazuje coraz większe różnice stanowisk państw V4 wobec tego konfliktu. Szczególnie jest to
widoczne przy okazji dyskusji o sankcjach nakładanych przez Unię Europejską na Rosję w związku z jej działaniami wobec Ukrainy. Okazuje
się, że nie tylko Węgry są sceptycznie nastawione do obostrzeń stawianych Rosji, ale także Czechy i Słowacja. W tej sytuacji Polska jawi
się jako państwo osamotnione w walce o sprawę Ukrainy. Sytuacja ta
powoduje, że należy stawiać pytania o spójność działań V4 i możliwości realizacji wspólnych projektów. Konflikt na Ukrainie sprawia, że
rodzą się także pytania o dzisiejszą kondycję Grupy Wyszehradzkiej.
Z drugiej strony, Grupa Wyszehradzka nie jest i nie była monolitem,
a podziały oraz różnice stanowisk są czymś naturalnym. Jeśli wyjdziemy z założenia, że Grupa Wyszehradzka jest platformą współpracy,
wówczas o wiele więcej będzie można osiągnąć. Jest to znacznie lepsze rozwiązanie, niż zastanawianie się, jakie należy podjąć działania,
żeby uzyskać wspólne stanowisko w każdej sprawie7.
Bibliografia
Judah B., Putin’s Coup. How the Russian Leader Used the Ukraine Crisis to
Consolidate His Dictatorship, „Politico Magazine”, October 19, 2014, http://
www.politico.com [25.10.2014]
Kissinger H. A., To Settle the Ukraine Crisis, Start at the End, „Washington
Post”, March 5, 2014, http://www.washingtonpost.com [05.03.2014]
Klatt M., Stępniewski T., Normative Influence. The European Union, Eastern
Europe and Russia, Lublin–Melbourne 2012
McFaul M., Faulty Powers: Who Started the Ukraine Crisis?, „Foreign Affairs”, vol. 93, 2014, issue 6
Mearsheimer J., Why the Ukraine Crisis Is the West’s Fault, „Foreign Affairs”,
vol. 93, 2014, issue 5
Mutual Security on Hold? Russia, the West, and European Security Architecture, Wilson Center, June 16, 2014, www.wilsoncenter.org [16.10.2014]
Rotfeld A. D., Myśli o Rosji… i nie tylko, Warszawa 2012
Rotfeld: Unia nie nadaje się do geopolityki, „Rzeczpospolita”, 12.12.2013
Stępniewski T. (red.), „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, Rok
11 (2013), zeszyt 2: Słowiański trójkąt: Rosja, Ukraina, Białoruś
7 Szerzej o V4 i scenariuszach polepszenia sytuacji w regionie w czasopiśmie: „Visegrad Insight”,
2 (6) 2014.
23
24
Tomasz Stępniewski
Stępniewski T., Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym
świecie, Lublin–Warszawa 2011
Stępniewski T., Gil A. (red.), „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, Rok 11 (2013), zeszyt 4: Bezpieczeństwo na obszarze poradzieckim:
implikacje wewnętrzne i zewnętrzne
„Visegrad Insight”, 2 (6) 2014
Visvizi A., Stępniewski T. (eds.), „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, Rok 11 (2013), issue 5: Security Dimensions of Central and
Eastern Europe
Wiśniewska I., Integracja euroazjatycka. Rosyjska próba ekonomicznego scalenia obszaru poradzieckiego, „Prace OSW”, nr 44, Warszawa, lipiec 2013
Гиль А., Стемпневски Т. (ред.), Перед выбором. Будущее Украины в условиях системной дестабилизации, Люблин–Львов–Киев 2013
Тренин Д., Post-imperium. Евразийская история, Москва 2012
Тренин Д., Уроки украинского. Для Европейского союза, 12 декабря 2013,
Московский Центр Карнеги, www.carnegie.ru [19.01.2014]
Klaus Ziemer
Konflikt Rosji z Ukrainą –
reakcje niemieckich partii i społeczeństwa
Russia’s Conflict with Ukraine – German Reactions
Abstract: The article presents the reactions in Germany to the annexation
of the Crimea by Russia. This event made it clear that the long-term German
policy towards Russia had failed. This policy tried to contribute to Russia’s
modernization by economic cooperation which was to enhance also the development of the country towards democracy and rule of law. In the new
political situation German economy is trying to maintain economic relations
with Russia, but is also respecting the sanctions of the European Union. The
leading media are very critical towards Russia’s behaviour and report also on
the media offensive of Russian propaganda. Public opinion polls show growing distrust towards Russia in German society and growing support for NATO
and EU. The positions of political parties are pretty clear. The post-communist
Left shows much understanding for Putin’s position. The new populist Alternative for Germany even wants to resume elements of Bismarck’s policy
towards Russia. From the very beginning of the Ukraine conflict, the Greens
have severely criticized breaking of the international law by Russia. The governing parties CDU/CSU and SPD, in vast majority, have been criticizing Russia’s policy. Some politicians, however, continue to understand Putin, but their
number has decreased during the conflict. The German government unequivocally has been criticizing Russia’s behaviour. Within the European Union
it has changed from a dove into a falcon. It belongs to those who most firmly
support sanctions, but at the same time, it is trying to maintain diplomatic
contacts and find political solutions.
Keywords: Germany, Crimea annexation, Ukraine, Russia
Wstęp
Ani społeczeństwo niemieckie, ani rząd niemiecki nie były przygotowane na ostry konflikt Rosji z Ukrainą, który wybuchł jesienią
2013 roku w związku z negocjacjami o stowarzyszeniu Ukrainy z Unią
Europejską. Ukraina rzadko była w centrum zainteresowania niemie-
26
Klaus Ziemer
ckiej polityki, podobnie zresztą jak cały region na wschód od Niemiec,
który w czasie zimnej wojny w percepcji większości mieszkańców tego
państwa stanowił dość jednolity „blok wschodni” („Ostblock”). Dopiero
po zjednoczeniu Niemiec, a przede wszystkim po przystąpieniu Polski
do NATO i Unii Europejskiej, Niemcy, zwłaszcza z dawnej zachodniej
części państwa, zauważyli, że w Europie Środkowej i Wschodniej mają
sąsiadów, w tym Polskę, którzy po zakończeniu się epoki komunizmu
coraz bardziej odróżniali się od siebie politycznie i kształtowali własny profil polityczny.
1.
Ukraina w świadomości niemieckiej
Ukraina jest dla przeciętnego Niemca – a jeszcze bardziej dla
innych Europejczyków z zachodniej części kontynentu – krajem odległym, słabo kojarzonym, rzadko pojawiającym się w mediach. „Euro”
w piłce nożnej, zorganizowane razem z Polską, tylko w niewielkim
stopniu zmieniło ten stan rzeczy. Wcześniej Ukraina była obecna w zachodnioniemieckich środkach masowego przekazu po katastrofie nuklearnej w Czarnobylu w 1986 roku. Po tym incydencie powstały różne
oddolne inicjatywy na rzecz ofiar tej tragedii, zwłaszcza ukraińskich
dzieci, które przez długie lata były zapraszane do Niemiec na wakacje.
Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku zainteresowanie nią trochę wzrosło w Niemczech. Dzisiaj obowiązuje ok.
20 umów partnerskich między miastami i regionami Niemiec i Ukrainy, w tym tylko jedna z czasów NRD (Lipsk–Kijów, 1961). Ta liczba
może wydawać się zadowalająca, ale porównanie jej z liczbą podobnych umów na gruncie polsko-niemieckim (800-1000 na początku
2014 roku)1 pokazuje rzeczywistą skalę stosunków między społeczeństwami.
Kilka uczelni niemieckich może się natomiast poszczycić wysokim poziomem wiedzy o Ukrainie. Na uniwersytecie w Greifswaldzie
funkcjonuje katedra filologii wschodnio- i zachodniosłowiańskiej.
Tamtejsza ukrainistyka jest bodajże najsilniej reprezentowana w ca-
1
Dane pochodzą z przemówienia pożegnalnego wygłoszonego w marcu 2014 roku przez niemieckiego ambasadora Rüdigera Freiherr von Fritscha w ambasadzie RFN w Warszawie.
łych Niemczech. Oprócz tego, języka ukraińskiego naucza się też na
kilku uniwersytetach niemieckich w ramach slawistyki, choć tam z reguły dominuje rusycystyka. Istnieje małe, liczące najwyżej 50 osób,
stowarzyszenie specjalistów niemieckich „Deutsche Assoziation der
Ukrainisten”, które jako temat swego corocznego zjazdu w 2013 roku
wybrało kwestię „Russia first” and „Ukraino, goodbye” – Czy ciągłość
historyczna w europejskiej polityce zagranicznej? Jak widać, specjaliści zdali sobie sprawę z problemów, które były na porządku dziennym w polityce. Stanowili oni jednak mniejszość, która nie docierała
do szerokiego kręgu słuchaczy.
Co dwa tygodnie ukazują się „Ukraine-Analysen”, wydawane przez
środowiska akademickie, które przedstawiają aktualne problemy polityczne i społeczno-ekonomiczne Ukrainy, a dostęp do nich w Internecie jest bezpłatny2. Oprócz tego przede wszystkim w Berlinie
odbywają się różne spotkania, dyskusje panelowe itp. dotyczące Ukrainy, z reguły z udziałem polityków, publicystów lub naukowców z tego
państwa. Niestety, informacje te docierają tylko do wąskiego grona
odbiorców w Niemczech, w tym także do ograniczonej liczby niemieckich polityków.
2.
„Russia first” w niemieckiej świadomości politycznej
Inaczej natomiast wygląda w świadomości społeczeństwa niemieckiego i w niemieckiej polityce stosunek do Rosji – od dawna bowiem odgrywała ona szczególną rolę w życiu Niemców, podobnie jak
ci, najpóźniej od czasów Piotra I, w rosyjskim życiu naukowym, gospodarczym czy wojskowym. Rosja w przeszłości była ważnym partnerem politycznym dla Prus, np. podczas rozbiorów Polski. W pamięci
społeczeństwa niemieckiego pozostały udział Rosji w wojnach wyzwoleńczych przeciwko Napoleonowi oraz traktaty sojusznicze Bismarcka
z Rosją. Współpraca Reichswehry z Armią Czerwoną w czasach Republiki Weimarskiej nie jest tak zakodowana w niemieckiej pamięci,
jak kluczowe znaczenie Związku Radzieckiego (czyli Rosji) po II wojnie światowej. Standardowym hasłem w starej Republice Federalnej
2http://www.laender-analysen.de/index.php?topic=ukraine&url=/ukraine/archiv.html
27
28
Klaus Ziemer
było zdanie „Klucz do rozwiązania kwestii niemieckiej leży w Moskwie”. Odpowiednio, mimo należytego szacunku dla Polski, w polityce wobec państw komunistycznych („Ostpolitik”) pierwsze miejsce
zajmowała Rosja. Dlatego też w ramach „Ostpolitik” najpierw został
podpisany traktat z Moskwą (13 sierpnia 1970), a dopiero cztery miesiące później traktat z Warszawą (7 grudnia 1970).
Po zjednoczeniu Niemiec, rozpadzie Związku Radzieckiego oraz
opuszczeniu terytorium byłego NRD przez ponad 500 000 żołnierzy
Armii Czerwonej z rodzinami, Rosja ponownie znalazła się w centrum
uwagi Niemiec. Wiodącym problemem stało się pytanie o sposób,
w jaki w nowej sytuacji geopolitycznej można wspierać Rosję na jej
drodze do demokracji i gospodarki rynkowej. Polskie oraz niemieckie
elity polityczne i gospodarcze w latach 1990. w kontekście stosunków
bilateralnych mówiły o „wspólnocie interesów i wartości”, która dzięki udanej polskiej transformacji doprowadziła do przyjęcia Polski do
NATO oraz Unii Europejskiej. Celem niemieckich działań w stosunku
do Rosji była „modernizacja Rosji” pod względem gospodarczym. Ścisła współpraca ekonomiczna miała równocześnie wspierać „modernizację polityczną”, czyli rozwój Rosji w kierunku demokracji i państwa
prawa. Dlatego wszystkie rządy po 1990 roku popierały intensywną
współpracę z Rosją, chcąc w ten sposób „cywilizować” ją pod kątem
wzmocnienia demokracji. Temu celowi miały służyć również takie
przedsięwzięcia, jak zainicjowany przez kanclerza Schrödera i prezydenta Putina tzw. „dialog petersburski”, czyli coroczne spotkania
przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego obydwu stron. Dobre
relacje polityczne były także wspierane przez osobiste przyjazne stosunki między Helmutem Kohlem i Michaiłem Gorbaczowem, Kohlem
i Borysem Jelcynem oraz Schröderem i Putinem. W miarę rosnącego
autorytaryzmu politycznego w Rosji stosunek kanclerz Angeli Merkel
do prezydenta Putina stopniowo się ochładzał.
Zamiary bliższej współpracy zostały częściowo zrealizowane, jeśli
chodzi o modernizację gospodarki Rosji – Niemcy są mile widziani
jako partnerzy na płaszczyźnie ekonomicznej. Z drugiej strony wydaje się, że w przyszłości rynek rosyjski będzie dla przedsiębiorstw niemieckich bardzo atrakcyjny. Z tego powodu przeprowadzono w Rosji
poważne niemieckie inwestycje bezpośrednie – pod koniec 2012 roku
osiągnęły one poziom 23 mld euro, przy czym dużą część stanowi tu
zaangażowanie kapitałowe małych i średnich przedsiębiorstw. RozmiaRoczni k I nstytutu Eu ro p y Ś ro d ko wo -W s ch o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 5
ry tych inwestycji można ocenić na tle niemieckich inwestycji w tym
czasie w Polsce (26,9 mld euro) czy ogólnej liczby niemieckich inwestycji za granicą (ca. 1,2 bln euro). Wartość niemieckiego eksportu do
Rosji w 2013 roku wyniosła 36,1 mld euro, co uplasowało Rosję na 11.
miejscu wśród niemieckich rynków zbytu (Polska zajmuje 9. miejsce,
42,4 mld euro). Okazało się jednak, że współpraca gospodarcza nie
prowadzi do oczekiwanej modernizacji, również w dziedzinie polityki.
Wręcz przeciwnie, w ostatnich latach doszło do wyraźnego rozwoju
autorytarnego systemu politycznego w Rosji.
Aneksja terytorialna Krymu przez Rosję – która w Europie XXI
wieku była zupełnie niespodziewana – pokazała w drastyczny sposób niepowodzenie strategii niemieckiej wobec Rosji, stosowanej od
zakończenia zimnej wojny. Niemieckie MSZ zaczęło szeroką debatę
społeczną o założeniach, interesach i celach przyszłej niemieckiej polityki zagranicznej, m.in. w kwestii ewentualnego wzmocnionego zaangażowania Niemiec na arenie międzynarodowej. Dyskusja o przyszłej
polityce wobec Rosji (i innych krajach autorytarnych, jak Chiny) stała
się ważną częścią tej debaty3.
3.
Reakcja rządu federalnego
na aneksję Krymu przez Rosję
Ze wszystkich rządów zachodnich rząd niemiecki ma najlepsze stosunki z Moskwą. Na początku kryzysu kanclerz Angela Merkel zadzwoniła do Władimira Putina. To z tej rozmowy dotarła do szerszej
publiczności informacja, zgodnie z którą kanclerz Merkel skontaktowała się z prezydentem Barackiem Obamą i stwierdziła, że Putin żyje
we własnym świecie i nie można do niego dotrzeć racjonalnymi argumentami. Podejście niemieckich elit politycznych było zróżnicowane,
również w poszczególnych partiach nie było i częściowo nie ma do
dzisiaj jednolitego stanowiska wobec Rosji.
Zrozumiałe było rozczarowanie Rosją w niemieckim MSZ, szczególnie ze strony nowego ministra Franka-Waltera Steinmeiera (SPD),
3 Por. informacje w specjalnym portalu internetowym niemieckiego MSZ, prezentującym analizy
wybitnych autorów zarówno niemieckich, jak i międzynarodowych: www.review2014.de
29
30
Klaus Ziemer
który był już ministrem spraw zagranicznych w poprzedniej wielkiej
koalicji (2005-2009) i być może zaplanował ożywienie stosunków politycznych z Rosją. Postępowanie Putina pokazało, iż stara zasada polityki RFN wobec ZSRR i Rosji „zmiana przez handel” („Wandel durch
Handel”) zawiodła. Sam Steinmeier nieustannie podkreślał, że również
w obecnej dramatycznej sytuacji należy utrzymywać kanały dyplomatyczne, bo konflikty można ostatecznie rozwiązać tylko tą drogą.
Równocześnie rząd federalny postawił na podwójną politykę: z jednej strony kontakty dyplomatyczne i rozmowy, z drugiej twardy kurs
wobec Moskwy, który został potwierdzony w ramach Unii Europejskiej
trzystopniowym planem sankcji i – w szerszym gronie – wykluczeniem
Rosji z dalszych obrad grupy G7. Już w marcu 2014 roku wicekanclerz
i minister gospodarki Sigmar Gabriel (SPD) zablokował tymczasowo,
a z początkiem sierpnia definitywnie, eksport nowoczesnego systemu
ćwiczeń walki firmy Rheinmetall o wartości ok. 100 mln euro, dzięki
któremu 30 000 żołnierzy może być rocznie szkolonych na technicznie wysoko rozwiniętych instrumentach symulacyjnych4. Stanowisko
rządu federalnego, które na tle wypowiedzi innych partnerów zachodnich wyglądało na początku kryzysu dość łagodnie, z czasem stawało się coraz bardziej stanowcze, jeśli chodzi o wprowadzenie sankcji
przeciwko Moskwie. Powodem była daleko idąca utrata wiarygodności prezydenta Putina. Kilkakrotnie jego słowa nie znalazły potwierdzenia w poczynaniach strony rosyjskiej, i z tych doświadczeń rząd
federalny wyciągnął wnioski. Z „gołębia” w ramach państw Unii Europejskiej Berlin stał się „jastrzębiem”. We wrześniu 2014 roku Niemcy
domagały się dalszych sankcji, także w momencie, kiedy według szacunków ekspertów NATO 70% wojsk rosyjskich opuściło już Ukrainę
i czekano jeszcze na 30% pozostałych. Stanowisko rządu wydaje się
pod tym względem jasne: z jednej strony stanowczość wobec łamania prawa międzynarodowego przez Rosję, niemożliwego do zaakceptowania, z drugiej gotowość do rozmów rozwiązujących konflikt
przez negocjacje.
4 Bundesregierung stoppt Rheinmetall-Rüstungsdeal mit Russland, „Deutsche Welle”,
04.08.2014, www.dw.de/bundesregierung-stoppt-rheinmetall-r%C3%BCstungsdeal-mit-russland/a-17829458 [30.09.2014].
4.
Reakcja niemieckiego społeczeństwa
W kwestii konfliktu na linii Rosja–Ukraina, zwłaszcza w odniesieniu do stanowiska Niemiec i Unii Europejskiej wobec tego zdarzenia, w niemieckim społeczeństwie wyróżnić można zainteresowanie
tą sprawą na kilku poziomach: środowisk gospodarczych, mediów,
społeczeństwa, ekspertów i polityków.
Środowiska gospodarcze, przede wszystkim Ostausschuss der Deutschen Wirtschaft (Komisja Wschodnia Gospodarki Niemieckiej),
ze zrozumiałych względów w początkowej fazie konfliktu rosyjsko-ukraińskiego wskazały na długoletnie kontakty łączące gospodarki
obu państw. Szef koncernu Siemens Joe Kaeser, ku niezadowoleniu
społeczeństwa, na początku konfliktu odwiedził Putina i w kontekście
160-letniej obecności firmy w Rosji mówił w związku z rosyjską ingerencją na Krymie o „turbulencjach krótkoterminowych”. Na skutek
ostrej krytyki tej wypowiedzi, parę tygodni później podkreślił prymat
polityki i gotowość do konsekwentnej implementacji sankcji ekonomicznych przez Unię Europejską5. Niemniej jednak Ostausschuss der
Deutschen Wirtschaft dalej ostrzega przed negatywnymi skutkami
sankcji przeciwko Rosji dla tych 6200 niemieckich przedsiębiorstw,
które łączy z tym państwem działalność gospodarcza. Przewodniczący Ostausschuss Eckhard Cordes oczekuje, że nawet bez ograniczeń ekonomicznych niemiecki eksport do Rosji i na Ukrainę spadnie
o 6 mld euro, co zagrozi egzystencji przynajmniej 25 000 miejsc pracy w Niemczech6.
Wydarzeniem lokalnym, które zyskało uwagę ogólnonarodową,
był Dzień Rosji (Russland-Tag) w Rostoku 30 września 2014 roku.
Ta impreza środowisk biznesu z Niemiec i Rosji w ekonomicznie słabo rozwiniętym kraju związkowym Meklemburgia-Pomorze Przednie była przygotowywana od miesięcy. Głównym mówcą był Gerhard
Schröder, przemawiał również Witalij Yussufow, który w 2009 roku
kupił stocznie Wadan w Rostoku-Warnemünde i Wismarze7. Przybyło
5 Kaeser: Siemens wird Sanktionen gegen Russland strikt umsetzen, „FAZ”, 26.04.2014, http://www.
faz.net/aktuell/wirtschaft/wirtschaftspolitik/kaeser-siemens-wird-sanktionen-gegen-russland-strikt-umsetzen-12911424.html [30.09.2014].
6 Ostausschuss sieht Jobs in Gefahr, „Tagesschau”, 22.07.2014, http://www.tagesschau.de/wirtschaft/
wirtschaft-warnt-vor-russland-sanktionen-100.html [30.09.2014]. Prawdopodobnie, z wymianą
gospodarczą z Rosją związanych jest w Niemczech ok. 300 000 miejsc pracy.
7 Poprzedni kontrowersyjny właściciel Andriej Burłakow został w 2011 roku zastrzelony w Moskwie.
31
32
Klaus Ziemer
kilku szefów obwodów z Rosji. Współrządząca w Meklemburgii CDU
i Zieloni ostro krytykowali tę imprezę ze względu na obecną sytuację
na Ukrainie. Premier tego kraju związkowego Erwin Sellering (SPD),
uwzględniając wysoki stopień bezrobocia, zdecydował się jednak zorganizować ten dzień8. Przy tej okazji spotkało się ok. 400 przedstawicieli świata biznesu z obydwu krajów.
Miarodajne media niemieckie obszernie i z reguły bardzo krytycznie relacjonowały postępowanie Rosji, wysyłały korespondentów na
Ukrainę (w Moskwie i tak mają swoich wysłanników) i publikowały
informacje ekspertów, którzy wyjaśniali aktualne wydarzenia na szerszym tle. Na przykład w całostronicowym artykule na łamach „Frankfurter Allgemeine Zeitung” Bianka Pietrow-Ennker i Benno Ennker
z Uniwersytetu w Konstancji przedstawili postępowanie Rosji wobec
Ukrainy jako kontynuację tradycji i wzorów polityki imperialnej w Rosji od Iwana Groźnego do Stalina. Głównymi argumentami władców
rosyjskich zawsze była ochrona słowiańskich braci prawosławnych.
W nowej koncepcji rosyjskiej polityki zagranicznej z lutego 2013 roku
Rosjanie w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw zostali „dźwignią
integracji neoimperialnej, którą Rosja prowadzi przez projekt «Unii
Eurazjatyckiej» i jej wstępny etap «Unii Celnej». Obecnie Putin próbuje wyegzekwować tę politykę w sposób wzorcowy na Ukrainie”9.
Zwracano również uwagę na ogromną akcję propagandową Rosji,
która towarzyszy interwencji na Ukrainie. Podobno Rosjanie wyciągnęli wnioski z wojny z Gruzją w 2008 roku, którą z punktu widzenia
militarnego Rosja wygrała, ale przegrała w międzynarodowej opinii
publicznej. Wydaje się, że tym razem rząd rosyjski był lepiej przygotowany. Szczególnie dobrze widać to w Internecie, gdzie po publikacji
artykułów odnoszących się krytycznie do postępowania Rosji w konflikcie z Ukrainą zaraz pojawiają się odpowiedzi często z oburzeniem
wyrażające sprzeciw wobec informacji podawanych w artykule, zarzucające autorom tendencję antyrosyjską itp. Z obszernej analizy dziennikarza „Süddeutsche Zeitung” wynika, że „całe rzesze opłaconych
8 Dane z sierpnia 2014 roku: 10,3%, co plasowało Meklemburgię-Pomorze Przednie na 13.-14. miejscu wśród 16 krajów związkowych (przeciętnie dla RFN: 6,7%), por. Arbeitslosenquote nach Bundesländern (Stand: August 2014), http://de.statista.com/statistik/daten/studie/36651/umfrage/
arbeitslosenquote-in-deutschland-nach-bundeslaendern/ [30.09.2014].
9 B. Pietrow-Ennker, B. Ennker, Ein Reich mit Mission, „FAZ”, 12.05.2014, s. 6.
manipulatorów postępują tak, aby zdominować opinię w działach komentarzy wielkich portali informacyjnych, zakłócać debaty w sieciach
społecznych i rozkładać communities drugiej strony”10.
Oprócz tego Moskwa przygotowuje ofensywę własnych mediów
właśnie w Niemczech, bo przynajmniej część opinii publicznej w tym
państwie wydaje się podatna na prorosyjskie informacje, zwłaszcza na
tle nastrojów antyamerykańskich, w związku z ujawnieniem działalności wywiadowczej (szpiegowskiej) NSA. Od roku 2015 „Russia Today” ma zacząć obsługiwać najpierw stronę internetową oraz media
społecznościowe w języku niemieckim, a następnie realizować cały
program telewizyjny po niemiecku11.
Wyniki sondaży pokazują, że w ciągu 2014 roku doszło do wyraźnej zmiany w postawie niemieckiego społeczeństwa wobec Rosji,
ale również w jego postrzeganiu NATO i UE. Na początku konfliktu,
w kwietniu, ok. połowy badanych (45%) było zdania, że Niemcy powinny być mocno zakotwiczone w sojuszu zachodnim, druga połowa
(49%) preferowała dla Niemiec rolę pośrednika między NATO i UE,
z jednej strony, a Rosją, z drugiej. W tej sprawie uwidoczniła się różnica między Niemcami z Zachodu (49% chciało jednoznacznie stać
po stronie Zachodu, 46% było za rolą pośrednika) i ze Wschodu (odpowiednio 31% i 60%). Zaniepokojenie Niemców o swoje bezpieczeństwo, zagrożone w związku z sytuacją w Europie Wschodniej, wzrosło
znacznie w ciągu wiosny i lata. We wrześniu 82% badanych oceniło
zachowanie Rosji w konflikcie z Ukrainą jako zagrożenie, 61% wyraziło zgodę na bardziej zdecydowane niż dotąd kroki UE wobec Rosji,
57% nie mogło zrozumieć, że Rosja czuje się zagrożona przez Zachód
(41% mogło). W sprawie zaostrzenia sankcji UE przeciwko Rosji, jeśli niesie to ze sobą negatywne skutki dla gospodarki i miejsc pracy,
opinie były podzielone (47% za, 50% przeciwko, natomiast w sierpniu
liczby wynosiły 49% za, 46% przeciwko). Zaufanie do Rosji w sierpniu
spadło do 15% (nieufność 82%). Równocześnie zaufanie do USA zma-
10 J. Hans, Putins Trolle. Propaganda aus Russland, „Süddeutsche Zeitung”, 13.06.2014, http://www.
sueddeutsche.de/politik/propaganda-aus-russland-putins-trolle-1.1997470 [30.09.2014].
11 A. Troianovski, Kreml startet Propaganda-Offensive in Deutschland, „Die Welt”, 22.08.2014, http://
www.welt.de/wirtschaft/article131499923/Kreml-startet-Propaganda-Offensive-in-Deutschland.
html [30.09.2014].
33
34
Klaus Ziemer
lało do 35% (nieufność 61%)12. Z drugiej strony w zauważalny sposób
wzrosło przekonanie, że NATO jest istotne dla zabezpieczenia pokoju w Europie (we wrześniu 2014 roku – 89%), choć tylko 35% uważało
dalsze wysyłanie wojsk NATO do jej wschodnioeuropejskich członków za słusznie, natomiast 60% za niesłusznie13.
W sumie nie tylko szacunek dla roli odgrywanej przez NATO osiągnął godny uwagi, wysoki poziom. Również działalność Unii Europejskiej na rzecz własnego bezpieczeństwa została oceniona pozytywnie.
W kwietniu 72% pytanych było zdania, że „dzięki UE żyjemy bardziej
bezpiecznie”, 65% wyraziło zgodę na wzmocnioną współpracę w ramach Unii Europejskiej. W sierpniu 70% uważało reakcje Unii wobec
Rosji za słuszne. Debatę o ewentualnym zwiększeniu roli Niemiec
w polityce międzynarodowej rozpoczął prezydent federalny Joachim
Gauck, który przedstawił tę propozycję w swoim wystąpieniu na konferencji na temat bezpieczeństwa w Monachium na początku roku
2014. Następnie, w sondażu w kwietniu i maju tego roku tylko 37%
popierało postulat Gaucka, natomiast 60% miała odmienne zdanie14.
W innym sondażu, przeprowadzonym w maju, 59% popierało „wiodącą rolę pośrednika” – Niemiec – w konflikcie dotyczącym Ukrainy.
Równocześnie 48% stwierdziło, że Niemcy nie powinny w ogóle wtrącać się w ten spór15. Ewolucja stanowiska opinii publicznej w konflikcie
rosyjsko-ukraińskim pokazuje, że społeczeństwo niemieckie, z jednej
strony, nie chce włączenia się państwa w szerszym zakresie w sprawy
międzynarodowe, szczególnie większego zaangażowania wojskowego.
Z drugiej strony, jest ono mocno zaniepokojone zachowaniem Rosji.
12 W sondażu Koerber-Stiftung i niemieckiego MSZ na temat tego, z kim Niemcy powinny bliżej
współpracować, w kwietniu-maju 2014 roku na pierwszym miejscu – przed Polską (71%) – znalazła się Francja (79%), na Rosję wskazywało 53% (Niemcy Zachodnie 50%, Niemcy Wschodnie
63%), a na USA 56%. Por. Die Sicht der Deutschen auf die Außenpolitik, April-Mai 2014, http://www.
koerber-stiftung.de/fileadmin/user_upload/internationale_politik/sonderthemen/umfrage_aussenpolitik/Koerber-Stiftung_Umfrage_Aussenpolitik_Tabellenband.pdf [30.09.2014].
13 Wszystkie przywoływane tu badania opinii publicznej pochodzą z comiesięcznego sondażu
„Deutschlandtrend”, prowadzonego przez niemiecką telewizję publiczną ARD. Wyniki te są dostępne pod adresem: http://www.infratest-dimap.de/umfragen-analysen/bundesweit/ard-deutschlandtrend/2014/ i niemiecką nazwą odpowiedniego miesiąca.
14 Sondaż Koerber-Stiftung i niemieckiego MSZ, http://www.koerber-stiftung.de/fileadmin/user_
upload/internationale_politik/sonderthemen/umfrage_aussenpolitik/Koerber-Stiftung_Umfrage_Aussenpolitik_Tabellenband.pdf [30.09.2014].
15 ARD Deutschlandtrend, Mai 2014, http://www.infratest-dimap.de/umfragen-analysen/bundesweit/ard-deutschlandtrend/2014/mai/ [30.09.2014].
Putin mimo woli uświadomił Niemcom znaczenie ich przynależności
do NATO i Unii Europejskiej oraz zniszczył w większości społeczeństwa niemieckiego zaufanie dla wiarogodności polityki rosyjskiej. Już
w ubiegłych latach nasilające się tendencje autorytarne w Rosji pogorszyły w Niemczech obraz społeczeństwa rosyjskiego. Zaledwie 9%
ankietowanych Niemców było w 2013 roku zdania, iż w Rosji panuje
demokracja parlamentarna, podobna do tej w Europie Zachodniej,
natomiast 63% tej opinii nie podzielało16. Liczby te w 2014 roku na
pewno nie zmieniły się na korzyść postrzegania Rosji jako demokracji w sensie zachodnim.
5.
Reakcje polityków niemieckich
na agresję Rosji wobec Ukrainy
Aneksja Krymu przez Rosję była wielkim zaskoczeniem prawie dla
wszystkich partii niemieckich. Jasna była od samego początku pozycja dwóch partii reprezentowanych w Bundestagu, Zielonych i Lewicy.
Na czele tych, którzy wykazują zrozumienie dla podejścia Putina lub
Rosji (w potocznym języku niemieckim nazywani „Russland-Versteher”), stała postkomunistyczna partia Die Linke (Lewica). Przykładem
jej poparcia dla pozycji Putina było postępowanie wiceprzewodniczącej tej partii Sary Wagenknecht. Argumentowała ona w sposób: „Tak,
ale”. Na przykład, referendum w sprawie przyłączenia Krymu do Rosji
nie odpowiadało konstytucji, ale wobec antyrosyjskiej postawy rządu
przejściowego w Kijowie było to zrozumiałe.
Na przeciwległym biegunie w tej sprawie od samego początku
konfliktu stali Zieloni. Mocno potępiali oni rosyjskie łamanie prawa
międzynarodowego. Równocześnie krytykowali wyrozumiałość Lewicy wobec postępowania Putina. Ponieważ Lewica do tej pory stanowczo potępiała wszystkie misje Bundeswehry za granicą, umieścili
oni zdjęcie „zielonych ludzików Putina” z wizerunkiem Sary Wagenknecht na pierwszym planie i napisem: „Coś nowego! Partia Lewica
16 Por. J. Kucharczyk i in., Polityka i życie codzienne. Niemieckie spojrzenie na Polskę i Rosję, Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa 2013, s. 45, dostępne także pod adresem: http://www.isp.org.pl/
publikacje,25,588.html [30.09.2014].
35
36
Klaus Ziemer
po raz pierwszy za operacjami za granicą”. Plakat ten po kontrowersyjnych dyskusjach wewnątrzpartyjnych został wycofany. Niemniej
jednak rosyjskie służby specjalne są świadome stanowiska Zielonych
w konflikcie Rosji z Ukrainą. Kiedy europosłanka niemieckich Zielonych i przewodnicząca klubu Zielonych w Parlamencie Europejskim
Rebecca Harms we wrześniu 2014 roku chciała uważnie śledzić proces przeciwko ukraińskiej pilotce, już na lotnisku w Moskwie nie została wpuszczona do Rosji jako osoba „non grata”, i przypuszczała, że
istnieje „czarna lista osób niemile widzianych w Rosji”17.
Stanowiska partii opozycyjnych w Bundestagu są więc diametralnie
różne. Jak wygląda postawa koalicji rządzącej (CDU/CSU oraz SPD)?
Po okresie głębokiej irytacji wszystkich aktorów sceny politycznej
niemieckiego parlamentu dominuje rozczarowanie z powodu tego, że
główna niemiecka strategia w stosunku Rosji, mająca na celu zintegrowanie tego kraju z instytucjami europejskimi, jak np. Radą Europy,
nie przyniosła spodziewanych rezultatów w postaci przekształcenia
się Rosji w państwo demokratyczne i praworządne. Konsekwencje
są oczywiste – inny stosunek do polityki wobec Rosji niż przed okupacją Krymu. Można w tej sprawie zauważyć czasami nawet znaczne
różnice zdań wśród reprezentantów koalicji rządzącej.
Generalnie politycy CDU/CSU i SPD popierają podwójną strategię rządu federalnego. Z jednej strony stanowczy protest w sprawie
łamania prawa międzynarodowego przez aneksję Krymu, z drugiej
zaś oferta rozmów i rozwiązań dyplomatycznych tego konfliktu. Przy
czym po stronie CDU/CSU na pierwszym planie przede wszystkim
wymieniani są krytycy polityki Rosji wobec Ukrainy. Należy do nich
także Andreas Schockenhoff, odpowiedzialny za stosunki rządu federalnego Niemiec z Rosją w ubiegłej kadencji, który od samego początku konfliktu domagał się utrzymania nacisku na Rosję, bo ta będzie
współpracowała przy stabilizacji regionu tylko wówczas, kiedy alternatywy będą bolesne18. Odrobinę łagodniej wyraził to poseł SPD Dietmar
17 G. P. Schmitz, Einreise-Verbot in Russland: Grüne Harms berichtet von schwarzer Liste für EU-Politiker,
http://www.spiegel.de/politik/ausland/rebecca-harms-ueber-einreisestopp-fuer-eu-politiker-nach-russland-a-993948.html [30.09.2014].
18 Por. m.in. wywiad przeprowadzony z Andreasem Schockenhoffem w programie Deutschlandfunk, 04.07.2014, www.deutschlandfunk.de/ukraine-konflikt-russland-muss-liefern.694.
de.html?dram:article_id=290842 [30.09.2014].
Nietan, prezes zarządu Federalnego Związku Towarzystw Niemiecko-Polskich: „Musimy pozostać stanowczy, nie popadając równocześnie
w agresywną retorykę”19.
Istnieje jednak grono polityków, którzy „rozumieją Putina” lub
„Rosję” („Russland-Versteher”). Ich „koalicja” od samego początku
okupacji Krymu przez Rosję była dość zdumiewająca. Obejmowała polityków od lewicy do prawicy. Jak już zostało to powiedziane,
szczególną wyrozumiałość dla polityki Putina wykazywała postkomunistyczna partia Die Linke (Lewica), w tym jej wiceprzewodnicząca
Sarah Wagenknecht.
Również ze strony SPD podały głosy, które świadczyły o zrozumieniu dla stanowiska Putina. To, że bronił go jego osobisty przyjaciel
Gerhard Schröder, nie budziło zdziwienia. Zaskakujący był natomiast
fakt, że inny były kanclerz SPD, 95-letni Helmut Schmidt, wyraził zrozumienie dla polityki Putina, miał wątpliwości, czy zachowanie Rosji
było faktycznie łamaniem prawa międzynarodowego, i krytykował
Zachód za zachowanie w konflikcie o Krym20. Jako „rozumiejący Rosję” traktowany jest również Gernot Erler z niemieckiego MSZ, odpowiedzialny za stosunki z Rosją, współpracownik ministra spraw
zagranicznych Franka-Waltera Steinmeiera. Tę samą funkcję pełnił
już w pierwszej wielkiej koalicji pod kierownictwem Angeli Merkel.
Natomiast wicekanclerz Sigmar Gabriel na początku konfliktu ostro krytykował tych, którzy „rozumieją” Putina i ślepo wierzą w propagandowe hasła pojawiające się w rosyjskiej telewizji („tak jak lewicowe
grupy studenckie w latach 70. i 80. usprawiedliwiały każde bezprawie
sowieckie”)21. W późniejszych wypowiedziach Gabriel był bardziej
wstrzemięźliwy, zwracał uwagę na to, że Niemcy nie mogą tak szybko zmieniać dostawców paliw.
Nie tylko na lewicy, ale i na prawicy spektrum politycznego
w Niemczech znajdują się politycy, którzy „rozumieją” Putina. Szczególnie zadziwiającym przykładem jest wiceprzewodniczący CSU Pe-
19 Putin nie jest szaleńcem, wywiad z Dietmarem Nietanem, „Rzeczpospolita”, 23.09.2014, http://
www.rp.pl/artykul/1143275-Putin-nie-jest-szalencem.html [30.09.2014].
20 „Die Zeit”, 27.03.2014, skrót z tego wywiadu pod adresem: http://www.zeit.de/politik/2014-03/
schmidt-krim-putin [30.09.2014].
21 F. Reinhold, Linkspartei in der Krim-Krise: Die Putin-Versteher, http://www.spiegel.de/politik/deutschland/linkspartei-in-der-krim-krise-putins-freunde-in-berlin-a-959041.html [30.09.2014].
37
38
Klaus Ziemer
ter Gauweiler. Już marcu podkreślił on, że Ukraina przez wieki była
częścią Rosji i wobec tego należałoby być ostrożnym z jednoznacznym stawaniem po jednej ze stron. Na początku września 2014 roku
Gauweiler, jako przewodniczący podkomisji Bundestagu ds. zagranicznej polityki kultury i edukacji, przebywał w Moskwie z okazji otwarcia „roku niemieckiego języka i kultury”22 w Rosji. Przy tej okazji
spotkał się z reprezentantami kościołów, gospodarki i polityki, w tym
z przewodniczącym Dumy, Siergiejem Naryszkinem, i publicznie krytykował politykę Zachodu wobec Rosji. Na pierwotnie zaplanowaną
podróż na Krym w funkcji przewodniczącego podkomisji Bundestagu nie pozwolił mu prezydent tego organu Norbert Lammert23. Już
w marcu inni politycy CSU krytykowali Gauweilera: za popieranie
Putina i przeciwstawianie się polityce UE, wskakując, że jest to niezgodne z linią polityczną partii CSU24.
Jesienią 2013 roku wielka sympatia dla Rosji znalazła wyraz w dokumentach nowej partii Alternative für Deutschland (AfD, Alternatywa dla Niemiec), która w wyborach do Parlamentu Europejskiego
2014 otrzymała 7,1% głosów i 7 mandatów. Wiceprzewodniczący
partii Alexander Gauland zaproponował w tezach programu polityki zagranicznej powrót do taktyki Bismarcka wobec Rosji i porównał
oderwanie „świętego Kijowa” od Rosji z oderwaniem Akwizgranu lub
Kolonii od Niemiec. Stwierdził, że czasem agresywne reakcje Rosji na
propozycje Zachodu należy rozumieć na tle rosyjskich doświadczeń
związanych z tym, że Zachód nie dotrzymał słowa (jak np. obietnica
złożona Gorbaczowowi, że NATO nie będzie przesunięte za Odrę)25.
Zjazd AfD w marcu 2014 roku potwierdził prorosyjskie tezy Gaulanda
i potępił sankcje przeciwko Rosji. Kiedy po zestrzeleniu malezyjskiego
22 Fakt, że „rok niemieckiego języka i kultury” ma miejsce w prawie 30 rosyjskich miastach, sekretarz generalny Instytutu Goethego uzasadniał koniecznością utrzymywania kanałów komunikacyjnych. Odwołano tylko koncert niemieckiego rapera Cro, gdyż w obecnej sytuacji politycznej
nie wypadałoby Niemcom urządzać tego typu imprezy, „FAZ”, 13.09.2014, http://www.faz.net/
aktuell/politik/ausland/gauweiler-deutsche-russland-politik-ist-feige-13151121.html [30.09.2014].
23 Gauweiler darf nicht auf die Krim reisen, „Zeit” online, 14.09.2014, http://www.zeit.de/politik/ausland/2014-09/gauweiler-krim-reiseverbot [30.09.2014].
24Por. Verhältnis zu Russland – CSU-Politiker kritisieren Gauweiler, „Spiegel” online, 06.03.2014, http://
www.spiegel.de/politik/deutschland/verhaeltnis-zu-russland-csu-politiker-wettern-gegen-gauweiler-a-957375.html [30.09.2014].
25 Thesen zur Außenpolitik von Dr. Alexander Gauland zur PK vom 10.09.2013, http://www.alternativefuer.de/thesenpapier-aussenpolitik/ [30.09.2014].
samolotu nad Ukrainą czterech europosłów AfD w sierpniu 2014 roku
poparło rezolucję europarlamentu na rzecz ostrzejszych sankcji przeciwko Rosji, doszło do ostrych dyskusji w partii26.
***
Pod koniec września 2014 roku zespół do spraw międzynarodowej
polityki bezpieczeństwa Fundacji Friedricha Eberta, która jest bliska
SPD, opublikował analizę dotyczącą przyszłych możliwych opcji polityki Niemiec wobec Rosji. Autorzy wyróżnili trzy prawdopodobne
scenariusze przyszłych celów rosyjskiej polityki zagranicznej i naszkicowali odpowiednie alternatywy dla polityki niemieckiej. Podkreślali oni, że istnieje wiele możliwości, jeśli chodzi o wewnętrzny rozwój
Rosji i że od tego zależą również różne scenariusze.
Pierwszy scenariusz: rosyjskie postępowanie na Ukrainie jest uzasadnione w pierwszym rzędzie dążeniem do zachowania międzynarodowego status quo Rosji, które jest zagrożone spowolnieniem rozwoju
ekonomicznego i rosnącym naciskiem przez malejącą legitymizację
polityczną. Konsekwencje dla polityki niemieckiej: jasna krytyka łamania prawa międzynarodowego przez Rosję, ale również działania, które
potwierdzają, że Rosja jest ważnym graczem i partnerem zapewniającym w perspektywie długofalowej realizację założeń ekonomicznych.
Drugi scenariusz: rosyjskie postępowanie na Ukrainie jest wynikiem długofalowego dążenia Rosji do zmiany konstelacji władzy na
kontynencie euroazjatyckim, aby geostrategicznie zabezpieczyć pozycję mocarstwa światowego. W takim przypadku niemiecka polityka
wobec Rosji miałaby dość ograniczone pole manewru. Zachód powinien być przygotowany na pokazanie Rosji granic tolerancji i ponieść
tego konsekwencje. Niemcy w takim przypadku powinny podjąć inicjatywę reaktywacji Europejskiej Wspólnoty Bezpieczeństwa i Obrony.
W takim scenariuszu należałoby bardzo poważnie potraktować obawy nowych członków NATO wobec własnych doświadczeń z ZSRR.
Trzeci scenariusz: polityka rosyjska jest „eratyczna”, nie ma jasnego
celu i spójnej strategii i jest zdominowana dynamiką kontekstów sy-
26Por. Putin spaltet die AfD, „Zeit” online, 28.08.2014, http://www.zeit.de/2014/36/bernd-lucke-afd-putin-spaltung [30.09.2014].
39
40
Klaus Ziemer
tuacyjnych. W takim przypadku niemiecka polityka zagraniczna powinna być podwójna: powinna połączyć opcje scenariuszy 1 i 2, czyli
z jednej strony utrzymywać kanały zbliżenia i stworzenia zaufania,
z drugiej zaś dać Rosji jasny sygnał co do granicy tolerancji i ewentualnej surowej reakcji27.
Sygnały, które wynikają z wypowiedzi polityków niemieckich,
można mniej więcej przyporządkować trzem przedstawionym alternatywom. Ciekawym przykładem jest przemówienie prezydenta federalnego Gaucka na Westerplatte 1 września 2014 roku, w którym
podkreślił, że Rosja aneksją Krymu przerwała proces integracji z różnymi instytucjami Zachodu i że należy dopasować politykę, gospodarkę i politykę obrony do nowych okoliczności28. Jego przemówienie
zostało w dużej mierze zaaprobowane tak w mediach, jak i przez polityków. Pojawiły się jednak również przykłady surowej krytyki takiej
postawy, szczególnie ze strony tych, którzy „rozumieją Rosję”, i Gauck
zmienił na swojej oficjalnej stronie internetowej tekst tego przemówienia w taki sposób, że skreślone zostały właśnie te najbardziej krytykowane zdania29.
Wyrazem przedstawionych trzech możliwych scenariuszy polityki rosyjskiej i możliwości reagowania na nie wydaje się przemówienie
niemieckiego ministra spraw zagranicznych Steinmeiera na sesji plenarnej ONZ 27 września 2014 roku w Nowym Jorku. Podkreślił on,
iż Rosja jako stały członek Rady Bezpieczeństwa ONZ złamała prawo
międzynarodowe aneksją Krymu, jednostronnie zmieniając istniejące
w Europie granice. „Ponieważ w tym konflikcie chodzi o tak dużo nie
tylko dla ludzi na Ukrainie, ale również dla prawa międzynarodowego, Niemcy razem ze swoimi partnerami wzięły na siebie odpowiedzialność i starały się z całą siłą o złagodzenie konfliktu”. Parę tygodni
temu groziła jeszcze bezpośrednia konfrontacja wojskowa między
27 Arbeitskreis Internationale Sicherheitspolitik der Friedrich-Ebert-Stiftung (FES), Über den Tag hinaus denken. Optionen für den Umgang mit einem zunehmend unberechenbaren Nachbarn, Oktober 2014, http://library.fes.de/pdf-files/id/ipa/10963.pdf [30.09.2014].
28 „Verteidigungsbereitschaft den neuen Umständen anpassen“, http://www.sueddeutsche.de/politik/text-zu-gauck-rede-in-danzig-stabilitaet-und-frieden-auf-unserem-kontinent-sind-in-gefahr-1.2112268-2 [30.09.2014].
29 Zob. tekst przemówienia na stronie prezydenta federalnego: Bundespräsident Joachim
Gauck anlässlich der Gedenkfeier zum deutschen Überfall auf Polen 1939 am 1. September
2014 in Danzig/Polen, http://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/DE/Joachim-Gauck/
Reden/2014/09/140901-Gedenken-Westerplatte.html [30.09.2014].
jednostkami rosyjskimi i ukraińskimi. Dyplomacja nie dopuściła, aby
doszło do najgorszego. Teraz chodzi o zabezpieczenie milczenia broni
i osiągnięcie rozwiązania politycznego na podstawie prawa międzynarodowego, przy zachowaniu jedności Ukrainy30.
30 Rede von Außenminister Steinmeier bei der 69. Vollversammlung der Vereinten Nationen, New York,
27.09.2014, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/Reden/2014/140927_69_Generalversammlung_VN.html [30.09.2014].
41
Stosunki Rosja – Unia Europejska
po kryzysie krymskim
Relations Between Russian Federation and European Union after the
Crimean Crisis
Abstract: The aim of this paper is to analyze the relationships between the
Russian Federation and the European Union after the Crimean crisis, as well as
to point out the possible directions for further development of cooperation
in the new international reality. The authors indicate the factors determining
mutual cooperation and present the range of interdependencies between
both sides. They convince that the Russia–EU dialog will definitely be continued on specific cooperation platforms, regardless of the events in the international arena. The interdependence analysis in time of the Crimean crisis
has been completed with areas of competition, or at least disagreement, between Moscow and Brussels concerning the intensity of the partnership implemented. Emphasis is put on the post-Soviet area as the source of Russia–
EU conflict in order to highlight the variety of aspects influencing the relations
between Russia and the EU which have a direct impact on the complexity of
the above issues. The third part of the paper presents the reaction of the EU
to the Russian Federation’s annexation of the Crimea. The authors present the
EU approach and the sanctions used against Russia as a result of the Crimean
incident, including the influence of the latter on mutual contacts between
the sides. The paper summary includes an assessment of previous Russia–EU
relationships, including the impact of the Crimean crisis. The authors attempt
to determine the directions of possible further cooperation between the Russian Federation and the European Union, indicating the determinants of their
mutual contacts which may be relevant in the nearest future.
Keywords: Russia, the European Union, Ukraine, Crimea, Crimean crisis, sanctions, annexation
1.
Unia Europejska – Rosja: współzależność
w dobie kryzysu
Wydarzenia ostatnich kilku miesięcy, których efektem jest zaostrzenie
unijno-rosyjskich relacji, powodują konieczność postawienia pytań,
44
czy dalszy rozwój stosunków Unia Europejska (UE) – Federacja Rosyjska (FR, Rosja), a przynajmniej utrzymanie status quo, rzeczywiście
jest zagrożone oraz jakie znaczenie mogą mieć sankcje wprowadzone
przez obie strony czy słowa wypowiadane przez część unijnych i rosyjskich polityków. Choć sytuacja międzynarodowa, kształtowana wraz
z rozwojem sytuacji na Ukrainie, nie sprzyja umacnianiu wzajemnych
kontaktów UE i Rosji, to jednak trudno oczekiwać, aby zostały one całkowicie bądź w znacznym zakresie zawieszone. Podejście to wynika
z pragmatyzmu obu stron, który warunkowany jest szeregiem współzależności, stanowiących swoistą gwarancję utrzymania wzajemnych
relacji na względnie odpowiednim poziomie.
Najbardziej istotnym czynnikiem spajającym współpracę jest aktualnie sfera gospodarki. Należy zaznaczyć, że od kilkunastu lat stanowi
ona de facto determinantę unijno-rosyjskich relacji. Obecna sytuacja
międzynarodowa, będąca m.in. konsekwencją wydarzeń na Ukrainie,
nie pozostanie bez wpływu na współpracę handlową Unii Europejskiej
i Rosji. Wydaje się jednak, że UE, która dla Federacji Rosyjskiej jest
głównym rynkiem zbytu1, a co za tym idzie i źródłem dochodu, zostanie jej najważniejszym partnerem nawet po uwzględnieniu strat wynikających z wprowadzanych sankcji. Państwa UE to także kluczowi
inwestorzy zagraniczni w Federacji Rosyjskiej2. Choć beneficjentami
współpracy są oba podmioty, to niewątpliwie Rosja czerpie z niej więcej korzyści. Wpływ na tę sytuację mają potencjał gospodarczy stron
i wynikające z niego potrzeby. Rosja nie jest bowiem dla UE równie
istotnym partnerem handlowym3, co wskazuje na asymetryczność
współzależności gospodarczych. Dokonując jednak szerszej analizy,
1
Według danych Komisji Europejskiej, w 2013 roku z udziałem 48,5% Unia Europejska zajęła w ogólnym handlu Rosji 1. miejsce (przed Chinami i Ukrainą) wśród wszystkich podmiotów, z którymi
Moskwa prowadziła wymianę handlową. UE zajęła również 1. miejsce w eksporcie (51,8%, przed
Chinami i Turcją) oraz w imporcie (43,6%, przed Chinami i Białorusią), za: http://trade.ec.europa.eu/
doclib/docs/2006/september/tradoc_113440.pdf; http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/
september/tradoc_111720.pdf [24.09.2014].
2 Rosja nie odnosi się do Unii Europejskiej jako całości, lecz definiuje swoją politykę wobec poszczególnych państw członkowskich UE. Kluczowymi inwestorami wśród państw UE są dla Rosji: Cypr, Wielka Brytania, Luksemburg, Holandia, Francja i Niemcy, http://www.gks.ru/bgd/regl/
b14_11/Main.htm [24.09.2014].
3 W 2013 roku zajęła 3. miejsce w ogólnym handlu UE (9,5%, za USA i Chinami), 2. miejsce w imporcie (12,3%, za Chinami, a przed USA), zaś w eksporcie dopiero czwarte (6,9%, za USA, Szwajcarią i Chinami), http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113440.pdf
[24.09.2014].
nie należy zapominać o wyjątkowym statusie Federacji Rosyjskiej –
jest ona podmiotem zabezpieczającym zapotrzebowanie większości
państw członkowskich UE na surowce naturalne. Stanowi ich zaplecze energetyczne. W przypadku relacji unijno-rosyjskich wskaźniki
ekonomiczne, choć niekorzystne dla Moskwy, nie mają więc strategicznego znaczenia. To dzięki temu możemy mówić o rzeczywistych
współzależnościach, jakie funkcjonują między oboma podmiotami.
Jest to także czynnik wzmacniający pozycję negocjacyjną Moskwy,
gdyż stanowi doskonałe – wbrew powszechnym ocenom – narzędzie
polityki energetycznej.
Niezależnie od rozwoju sytuacji na arenie międzynarodowej, czynnikiem wiążącym Rosję z Unią Europejską pozostaje chęć dokonania
przez Moskwę reform ekonomicznych4, które bez realnego wsparcia ze
strony UE nie zostaną w pełni, o ile w ogóle, przeprowadzone. Zgodnie z zapowiedziami i planami prezydenta Rosji Władimira Putina,
model surowcowo-energetyczny gospodarki jego kraju powinien zostać zastąpiony modelem innowacyjnym do 2020 roku, umożliwiając
tym samym Rosji osiągnięcie pozycji krajów rozwiniętych5. Obecnie
to właśnie gospodarka innowacyjna, w tym biznes, stanowi szansę na
zniwelowanie różnic między Unią i Rosją. Federacja Rosyjska jest jednym z głównych odbiorców unijnej polityki nastawionej na promowanie i budowanie gospodarki opartej na wiedzy6. Dzięki regularnym
i intensywnym kontaktom z lepiej rozwiniętymi państwami, a tym
samym dostępowi do doświadczenia i nowoczesnej wiedzy, Moskwa
zyskała doskonałe narzędzie do dokonania niezbędnej transformacji. Długotrwałe ochłodzenie relacji z UE stanowiłoby zagrożenie dla
planowanych procesów modernizacyjnych. Jak wskazano powyżej,
zmiany wymaga przede wszystkim sektor energetyczny, dzięki któremu Rosja może umacniać swoją pozycję na arenie międzynarodowej. Trudno zatem oczekiwać, aby władze w Moskwie zrezygnowały
4 Zmiany mają na celu zmniejszenie uzależnienia gospodarki rosyjskiej od sektora wydobywczego.
5 B. Durka, Budowa gospodarki rynkowej w Rosji – rezultaty i perspektywy, [w:] S. Bieleń, A. Skrzypek
(red.), Rosja, refleksje o transformacji, Warszawa 2010, s. 115-116.
6 Świadczą o tym liczne programy skierowane do Rosji oraz współpraca podejmowana w ramach
różnych programów badawczych, np. European X-ray Free-Electron Laser (XFEL), the Facility
for Antiproton and Ion Research (FAIR), the International Thermonuclear Experimental Reactor
(ITER), the European Organisation for Nuclear Research (CERN).
45
46
z otrzymywanego od UE wsparcia. Co istotne, modernizacja korzystna
będzie nie tylko dla Federacji Rosyjskiej, ale również dla Unii Europejskiej, która przez budowanie rynku gwarantującego bezpieczeństwo
inwestorom oraz prowadzenie tzw. miękkiej polityki kształtuje wokół
siebie bezpieczne sąsiedztwo7.
Wyrazem silnych współzależności funkcjonujących między podmiotami jest zainaugurowane w 2010 roku Partnerstwo dla Modernizacji (PdM)8. Inicjatywa, której założeniem – poza ułatwieniem
wprowadzenia innowacyjnych rozwiązań w gospodarce – było zmodernizowanie instytucji oraz stylu zarządzania w Rosji, została zbudowana w oparciu o osiągnięcia wypracowane na bazie „czterech
wspólnych przestrzeni”9. Choć raporty podsumowujące dotychczasową współpracę10 wskazują na osiąganie określonych wcześniej wytycznych, dużym nadużyciem byłoby stwierdzenie, że współdziałanie
w ramach PdM rozwija się zgodnie z oczekiwaniami i założeniami obu
stron. Niepełne wykorzystywanie potencjału narzędzia, jakim jest
Partnerstwo, wynika z odmiennego pojmowania słowa „modernizacja”. Moskwa definiuje je wąsko, odnosząc wyłącznie do gospodarki.
Państwa UE dążą z kolei do zmian także w obszarze społeczno-politycznym. Niemniej samej inicjatywy nie należy oceniać negatywnie,
uwypukla ona szereg współzależności łączących oba podmioty oraz
umacnia dotychczasowe kontakty przez budowanie kolejnych sieci
zależności. Daje także nadzieję, że wraz z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy zmniejszy się w Rosji stopień upolitycznienia wzajemnych relacji11.
7 R. Zięba, Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 153.
8 Joint Statement on the Partnership for Modernisation, EU–Russia Summit 31 May – 1 June 2010, Rostów nad Donem, June 1, 2010, 10546/10 (Presse 154). Bilateralna inicjatywa została zainaugurowana przez Niemcy w 2008 roku.
9 E. Szkop, Gospodarka w relacjach Unia Europejska – Federacja Rosyjska, Warszawa 2012, s. 72.
10 Progress Report Agreed by the Coordinators of the EU–Russia Partnership for Modernization. For
Information to the EU–Russia Summit 21th December 2012, http://www.eeas.europa.eu/russia/
docs/2012_p4m_progress_report_signed_en.pdf [24.09.2014]; Progress Report Approved by the
Coordinators of the EU–Russia Partnership for Modernization. For Information to the EU–Russia Summit 28th January 2014, http://eeas.europa.eu/russia/docs/eu_russia_progress_report_2014_en.pdf
[24.09.2014].
11 P. Kanevskiy, Economic Relations Between Russia and the EU: in Search of a Common Vision, http://
www.eurodialogue.eu/Economic-Relations-between-Russia-and-the-EU-In-Search-of-a-Common-Vision [24.09.2014].
Oceniając stosunki unijno-rosyjskie w dobie kryzysu krymskiego,
czy szerzej – kryzysu ukraińskiego, warto również pamiętać o podjętej
jeszcze w okresie funkcjonowania Związku Socjalistycznych Republik
Radzieckich (ZSRR)12, a kontynuowanej oraz rozwijanej z sukcesami
od wielu lat, współpracy naukowo-technologicznej13. Z pewnością jest
to najmniej konfliktogenny obszar w unijno-rosyjskich stosunkach, co
wynika z jego małego upolitycznienia14. Z uwagi na brak większych
różnic w interesach obu stron, należy przypuszczać, że niezależnie od
rozwoju sytuacji międzynarodowej badania naukowe oraz współpraca
technologiczna będą kontynuowane. Tym bardziej że na kooperacji
S&T15 korzystają głównie społeczeństwa obu stron16. Dla UE współpraca naukowo-technologiczna stanowi centralny punkt kontaktów
z Rosją właśnie ze względu na możliwość bezpośredniego dotarcia do
rosyjskiego społeczeństwa. Daje też szansę na poprawę stopy życiowej, która zależna jest m.in. od poziomu innowacyjności państwa17.
Zadaniem programów dedykowanych Federacji Rosyjskiej jest budowanie długofalowej współpracy badawczej przez współfinansowanie
12 Agreement between the European Economic Community and the European Atomic Energy Community and the Union of Soviet Socialist Republics on Trade and Commercial and Economic Cooperation – Declaration by the USSR – Joint Declaration, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2008/
july/tradoc_139580.pdf [24.09.2014].
13 Agreement on Cooperation in Science and Technology between the European Community and the
Government of the Russian Federation (1999); Agreement for cooperation between the European
Atomic Energy Community and the Government of the Russian Federation in the field of nuclear safety (2001); Agreement for cooperation between the European Atomic Energy Community and the
Government of the Russian Federation in the field of controlled nuclear fusion (2001); Agreement renewing the agreement on cooperation in science and technology between the Government of the
Russian federation and the European Community (2003); Road Map for the Common Space of Research and Education, Including Cultural Aspects (2005); Council Decision concerning the renewal of
the Agreement on cooperation in science and technology between the Government of the Russian
federation and the European Community (2009). Wszystkie dokumenty dostępne są na stronie:
http://ec.europa.eu [24.09.2014].
14 M. Raś, Szanse i możliwości realizacji czterech „wspólnych przestrzeni” w perspektywie XXI wieku,
[w:] S. Bieleń, K. Chudoliej (red.), Stosunki Rosji z Unią Europejską. Otnosheniya Rossii s Evrosojuzom, Warszawa 2009, s. 90.
15Ang. Science and Technology.
16 Rosja jest jednym z największych beneficjentów (partnerów UE) w 7. Programie Ramowym. Instytucje rosyjskie uczestniczą łącznie w 298 projektach, http://eu-russia-yearofscience.eu/en/1475.
php [24.09.2014]. Duże znaczenie ma także dwustronna mobilność naukowców z Rosji oraz Unii
Europejskiej w ramach takich programów, jak the Marie Skłodowska-Curie Actions, TEMPUS,
Erasmus Mundus czy grantach the European Research Council (ERC); M. Raś, Szanse i możliwości, s. 90.
17 Innovation and Growth. Rationale for an Innovation Strategy, OECD, http://www.oecd.org/science/inno/39374789.pdf [24.09.2014], s. 5-6.
47
48
wspólnych projektów oraz wymianę naukowców. Aktywność państw
członkowskich UE w tym obszarze kooperacji wynika z chęci zaangażowania Rosji jako równorzędnego partnera, co na pewno stanowi
dla Moskwy zachętę do utrzymania dotychczasowej współpracy. Podkreśleniem znaczenia tej sfery kontaktów jest ustanowienie 2014 roku
Rokiem Nauki18.
Decydenci UE oraz FR, wyznaczając cele oraz strategię polityki
wobec drugiej strony, muszą uwzględniać także czynnik geograficzny. Bliskość obu podmiotów, a w przypadku Rosji również potencjał
gospodarczy i polityczny otaczających ją państw sąsiedzkich, sprawia,
że wykazane powyżej współzależności zostają dodatkowo wzmocnione. Państwa członkowskie Unii stanowią dla Rosji bardziej atrakcyjny
kierunek współpracy. Otoczenie Rosji19, choć podatne na jej polityczne wpływy, nie zagwarantuje Moskwie odpowiedniego poziomu rozwoju. Państwa definiowane przez Kreml jako „bliska zagranica” nie
stanowią dla niej równorzędnego partnera. Dlatego, o ile w krótkiej
perspektywie straty dla Rosji, wynikające z pogorszenia czy w najgorszym wypadku z zawieszenia kontaktów, byłyby stosunkowo niewielkie, o tyle długoterminowe osłabienie wzajemnych relacji nie tylko
przyniesie Moskwie straty stricte ekonomiczne, ale również przyczyni
się do marginalizacji FR w pozostałych obszarach, także w wymiarze
międzynarodowym20.
2.
Obszar poradziecki jako źródło konfliktów
w relacjach unijno-rosyjskich
Opisana powyżej współzależność UE i Rosji oraz rozbudowana kooperacja ekonomiczna nie wykluczają konkurencji, a nawet ograniczonej przestrzennie i przedmiotowo konfrontacji, między oboma
podmiotami. Choć w unijno-rosyjskich kontaktach pola współpracy
są dobrze widoczne, równie łatwo wskazać można obszary rozbież-
18 Decyzję podjęto na szczycie w Brukseli w grudniu 2012 roku. Portal internetowy dedykowany
wydarzeniu: http://eu-russia-yearofscience.eu/ [24.09.2014].
19 Z wyjątkiem Ukrainy.
20 A. Stępień-Kuczyńska, Rosja: ku Europie. Z problematyki stosunków rosyjsko-unijnych, Toruń
2007, s. 29.
nych lub przeciwstawnych interesów stron. Poza ogólną odmiennością systemów społeczno-politycznych i sporą różnorodnością ich
systemów ekonomicznych (w tym regulacji dotyczących sektora energetycznego), różnymi wizjami integracji Starego Kontynentu oraz odmiennymi podejściami do współpracy z USA, bez wątpienia źródłem
napięć i konfliktów między Unią i Rosją pozostaje obszar tzw. wspólnego sąsiedztwa, czyli wschodnioeuropejskie i zakaukaskie republiki
byłego ZSRR.
Żadne mocarstwo nie jest w stanie obejść się bez sojuszników. Ich
pozyskanie i gotowość dostarczania pożądanych zasobów stanowią
jeden z celów polityki mocarstwa. Dla Kremla posiadanie sojuszników wpisanych w rosyjską strefę wpływów jest istotne ze względu na
program modernizacji państwa. Służyć ma także podniesieniu efektywności rosyjskiej gospodarki (szczególnie w kontekście złóż surowców energetycznych) i dyplomacji21. Ma też znaczenie symboliczne
(odwołania do historii i tradycji) oraz wewnątrzpolityczne, nie tylko
w kontekście powodzenia ekonomicznego. Restytucja mocarstwowości, a nawet – imperium, stanowi czynnik konsolidujący społeczeństwo (przynajmniej większość elit). Rosja, która w opinii wielu swoich
obywateli „mocarstwem być musi”, „powinna” posiadać własną strefę
wpływów, „swój region”, w stosunkach międzynarodowych.
Terytorium byłego imperium, które po rozpadzie ZSRR znalazło
się poza granicami Federacji Rosyjskiej i na którym powstały nowe
samodzielne republiki, Rosjanie nazwali „bliską zagranicą”. Określenie to zaakcentowało nie tyle położenie geograficzne tychże państw
względem Rosji, ile ich szczególne powiązania historyczne, gospodarcze, kooperacyjne, a także międzyludzkie, kulturowe i emocjonalne
z Rosją, której cywilizacja i kultura ukształtowały w znacznej mierze
społeczeństwa krajów „bliskiej zagranicy”.
Nic więc dziwnego, że Rosja od początku swojego istnienia dążyła
do reintegracji tego obszaru22. Szczególną bliskość Moskwa wyrażała
w odniesieniu do europejskiej części Wspólnoty Niepodległych Państw
21 М. А. Троицкий, Глобальный регионализм и внешняя политика России, „Свободная мысль”
2009, № 11, s. 36.
22 S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 232 i nast.
49
50
(WNP), w większości słowiańskiej, należącej do kręgu prawosławia,
ze znaczącą rolą języka rosyjskiego.
W powiązaniu z powyższym, budowa (odbudowa) własnej strefy
wpływów w przestrzeni WNP skutkuje rywalizacją z UE w regionie.
Już dziś UE i niektóre jej państwa członkowskie wyrosły na głównego
konkurenta Rosji na obszarze europejskiej części WNP. Rosną także wpływy UE w pozostałych republikach poradzieckich. Dość łatwo
można przewidzieć, iż normy prawne i kultura polityczna Unii będą
w coraz większym stopniu oddziaływać na republiki byłego ZSRR.
Przede wszystkim rywalizacja dotyczy jednak sfery gospodarczej. Walka o poradzieckie rynki to dla Rosji nie lada wyzwanie, które niesie
obawę przed porażką w zderzeniu z odmienną, zachodnią wizją państwa i gospodarki. Wymaga więc zwiększenia efektywności (i kosztów)
jej polityki wobec krajów WNP.
Poważny wpływ na kierunki polityki UE i jej skuteczność na obszarze poradzieckim wywiera za to konsolidacja (lub jej brak) unijnej polityki zagranicznej. Inny problem stanowią „układ sił” w ramach „28”
i wpływ na tę politykę państw położonych na wschodnich rubieżach
Unii. Decydujące znaczenie w tej mierze zachowują unijne mocarstwa
zainteresowane głównie relacjami z Rosją, a w ich ramach – przede
wszystkim realizacją interesów gospodarczych. Czynnik ten sprzyja
ograniczaniu napięć na linii Moskwa–Bruksela.
Procesem determinującym zdobywanie przewagi przez Zachód
(UE) lub FR na obszarze poradzieckim okazuje się jednak transformacja polityczna, społeczna i ekonomiczna pozostałych państw WNP
oraz Gruzji. Ich adaptacja do standardów europejskich w krótkim
i średnim okresie postępuje powoli lub wcale. Decyduje o tym nie
tyle (a przynajmniej nie tylko) przeciwdziałanie Kremla, co silne tendencje wewnętrzne, warunkujące podtrzymywanie dotychczasowej
praktyki politycznej i gospodarczej (paternalizm, klientelizm, korupcja, zbliżające je systemowo do Rosji). W przypadku poradzieckiej
Azji Środkowej – i częściowo Zakaukazia – znaczącą rolę odgrywają
także różnice cywilizacyjno-kulturowe oraz zaangażowanie podmiotów trzecich (Chin, Iranu, Turcji). W kontekście republik wschodnioeuropejskich i zakaukaskich FR sprzyja funkcjonowaniu reżimów
izolowanych przez Zachód (ergo: „skazanych” na Moskwę) lub podtrzymywaniu „kontrolowanej” niestabilności tych państw w sposób,
jaki można było obserwować dotychczas, np. poprzez petryfikowaRoczni k I nstytutu Eu ro p y Ś ro d ko wo -W s ch o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 5
nie „zamrożonych konfliktów”, wspieranie sił odśrodkowych i/lub
opozycji politycznej czy „mobilizację” mniejszości rosyjskiej. W miarę możliwości Rosja zwiększa także infiltrację ekonomiczną swoich
poradzieckich partnerów. Elementem jej strategii stało się tworzenie
sieci powiązań polityczno-biznesowych, często niejasnych, lecz z powodzeniem sprawdzających się w omawianym regionie i sprzyjających
uzależnieniu od Rosji.
Mimo deklarowanej chęci współpracy z Zachodem i włączania
się w europejskie procesy integracyjne, Rosja dąży do zniwelowania
przewagi Zachodu także na Starym Kontynencie, za stan pożądany
uznając „Wielką Europę” konstytuowaną przez dwa podmioty: „zachodni” (skupiony wokół UE i NATO) i „wschodni” (skonstruowany
na bazie struktur integracyjnych zdominowanych przez Rosję). Kreml
otwarcie deklarował chęć budowy partnerskiej współpracy z Zachodem opartej na uznaniu własnych stref wpływów. W praktyce oznaczać to miało pozostawienie Moskwie przez wspólnotę zachodnią
wolnej ręki w kształtowaniu procesów integracyjnych na wschód od
Bugu i Dniestru.
3.
Reakcja UE na aneksję Krymu
przez Federację Rosyjską
Unia Europejska nie uznała za legalne ani działań krymskich separatystów (irredentystów), zmierzających do oderwania Półwyspu
Krymskiego (cieszącego się autonomią w ramach unitarnego państwa
ukraińskiego), ani też militarnej akcji FR stanowiącej wsparcie dla tych
działań, a następnie skutkującej aneksją Republiki Krymu przez Rosję.
16 marca 2014 roku – z inspiracji FR – przeprowadzono na Krymie
nieuznane przez władze w Kijowie referendum, w którym większość
głosujących opowiedziała się za secesją i przyłączeniem Krymu do
Rosji. 17 marca 2014 roku nieuznawane przez Ukrainę władze Krymu
(Parlament Autonomicznej Republiki Krymu został rozwiązany przez
Radę Najwyższą Ukrainy 15 marca 2014 roku), w nawiązaniu do ogłoszonej 11 marca 2014 roku deklaracji niepodległości, proklamowały
powstanie państwa o nazwie Republika Krymu. Równocześnie zwróciły się do władz FR o jego inkorporację. 18 marca 2014 roku podpisano porozumienie pomiędzy Federacją Rosyjską i Krymem (Umowa
51
52
o akcesji Republiki Krymu do Federacji Rosyjskiej), które stanowiło
o wejściu Krymu i miasta Sewastopol w skład FR jako jej dwóch nowych regionów. Wspomniana aktywność prawna miała miejsce pod
osłoną „nieoficjalnej” interwencji sił rosyjskich (słynnych już „zielonych ludzików”) i całkiem otwartych działań stacjonujących w bazach
na Półwyspie Krymskim sił rosyjskiej Floty Czarnomorskiej.
Podobnie jak Polska23, UE i jej państwa członkowskie oficjalnie
uznały powyższe przyłączenie za aneksję, czyli nielegalne zajęcie terytorium innego państwa przy użyciu siły i/lub groźby użycia siły
zbrojnej. Przesądziło o tym pogwałcenie przez FR szeregu norm prawa międzynarodowego. Dokonując aneksji Krymu, Rosja naruszyła
zakaz ingerencji w sprawy wewnętrzne innego państwa, zakaz groźby
i użycia siły zbrojnej oraz zakaz naruszania integralności terytorialnej państw. Zasady te są zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych
z 1945 roku i równocześnie stanowią część zwyczajowego prawa międzynarodowego. Dokonując aneksji, przy pogwałceniu zakazu użycia
siły zbrojnej, Rosja dopuściła się agresji, naruszyła bowiem normę
prawa międzynarodowego o charakterze bezwzględnie wiążącym.
Liderzy państw członkowskich UE już 6 marca 2014 roku uznali
planowane referendum „niepodległościowe” na Krymie za nielegalne i zapowiedzieli nieuznanie jego rezultatów. 20 marca tego roku
Rada Europejska potwierdziła to stanowisko, określając jednocześnie
jako nielegalne przyłączenie Krymu do FR i deklarując nieuznawanie
tego stanu rzeczy w przyszłości. Rada zaleciła Komisji Europejskiej
ocenę prawnych konsekwencji aneksji oraz przedstawienie propozycji „gospodarczych, handlowych i finansowych restrykcji” w związku z kryzysem krymskim. Takie samo podejście zaprezentowano
12 maja 2014 roku podczas spotkania Rady UE ds. Zagranicznych
oraz na spotkaniu głów państw i szefów rządów w dniu 27 maja. Państwa członkowskie UE wsparły także (niewiążącą prawnie) rezolucję
nr 68/262 Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych potwierdzającą integralność terytorialną Ukrainy. 25 i 30 czerwca 2014 roku
Rada UE podjęła decyzję o ograniczeniu możliwości importu dóbr
23 Opinia Doradczego Komitetu Prawnego przy Ministrze Spraw Zagranicznych RP w sprawie
przyłączenia Półwyspu Krymskiego do Federacji Rosyjskiej w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa, 22 czerwca 2014, http://www.msz.gov.pl/resource/cec1ec7d-5745-47e9-bbb4-27d27038bf1e:JCR [26.10.2014].
z Krymu i Sewastopola oraz prowadzenia tamże działalności inwestycyjnej. Sankcje dotknęły też osoby zaangażowane w niszczenie integralności terytorialnej państwa ukraińskiego24.
W praktyce reakcja UE i jej państw członkowskich ograniczyła się
do potępienia aneksji, wyrażenia (w sposób zróżnicowany w zależności od państwa członkowskiego) oburzenia z powodu tego aktu oraz
wprowadzenia bardzo ograniczonych sankcji, godzących głównie
we władze Krymu. Unia skupiła się w większym stopniu na dążeniu
do ustabilizowania sytuacji na Ukrainie oraz przeprowadzenia tam
reform demokratycznych i rynkowych niż na „wojnie o Krym”. Widoczna była nawet milcząca akceptacja ze strony licznych polityków
z państw UE w sprawie aneksji. Dopiero dalsze działania FR w odniesieniu do Wschodniej i Południowej Ukrainy, zwłaszcza otwarte (choć
w wymiarze militarnym znów nieoficjalne) wsparcie separatystów (irredentystów) z Donbasu, spowodowały konieczność usztywnienia stanowiska unijnego oraz poszczególnych państw członkowskich (także
pod wpływem USA).
Unia Europejska, przy sprzeciwie szeregu własnych środowisk
gospodarczych, jak również części polityków i ekspertów25, nałożyła
kolejne sankcje na Rosję, rozszerzając podmiotowy i przedmiotowy
katalog ich adresatów. Sankcje te (nie licząc wcześniejszego zawieszenia rozmów z Rosją na temat zniesienia reżimu wizowego i negocjacji
dotyczących nowego „porozumienia strategicznego” między stronami) dotknęły szereg osób fizycznych i prawnych oraz pewne obszary
unijno-rosyjskiej współpracy gospodarczej26. Sankcje nałożone na FR
miały na celu przede wszystkim (poza „ukaraniem” konkretnych osób
24 Information Note to EU business operating and/or investing in Crimea/Sevastopol, JOINT STAFF
WORKING DOCUMENT, European Commission and High Representative of the European Union
for Foreign Affairs and Security Policy, Brussels, 11.8.2014, SWD (2014) 300 final/2 (This document corrects document SWD (2014) 300 final of 17.07.2014), http://eeas.europa.eu/ukraine/pdf/
swd_2014_300_f2_joint_staff_working_paper_en_v8_p1_776932.pdf [26.10.2014].
25 Patrz np. German Businesses Urge Halt on Sanctions Against Russia, http://online.wsj.com/news/
articles/SB10001424052702303948104579535983960826054 [26.10.2014].
26 Lista sankcji wprowadzonych przez UE i poszczególne państwa członkowskie patrz np.: Sankcii
w swjazi z ukraińskimi sobytijami 2014 goda, https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%
D0%BD%D0%BA%D1%86%D0%B8%D0%B8_%D0%B2_%D1%81%D0%B2%D1%8F%D0%B7
%D0%B8_%D1%81_%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%B
A%D0%B8%D0%BC%D0%B8_%D1%81%D0%BE%D0%B1%D1%8B%D1%82%D0%B8%D1%8F
%D0%BC%D0%B8_2014_%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0 [26.10.2014].
53
54
fizycznych i prawnych zaangażowanych w działania przeciw Ukrainie)
doprowadzenie do pogorszenia warunków działalności gospodarczej
na rynku rosyjskim, szczególnie poprzez wymuszenie odpływu kapitału z Rosji. W dość krótkim czasie spowodowały one spadek wartości
rosyjskiej waluty – do połowy października wartość rubla obniżyła się
o ok. 25% w stosunku do ceny tej waluty z początku 2014 roku. Pewne
znaczenie miało w tym przypadku także psychologiczne oddziaływanie nałożonych ograniczeń tak na inwestorów zagranicznych, jak i na
przedstawicieli biznesu rosyjskiego.
W odpowiedzi na powyższe działania Kreml wprowadził sankcje wymierzone w Zachód, w tym w Unię Europejską. Dotknęły one
w największym stopniu producentów i eksporterów towarów rolno-spożywczych z państw unijnych.
Wnioski
Najważniejszym partnerem Unii Europejskiej w polityce wschodniej
pozostanie Federacja Rosyjska. Decydować o tym będą tak czynniki polityczne, jak i gospodarcze. Warto jednak nadmienić, że – choć
zakres unijno-rosyjskiej współpracy obejmuje szeroką gamę zagadnień – intensywność i skuteczność tej kooperacji zostanie określona
otwartością Rosji na Europę, jej determinacją dokonania wewnętrznych przewartościowań w kierunku dostosowania sią do zachodnich
standardów społeczno-gospodarczych. Wynikać będzie to z doktryny
państwa rosyjskiego i postawy jego polityków.
Niezwykle istotne i symptomatyczne jest to, iż żadna ze stron
nie posiada wizji roli i miejsca Rosji w procesach integracji europejskiej. Ani Moskwa, ani Bruksela nie potrafią też – co zaakcentowano
wcześniej – konkretnie zdefiniować „wspólnych wartości”, ani nawet
interesów. Z tego powodu, nawet w dobie najbardziej przyjaznych
stosunków, nie zarysowano długofalowych założeń partnerstwa FR–
UE. Za powód takiego stanu rzeczy uznać można przede wszystkim:
• odmienność natury Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej27;
27 Unia Europejska jest zbiorem blisko trzydziestu podmiotów, którym trudno jest np. uzgodnić,
czy Rosję należy traktować bardziej jak partnera, czy bardziej jak zagrożenie. Rosyjska polityka
• społeczno-ekonomiczną rzeczywistość Rosji (luka rozwojowa
w stosunku do UE);
• różnice w interpretacji i implementacji „wspólnych wartości”,
narastające wraz z rewitalizacją rosyjskiego potencjału (umacnianiem „suwerenności” Rosji)28;
• istniejące sprzeczności strategiczne (geopolityczne), łącznie
z relacjami w trójkącie Rosja – UE – USA, zdominowaniem Starego Kontynentu przez Zachód, zaangażowaniem UE i NATO
na obszarze poradzieckim itp.29.
Kreml daje wyraźnie do zrozumienia, iż dąży do integracji z gospodarką światową, lecz – jednocześnie – pragnie zachować możliwie
najpełniejszą polityczną niezależność. Tym bardziej że politycy rosyjscy zdali sobie sprawę, iż z wielu powodów dla Rosji nie ma miejsca
w takich zachodnich instytucjach, jak np. UE czy NATO. Zniknęły
nadzieje na szybką integrację Federacji Rosyjskiej ze światem zachodnim. Nadzieje obecne po upadku ZSRR, a nawet w okresie tzw.
prozachodniego zwrotu w polityce zagranicznej Rosji po 11 września
2001 roku30. Rosyjscy stratedzy jasno określili zasadniczy cel polityki
zagranicznej ich państwa: uzyskanie statusu samodzielnego mocarstwa – jednego z kluczowych „ośrodków siły” w wielobiegunowym
ładzie międzynarodowym. Należy przez to rozumieć dążenie do pełnoprawnego udziału w „globalnym zarządzaniu”. Nie tylko w kwestiach
politycznych i bezpieczeństwa, ale i gospodarczych. Chodzi o to, by
z państwa „peryferyjnego” (czy „półperyferyjnego”) kapitalizmu zrobić
pełnoprawnego członka elitarnego klubu państw wiodących w międzynarodowych stosunkach politycznych i w gospodarce światowej31.
Z Zachodem albo i wbrew Zachodowi.
Praktyczna realizacja rosyjsko-unijnej współpracy pozostała zdecydowanie w tyle za deklaracjami stron. Do pewnego momentu tak
zagraniczna jest scentralizowana, ma możliwość „rozgrywania” interesów wewnątrz Unii.
28 Warto zwrócić uwagę, iż kremlowskie elity uważają przełamanie (odejście od) zachodniego modelu rozwoju demokracji za warunek odbudowy potęgi Rosji.
29 T. Gomart, EU – Russia Relations. Toward a Way Out of Depression, Washington–Paris, July
2008, s. 9-10.
30 С. Морозов, Дипломатия В. В. Путина: внешняя политика России 1999-2004 гг., СанктПетербург 2004, s. 119-123.
31 A. C. Kuchins, A. Beavin, A. Bryndza, Russia’s 2020 Strategic Economic Goals and the Role of International Integration, Washington–Paris, July 2008, s. 1 i nast.
55
56
Moskwa, jak i Bruksela przechodziły nad tym do porządku dziennego.
W oficjalnych deklaracjach podczas szczytów „wyrażano zadowolenie”
z dotychczasowego rozwoju wzajemnej współpracy oraz zapowiadano dalsze jej „pogłębianie”. Znaczenie ujawniających się problemów
i napięć często bagatelizowano (przynajmniej na użytek opinii publicznej), określając je mianem „technicznych trudności” i mgliście zarysowując perspektywy ich rozwiązania. W miarę upływu czasu stało
się jednak jasne, że rzeczywistość nie pozwala się zaklinać. W połowie
minionej dekady dało się zauważyć nie tylko oznaki stagnacji w stosunkach między „strategicznymi partnerami”, ale i symptomy kryzysu systemowego.
Unia Europejska zawiodła się, jeśli chodzi o możliwość transformacji Rosji wedle wzorca zachodniego, silnie i trwale kotwiczącego
Federację Rosyjską w kręgu państw demokratycznych o gospodarce
wolnorynkowej. Moskwa skarżyła się zaś na niezrozumienie Brukseli
dla „specyfiki” Rosji i na brak akceptacji dla oryginalnych rosyjskich
rozwiązań w polityce czy gospodarce. Sytuacja taka implikuje nadawanie przez Moskwę priorytetowej roli stosunkom bilateralnym z poszczególnymi państwami członkowskimi UE, a nie Unią jako całością.
Mimo tego strony skazane są na współpracę. Ich wzrastające znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza pozycja w gospodarce światowej,
powoduje niemożność lekceważenia drugiego partnera. Problemem
jest za to wybór modelu współdziałania. W tym zakresie ważne jest,
by od kooperacji instytucjonalnej płynnie przechodzić do współpracy na poziomie operacyjnym.
Kreml stara się więc połączyć „otwartość na Europę” z twardym
akcentowaniem własnych interesów (vide: rywalizacja na obszarze
WNP). Rosja kładzie przy tym nacisk na relacje bilateralne z państwami europejskimi, zwłaszcza unijnymi mocarstwami, oraz budowanie
„prorosyjskiego stronnictwa” w Unii Europejskiej.
Paradoksalnie, Rosję zbliżają do UE promowane przez Kreml transimperialne instrumenty polityki zagranicznej i ekonomicznej. Próbując odpowiedzieć na wyzwania globalizacji, Federacja Rosyjska
podąża w kierunku UE, budując sieci powiązań głównie w sektorze energetycznym. Prowadzi to do tworzenia prorosyjskich lobbies
w Unii, opartych przede wszystkim na wizji wzajemnie korzystnych
relacji biznesowych. Ważny pozostaje fakt, iż Rosja stanowi największy zintegrowany rynek w bezpośrednim otoczeniu Unii Europejskiej.
Rynek, który w perspektywie długookresowej wymagać będzie dużych
inwestycji rozwojowych. Państwo to jest także wielkim importerem
dóbr konsumpcyjnych z Unii. Ograniczenie unijnego eksportu do FR
uderza w rosyjski rynek, ale i stwarza warunki do zastępowania w Rosji importu z UE importem z innych (niezachodnich) gospodarek.
Bibliografia
Bieleń S., Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006
Durka B., Budowa gospodarki rynkowej w Rosji – rezultaty i perspektywy,
[w:] S. Bieleń, A. Skrzypek (red.), Rosja, refleksje o transformacji, Warszawa 2010
Gomart T., EU – Russia Relations. Toward a Way Out of Depression, Washington–Paris, July 2008
Kanevskiy P., Economic Relations Between Russia and the EU: in Search of
a Common Vision, http://www.eurodialogue.eu/Economic-Relations-between-Russia-and-the-EU-In-Search-of-a-Common-Vision
Kuchins A. C., Beavin A., Bryndza A., Russia’s 2020 Strategic Economic Goals
and the Role of International Integration, Washington–Paris, July 2008
Raś M., Szanse i możliwości realizacji czterech „wspólnych przestrzeni” w perspektywie XXI wieku, [w:] S. Bieleń, K. Chudoliej (red.), Stosunki Rosji
z Unią Europejską. Otnosheniya Rossii s Evrosojuzom, Warszawa 2009
Stępień-Kuczyńska A., Rosja: ku Europie. Z problematyki stosunków rosyjsko-unijnych, Toruń 2007
Szkop E., Gospodarka w relacjach Unia Europejska – Federacja Rosyjska,
Warszawa 2012
Zięba R., Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych, Warszawa 2003
Морозов С., Дипломатия В. В. Путина, Санкт-Петербург 2004
Троицкий М. А., Глобальный регионализм и внешняя политика России,
„Свободная мысль” 2009, № 11
Dokumenty, akty prawne oraz inne dane przywołane w artykule dostępne
są na stronach internetowych: www.ec.europa.eu, www.eeas.europa.eu,
www.gks.ru, www.oecd.org, www.online.wsj.com, www.msz.gov.pl
57
Jarosław Kuśpit
Wpływ kryzysu na gospodarkę
i handel zagraniczny Rosji1
Impact of Crisis on the Russia’s Economy and Foreign Trade
Abstract: The crisis in the Russian economy was due to the impact of external factors resulting from changes in the international environment. It also
resulted from internal factors determined by the specific characteristics of the
economy. The economic crisis has caused a much stronger decline in GDP
in Russia than in developed economies. It can be hypothesized that Russia’s
economic growth is heavily dependent on the situation in foreign trade. This,
however, depends on the size of demand and the level of prices for energy
resources in foreign markets. The study aims to determine the changes that
occurred in Russia’s foreign trade in the years 2008-2013. It also indicates the
dependencies that existed between the value, dynamics and balance of
trade and the situation of the Russian economy. The analysis carried out in
the paper confirms the large dependence of economic growth on the dynamics of Russian exports. Taking into account the structure of commodity
exports, dominated by energy resources, one can point to the persistence of
the raw nature of the economy. The analysis of foreign trade flows of Russia
leads to the conclusion that during the crisis and the first years after the crisis
there were no significant changes in the geographical structure of Russia’s
trade. But there are changes that have occurred in the structure of commodity trade. In the structure of exports we can observe a continued increase of
a share of mineral fuels. This shows that both exports and economic situation
depend to a large extent on fluctuations in prices of energy commodities. In
contrast, the most serious changes in the commodity structure of imports
resulted primarily from the impact of the current economic situation.
Keywords: Russian economy, economic crisis, foreign trade, exports, imports
1
Niniejszy tekst stanowi zaktualizowaną wersję referatu „Zmiany w handlu zagranicznym Rosji
w okresie kryzysu i wychodzenia z kryzysu gospodarczego”, wygłoszonego na konferencji naukowej zorganizowanej przez Katedrę Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (26 września 2014) i złożonego do druku w wydawnictwie
UE w Krakowie.
60
Jarosław Kuśpit
Wprowadzenie
Światowy kryzys ekonomiczny, który wystąpił w większości gospodarek
wysoko rozwiniętych w pierwszej połowie 2008 roku, zaczął wpływać
na stan koniunktury w Rosji z kilkumiesięcznym opóźnieniem. Kryzys
w gospodarce rosyjskiej wynikał zarówno z czynników zewnętrznych,
związanych ze zmianami w otoczeniu międzynarodowym, jak i z czynników wewnętrznych, które determinowane były przez specyficzne cechy
jej rynku. Wspólnym efektem ich oddziaływania był znacznie silniejszy
spadek wartości PKB w Rosji niż w innych gospodarkach. Wynikało to
przede wszystkim z dużego uzależnienia koniunktury w tym kraju od
wielkości popytu i poziomu cen na surowce energetyczne na rynkach
zagranicznych. Niniejsze opracowanie ma na celu określenie zmian, jakie wystąpiły w handlu zagranicznym Rosji w latach 2008-2013. Przeprowadzona analiza ma także wykazać występowanie silnych zależności
między wartością, dynamiką i saldem wymiany handlowej a stanem koniunktury w gospodarce rosyjskiej. Przyjęty w opracowaniu okres badawczy dotyczy lat 2007-2013, chociaż w przypadku analizy niektórych
wielkości przytaczane są także dane z lat wcześniejszych. Natomiast
celowe unikanie nawiązywania do sytuacji w 2014 roku wynika z dużej dynamiki wydarzeń politycznych i ich silnego wpływu na bieżącą
sytuację w handlu zagranicznym Rosji. W tekście zastosowano proste
metody opisowe analizy danych statystycznych. Wykorzystywane dane
pochodzą głównie z internetowych baz danych Konferencji Narodów
Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD), Centralnego
Banku Rosji i Państwowego Komitetu Statystyki Federacji Rosyjskiej.
1.
Kryzys w gospodarce rosyjskiej
Gospodarkę rosyjską przez blisko dekadę – do 2008 roku –
charakteryzowały korzystne wskaźniki sytuacji makroekonomicznej.
Znaczne tempo wzrostu gospodarczego w ujęciu nominalnym i realnym, wysokie dodatnie saldo wymiany handlowej, stosunkowo niskie
bezrobocie i stabilny poziom inflacji to tylko niektóre miary potwierdzające dobrą koniunkturę. Główne czynniki wpływające na tak korzystne wyniki gospodarki miały charakter ekstensywny i związane
były przede wszystkim ze wzrostem eksportu surowców energetycznych i korzystnymi dla Rosji zmianami cen tych surowców na rynkach
zagranicznych. Pozwalało to na uzyskiwanie dużej nadwyżki bilansu handlowego, wzrost rezerw walutowych i dochodów budżetu, co
z kolei było źródłem finansowania inwestycji ze strony państwa oraz
zwiększenia wynagrodzeń i świadczeń socjalnych. Efektem był wzrost
popytu wewnętrznego w Rosji. Pozytywny wpływ na koniunkturę wywarły także reformy rynkowe wprowadzone w tym okresie. Ponadto
rosła wiarygodność gospodarki rosyjskiej, co ułatwiało zaciąganie kredytów zagranicznych przez firmy rosyjskie i wzrost napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Potwierdzają to dane dotyczące
oceny ratingowej Rosji opisane przez agencje Moody’s i Fitch. Ocena tej
pierwszej została podwyższona z B3 w 2000 roku do Baa1 w 2008 roku.
Agencja Fitch podwyższyła w tym samym okresie ocenę z B- do BBB.
W uproszczeniu oznaczało to podniesienie zdolności do obsługi zobowiązań gospodarki rosyjskiej z wątpliwej do zadowalającej2.
Tabela 1. Wybrane wskaźniki ekonomiczne w Rosji w latach 2007-2013
Rok
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Zmiana PKB (%)
8,54
5,25
-7,82
4,50
4,29
3,44
1,31
Inflacja (%)
11,9
13,3
8,8
8,8
6,1
6,6
6,5
Bezrobocie (%)
6,1
6,4
8,4
7,5
6,5
5,5
5,5
Deficyt/nadwyżka
budżetowa (% PKB)
5,4
4,1
-5,9
-4,0
0,8
-0,06
-0,5
7,26
6,3
9,8
9,2
11,7
12,7
13,4
Dług publiczny (% PKB)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: United Nations Conference on Trade And Development, http://
www.unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx [25.08.2014]; The Central Bank of the Russian
Federation, http://www.cbr.ru/statistics [26.08.2014]; Federal State Statistics Service, External Economic
Activities, http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/en/figures/activities/ [26.08.2014].
Zjawiska kryzysowe w drugiej połowie 2008 roku przeniosły się
z gospodarki światowej do gospodarki rosyjskiej. Odbyło się to przede
wszystkim przez spadek cen surowców energetycznych (głównie ropy
naftowej) oraz odpływ kapitału zagranicznego z rosyjskiego rynku finansowego. Dodatkowym czynnikiem niekorzystnie wpływającym na
2
K. Falkowski, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarek Białorusi, Rosji i Ukrainy, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2013, s. 154.
61
62
Jarosław Kuśpit
koniunkturę był wzrost ryzyka politycznego w odniesieniu do inwestycji zagranicznych w Rosji w wyniku konfliktu z Gruzją. Na giełdzie doszło do dużego obniżenia kursów akcji spółek, w pierwszej kolejności
z sektora energetycznego. Znaczne spadki indeksów giełdowych, które
wystąpiły we wrześniu i październiku 2008 roku, doprowadziły nawet
do okresowego zawieszenia ich notowań na giełdzie. W tych warunkach w październiku 2008 roku rząd Rosji podjął decyzję o alokacji ok.
7 mld USD na wykup akcji i obligacji rosyjskich spółek giełdowych3.
Pogorszenie sytuacji na rynku kapitałowym i walutowym oraz sytuacja
na międzynarodowym rynku finansowym wpłynęły na zmianę polityki
kredytowej banków. Rosła cena kapitału na rynku międzybankowym,
a odpływ kapitału zagranicznego i deprecjacja rubla zmniejszały możliwości pozyskania środków finansowych z zagranicy. Dodatkowo wystąpiło zjawisko wycofywania lokat bankowych przez ludność i podmioty
gospodarcze. Tylko we wrześniu i październiku zlikwidowano lokaty o wartości 20 mld USD4. Wzrost ryzyka i ograniczona dostępność
kapitału wywołały zaostrzenie kryteriów oceny zdolności kredytowej
i w efekcie zmniejszenie wartości udzielanych kredytów. Konsekwencją
był spadek aktywności inwestycyjnej przedsiębiorstw i ludności. Nastąpiło więc przeniesienie zjawisk kryzysowych na sferę realną. Negatywne
oddziaływanie czynników zewnętrznych i pogarszająca się koniunktura w gospodarce rosyjskiej spowodowały silną deprecjację rubla wobec głównych walut. Do lutego 2009 roku rubel stracił na wartości ok.
40% wobec dolara amerykańskiego. Wywołało to wzrost cen towarów
importowanych na rynku rosyjskim oraz zwiększenie kosztów obsługi
kredytów zaciągniętych w walutach obcych. Aby przeciwdziałać dalszej deprecjacji, Centralny Bank Rosji dokonywał interwencji, których
wartość szacowana była na ok. 200 mld USD5. Ponadto CBR zastosował
działania mające na celu zwiększenie płynności w sektorze bankowym.
Zmiany realnego PKB Federacji Rosyjskiej były znacznie silniejsze
niż na rynku światowym ogółem. W kryzysowym 2009 roku gospodarka rosyjska odnotowała spadek PKB o ponad 7,8%, podczas gdy
w większości gospodarek doszło jedynie do spowolnienia wzrostu,
3 K. Mitręga-Niestrój, B. Puszer, Globalny kryzys finansowy a kraje BRIC, CeDeWu, Warszawa 2013, s. 35.
4 Ibidem, s. 37.
5 Ibidem, s. 41.
a kraje rozwijające się utrzymywały tempo wzrostu powyżej 2%6. Należy nadmienić, że w latach 2007-2008 PKB Rosji zwiększał się w tempie wyższym o ok. 4 p.p. od tempa wzrostu gospodarki światowej.
Rząd Rosji podjął działania, które miały przeciwdziałać kryzysowi. Program antykryzysowy koncentrował się na takich celach jak7:
• stymulowanie popytu wewnętrznego;
• poszerzanie dostępu do źródeł finansowania dla wybranych
branż i firm;
• zmniejszenie obciążeń dla biznesu;
• wsparcie sektora MSP;
• eliminowanie negatywnych skutków dla społeczeństwa.
Łączna wartość programu szacowana była na ok. 70-83 mld USD.
Środki pochodziły głównie z Funduszu Stabilizacyjnego, utworzonego
w 2004 roku z wpływów z wydobycia i eksportu surowców mineralnych. Wartość środków Funduszu przed kryzysem obliczana była na
225 mld USD. Natomiast na koniec 2010 roku wartość środków spadła
o połowę do 113,8 mld USD8. Rząd rosyjski, udzielając wsparcia sektorowi bankowemu, domagał się wzrostu skali kredytów przyznawanych przedsiębiorstwom. Efekty tych działań były jednak ograniczone.
Kryzys sprzyjał natomiast konsolidacji w sektorze bankowym i doprowadził do wzrostu udziału w sektorze banków będących pod kontrolą
państwa. Pomimo kryzysu gospodarkę Rosji cechowały stosunkowo
wysoka inflacja i relatywnie niski poziom bezrobocia. Działania antykryzysowe spowodowały, że po kilku latach proficytu budżetowego
w latach 2009-2010 doszło do znacznego deficytu budżetowego. Szybko zaczął rosnąć także dług publiczny, choć pozostawał on w dalszym
ciągu na relatywnie niskim poziomie w stosunku do PKB.
Działania antykryzysowe oraz poprawa sytuacji gospodarczej na
głównych rynkach eksportowych, wsparta wzrostem cen surowców
energetycznych, spowodowały, że gospodarka rosyjska już w 2010 roku
odnotowała wzrost realnego PKB. Następne lata również przyniosły
wzrost gospodarczy, choć na poziomie niższym niż przed kryzysem.
6 United Nations Conference on Trade And Development, http://www.unctadstat.unctad.org/
wds/TableViewer/tableView.aspx [25.08.2014].
7 K. Mitręga-Niestrój, B. Puszer, Globalny, s. 43.
8 Ibidem, s. 48.
63
64
Jarosław Kuśpit
2.
Zmiany w wymianie handlowej
z zagranicą
2.1 Wartość i dynamika obrotów
Analizowany okres charakteryzował się tendencją wzrostową obrotów handlu zagranicznego Rosji. Wyjątkiem był rok 2009, w którym
w wyniku kryzysu obroty drastycznie spadły do wartości 495 191 mln
USD, czyli o ponad 35% w stosunku do roku poprzedniego. Jednak już
w 2010 roku nastąpił wzrost obrotów handlowych o 31% i tendencja
ta utrzymywała się do 2013 roku, kiedy zanotowano rekordową wartość obrotów w handlu towarami, wynoszącą 866 274 mln USD. Bardziej szczegółowej analizie należy poddać zmiany w zakresie tempa
oraz wartości eksportu i importu. Dane dotyczące wartości obrotów
handlowych zawiera tabela 2.
Tabela 2. Obroty handlu zagranicznego Rosji w latach 2007-2013 (w mln USD)
Rok
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Eksport
354 403
471 606
303 388
400 630
522 011
529 255
523 294
Import
223 486
291 861
191 803
248 634
323 831
335 446
342 980
Saldo
130 917
179 745
111 585
151 996
198 180
193 809
180 314
Źródło: United Nations Conference on Trade And Development, http://www.unctadstat.unctad.org/wds/
TableViewer/tableView.aspx [25.08.2014].
Jeszcze w 2008 roku eksport Rosji wzrastał w tempie ponad 33%
w stosunku do roku poprzedniego. Była to dynamika dwukrotnie
wyższa od notowanej w eksporcie światowym. Wpływ na tak korzystne zmiany miały przede wszystkim tendencje wzrostu cen ropy
i gazu na rynkach światowych, a także zwiększenie ilości sprzedawanych surowców. Średnia cena eksportowanej z Rosji ropy, która
jeszcze w 2000 roku wynosiła 175 USD za tonę, w 2008 roku wzrosła do 663 USD. W tym samym okresie cena gazu ziemnego wzrosła
z 85,9 USD do 354 USD za 1000 metrów sześciennych. Pogorszenie
koniunktury w gospodarce światowej, a w szczególności w krajach
Unii Europejskiej, które były głównym odbiorcą rosyjskich surowców, spowodował spadek popytu na ropę i gaz. W efekcie w 2009 roku
cena rosyjskiej ropy obniżyła się o 38,6% – do 407 USD za tonę, a cena
gazu do 249 USD za 1000 metrów sześciennych9. Wartość rosyjskiego
eksportu zmniejszyła się w konsekwencji o 35,7%, podczas gdy spadek
eksportu światowego wyniósł 22,2%10. Wzrost cen surowców w kolejnych latach pozwolił na ponowny wzrost wartości eksportu. W latach
2010-2011 eksport Rosji zwiększył się o ponad 30% rocznie i był o ok.
10 p.p. wyższy od eksportu na świecie. Warto zauważyć, że tempo
wzrostu eksportu było w dalszym ciągu silnie skorelowane ze zmianami cen na główne towary eksportowe, w tym szczególnie na ropę
naftową, która zdrożała w tych latach odpowiednio o 34,1% i 36,3%11.
Tabela 3. Średnie ceny w eksporcie ropy naftowej i gazu ziemnego z Rosji
w latach 2007-2013 (w USD)
Rok
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Cena ropy naftowej za tonę
470
663
407
546
744
754
734
Cena gazu za 1000 m
234
354
249
273
343
348
342
3
Źródło: Federal State Statistics Service, External Economic Activities, http://www.gks.ru/bgd/regl/b13_12/
IssWWW.exe/stg/d02/26-21.htm [04.10.2014].
Zależność ta wystąpiła również w ostatnich latach poddanych analizie. W 2012 roku ceny ropy naftowej zwiększyły się o 1,3%, czemu
odpowiadał wzrost wartości eksportu o 1,39%. Natomiast w 2013 roku
wystąpił niewielki spadek poziomu cen eksportowanej przez Rosję
ropy o 2,6%. Równocześnie rosyjski eksport zmniejszył się w tym
roku o 1,13%12. Dynamika cen gazu była słabsza, choć kierunek zmian
w badanym okresie był taki sam, jak w przypadku cen ropy i zmian
wartości eksportu. Pomimo znacznych zmian wartości rosyjskiego
eksportu, w analizowanych latach nie nastąpiły istotne zmiany w zakresie udziału Rosji w eksporcie światowym. Najwyższy poziom miał
9 Federal State Statistics Service, External Economic Activities, http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/en/figures/activities/ [03.09.2014].
11 Federal State Statistics Service, External Economic Activities, http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/en/figures/activities/ [28.08.2014].
12 Federal State Statistics Service, External Economic Activities, http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/en/figures/activities/ [28.08.2014]; United Nations Conference on
Trade And Development, http://www.unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx
[25.08.2014].
65
66
Jarosław Kuśpit
on w 2008 roku, gdy wynosił 2,92%. Spadek wartości wywozu w okresie kryzysu spowodował zmniejszenie udziału do 2,42%. W kolejnych
latach, pomimo wysokiej dynamiki eksportu i jego rekordowej wartości w 2012 roku, jego udział w eksporcie światowym nie osiągnął
poziomu sprzed kryzysu13.
Tendencje zmian wartości i dynamiki importu do Rosji były bardzo
podobne do tych zaprezentowanych dla eksportu. Do momentu kryzysu import rósł w tempie powyżej 30% rocznie. Wskazane wcześniej
skutki kryzysu spowodowały spadek wartości towarów przywożonych
z zagranicy o 34,3% w 2009 roku. Następnie poprawa sytuacji gospodarczej wywołała znaczący wzrost importu o ok. 30% w latach 20102011. Ostatnie dwa lata, podobnie jak miało to miejsce w eksporcie,
przyniosły zaś zdecydowany spadek tempa wzrostu importu do poziomu 2-3%14. Warto przy tym zauważyć, że zmiany wartości importu do
Rosji były znacznie silniejsze niż zmiany importu światowego. Udział
Rosji w imporcie światowym był niższy niż jej udział w eksporcie. Duży
spadek przywozu w 2009 roku spowodował zmniejszenie udziału do
1,51% z notowanego rok wcześniej 1,77%. Wysokie tempo wzrostu importu w kolejnych latach przyczyniło się do stopniowego zwiększenia
udziału w imporcie światowym do poziomu 1,82% w 2013 roku15. Należy także pamiętać, że na zmiany wartości importu obok czynników
koniunkturalnych miały również wpływ działania Rosji w zakresie polityki handlowej. Rząd rosyjski chętnie sięgał po instrumenty tej polityki przy realizacji swoich celów politycznych i gospodarczych. Było
to szczególnie widoczne w działaniach wobec krajów Wspólnoty Niepodległych Państw i niektórych krajów UE (np. Polski).
Dane zaprezentowane w tabeli 2 ukazują, że w badanym okresie Rosja uzyskiwała wysokie dodatnie saldo w wymianie handlowej. Znaczne
nadwyżki w bilansie handlowym Rosji wpływały pozytywnie na obsługę zadłużenia zagranicznego i wzrost międzynarodowej wiarygodności kraju. Były także źródłem rosnących rezerw walutowych. Należy
również pamiętać o silnym wpływie dochodów z eksportu surowców
energetycznych na wzrost gospodarczy i sytuację budżetu federalnego.
14Ibidem.
15Ibidem.
Spadek wartości eksportu, jaki wystąpił w 2009 roku, wpłynął także
na zmniejszenie wielkości nadwyżki w wymianie handlowej. Ponieważ tempo spadku eksportu było nieznacznie większe niż importu,
to w konsekwencji nadwyżka zmniejszyła się o prawie 38%. Pomimo
tego w dalszym ciągu kształtowała się na wysokim poziomie i podobnie jak w całym okresie stanowiła ponad połowę wartości importu do
Rosji. Można więc mówić o utrzymaniu jej pozytywnego wpływu na
gospodarkę rosyjską. Ponadto zmiany w obrotach handlowych w następnych latach przywróciły poprzedni poziom i już w 2011 roku dodatnie saldo bilansu handlowego osiągnęło rekordową wartość blisko
200 mld USD.
2.2 Struktura geograficzna handlu
Kryzys nie wywołał istotnych zmian w strukturze geograficznej handlu zagranicznego Rosji. Wniosek ten odnosi się przede wszystkim
do struktury rosyjskiego eksportu. Tabela 4 prezentuje udział w obrotach dwóch grup krajów określanych jako „bliska” (kraje WNP)
i „daleka” (pozostałe kraje) zagranica. Terminologia ta używana jest
powszechnie w rosyjskich statystykach, a nawet w oficjalnych dokumentach rządowych.
Tabela 4. Udział grup krajów w obrotach handlu zagranicznego Rosji w latach 20072013 (w procentach)
Rok
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Eksport
Kraje WNP
15,0
14,9
15,5
15,0
15,4
14,9
15,0
Kraje
„dalszej
zagranicy”
85,0
85,1
84,5
85,0
84,6
85,1
85,0
Import
Kraje WNP
15,0
13,7
13,0
13,8
14,7
13,8
14,4
Kraje
„dalszej
zagranicy”
85,0
86,3
87,0
86,2
85,3
86,2
85,6
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Federal State Statistics Service, http://www.gks.ru/bgd/regl/b14_11/
IssWWW.exe/Stg/d02/26-02.htm [29.08.2014].
67
68
Jarosław Kuśpit
Udział poszczególnych grup krajów w eksporcie był stabilny, a roczna jego zmiana nie przekraczała 0,6 p.p. Tendencje, które występowały
w stosunku do eksportu ogółem, zaistniały więc w podobnej skali wobec obu grup krajów. Wynikało to głównie ze stabilności struktury towarowej eksportu, w której dominowały surowce energetyczne. Popyt
zagranicy na tego rodzaju produkty ma stosunkowo niską elastyczność.
Dlatego zmiany wartości i tym samym udziału były determinowane
głównie wahaniami poziomu cen. Większe zróżnicowanie struktury
towarowej importu wywołało nieco silniejsze zmiany w jego strukturze geograficznej. Kryzys wpłynął na zmianę udziału towarów sprowadzanych z krajów WNP i – w porównaniu z rokiem 2007 – w roku
2009 zmniejszył się o 2 p.p. Jednak poprawa koniunktury w następnych latach spowodowała powrót do udziału tej grupy państw z okresu
sprzed kryzysu. Sytuacja taka była spowodowana większym udziałem
w imporcie z krajów WNP towarów niskoprzetworzonych. Spowolnienie aktywności gospodarczej rosyjskich przedsiębiorstw zmniejszało popyt na tego rodzaju import. Analiza struktury geograficznej na
poziomie krajów i ugrupowań integracyjnych pozwala jednak na wyróżnienie pewnych bardziej szczegółowych zmian. W okresie kryzysu
nastąpił zauważalny spadek udziału krajów UE w eksporcie o 3,4 p.p.,
przy jednoczesnym wzroście udziału Chin. Tendencja ta utrzymała się
także po 2009 roku, co może świadczyć o silnym wpływie czynników
innych niż koniunkturalne. Rosja dąży do zwiększenia dywersyfikacji
rynków zbytu dla eksportu. Stara się więc intensywnie rozwijać stosunki handlowe z krajami Azji Wschodniej i Południowej. W efekcie
w latach 2008-2011 udział UE w eksporcie zmniejszył się o 5,8 p.p. do
47,8%. Natomiast udział Chin wzrósł o 2,3 p.p. do 6,8%16.
Zmiany w imporcie miały podobny charakter, choć wystąpiły z pewnym opóźnieniem. Kryzysowy rok 2009 spowodował bowiem niewielki
wzrost udziału importu z UE o 1,1 p.p. do 43,2%. Kolejne lata przyniosły jednak wyraźne zmniejszenie udziału do poziomu ok. 40%. Natomiast w całym okresie rósł udział Chin w dostawach na rynek rosyjski
i w 2012 roku osiągnął poziom 16,4%17. Zmiana ta wynikała ze wspo-
16 Federal State Statistics Service, http://www.gks.ru/bgd/regl/b14_11/IssWWW.exe/Stg/d02/26-02.
htm [29.08.2014].
17Ibidem.
mnianego rozwoju stosunków handlowych i ogólnej ekspansji eksportowej Chin, co ma wyraz we wzroście udziału tego kraju w strukturze
importu większości krajów. Kryzys, jak się wydaje, był dla tych zmian
czynnikiem drugorzędnym. W tym miejscu warto wspomnieć, że
udział Polski w rosyjskim handlu zagranicznym pozostawał w analizowanym okresie względnie stabilny i wahał się w eksporcie Rosji
w przedziale 3,8-4,3% i w imporcie 2,3-2,6%. Trudno także wskazać
istnienie zależności zmian tego udziału od zmian koniunkturalnych.
2.3 Struktura towarowa wymiany
Analiza zmian w strukturze towarowej rosyjskiego eksportu wskazuje
na, wspominaną już wcześniej, jej podatność na zmiany cen na ropę
naftową i gaz ziemny. Zdecydowanie dominującą grupę towarową
stanowiły paliwa mineralne, których udział wahał się w przedziale od
61,5% do 70,3%. Jeżeli uwzględnić strukturę geograficzną handlu, to
w wymianie z „dalszą zagranicą” udział ten był jeszcze wyższy i sięgnął
75,3% w 2013 roku18. Wpływ zjawisk kryzysowych na wysokość udziału
następował poprzez zmianę poziomu cen produktów tej grupy. Biorąc pod uwagę rolę eksportu dla gospodarki, zmiany takie świadczą
o rosnącym uzależnieniu sytuacji w rosyjskiej gospodarce od sprzedaży
surowców energetycznych zagranicznym odbiorcom. Bardziej szczegółowa analiza struktury poszczególnych grup towarowych wskazuje
na wyraźny spadek znaczenia w eksporcie metali i kamieni szlachetnych. Według rosyjskich danych, udział tych towarów zmniejszył się
z 21,7% w 2000 roku do zaledwie 10,5% w 2013 roku. Zmiany udziału
pozostałych grup towarowych były stosunkowo niewielkie, bądź ich
udział w strukturze był marginalny. Trudno także wskazać występowanie zależności wobec zmian koniunktury. Warto zaznaczyć, że
w rosyjskim eksporcie zdecydowanie dominowały produkty zaliczane do grupy średnio-niskiej techniki. Ich udział w 2010 roku osiągnął
aż 77,49%. Natomiast marginalne znaczenie miał eksport produktów
wysokiej techniki, gdyż wynosił zaledwie 2,37%19.
18 Federal State Statistics Service, http://www.gks.ru/bgd/regl/b14_11/IssWWW.exe/Stg/d02/26-02.
htm [29.08.2014].
19 K. Falkowski, Międzynarodowa, s. 110.
69
70
Jarosław Kuśpit
Tabela 5 . Struktura towarowa eksportu Rosji w latach 2007-2013 (w procentach)
Rok
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Żywność i zwierzęta
żywe
2,0
1,4
2,5
1,6
1,8
2,5
2,7
Napoje i tytoń
0,2
0,2
0,3
0,2
0,1
0,2
0,3
4,1
3,6
3,1
3,1
3,3
3,2
3,7
61,5
65,7
63,0
65,6
67,0
70,3
67,1
0,1
0,2
0,3
0,1
0,2
0,4
0,3
4,2
4,7
4,1
4,0
4,2
4,7
6,4
15,4
12,0
12,3
11,2
9,9
10,9
12,5
3,8
3,4
3,6
2,8
2,3
3,5
5,1
Wyroby różne
0,6
0,6
0,7
0,6
0,4
0,9
1,2
Towary i transakcje
niesklasyfikowane
8,1
8,2
10,1
10,8
10,8
3,4
0,7
Surowce niejadalne
z wyjątkiem paliw
Paliwa mineralne, smary
i materiały pochodne
Oleje roślinne
i zwierzęce
Chemikalia i produkty
pokrewne
Towary przemysłowe
wg surowca
Maszyny, urządzenia
i sprzęt transportowy
Źródło: opracowanie własne na podstawie: United Nations Conference on Trade And Development, http://www.
unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx [25.08.2014].
Kryzys w wyraźniejszy sposób wpłynął na zmiany struktury towarowej importu do Rosji. Przede wszystkim w roku 2009 wyraźnie
zmniejszył się udział grupy towarowej: maszyny, urządzenia i sprzęt
transportowy. Spadek aż o 10 p.p. w stosunku do roku poprzedniego
wynikał ze znaczącego spadku aktywności inwestycyjnej firm działających na rynku rosyjskim. Pamiętać także należy o zmniejszeniu
wartości zagranicznych inwestycji bezpośrednich, co przekładało się
na obniżenie importu środków inwestycyjnych z zagranicy. Poprawa koniunktury w kolejnych latach pozwoliła na stopniowy wzrost
udziału tej grupy, choć nie zdołał on osiągnąć poziomu sprzed kryzysu. Zmiany udziału poszczególnych grup towarowych w imporcie
zawiera tabela 6.
Tabela 6. Struktura towarowa importu Rosji w latach 2007-2013 (w procentach)
Żywność i zwierzęta
żywe
Napoje i tytoń
Surowce niejadalne
z wyjątkiem paliw
Paliwa mineralne, smary
i materiały pochodne
Oleje roślinne
i zwierzęce
Chemikalia i produkty
pokrewne
Towary przemysłowe
wg surowca
Maszyny, urządzenia
i sprzęt transportowy
Wyroby różne
Towary i transakcje
niesklasyfikowane
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
10,2
10,0
14,1
13,1
11,4
10,4
11,3
1,2
1,1
1,4
1,2
1,1
1,1
1,1
2,4
2,6
2,8
2,5
2,8
2,7
2,8
1,2
1,5
1,7
1,7
2,4
1,6
1,8
0,6
0,6
0,6
0,7
0,6
0,5
0,4
10,3
9,8
13,0
12,7
11,8
11,4
12,0
13,5
13,0
12,9
13,3
13,3
13,3
13,4
45,2
47,4
37,4
40,2
42,7
44,8
42,4
13,6
12,2
13,2
13,0
12,2
12,6
13,7
1,8
1,8
2,9
1,6
1,7
1,6
1,1
Źródło: opracowanie własne na podstawie: United Nations Conference on Trade And Development, http://www.
unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx [25.08.2014].
Kryzys spowodował wzrost udziału importu produktów żywnościowych o 4,1 p.p. Wydaje się, że zmiana ta była wynikiem głównie
spadku wartości importu ogółem, co nastąpiło w 2009 roku. Niska
elastyczność popytu na żywność w powiązaniu z ograniczoną produkcją rolną i przetwórstwem w Rosji spowodowały utrzymanie wartości
importu na poziomie ok. 10 mld USD. Przy spadku wartości importu
ogółem oznaczało to wzrost udziału grupy. Dodatkowo należy brać
pod uwagę wpływ czynników pogodowych na produkcję rolną w Rosji. Ekstensywny charakter rosyjskiego rolnictwa powoduje znaczne
wahania wielkości zbiorów w poszczególnych latach. Zmiany udziału
pozostałych grup były znacznie mniejsze i nie powodowały istotnych
zmian struktury towarowej. Rosja importowała przede wszystkim
produkty średnio-wysokiej i wysokiej techniki, których łączny udział
osiągnął 53,41% w 2010 roku. Znaczący był też udział towarów średnio-niskiej techniki wynoszący 31,34%20.
20 K. Falkowski, Międzynarodowa, s. 154.
71
72
Jarosław Kuśpit
3.
Wnioski końcowe
Przeprowadzona w opracowaniu analiza pozwala na określenie kilku wniosków.
1. Kryzys gospodarczy w Rosji, z jednej strony, był spowodowany
przeniesieniem niekorzystnych zjawisk z otoczenia międzynarodowego (czynniki zewnętrzne). Wymienić tu można przede
wszystkim sytuację na światowych rynkach finansowych, spadkowe tendencje poziomu cen na surowce energetyczne na rynkach zagranicznych oraz zmniejszenie popytu na tych rynkach
na rosyjską ropę naftową i gaz ziemny. Z drugiej strony natomiast, jego przyczyny miały charakter wewnętrzny i wynikały ze
specyficznych cech gospodarki rosyjskiej. Taki charakter można przypisać m.in. problemom z płynnością w systemie bankowym, deprecjacji rubla wobec walut wymienialnych, niskiej
konkurencyjności eksportu rosyjskiego, dużemu uzależnieniu
koniunktury gospodarczej i stanu budżetu od sytuacji firm z sektora wydobywczego oraz skłonności popytu wewnętrznego do
reagowania na pogorszenie koniunktury.
2. Wystąpienie zbioru tych czynników wywołało w drugiej połowie 2008 roku zaburzenia na rynku finansowym Rosji, które
dość szybko przeniosły się na sferę realną. W 2009 roku nastąpił duży spadek realnego PKB na poziomie znacznie wyższym
niż w gospodarkach rozwiniętych. Zastosowane działania antykryzysowe, a przede wszystkim poprawa sytuacji na międzynarodowych rynkach surowców energetycznych pozwoliły
gospodarce rosyjskiej powrócić na ścieżkę wzrostu gospodarczego już w 2010 roku.
3. W analizowanym okresie wystąpiła silna zależność między tempem wzrostu gospodarczego a dynamiką obrotów handlu zagranicznego, szczególnie eksportu. Z kolei wartość i dynamika
rosyjskiego eksportu były silnie skorelowane ze zmianami cen
ropy naftowej i gazu ziemnego. Występowanie tych związków
świadczy o silnym uzależnieniu gospodarki rosyjskiej od eksportu surowców energetycznych.
4. W analizowanym okresie Rosja miała wysokie dodatnie saldo
bilansu obrotów handlowych. Kryzys wywołał wprawdzie spa-
dek jego wartości, ale nie wpłynął na ogólną pozytywną ocenę
oddziaływania na gospodarkę.
5. W okresie kryzysu i pierwszych latach po nim nie wystąpiły
znaczące zmiany struktury geograficznej wymiany handlowej
Rosji. Tempo zmian eksportu i importu było podobne w relacjach ze wszystkimi najważniejszymi partnerami handlowymi.
Pewne zmiany dotyczyły jedynie udziału krajów Unii Europejskiej (spadek) i Chin (wzrost).
6. Zmiany w strukturze towarowej eksportu były powiązane ze
stanem koniunktury przez wahania poziomu cen surowców
energetycznych. Natomiast najpoważniejsze zmiany w strukturze towarowej importu wynikały przede wszystkim z czynników koniunkturalnych.
Bibliografia
Falkowski K., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarek Białorusi, Rosji i Ukrainy, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2013
Federal State Statistics Service, www.gks.ru
Mitręga-Niestrój K., Puszer B., Globalny kryzys finansowy a kraje BRIC, CeDeWu, Warszawa 2013
The Central Bank of the Russian Federation, www.cbr.ru
United Nations Conference on Trade And Development, www.unctadstat.
unctad.org
73
Andrzej Szabaciuk
Eurazjatycki projekt integracyjny
Władimira Putina: szanse i zagrożenia
Vladimir Putin’s Eurasian Integration Project: Opportunities
and Threats
Abstract: The following article is an attempt to present the characteristics
of Vladimir Putin’s new integration project, i.e. the Eurasian Economic Union, putting emphasis on the issue of the EEU’s significance in the context
of economic and political relations between the Russian Federation and the
European Union. One of the fundamental research tasks is to present possible
ideological grounds for the Eurasian project and to define the objective determinants promoting the integration of the former Soviet republics within the
intended transnational structure. In the course of analysis, the essential differences between the integration model pursued by Moscow and its European
equivalents are shown.
Keywords: Integration, the European Union, Russia, security, the Eurasian
Economic Union
Od momentu rozpadu ZSRR Federacja Rosyjska niejednokrotnie aspirowała do roli regionalnego lidera na obszarze poradzieckim. Takie
dążenia były i są w pełni zrozumiałe. Poradziecka Rosja jest największym państwem dawnego bloku wschodniego, zarówno pod względem terytorium, jak i liczby ludności. Posiada ona również najwyższy
potencjał gospodarczy i militarny, a dodatkowo bagaż historycznych
doświadczeń uzasadniających imperialne aspiracje.
Z tej też przyczyny w pozimnowojennym świecie władze na Kremlu
stale dążą do odbudowy dawnego znaczenia i prestiżu międzynarodowego1. Najlepszą drogą ku temu, jeżeli nie jedyną, jest wzmocnienie
1
Jak zauważył znany rosyjski intelektualista Sergiej Karaganow, Rosja nie będzie potęgą globalną,
dopóki nie stanie się potęgą regionalną. Zob. C. R. Saivetz, The Ties that Bind? Russia’s Evolving
Relations with its Neighbors, „Communist and Post-Communist Studies”, vol. 45, 2013, s. 402-405.
76
Andrzej Szabaciuk
pozycji politycznej na obszarze byłego ZSRR przez zastosowanie całego repertuaru środków polityki soft i hard power. Bezpośrednim
sposobem osiągnięcia tego celu jest m.in. intensyfikacja działań integracyjnych – tworzenie spójnych ponadnarodowych struktur, dzięki
którym możliwe będzie podjęcie ambitnego zadania rywalizacji gospodarczej i politycznej, zarówno ze zjednoczoną Europą, jak i ze stale
zyskującą na znaczeniu Azją2.
Elity rosyjskie interpretowały rozpad dwubiegunowego systemu
stosunków międzynarodowych jako klęskę w geopolitycznej rywalizacji z Zachodem. Federacja Rosyjska potrzebowała praktycznie dekady,
by wyjść z kryzysu politycznego i gospodarczego. Liberalno-demokratyczne inicjatywy Borysa Jelcyna i jego środowiska zakończyły się
niepowodzeniem, którego symbolem była nieudana prywatyzacja –
przybierająca formę masowego zawłaszczania majątku państwowego.
To w jej efekcie powstała nowa, wpływowa klasa polityczna rosyjskich
oligarchów3.
Obejmując urząd prezydenta, Władimir Putin stanął przed nie lada
wyzwaniem – musiał bowiem zasadniczo wzmocnić pozycję władz
centralnych, a jednocześnie dążyć do wzrostu znaczenia Federacji Rosyjskiej na arenie międzynarodowej. Działania te przyniosły wymierne
rezultaty, chociaż nie usatysfakcjonowały w pełni rosyjskiego aparatu
władzy. Chwilowy boom, będący zasługą gwałtownego wzrostu cen
na surowce energetyczne, zakończył się wraz ze światowym kryzysem
w 2008 roku. Rosyjska gospodarka do dziś nie jest w stanie nadrobić
strat wywołanych masowym odpływem kapitału zagranicznego, pogłębionych przez wojnę rosyjsko-gruzińską4 i obecny kryzys ukraiński5.
Ze względu na udział eksportu surowców energetycznych w dochodach budżetowych Federacja Rosyjska zyskała wszelkie cechy typowego Petrostate6. Jednak w długofalowej perspektywie duża podatność
2 J. Mankoff, Russian Foreign Policy: The Return of The Great Power Politics, Rowman & Littlefield,
Lanham 2012, s. 11-87.
3 D. E. Hoffman, The Oligarchs: Wealth and Power in the New Russia, Public Affairs Press, New York
2011, s. 11-490; A. Wierzbicki, „Nowi Rosjanie” w odbiorze zewnętrznym, [w:] S. Bieleń (red.), Wizerunki międzynarodowe Rosji, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2011, s. 279-293.
4 A. Kudrin, The Global Financial Crisis and its Effect on Russia, „Problems of Economic Transition”,
vol. 52, 2009, no. 3, s. 4-29.
5 A. Braun, Tougher Sanctions Now: Putin’s Delusional Quest for Empire, „World Affairs”, vol. 177, 2014,
no. 2, s. 34-43.
6 M. I. Goldman, Petrostate: Putin, Power, and the New Russia, New York 2008, s. 73-209.
rosyjskiej gospodarki na zawirowania na rynku paliw nie powinna
wpływać na dynamikę rozwoju państwa. Tym bardziej że w najbliższych latach zapotrzebowanie na surowce energetyczne w skali globalnej będzie stale rosło, głównie ze względu na dynamikę energochłonnej
gospodarki chińskiej7. Ale nie tylko, z roku na rok wzrasta także uzależnienie Unii Europejskiej od dostaw z Rosji8, co istotnie osłabia pozycję geopolityczną Wspólnoty. Możliwe, że obecny kryzys ukraiński
zmieni sposób postrzegania Rosji jako stabilnego i przewidywalnego
dostawcy surowców węglowodorowych, jednak dywersyfikacja dostaw
może być procesem niezwykle kosztownym i długotrwałym.
Ponaddziesięcioletni okres sprawowania władzy przez prezydenta
Władimira Putina nie przyniósł gwałtownego zwiększenia efektywności inicjatyw integracyjnych. Rosja ciągle czeka na swoją szansę i nie
ustaje w wysiłkach mających na celu wydatne zwiększenie jej znaczenia
na obszarze poradzieckim – głównie przez polityczne i gospodarcze
związanie z Moskwą możliwie dużej liczby dawnych republik radzieckich, nawet jeżeli realizacja tego planu będzie wymagała zastosowania „twardych” instrumentów odziaływania politycznego.
W niniejszym artykule będziemy starali się odpowiedzieć na pytanie, czy nowy projekt integracyjny, forsowany przez prezydenta Władimira Putina, należy traktować jako kolejne narzędzie umacniania
wpływów politycznych Moskwy na obszarze poradzieckim, czy przeciwnie – powinien być on rozpatrywany wyłącznie jako inicjatywa
o charakterze gospodarczym. Spróbujemy również określić podstawy
ideologiczne Unii Eurazjatyckiej i ewentualne obiektywne czynniki
sprzyjające integracji państw obszaru byłego ZSRR. Z punktu widzenia Unii Europejskiej kluczową kwestią będzie odpowiedź na pytanie
o wpływ planowanej ponadnarodowej struktury na stosunki gospodarcze i polityczne ze zjednoczoną Europą.
7 K. Kozłowski, Geopolityka naftowa Chińskiej Republiki Ludowej, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2013.
8 K. M. Pronińska, Bezpieczeństwo energetyczne w stosunkach UE–Rosja. Geopolityka i ekonomia surowców energetycznych, Elipsa, Warszawa 2012, s. 174-407.
77
78
Andrzej Szabaciuk
1.
Pozimnowojenny model integracji regionalnej
na obszarze poradzieckim
Jedną z głównych przyczyn gwałtownego przebiegu rozpadu Związku
Radzieckiego był istotny wzrost napięć na tle etnicznym, który niejednokrotnie przeradzał się w czystki czy otwarte konflikty zbrojne.
Chaos pogłębiał kryzys gospodarczy, polityczny i ideologiczny. Władze rosyjskie, na czele w Borysem Jelcynem, nie były w stanie w pełni
sprostać nowym wyzwaniom politycznym i gospodarczym9, a brak
środków finansowych uniemożliwiał snucie ambitnych, długookresowych planów. Większość decyzji politycznych, podejmowanych
w tamtym czasie, miała charakter reaktywny – co istotnie wpłynęło
na skuteczność ich implementacji, sprzyjając pogłębieniu się procesów dezintegracyjnych10.
Pomimo licznych trudności już w dzień rozpadu ZSRR liderzy Białorusi, Federacji Rosyjskiej i Ukrainy rozpoczęli rozmowy na temat
dalszej współpracy i ewentualnych jej ram instytucjonalnych. Efektem
tych negocjacji było powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw –
stanowiące próbę odtworzenia zerwanych więzi ponadnarodowych.
Szybko okazało się, że nowa struktura jest nieefektywna11.
Jedną z przyczyn braku skuteczności działań integracyjnych były
różnice polityczne i odrębne interesy gospodarcze nowo powstałych
państw obszaru byłego ZSRR. Część dawnych republik radzieckich
(m.in. Litwa, Łotwa i Estonia) od samego początku stanowczo odrzucała propozycje integracji w ramach WNP, jednoznacznie opowiadając się za kierunkiem prozachodnim. Gruzja przyłączyła się
do Wspólnoty dopiero w 1993 roku po odsunięciu od władzy antyrosyjskiego prezydenta Zwiada Gamsachurdii i przejęciu kontroli nad
państwem przez lojalnego wobec Moskwy Eduarda Szewardnadze12.
W latach kolejnych prozachodnie aspiracje deklarowali także przywódcy Ukrainy i Mołdawii.
Motorem procesów reintegracyjnych była i jest Federacja Rosyjska, która uważa się za spadkobierczynię sowieckiego imperium, dlatego poczuwa się do odpowiedzialności za los państw byłego ZSRR.
9
10
11
12
A. D. Rotfeld, Myśli o Rosji… i nie tylko, Świat Książki, Warszawa 2012, s. 11-14.
I. Klimakin, L. Timofiew, Szara strefa w Rosji, Cyklady, Warszawa 2003, s. 13-105.
Cz. Mojsiewicz, Wspólnota Niepodległych Państw, Wydawnictwo Terra, Poznań 2000, s. 9-20.
Ibidem, s. 12, 42-44.
Pośpiech towarzyszący powołaniu WNP nie sprzyjał jednak wypracowaniu odpowiednich ram funkcjonowania nowej organizacji, adekwatnych do zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, nowych
wyzwań gospodarczych i społecznych. Nie przygotowano także podstaw ideologicznych uzasadniających konieczność tworzenia takich
struktur. I na dobrą sprawę nie wiemy, czy Wspólnota odwołuje się do
tradycji sowieckich, czy jest próbą stworzenia modelu zbliżonego do
wzorców zachodnioeuropejskich, czy raczej należy ją traktować jako
organizację nowego typu. Co ciekawe, oficjalne dokumenty powołujące Wspólnotę pomijają ten problem milczeniem13.
Jak podkreśla Stanisław Bieleń, rosyjskie koła rządowe uznają WNP
za „polityczny klub”, pomocny w wypracowaniu sposobów rozwiązywania problemów rodzących się w przestrzeni poradzieckiej – płaszczyznę do ewentualnej dalszej integracji14. Taki stan rzeczy wynika
przede wszystkim z niskiej efektywności implementacji decyzji politycznych podejmowanych w ramach Wspólnoty, co jest konsekwencją
błędnej konstrukcji mechanizmów przyjmowania postanowień oraz
braku wymiernych korzyści z procesu integracji. Zbliżenie państw
poradzieckich na płaszczyźnie politycznej i militarnej umocniłoby
dominację Federacji Rosyjskiej w tych sferach, natomiast integracja
gospodarcza niosłaby ze sobą konieczność przeprowadzenia kosztownych i radykalnych reform, na co nie wszystkie państwa członkowskie
Wspólnoty były gotowe – przynajmniej w latach 90. W efekcie znaczenie polityczne i ekonomiczne Wspólnoty stopniowo malało, tym
bardziej że większość kluczowych kwestii związanych z przyszłością
obszaru poradzieckiego uzgadniano w trakcie spotkań prezydentów
państw15.
Mała atrakcyjność modelu integracyjnego proponowanego przez
Moskwę może mieć dalekosiężne implikacje i w dłuższej perspektywie skutkować zmniejszeniem zależności państw najmniej związanych
z Moskwą. Mogą one zdecydować się na tworzenie własnych struktur
13 Соглашение о создании Содружества Независимых Государств, 8 декабря 1991, www.cis.
minsk.by [20.11.2013].
14 S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006.
15 T. Kurek, Procesy dezintegracyjne i reintegracyjne na obszarze postsowieckim w latach 1991-2006,
[w:] W. Baluk, A. Czajkowski (red.), Ustroje polityczne krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, s. 11-19.
79
80
Andrzej Szabaciuk
ponadnarodowych (analogicznych do GUAM), ewentualnie postawić
na zbliżenie z Unią Europejską. Rosja ma świadomość występowania
tego typu zagrożeń, dlatego już w latach 90. podjęła szereg działań
zmierzających do wypracowania nowej formuły integracji, kładąc nacisk na kwestie gospodarcze. W 1995 roku podpisano porozumienie
o ustanowieniu Unii Celnej z Białorusią, w 1997 roku powstał Związek
Białorusi i Rosji, a w 2000 roku Państwo Związkowe Rosji i Białorusi16. Milowym krokiem, zapowiadającym dalsze zbliżenie gospodarcze,
było powołanie w 2000 roku Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej,
w skład której weszły Rosja, Białoruś, Kazachstan, Tadżykistan i Kirgistan. Podstawowym celem nowej organizacji było stworzenie wspólnej przestrzeni gospodarczej, co – jak wiadomo – zajęło aż 10 lat17.
Unia Celna istniejąca w obrębie Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej utworzona została 1 stycznia 2010 roku18. Federacja Rosyjska
i Kazachstan były gotowe do dalszej integracji i stworzenia Wspólnej
Przestrzeni Gospodarczej, nie godziła się na to Białoruś, która domagała się od Rosji m.in. zniesienia ceł eksportowych na surowce węglowodorowe. Moskwa zmusiła jednak władze w Mińsku do ustępstw,
wykorzystując trudną sytuację gospodarczą swojego zachodniego sąsiada. W 2011 roku, po długich negocjacjach z Eurazjatycką Wspólnotą
Gospodarczą, Białorusi udało się uzyskać konieczne kredyty, musiała
jednak zapłacić za to niezwykle wysoką cenę. Rosja wymogła na Aleksandrze Łukaszence sprzedaż pakietu większościowego Biełtransgazu,
odkupionego przez Gazprom. W tym niezwykle trudnym dla Mińska
okresie sprywatyzowano także szereg pomniejszych przedsiębiorstw
państwowych. Władimir Putin obiecał, że dalsza integracja zapewni
Białorusi dostawy taniego gazu. W efekcie nacisków Mińsk zgodził się
na powołanie Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej 1 stycznia 2012 roku.
16 Dimitri Trenin uważa, że powstanie Związku Białorusi i Rosji jest projektem czysto politycznym
czy wręcz personalnym. Prezydent Białorusi Aleksandr Łukaszenko liczył na zastąpienie Borysa Jelcyna na stanowisku prezydenta. Kiedy te plany okazały się niemożliwe do zrealizowania,
struktury związkowe wykorzystane zostały przez Białoruś do uzyskania znacznych ulg gospodarczych i subsydiów. Zob. Д. Тренин, Post-imperium. Евразийская история, Росспэн, Москва
2012, s. 217.
17 C. R. Saivetz, The ties, s. 406.
18 A. Yesdauletova, A. Yesdauletov, The Eurasian Union: Dynamics and the Difficulties of the Post-Soviet Integration, „Trames”, vol. 18 (68/63), 2014, s. 6.
Dodajmy, że podobne negocjacje prowadzone z Ukrainą nie przyniosły spodziewanych rezultatów19.
Powołanie Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej było ważnym etapem na drodze do stworzenia Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej,
struktury wzorowanej na Unii Europejskiej20. Sens nowego projektu integracyjnego najzwięźlej streścił sam prezydent Władimir Putin
w swoim programowym wywiadzie dla rosyjskiej gazety „Известия”
w październiku 2011 roku: „Proponujemy model silnej, ponadnarodowej wspólnoty, będącej w stanie stać się jednym z biegunów współczesnego świata, i przy tym pełnić rolę efektywnego pomostu między
Europą i obszarem Azji i Pacyfiku. […] Jestem przekonany, że stworzenie Unii Eurazjatyckiej, efektywnej formy integracji, to droga, która
umożliwi uczestnikom zajęcie odpowiedniego miejsca w skomplikowanym świecie XXI wieku. Tylko razem nasze państwa są w stanie
zostać liderami globalnego rozwoju i postępu cywilizacyjnego”21.
Jak zatem widzimy, nowa idea integracyjna kładzie nacisk na sferę
nie tylko ekonomiczną, ale także polityczną. Eurazjatycka Unia Gospodarcza ma stanowić narzędzie odbudowy wpływów geopolitycznych
państw obszaru poradzieckiego pod przewodnictwem Kremla. Podstawowe pytanie, nasuwające się w kontekście tej wypowiedzi, dotyczy
problemu czynników integrujących państwa Unii Eurazjatyckiej. Czy
będą to tylko bliżej nieokreślone korzyści ekonomiczne i polityczne,
czy za nowym projektem integracyjnym stoi jakaś szersza idea?
2.
Eurazjatycki projekt Moskwy –
poszukiwania podstaw ideologicznych
Coraz bardziej niepokojącym zjawiskiem w rosyjskiej myśli politycznej jest jej nurt antyzachodni, który – jak wiadomo – ma dość długą
metrykę. W różnej formie funkcjonował zarówno w czasach carskich,
19 C. R. Saivetz, The ties, s. 406.
20 A. Yesdauletova, A. Yesdauletov, The Eurasia, s. 11.
21 Новый интеграционный проект для Евразии – будущее, которое рождается сегодня,
„Известия”, 03.10.2011.
81
82
Andrzej Szabaciuk
jak i w okresie Związku Radzieckiego. Dostrzegalny był także w rosyjskiej polityce zagranicznej po 1991 roku22.
Antyzachodnie fobie wzmocniły się w czasach rządów Władimira Putina. W pewnym sensie było to konsekwencją zmiany stosunku
Kremla do sowieckiej przeszłości, która nie była oceniana już jednoznacznie negatywnie. W opinii wielu Rosjan, to Zachód ponosi winę
za upadek ZSRR, gwarantującego przynajmniej minimalne socjalne
zabezpieczenie swoim obywatelom – czego niejednokrotnie zabrakło
w latach 90. Takie nastroje podsycał sam nowy prezydent. Forsowanie
własnego modelu integracyjnego było, w jakimś sensie, powrotem do
dawnej rywalizacji ze strukturami euroatlantyckimi – i nowy projekt
eurazjatycki najprawdopodobniej również będzie wpisywał się w tę
retorykę, szczególnie w wymiarze aksjologicznym23.
Obecnie trudno mówić o oficjalnych podstawach ideologicznych
eurazjatyckiego projektu Federacji Rosyjskiej. Można jednak wyróżnić
kilka koncepcji ideologicznych mogących służyć jako podstawa nowej
ponadnarodowej struktury. Jedną z nich jest koncepcja rosyjskiego
neoeurazjatyzmu, powstała z ideologii nacjonalistycznej, wzbogaconej przez przedwojenny eurazjatyzm i dorobek ideologiczny ZSRR24.
W opinii zwolenników eurazjatyzmu, Federacja Rosyjska nie jest
typowym państwem narodowym, lecz raczej nośnikiem specyficznej
cywilizacji, łączącej w sobie elementy różnych kultur i religii. Wybitny
rosyjski historyk i orientalista okresu sowieckiego Lew Gumilow, jeden
z najbardziej wpływowych zwolenników tego nurtu ideologicznego,
podkreślał, że cywilizacja rosyjska łączy w sobie elementy zarówno
22 A. D. Rotfeld, Myśli, s. 76-82.
23 Retoryka rywalizacji z Zachodem o strefy wpływów widoczna jest w wypowiedziach rosyjskich
polityków, domagających się uznania mocarstwowego statusu Federacji Rosyjskiej. Dla odrzucających „dyktat” Eurazjatycka Unia Gospodarcza to alternatywa wobec europejskiego modelu
integracyjnego. Jeżeli jeszcze przed kryzysem ukraińskim prawdopodobny był scenariusz szerokiej współpracy tych dwóch struktur, to obecnie taki wariant wydaje się mało prawdopodobny.
Por. R. Dragneva, K. Wolczuk, Russia, the Eurasian Customs Union and the EU: Cooperation, Stagnation or Rivalry?, Chatham House Briefing Paper, August 2012, www.chathamhouse.org
24 R. Bäcker, Międzynarodowy Eurazjatyzm: od intelektualnej kontrakulturacji do totalitaryzmu?, Ibidem, Łódź 2000, s. 18-229; R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei, WSHIFM, Warszawa 2003, s. 37-265; I. Massaka, Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego mesjanizmu, Funna, Wrocław
2001, s. 5-234.
europejskie, jak i azjatyckie, przez co balansuje pomiędzy europejskimi a azjatyckimi interesami25.
W opinii Gumilowa, wyjątkowe położenie geograficzne, ale także
historia i ponadnarodowa kultura predestynowały Rosję do odegrania wyjątkowej roli tak w regionie, jak i w skali globalnej. Stwierdzenie
to wyraźnie koresponduje z wizją Władimira Putina, zaprezentowaną w przytaczanym wywiadzie prasowym. Eurazjatyzm w tym ujęciu
potraktować możemy jako jedno z wielu wcieleń rosyjskiego imperializmu, przybierającego w poszczególnych stuleciach różne twarze. Eurazjaci bezwzględnie zwalczali wszystkie nierosyjskie nurty imperialne
i narodowe obszaru poradzieckiego (np. panturkizm, panislamizm).
W okresie międzywojennym z wielkim entuzjazmem powitali powstanie Związku Radzieckiego, wspierając przymusową inkorporację
Kaukazu i Azji Centralnej w ramach wielkiego sowieckiego imperium.
I chociaż władze radzieckie nigdy oficjalnie nie poparły tej ideologii,
to należy pamiętać, że to eurazjaci należeli do najgorliwszych przeciwników rozpadu ZSRR, a obecnie są żarliwymi zwolennikami odbudowy wielonarodowego imperium26.
Antyzachodni komponent eurazjatyzmu był obecny od samego początku formowania się nowej ideologii, a obecnie uwidocznił się także
w nurcie neoeurazjatyckim. Zwolennicy odrodzonego eurazjatyzmu
prezentują radykalne poglądy nacjonalistyczne, opowiadając się za
polityką twardej ręki wobec państw bałtyckich, Azji Centralnej, Kaukazu i Ukrainy. Jeden z liderów nurtu, Aleksandr Dugin, od lat forsuje
opinię, że szeroko rozumiana konfrontacja Wschodu i Zachodu jest
nieunikniona, a z punktu widzenia Moskwy nie ma alternatywy dla
odbudowy imperium: „Rosja albo będzie wielka, albo jej nie będzie”27.
Zauważmy, że Eurazja w koncepcji rosyjskiego neoeurazjatyzmu
nie posiada precyzyjnie określonych granic. Jest raczej formą wyimaginowanej wspólnoty duchowej, związanej z terytorium historycznych
wpływów imperium rosyjskiego. W przeciwieństwie do Wspólnot Europejskich, funkcjonujących w opinii eurazjatów głównie w oparciu
o pragmatyczny interes ekonomiczny, podstawą cywilizacji eurazja25 Л. Гумилев, Древняя Русь и Великая степь, Эксмо, Москва 2006.
26 G. Mostafa, The Concept of Eurasia: Kazakh Eurasian Policy and Implications, „Journal of Eurasian
Studies”, vol. 3, 2013, s. 161-162.
27 А. Дугин (ред.), Основы Евразийства, Арктогея Центр, Москва 2002, s. 781.
83
84
Andrzej Szabaciuk
tyckiej jest braterstwo narodów oparte na mocnych fundamentach
historycznych, kulturowych i duchowych28.
Eurazjaci przypisują Rosji wyjątkową rolę lidera ruchu walki z zepsuciem, jakie niosą ze sobą zachodni postmodernizm, globalizacja,
ultraliberalizm, podważające wszelkie tradycyjne formy tożsamości:
znaczenia państwa, religii, narodu, etnosu, rodziny czy w końcu samego człowieka. Zwolennicy tych poglądów przekonują, że cywilizacja
zachodnia jest cywilizacją śmierci o wyraźnych cechach destruktywnych. Walka ze złem płynącym z Zachodu ma zatem wymiar quasi-mesjanistyczny. W jej wyniku wyłoni się nowy, wielobiegunowy ład
międzynarodowy, w którym Eurazja z odrodzonym imperium rosyjskim zajmie jedno z głównych miejsc29.
Koncepcja neoeurazjatycka stanowi niewątpliwie ciekawą próbę
wyjaśnienia postimperialnej rzeczywistości obszaru poradzieckiego,
aczkolwiek pamiętać należy, że nurt ten nigdy nie miał charakteru
jednolitego i w jego obrębie występuje szereg odłamów i frakcji prezentujących nieco odmienne stanowiska w kwestii roli i znaczenia
Federacji Rosyjskiej na arenie międzynarodowej. Istnieją także inne,
alternatywne ideologie eurazjatyckie: turecki eurazjatyzm, przypisujący wyjątkowo rolę narodom tureckim, i kazachski eurazjatyzm, pozbawiony wymiaru imperialnego, ukazujący Kazachstan jako łącznik
Wschodu i Zachodu30.
We współczesnej Rosji neoeurazjaci stanowią dobrze zorganizowaną naukowo grupę, pozbawioną jednak bezpośredniego wpływu
na politykę czy ideologię państwową Federacji Rosyjskiej. Ich poglądy
są dość popularne w intelektualnych kręgach rosyjskich, tym bardziej
że mają wiele elementów wspólnych ze szczególnie bliską zarówno
prezydentowi Władimirowi Putinowi, jak i patriarsze moskiewskiemu Cyrylowi ideą russkogo mira (русского мира)31.
28 L. Savin, Renesans eurazjatyzmu, The Fourth Political Theory, www.4pt.su [20.11.2013].
29 A. Curanović, Czynnik religijny w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 189-192; А. Дугин, Геополитика постмодерна, Амфора,
Петербург 2007, s. 127-137.
30 G. Mostafa, The Concept, s. 163-168.
31 A. Wierzbicki, Nacjonalizm i geopolityka w Europie Wschodniej, [w:] S. Bieleń, A. Skrzypek (red.),
Geopolityka w stosunkach polsko-rosyjskich, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2012, s. 103107; A. Wierzbicki, Russkij i rossijskij narod w teorii i praktyce etnopolityki Rosji, [w:] S. Bieleń (red.),
Rosja. Refleksje o transformacjach, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010, s. 141-184.
Russkij mir jest koncepcją nie tylko polityki wewnętrznej, ale także
zagranicznej, obejmującą przede wszystkim obszar poradziecki, choć
nie tylko. Wychodzi ona bowiem z założenia, że podstawowym kryterium przynależności do „cywilizacji rosyjskiej” nie jest pochodzenie
etniczne, lecz znajomość języka rosyjskiego oraz aktywne partycypowanie w kulturze rosyjskiej – nawet jeżeli jest się cudzoziemcem bez
etnicznych korzeni rosyjskich32.
Koncepcja russkogo mira to nowy model układania stosunków
wewnątrzpaństwowych w Federacji Rosyjskiej – stanowi próbę
poszukiwania wspólnych ideologiczno-kulturowych podstaw wieloetnicznego imperium. Jest ona skierowana także do diaspory
rosyjskiej rozrzuconej po całym obszarze byłego ZSRR33 oraz do
wszystkich osób czujących więź z „cywilizacją rosyjską”. Dzięki jej
implementacji Moskwa uzyskuje wygodny pretekst do ingerencji
w wewnętrzne sprawy państw tzw. bliskiej zagranicy. Władze rosyjskie wspiera Cerkiew, która domaga się uznania jej zwierzchnictwa
nad wyznawcami prawosławia na obszarze poradzieckim, aktywnie walcząc z wszelkimi tendencjami odśrodkowymi i roskołami na
Ukrainie i w Estonii34.
W kontekście ostatnich wydarzeń na obszarze poradzieckim nasuwa się konkluzja, że koncepcja russkogo mira i rosyjski neoeurazjatyzm mają wyraźny charakter imperialny. Można oczywiście próbować
szukać różnic i kreślić granice między tymi koncepcjami, ale bardziej
uzasadnione wydaje się potraktowanie ich jako ideologicznych wariantów rosyjskiego neoimperializmu35. Należy bowiem podkreślić,
32 A. Wierzbicki, Nacjonalizm, s. 103-104; В. Путин, Россия: национальный вопрос, [w:] И. Иванов
(ред.), Миграция в России 2000-2012, т. 1, ч. 1, РСМД, Москва 2013, s. 10-12.
33 Czwarta część etnicznych Rosjan dawnego ZSRR żyje poza granicami Federacji Rosyjskiej,
głównie w państwach WNP i na terenie republik bałtyckich. Zob. И. Зевелёв, Россия и новый
«Русский мир», [w:] Россия 2020. Сценарии развития, М. Липман, Н. Петрова, РОССПЭН, Москва
2012, s. 531-545.
34 Znamienny jest tutaj przykład polityki rosyjskiej Cerkwi prawosławnej patriarchatu moskiewskiego wobec dążenia do podziałów religijnych na Ukrainie. Zob. A. Szeptycki, Podziały religijne
na Ukrainie, [w:] A. Solarz, H. Schreiber (red.), Religia w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012, s. 211-239.
35 Alicja Curanović podnosi, że możemy mówić o kilku rosyjskich wariantach cywilizacyjnych: „cywilizacji prawosławnej”, „cywilizacji eurazjatyckiej” i „cywilizacji rosyjskiej”. Zob. A. Curanović, Elity
władzy krajów WNP wobec rosyjskiej koncepcji eurazjatyckiej, [w:] T. Bodio, W. Jakubowski (red.),
Przywództwo i elity polityczne w krajach WNP, seria: Władza, przywództwo, elity, t. 2, Warszawa
2010, s. 380.
85
86
Andrzej Szabaciuk
że wszystkie rosyjskie koncepcje cywilizacyjne uzasadniają wyjątkową
rolę Rosjan, prawosławia i rosyjskiej kultury w regionie. W tym kontekście należy także odczytywać nowy projekt eurazjatycki Moskwy,
rodzący poważne zagrożenie w postaci ograniczenia suwerenności
politycznej i gospodarczej państw członkowskich.
Większość założeń rosyjskiej koncepcji polityki zagranicznej wobec
regionu poradzieckiego nie doczekało się implementacji, jednak Europa może odczuwać niepokój wywołany ich antyzachodnim wydźwiękiem. Coraz więcej polityków europejskich otwarcie popiera pogląd,
że cele Moskwy to odbudowa dawnej imperialnej pozycji oraz powrót
do polityki światowej w roli jednego z dominujących mocarstw globalnych, aktywnie kreujących nowy ład międzynarodowy.
3.
Znaczenie Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej
Jak już zostało to wspomniane, Federacja Rosyjska nie stworzyła dotychczas oficjalnych ram ideologicznych i politycznych, stanowiących podstawę nowego projektu integracyjnego. Niewiele robi
również, by pozyskać do niego obywateli. Nie wiemy także, jak daleko
posuniętą integrację zakładają twórcy Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej i jakie czynniki będą sprzyjać temu zjawisku.
Jeżeli planowana Eurazjatycka Unia Gospodarcza ma być strukturą stymulującą rozwój gospodarczy i modernizację państw członkowskich, to możemy mieć uzasadnione obawy o realizację tych założeń.
Żadne z państw należących do utworzonej w 2010 roku Unii Celnej nie
może pochwalić się dynamicznie rozwijającą się innowacyjną gospodarką. Trudno spodziewać się, że pogłębienie integracji ekonomicznej przez powołanie w 2012 roku Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej
i planowanej na 2015 rok Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej znacząco
zmieni sytuację. Przeciwnie, wydaje się, że nowe struktury będą podtrzymywały anachroniczną i zacofaną gospodarkę państw członkowskich – sprzyja temu wspólna polityka celna, chroniąca Unię przed
nadmiernym importem. Stan ten korzystny jest głównie z punktu wi-
dzenia Federacji Rosyjskiej, której towary często są droższe i gorszej
jakości od importowanych z Unii Europejskiej czy Chin36.
Wąski charakter Unii, w skład której wejdą tylko Federacja Rosyjska, Kazachstan, Białoruś i Armenia, ma także swój wymiar symboliczny. Rosja zaprosiła do współpracy państwa najbardziej od siebie
zależne. Jednak i w tak wąskiej grupie widoczne są nieporozumienia
związane z implementacją postanowień wspólnej polityki gospodarczej. Z jednej strony wynikają one z braku chęci dzielenia się przez
Kreml ogromnymi zyskami płynącymi z eksportu surowców energetycznych, z drugiej mogą być konsekwencją przeświadczenia, że pogłębiona integracja gospodarcza zmniejszy niezależność autorytarnych
rządców Białorusi i Kazachstanu37.
Dodatkowo niepokój Mińska i Astany budzi ekspansywna polityka Federacji Rosyjskiej na Ukrainie. Postawa Aleksandra Łukaszenki
wobec aneksji Krymu i destabilizacji Donbasu nie jest jednoznaczna. Prezydent Białorusi próbuje pełnić rolę negocjatora w konflikcie
ukraińsko-rosyjskim. Z jego inicjatywy odbyły się rozmowy w Mińsku, których efektem było podpisanie 5 września 2014 roku protokołu
ustanawiającego zawieszenie broni38.
Kazachstan z kolei poczuł się urażony wypowiedziami prezydenta
Rosji na temat swojej suwerenności. 29 sierpnia, w czasie obrad ogólnorosyjskiego forum młodzieżowego „Seliger”, Władimir Putin stwierdził, że Kazachstan nigdy nie był niezależnym państwem, a obecny
byt polityczny jest tworem prezydenta Nursułtana Nazarbajewa: „Nazarbajew dokonał rzeczy unikalnej. Stworzył państwo na terytorium,
które nigdy wcześniej nie było państwem. Kazachowie nie mają tradycji państwowych. […] Jestem pewien, że większość społeczeństwa
Kazachstanu popiera zacieśnianie więzi z Rosją. […] Nazarbajew jest
rozsądnym liderem, jednym z najrozsądniejszych na obszarze poradzieckim. Nigdy nie zdecyduje się na działania przeciwko woli oby-
36 I. Wiśniewska, Unia Eurazjatycka. Rosyjska próba scalenia obszaru poradzieckiego, „Prace OSW”,
nr 44, lipiec 2013, s. 11-15.
37 Rosnące różnice zdań ujawniły się m.in. w trakcie posiedzenia Eurazjatyckiej Rady Ekonomicznej,
zwołanej w Mińsku 24 października 2013 roku. Zob. A. Wierzbowska-Miazga, Szczyt Unii Celnej –
kryzys zamiast sukcesu, „Analizy OSW”, 30.10.2013, www.osw.waw.pl
38 ИТАР-ТАСС, 06.09.2014.
87
88
Andrzej Szabaciuk
wateli swojego państwa”. Co ciekawe, Putin podkreślił, że Kazachstan
jest częścią russkogo mira39.
To zawoalowane ostrzeżenie prezydenta Rosji przed nazbyt otwartym kontestowaniem integracji w ramach projektowanej EUG
spotkało się z ciekawą odpowiedzią prezydenta Kazachstanu: „Nasza
niepodległość jest naszym najdroższym skarbem, o który walczyli nasi
dziadowie […]. Przede wszystkim nigdy nie scedujemy jej na kogoś,
a po drugie, zrobimy wszystko, co możliwe, aby ją chronić […]. Kazachstan nie będzie częścią organizacji, która stanowić będzie zagrożenie dla jego niezależności”40.
Wymiana jednoznacznych stanowisk obu liderów pokazuje, że relacje rosyjsko-kazachskie nie są idealne. Niepokojąca jest również wybiórcza implementacja wspólnych założeń integracyjnych, gdyż jest
powieleniem scenariusza znanego z wcześniejszych projektów integracyjnych. Możemy przypuszczać, że wraz z rozszerzeniem Unii Eurazjatyckiej, różnice stanowisk będą się pogłębiać, co spowolni proces
integracji gospodarczej41.
Trudno jest także oczekiwać, że Federacja Rosyjska otworzy się
na nieograniczony napływ towarów i taniej siły roboczej. Wprawdzie
obecnie obywatele państw członkowskich Unii Celnej mogą podejmować pracę w Rosji, nie starając się o pozwolenia w ramach narzuconych odgórnie limitów migracyjnych, jednak w przypadku poszerzenia
Unii o Kirgistan i Tadżykistan sytuacja ta zapewne się zmieni. Rosja
nie jest gotowa na przyjęcie tak dużej liczby imigrantów, tym bardziej
że już obecnie nie radzi sobie z masowym napływem gastarbeiterów.
Federacja Rosyjska nie jest też przygotowana na całkowitą liberalizację rynku towarów, usług i swobodny przepływ kapitału42.
Brak kontroli masowych strumieni migracyjnych w dłuższej perspektywie może spowolnić proces integracji na obszarze poradzieckim, a z czasem sprzyjać nawet dezintegracji. Swobodny dostęp do
rosyjskiego rynku pracy jest przecież jednym z podstawowych czyn39 I. Traynor, Kazakhstan is Latest Russian Neighbour to Feel Putin’s Chilly Nationalist Rhetoric, „The
Guardian”, 01.09.2014.
40Ibidem.
41 Szczegółowo obszary integracji Unii Celnej, a następnie projektowanej Eurazjatyckiej Unii
Gospodarczej, omówiono w: E. Халевинская, Интеграция, сотрудничество и развитие на
постсоветском пространстве, Магистр, Москва 2012, s. 90-152.
42 I. Wiśniewska, Unia, s. 15-40.
ników zachęcających mieszkańców byłych republik radzieckich do
zbliżenia z Moskwą. Ma on równie istotne znaczenie jak dostęp do
tanich surowców energetycznych czy mało wymagającego rynku rosyjskiego. Tylko czy cena, jaką przyjdzie zapłacić za owe korzyści, nie
jest zbyt wygórowana?
Wszak nie ulega wątpliwości, że w nowej strukturze ponadnarodowej to Federacja Rosyjska jest kluczowym graczem, dysponującym
całym wachlarzem środków sprzyjających ingerowaniu w politykę wewnętrzną państw mniejszych. Państwa te z kolei tylko w sposób ograniczony mogą oddziaływać na Moskwę. Już sam sposób zachęcania
poszczególnych podmiotów do włączenia się w nowe struktury integracyjne może budzić poważne obawy. Częściowa okupacja Ukrainy,
zablokowanie dostępu do rosyjskiego rynku dla podstawowych produktów eksportowych Ukrainy i Mołdawii czy szantaż gazowy uświadamiają nam, jak bardzo Rosjanie chcą zahamować proces integracji
Ukrainy i Mołdawii ze strukturami zachodnimi. Te bezprecedensowe
działania Moskwy musiały spotkać się z odpowiedzią Unii Europejskiej w postaci sankcji43.
Wszystko na to wskazuje, że wydarzenia obserwowane obecnie na
Ukrainie będą przełomowe w stosunkach Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej. Jak zauważył Dimitri Trenin, dyrektor moskiewskiego
Centrum Carnegie, konfrontację rosyjsko-unijną należy traktować jako
„pierwsze starcie geopolityczne” tych dwóch podmiotów44. Obiektywnie rzecz ujmując, tak zapewne jest, przy czym trudno oprzeć się
wrażeniu, że w pierwszej fazie konfliktu Bruksela ustąpiła miejsca
partnerowi ze Wschodu. Zauważmy, że taki rozwój sytuacji przewidział wybitny znawca Rosji, były minister spraw zagranicznych Adam
Daniel Rotfeld. W jego opinii, Unia Europejska nie posiada instrumentów do prowadzenia twardej polityki wobec Rosji, dla której rywalizacja o Ukrainę to walka o strefy wpływów, o spuściznę po Związku
Radzieckim. Ukraina odgrywa kluczową rolę w nowych projektach
politycznych Kremla ze względu na swój potencjał demograficzny,
gospodarczy i strategiczne położenie geograficzne. Rosja zdaje sobie
43 A. Braun, Tougher, s. 34-42; A. Croft, A. Mohammed, Russia Faces New U.S., EU Sanctions over Ukraine Crisis, Reuters, 11.09.2014.
44 Д. Тренин, Уроки украинского. Для Европейского союза, www.carnegie.ru [19.12.2013].
89
90
Andrzej Szabaciuk
w pełni sprawę, że każdy program integracyjny z wyłączeniem Ukrainy będzie pozbawiony sensu45.
Jeszcze jeden czynnik istotnie wpływa na politykę Kremla wobec
Kijowa. Sukces Ukrainy może zachęcić inne kraje obszaru poradzieckiego do rozluźnienia więzi z Rosją i zbliżenia z Zachodem. Proces
ten byłby tym bardziej niebezpieczny, że musiałby łączyć się z demokratyzacją życia politycznego, co mogłoby odbić się na rosyjskim
życiu politycznym. W 2011 i 2012 roku w Federacji Rosyjskiej zorganizowano przecież szereg masowych antyrządowych manifestacji46.
Federacja Rosyjska deklaruje, że w dłuższej perspektywie zarówno
europejski, jak i eurazjatycki projekt integracyjny będą ściśle ze sobą
skorelowane, dzięki czemu powstanie wspólna przestrzeń gospodarcza rozciągająca się od Władywostoku do Lizbony47. Póki co, nic nie
wskazuje na taki rozwój sytuacji. W wypowiedziach rosyjskich przywódców możemy odnaleźć hasła neoimperialne o wyraźnym zabarwieniu antyzachodnim. Modyfikacji ulega również rosyjska polityka
zagraniczna. Przynajmniej w sferze założeń dostrzegamy proces stopniowego marginalizowania znaczenia współpracy z Unią Europejską
na rzecz wzmocnienia wektora regionalnego i azjatyckiego48.
W bieżącej, dynamicznie zmieniającej się sytuacji zjednoczona Europa może w dłuższej perspektywie czasu przyjąć dwa modele polityki
zagranicznej. Pierwszy będzie polegał na zajęciu postawy neutralnego arbitra w konflikcie ukraińskim, co będzie oznaczało przerzucenie
całego wysiłku dyplomatycznego na barki dwóch skonfliktowanych
państw, czyli de facto pozostawienie Kijowa samego sobie, lub raczej
skazanie go na łaskę i niełaskę Kremla. Drugi wariant zakłada redefinicję europejskiej polityki wschodniej. Przede wszystkim zwrócenie
uwagi Brukseli na przemiany zachodzące za wschodnią granicą Unii.
Brak energicznych działań może przyczynić się do zwiększenia zależności politycznej i gospodarczej Europy Środkowo-Wschodniej od
45
46
47
48
Rotfeld: Unia nie nadaje się do geopolityki, „Rzeczpospolita”, 12.12.2013.
T. Heritage, Analysis: Protests Open Pandora’s Box for Putin, Reuters, 08.12.2011.
E. Халевинская, Интеграция, s. 146.
Tendencje te dostrzegamy, analizując nową koncepcję rosyjskiej polityki zagranicznej. Zob.
Концепция внешней политики Российской Федерации утверждена Президентом Российской
Федерации В. Путиным, 12 февраля 2013, www.mid.ru [20.12.2013]; S. Bieleń, Tożsamość, s. 303304; G. Ivashentsov, Russia – Republic of Korea Relations: Revising the Bilateral Agenda, Working
Paper of Russian International Affairs Council, 2013, no. XI, s. 4.
Kremla. Jednak realizacja tego scenariusza wymagałaby wypracowania
jednolitego stanowiska wobec Rosji, co będzie niezwykle trudne, tak
jak złożona jest ocena obecnej sytuacji na Ukrainie. Już dzisiaj wśród
zachodnich polityków i uczonych pojawiają się tezy, że eskalacja konfliktu na Ukrainie nastąpiła z winy Zachodu, bezrefleksyjnie forsującego rozszerzenie NATO i Unii Europejskiej na Wschód49.
Nie wszyscy oczywiście zgadzają się z taką diagnozą przyczyn konfliktu ukraińsko-rosyjskiego. Znana publicystka i historyk Anne Applebaum stanowczo polemizuje z tego typu twierdzeniami. W głośnym
artykule opublikowanym w „The Washington Post” odrzuca tezę o wywołaniu kryzysu ukraińskiego przez „ekspansywną” politykę NATO
i Unii Europejskiej na Wschodzie, która w opinii części analityków
mogła „upokorzyć” Rosję. Zdaniem Applebaum, obecne wydarzenia
na Ukrainie są raczej efektem nieodpowiedniej reakcji Zachodu na
agresywną retorykę i forsowne zbrojenia Kremla – bierność struktur
euroatlantyckich ośmiela Władimira Putina do rewizji pozimnowojennego ładu międzynarodowego50.
Podobne poglądy prezentuje znany amerykański analityk Christian F. Ostermann, w opinii którego obecna polityka Władimira Putina może być poważnym zagrożeniem dla transatlantyckiego systemu
bezpieczeństwa, ponieważ przedstawiony przez Kreml model politycznej i ekonomicznej integracji stanowi wyzwanie dla struktur unijnych.
Szczególnie niepokojące jest zafascynowanie Putinem europejskiej
skrajnej prawicy we Francji czy na Węgrzech, otwarcie podważającej
sens dalszego istnienia Unii Europejskiej w jej obecnym charakterze
i ukazującej model rosyjski jako polityczną alternatywę51.
Idąc za tą myślą, można pokusić się o twierdzenie, że konfrontacja
rosyjsko-ukraińska stanowi tak naprawdę symptom głębszych przekształceń systemu stosunków międzynarodowych. Federacja Rosyjska
szuka swojego „miejsca pod słońcem”, chce zmienić niesprawiedliwy, jej zadaniem, ład międzynarodowy i odzyskać status globalnego
49 J. Mearsheimer, Why the Ukraine Crisis Is the West’s Fault, „Foreign Affairs”, vol. 93, 2014, issue 5, s. 7789. Tezy Johna Mearsheimera skrytykowano w artykule Michaela McFaula: Faulty Powers: Who
Started the Ukraine Crisis?, „Foreign Affairs”, vol. 93, 2014, issue 6, s. 167-171.
50 A. Applebaum, The Myth of Russia Humiliation, „The Washington Post”, 17.10.2014.
51 Mutual Security on Hold? Russia, the West, and European Security Architecture, Wilson Center,
16 June 2014, www.wilsoncenter.org [02.10.014].
91
92
Andrzej Szabaciuk
mocarstwa. Proces ten wymaga podważenia dominacji dotychczasowych potęg politycznych, co siłą rzeczy musi zwiększyć intensywność
rywalizacji geopolitycznej52. Unia Europejska i Stany Zjednoczone,
decydując się na aktywną politykę wschodnią, będą zmuszone stworzyć nowy model doktryny „powstrzymywania” imperialnych zakusów Kremla. Może to doprowadzić do istotnego ochłodzenia relacji
rosyjsko-unijnych, a w konsekwencji przerodzić się nawet w nowego
typu „zimną wojnę”53, która oczywiście będzie zupełnie odmienna od
tej, jaką znamy z okresu po II wojnie światowej. Jednak, aby taki scenariusz mógł zostać zrealizowany, polityka wschodnia powinna być
prowadzona w sposób konsekwentny i solidarny. W chwili obecnej
jest to jednak mało prawdopodobne.
Katastrofa malezyjskiego boeinga chwilowo usztywniła stanowisko państw europejskich wobec Rosji. Jednak w dłuższej perspektywie w europejskiej polityce wschodniej mogą pojawić się pęknięcia.
Najprawdopodobniej Kreml, jak to miało miejsce wcześniej, będzie
starał się ograniczyć skuteczność działań Unii Europejskiej i NATO,
rozgrywając konflikty między podmiotami tych struktur i ustawicznie
wzmacniając swoje znaczenie polityczne w regionie Europy Środkowo-Wschodniej54. Nie wróży to najlepiej stosunkom europejsko-rosyjskim w najbliższych latach.
***
Cechami charakterystycznymi praktycznie wszystkich projektów integracyjnych na obszarze poradzieckim są przewaga elementu politycznego nad gospodarczym, połowiczność i niekonsekwencja reform,
brak bodźców modernizacyjnych oraz ograniczanie przez państwo
52 Proces ten w opinii niektórych uczonych może przyspieszyć „globalny kryzys zachodniej cywilizacji”. Zob. Г. Осипов (ред.), Глобальный кризис западной цивилизации и Россия, Либроком,
Москва 2012, s. 4-173.
53 Takie sformułowanie spopularyzowane zostało w książce: E. Lucas, The New Cold War: Putin’s Russia and the Threat to the West, Palgrave Macmillan, London 2008.
54 A. Stent, Reluctant Europeans: Three Centuries of Russian Ambivalence Toward The West,
[w:] R. Legvold (ed.), Russian Foreign Policy in 21st Century & the Shadow of the Past, Columbia
University Press, New York 2007, s. 428-446; A. Tsygankov, Russia’s Foreign Policy Change and Continuity in National Identity, Rowman & Littlefield, Plymouth 2013, s. 92-93.
swobód politycznych i gospodarczych55. Problemem jest także brak
podstaw ideologicznych jednoczących narody obszaru poradzieckiego. Różne rosyjskie warianty cywilizacyjne nie zawierają w sobie takiego potencjału56. Brakuje także czynników sprzyjających modernizacji
i rozwojowi, a przede wszystkim rozwiązań instytucjonalnych gwarantujących faktyczną równość i podmiotowość państw tworzących
projektowaną Eurazjatycką Unię Gospodarczą.
Do tej pory to Federacja Rosyjska była głównym motorem procesów integracyjnych, ona też brała na siebie ciężar ich finansowania
i koordynowania. Wszystko wskazuje na to, że w przyszłości sytuacja
nie ulegnie zmianie. Świadczyć o tym mogą nie tylko kulisy tworzenia
EUG, ale także ostatnie wydarzenia na obszarze poradzieckim. Twarda
polityka Federacji Rosyjskiej wobec „bliskiej zagranicy” i ostre wypowiedzi rosyjskiej dyplomacji pod adresem Unii Europejskiej i Stanów
Zjednoczonych mogą budzić uzasadniony niepokój. Obawy o wykorzystanie Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej do mocniejszego związania ze sobą Białorusi i Kazachstanu są jak najbardziej uzasadnione.
Nazwa Eurazjatycka Unia Gospodarcza może sugerować, że nowa
struktura ponadnarodowa będzie koncentrowała się głównie na pogłębianiu integracji w wymiarze gospodarczym. Współpraca ta nie będzie
jednak efektywna, jeżeli nie uwzględni uwarunkowań gospodarczych
głównych podmiotów tworzących planowaną Unię. Warto podkreślić, że zarówno gospodarka Federacji Rosyjskiej, jak i Kazachstanu
uzależnione są od eksportu surowców energetycznych poza WNP.
W przypadku Kazachstanu w 2011 roku eksport poza Wspólnotę to
85,6% całości eksportu. W Federacji Rosyjskiej sytuacja przedstawia
się podobnie (84,3%)57.
W najbliższych latach struktura eksportu tych dwóch kluczowych
państw nie zmieni się w sposób zdecydowany. Z tego względu, jeżeli
nowa inicjatywa integracyjna ma przynieść rzeczywiste korzyści ekonomiczne, nie może izolować się od rynku europejskiego, który nie
55 V. Budkin, Two Decades of the Commonwealth of Independence States, „Problems of Economic
Transitions”, vol. 53, 2013, no. 2, s. 36-49.
56 E. Vinokurov, A. Libman, Eurasia and Eurasian Integrations: Beyond the Post-Soviet Borders, „Eurasian Economic Yearbook”, 2012, s. 90-92.
57 A. Yesdauletova, A. Yesdauletov, The Eurasia, s. 9; Внешняя торговля, Федеральная служба
государственной статистики, www.gks.ru [08.09.2014].
93
94
Andrzej Szabaciuk
tylko jest jednym z największych odbiorców rosyjskich i kazachskich
surowców energetycznych, ale także oferuje najkorzystniejsze ceny.
Niezwykle istotna była do tej pory również współpraca Federacji Rosyjskiej z Unią Europejską w obrębie transferu nowych technologii
i dobrych praktyk w sektorze zarządzania. Jeżeli EUG będzie kolejną
strukturą ponadnarodową wykorzystaną przez Rosję w jej rozgrywce
geopolitycznej, stając się narzędziem izolowania państw obszaru poradzieckiego od Unii Europejskiej, wówczas przysporzy swoim członkom więcej szkód niż korzyści.
Bibliografia
Applebaum A., The Myth of Russia Humiliation, „The Washington Post”,
17.10.2014
Bäcker R., Międzynarodowy Eurazjatyzm: od intelektualnej kontrakulturacji
do totalitaryzmu?, Ibidem, Łódź 2000
Bieleń S., Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006
Braun A., Tougher Sanctions Now: Putin’s Delusional Quest for Empire, „World
Affairs”, vol. 177, 2014, no. 2
Budkin V., Two Decades of the Commonwealth of Independence States, „Problems of Economic Transitions”, vol. 53, 2013, no. 2
Curanović A., Czynnik religijny w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010
Curanović A., Elity władzy krajów WNP wobec rosyjskiej koncepcji eurazjatyckiej, [w:] T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Przywództwo i elity polityczne
w krajach WNP, seria: Władza, przywództwo, elity, t. 2, Warszawa 2010
Dragneva R., Wolczuk K., Russia, the Eurasian Customs Union and the EU:
Cooperation, Stagnation or Rivalry?, Chatham House Briefing Paper, August 2012, www.chathamhouse.org/
Goldman I., Petrostate: Putin, Power, and the New Russia, New York 2008
Heritage T., Analysis: Protests Open Pandora’s Box for Putin, Reuters, 08.12.2011
Hoffman D. E., The Oligarchs: Wealth and Power in the New Russia, Public
Affairs Press, New York 2011
Ivashentsov G., Russia – Republic of Korea Relations: Revising the Bilateral
Agenda, Working Paper of Russian International Affairs Council, 2013,
no. XI
Klimakin I., Timofiew L., Szara strefa w Rosji, Cyklady, Warszawa 2003
Kozłowski K., Geopolityka naftowa Chińskiej Republiki Ludowej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013
Kudrin A., The Global Financial Crisis and Its Effect on Russia, „Problems of
Economic Transition”, vol. 52, 2009, no. 3
Kurek T., Procesy dezintegracyjne i reintegracyjne na obszarze postsowieckim
w latach 1991-2006, [w:] W. Baluk, A. Czajkowski (red.), Ustroje polityczne krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2007
Lucas E., The New Cold War: Putin’s Russia and the Threat to the West, Palgrave Macmillan, London 2008
Mankoff J., Russian Foreign Policy: The Return of the Great Power Politics,
Rowman & Littlefield, Lanham 2012
Massaka I., Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego mesjanizmu, Funna, Wrocław 2001
McFaul M., Faulty Powers: Who Started the Ukraine Crisis?, „Foreign Affairs”, vol. 93, 2014, issue 6
Mearsheimer J., Why the Ukraine Crisis is the West’s Fault, „Foreign Affairs”,
vol. 93, 2014, issue 5
Mojsiewicz Cz., Wspólnota Niepodległych Państw, Wydawnictwo Terra, Poznań 2000
Mostafa G., The Concept of Eurasia: Kazakh Eurasian Policy and Implications, „Journal of Eurasian Studies”, vol. 3, 2013
Mutual Security on Hold? Russia, the West, and European Security Architecture, Wilson Center, 16 June 2014, www.wilsoncenter.org/
Paradowski R., Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei, WSHIFM, Warszawa 2003
Pronińska K. M., Bezpieczeństwo energetyczne w stosunkach UE–Rosja. Geopolityka i ekonomia surowców energetycznych, Elipsa, Warszawa 2012
Rotfeld A. D., Myśli o Rosji… i nie tylko, Świat Książki, Warszawa 2012
Rotfeld: Unia nie nadaje się do geopolityki, „Rzeczpospolita”, 12.12.2013
Saivetz C. R., The Ties that Bind? Russia’s Evolving Relations with its Neighbors,
„Communist and Post-Communist Studies”, vol. 45, 2013
Savin L., Renesans eurazjatyzmu, The Fourth Political Theory, www.4pt.su/
Stent A., Reluctant Europeans: Three Centuries of Russian Ambivalence Toward The West, [w:] R. Legvold (ed.), Russian Foreign Policy in 21st Century & the Shadow of the Past, Columbia University Press, New York 2007
Szeptycki A., Podziały religijne na Ukrainie, [w:] A. Solarz, H. Schreiber
(red.), Religia w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012
Traynor I., Kazakhstan is Latest Russian Neighbour to Feel Putin’s Chilly Nationalist Rhetoric, „The Guardian”, 01.09.2014
Tsygankov A., Russia’s Foreign Policy Change and Continuity in National
Identity, Rowman & Littlefield, Plymouth 2013
Vinokurov E., Libman A., Eurasia and Eurasian Integrations: Beyond the
Post-Soviet Borders, „Eurasian Economic Yearbook”, 2012
95
96
Andrzej Szabaciuk
Wierzbicki A., „Nowi Rosjanie” w odbiorze zewnętrznym, [w:] S. Bieleń (red.),
Wizerunki międzynarodowe Rosji, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2011
Wierzbicki A., Nacjonalizm i geopolityka w Europie Wschodniej, [w:] S. Bieleń, A. Skrzypek (red.), Geopolityka w stosunkach polsko-rosyjskich, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2012
Wierzbicki A., Russkij i rossijskij narod w teorii i praktyce etnopolityki Rosji,
[w:] S. Bieleń (red.), Rosja. Refleksje o transformacjach, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010
Wierzbowska-Miazga A., Szczyt Unii Celnej – kryzys zamiast sukcesu, „Analizy OSW”, 30.10.2013, www.osw.waw.pl/
Wiśniewska I., Unia Eurazjatycka. Rosyjska próba scalenia obszaru poradzieckiego, „Prace OSW”, lipiec 2013, nr 44
Yesdauletova A., Yesdauletov A., The Eurasian Union: Dynamics and the
Difficulties of the Post-Soviet Integration, „Trames”, vol. 18 (68/63), 2014
Внешняя торговля, Федеральная служба государственной статистики,
www.gks.ru/
Гумилев Л., Древняя Русь и Великая Степ, Эксмо, Москва 2006
Дугин А. (ред.), Основы Евразийства, Арктогея Центр, Москва 2002
Дугин А., Геополитика постмодерна, Амфора, Петербург 2007
Зевелёв И., Россия и новый «Русский мир», [w:] Россия 2020. Сценарии
развития, М. Липман, Н. Петрова, РОССПЭН, Москва 2012
Концепция внешней политики Российской Федерации утверждена Президентом Российской Федерации В. Путиным, 12 февраля 2013, www.
mid.ru/
Новый интеграционный проект для Евразии – будущее, которое рождается сегодня, „Известия”, 03.10.2011
Осипов Г. (ред.), Глобальный кризис западной цивилизации и Россия,
Либроком, Москва 2012
Путин В., Россия: национальный вопрос, [w:] И. Иванов (ред.), Миграция
в России 2000-2012, т. 1, ч. 1, РСМД, Москва 2013
Соглашение о создании Содружества Независимых Государств, 8 декабря 1991, www.cis.minsk.by/
Тренин Д., Post-imperium. Евразийская история, Росспэн, Москва 2012
Тренин Д., Уроки украинского для европейского союза, www.carnegie.ru/
Халевинская E., Интеграция, сотрудничество и развитие на постсоветском пространстве, Магистр, Москва 2012
Konrad Świder
Geopolityczne uwarunkowania trwałości
i nietrwałości postradzieckiego
państwa ukraińskiego
Geopolitical Conditions of Stability and Instability of Post-Soviet
Ukrainian State
Abstract: The goal of this article is to reflect on the geopolitical factors affecting the stability and instability of the contemporary Ukrainian state – which is
the result of disintegration of the Soviet Union. The article analyzes the state
and national construction of Ukraine since the collapse of the Soviet Union to
the present, the influence of Russia and widely-understood the West (i.e. The
United States, The European Union and The North Atlantic Pact) on this construction. The author presented the views of the main Russian and American
geopoliticians on the issue of Ukraine. The basic point of reference is the current situation in Ukraine in the context of the rivalry for this country among
most important, and the most interested, geopolitical players. The article also
contains a cautious forecast for the future of Ukraine.
Keywords: geopolitics, Ukraine, Russia, United States, European Union
Pod koniec 2013 roku na Ukrainie doszło do swoistej powtórki z „pomarańczowej rewolucji” z końca 2004 roku, kiedy to młodzież studencka, a później coraz szersze kręgi społeczne zaczęły wyrażać swój
sprzeciw wobec władzy, manifestując na ulicach Kijowa oraz innych
miast ukraińskich i tworząc miasteczka namiotowe. Przyczyną aktualnego wzrostu napięcia politycznego w tym kraju było wycofywanie
się władz państwowych Ukrainy z procesu stowarzyszeniowego z Unią
Europejską, spowodowane zarówno sceptycyzmem tych władz wobec
struktur euroatlantyckich, jak i presją ze strony głównego partnera politycznego i potężnego sąsiada – Rosji, występującej jako geopolityczny
przeciwnik szeroko rozumianego Zachodu. Protesty proeuropejskie
98
Konrad Świder
na Ukrainie stanowiły nie tyle przejaw dążenia gromadzących się na
tzw. euromajdanach Ukraińców do wejścia do Unii Europejskiej (gdyż
sama Bruksela mało poważnie traktuje możliwość akcesji Kijowa do
struktur euroatlantyckich), ile zdecydowaną demonstrację wyboru
cywilizacyjnego – poparcie ze strony centralnej i zachodniej Ukrainy dla zachodniego modelu ścieżki cywilizacyjnej i modernizacyjnej.
Przyczyny niezadowolenia społecznego tkwiły ponadto w katastrofalnym stanie gospodarki kraju oraz w oligarchiczno-kleptokratycznej
kulturze politycznej. Jednym z kluczowych aspektów wydarzeń na
Ukrainie jest kontekst geopolityczny, ponieważ Ukrainę postrzega
się jako państwo buforowe, w którym ścierają się wpływy i interesy
geopolityczne Zachodu (Stanów Zjednoczonych, Unii Europejskiej)
oraz Federacji Rosyjskiej.
Dla państw zachodnich (wśród których zdania co do zakresu, rodzaju i natężenia aktywności na tym kierunku są podzielone) Ukraina
jest terenem ekspansji politycznej, który miałby w przyszłości stać się
częścią struktur euroatlantyckich. Natomiast dla Rosji zamieszkiwana
przez liczną mniejszość rosyjską i blisko powiązana kulturowo i historycznie z Rosją Ukraina stanowi jeden z krajów tzw. bliskiej zagranicy, będącej geopolityczną „strefą wrażliwą”, utożsamianą w wąskim
rozumieniu z blisko związanymi i graniczącymi z Rosją państwami
(„najbliższa zagranica”). Do obszaru „bliskiej zagranicy” można zaklasyfikować całą przestrzeń postradziecką, którą tworzą byłe radzieckie
republiki związkowe, stanowiące przed 1991 rokiem główne jednostki
terytorialno-narodowościowego i administracyjnego podziału Związku Radzieckiego (ZSRR). Z „bliskiej zagranicy” można geopolitycznie
wyłączyć kraje nadbałtyckie (Litwę, Łotwę oraz Estonię), które przecież w latach 1918-1940 były niepodległymi państwami, a po rozpadzie
ZSRR obrały zdecydowany kurs na integrację z Zachodem. Jednak
są one zamieszkiwane przez sporą mniejszość rosyjską, co sprawia –
wraz z przynależnością tych krajów do potencjalnie wrogiego Rosji
Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) – że znajdują się one w bezpośredniej strefie rosyjskich interesów oraz oddziaływania strategicznego. Kraje będące w przeszłości radzieckimi republikami związkowymi
(z wyjątkiem Pribałtyki, Gruzji i aktualnie Ukrainy) należą do Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP), stanowiąc przedmiot podejmowanych przez Rosję inicjatyw (re)integracyjnych, jak np. Unia Celna,
Eurazjatycka Wspólnota Gospodarcza, Wspólna Przestrzeń GospoRoczni k I nstytutu Eu ro p y Ś ro d ko wo -W s ch o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 5
Geopolityczne uwarunkowania trwałości i nietrwałości postradzieckiego państwa ukraińskiego
darcza czy mająca być kwintesencją tych działań i procesów, jak też
alternatywą dla Unii Europejskiej – Unia Euroazjatycka. Po rozpadzie Związku Radzieckiego pojawiło się na mapie świata piętnaście
nowych państw, w tym Rosja – uznająca się (i uznawana) za prawnomiędzynarodowego sukcesora ZSRR, oraz Ukraina – będąca niegdyś
drugą co do potencjału i znaczenia radziecką republiką związkową.
Procesy państwowo- i narodowotwórcze przebiegały w imperium radzieckim – co szczególnie jest widoczne na Ukrainie – według wyraźnie innych zasad niż w pozostałych częściach Europy, implikując
odmienne mechanizmy, formy, treści oraz konteksty geopolityczne.
Zagadnienia te w świetle obecnych wydarzeń i sytuacji na Ukrainie
skłaniają do zastanowienia się nad geopolitycznymi (tj. zdeterminowanymi geopolitycznie) uwarunkowaniami trwałości i nietrwałości
postradzieckiego państwa ukraińskiego. Uwarunkowania te można
określić jako wewnętrzne – zdeterminowana geopolitycznie (przez
rozpad ZSRR) konstrukcja państwowa i narodowa Ukrainy, oraz zewnętrzne – utożsamiane z pośrednim i bezpośrednim wpływem światowych graczy geopolitycznych (Stanów Zjednoczonych, Federacji
Rosyjskiej oraz Unii Europejskiej) na sytuację na Ukrainie. W związku
z faktem historycznej i terytorialnej przynależności Ukrainy do przestrzeni postradzieckiej istotne wydaje się wyjaśnienie, czym jest ten
obszar z punktu widzenia dominującej na nim Rosji.
Po rozpadzie federacji radzieckiej spowodowanym głównie przez
Rosję – w wyniku walki rosyjskich elit republikańskich (Borys Jelcyn)
z radziecką elitą centralną (Michaił Gorbaczow) – relacje rosyjsko-amerykańskie były przez kilka lat bardzo dobre. W polityce Waszyngtonu wobec obszaru postradzieckiego obowiązywała zasada Russia
first. Po rozluźnieniu strategicznego partnerstwa ze Stanami Zjednoczonymi w 1994 roku, gdy Waszyngton odmówił uznania szczególnej
roli Rosji w przestrzeni postradzieckiej i zwrócił uwagę na inne państwa tego obszaru, na Kremlu zaczęto bardziej uważnie przyglądać
się procesom integracyjnym zachodzącym w strukturach zachodnich,
które stopniowo obejmowały państwa środkowoeuropejskie – będące zaledwie kilka lat wcześniej satelitami ZSRR. Dlatego też w Moskwie postanowiono zwrócić szczególną uwagę na dawną przestrzeń
radziecką, którą zdecydowano się chronić przed politycznymi wpływami oraz ekspansją innych mocarstw. Można zaryzykować tezę, że
w odniesieniu do obszaru „bliskiej zagranicy” zastosowano jak gdyby
99
100
Konrad Świder
rosyjski wariant „doktryny Monroe’a”, co w rzeczywistości oznaczało,
że przestrzeń postradziecka miała stanowić wyłączną strefę wpływów
Moskwy1. Zamiary te można było również interpretować jako budowę lub ustanawianie przez Rosję na dawnej podstawie Pax Sovietica
nowego eurazjatyckiego Pax Russica2.
Chciałbym zaproponować kilka ujęć (wyjaśnień) tzw. przestrzeni
postradzieckiej. Zatem przestrzeń postradziecka może być odnoszona do obszaru zajmowanego niegdyś przez ZSRR jako państwo i imperium; dalej – pojęcie to może stanowić synonim dominacji Rosji
na obszarze byłego Związku Radzieckiego. Termin „przestrzeń postradziecka” jest również politologiczną i geopolityczną racjonalizacją procesów zachodzących w państwach będących w przeszłości
radzieckimi republikami związkowymi. Oznacza on także obszar, na
którym ukonstytuowała się i obowiązywała radziecka kultura polityczna i na którym powstały czerpiące z niej reżimy polityczne (czyli
systemy władzy) państw postradzieckich. W sferze kulturowej przestrzeń postradziecka stanowi obszar dominacji języka rosyjskiego –
obszar, na którym język rosyjski spełnia funkcję „lingua franca” i jest
elementem strategii integracyjnych Moskwy. W znaczeniu werbalnym
– przestrzeń postradziecka stanowi zarówno komunikat transmitowany przez Rosję na Zachód, konstruujący rosyjską strefę wpływów, jak
też komunikat transmitowany przez Zachód – jako oznaczenie strefy
niestabilności powstałej po rozpadzie Związku Radzieckiego i obejmującej utworzone na fundamencie radzieckich republik związko-
1
Od 1994 roku koncepcja ta stała się oficjalną strategią Rosji wobec byłych republik radzieckich,
zob. Z. Brzeziński, Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej, przeł. T. Wyżyński, Warszawa 1998, s. 133-135. Geograficzno-geopolityczna hierarchia celów polityki zagranicznej Rosji,
ogłoszona w kwietniu 1993 roku (której obszerne fragmenty opublikowała „Niezawisimaja Gazieta”), przedstawiała się następująco: kraje WNP, Ameryka Północna, Europa, region Azji i Pacyfiku,
Azji Południowej i Zachodniej, Afryka, Ameryka Środkowa i Południowa, Основные положения
концепции внешней политики Российской Федерации, „Независимая газета”, 29 апреля 1993.
Drugą, bardziej obszerną i oficjalną, formą tego dokumentu jest Koncepcja polityki zagranicznej
Federacji Rosyjskiej z 28 lipca 2000 roku (Концепция внешней политики Российской Федерации,
„Дипломатический вестник” 2000, № 8), która utrzymała priorytetową rangę obszaru WNP,
a jedyną znaczniejszą zmianą było odwrócenie miejscami Ameryki Północnej i Europy. Nowsze
redakcje tej koncepcji pochodzą z 12 lipca 2008 roku (rozwijająca kwestię znaczenia Organizacji Narodów Zjednoczonych i rolę w niej Rosji) oraz z 12 lutego 2013 roku (krytycznie oceniająca
rolę i działania Stanów Zjednoczonych w wymiarze globalnym, generujące nowe zagrożenia dla
świata).
2 Zob. M. Smith, Pax Russica: Russia’s Monroe Doctrine, London 1993.
wych państwa; stabilizowanie sytuacji przez Rosję (ugruntowywanie
dominacji) w obrębie tej grupy państw może być nazywane poststabilnością. Pojęcie „przestrzeń postradziecka” może być rozumiane
w ujęciu postkolonialnym i oznaczać system (sieć) współzależności
postimperialnych i stosunków: dawne centrum/metropolia (Rosja)
– peryferia (pozostałe byłe republiki związkowe) lub występować
jako element dyskursu (neo)kolonialnego. Przestrzeń postradziecka
może odnosić się do obszaru radzieckiej „masy upadłościowej” lub
być terytorialno-politycznym (geopolitycznym) punktem wyjścia dla
analizy obszaru podlegającego dalszym procesom dezintegracyjnym
(obecny rozwój wydarzeń na Ukrainie). Termin ten definiuje ponadto bezpośrednią (ścisłą) geopolityczną sferę interesów Rosji („bliska
zagranica”) oraz innych państw postradzieckich (Rosja jako rezerwuar surowcowy i sojusznik/patron geopolityczny oraz element strategii
przetrwania) – obszar będący przedmiotem polityki zarówno Rosji,
jak i państw postradzieckich (gdzie Rosja jest przedmiotem polityki
i strefą wpływów tych państw). Przestrzeń postradziecka może być
pojmowana także w wymiarze cywilizacyjnym jako obszar cywilizacji rosyjskiej (imperialnej – postimperialnej) – rozumianej jako
przestrzeń informacyjna i kulturowa (obszar cywilizacji radzieckiej)
o określonym dziedzictwie historycznym. W kontekście ostatnich wydarzeń na Ukrainie przestrzeń postradziecką można też interpretować
jako obszar, na którym Rosja realizuje swoje strategie (re)integracyjne
i z którego eliminuje wpływy Zachodu (Stanów Zjednoczonych i Unii
Europejskiej) oraz obszar potencjalnej mobilizacji przez Rosję sootieczestwiennikow (russkojazycznych) w celu egzekucji rosyjskich strategii i interesów (geo)politycznych.
Związek Radziecki rozpadł się głównie w wyniku narastania partykularyzmów wśród nomenklatury regionalnej (tj. w republikach
związkowych)3. Nomenklaturowa emancypacja doprowadziła do nieodwracalnych pęknięć po szwach administracyjnych i narodowościowych, na co z kolei nałożyła się dezintegracja struktur funkcjonalnych
– według modelu zaproponowanego przez Władimira Kaganskiego4.
3Zob. K. Świder, Ewolucja elity władzy w Związku Radzieckim i Rosji w kontekście przemian ideowych,
politycznych, społecznych i ekonomicznych, Warszawa 2013, s. 143-221.
4 В. Каганский, Советское пространство: конструкция и деструкция, [w:] С. Чернышев (ред.),
Иное. Хрестоматия нового российского самосознания, т. 1, Россия как предмет, Москва
101
102
Konrad Świder
W opinii tego badacza ZSRR był konglomeratem regionów, tj. segmentów hierarchiczno-terytorialnych (np. jednostki podziału administracyjnego różnych szczebli) i funkcjonalnych (np. struktury partyjne,
organy władzy, kompleksy przemysłowe wraz z identyfikowanymi
z nimi grupami nacisku). Eksterytorialne komunistyczne centrum
odwzorowało w przestrzennym podziale państwa właściwą dla siebie
hierarchiczną strukturę władzy politycznej; do realizacji zadań terenowych ustanowiło cały szereg faktycznie samowystarczalnych i zarazem wąsko wyspecjalizowanych komórek, których miejsce i znaczenie
zależały od ich roli w hierarchii administracyjnej; zatem przestrzeń
imperialna została podzielona zgodnie z logiką administracyjną i z naruszeniem naturalnych, historycznych i kulturowych podziałów; poszczególne komórki zawierały wiele przypadkowych i często wrogich
wzajemnie elementów; w konsekwencji formował się paralelny wobec
regulacji administracyjnych podział radzieckiej przestrzeni imperialnej, określany przez konflikty i sprzeczności o podłożu tradycyjnym.
W Związku Radzieckim relacje hierarchiczne i terytorialne przenikały
się; każdy szczebel partyjno-urzędowej hierarchii miał własny terytorialny odpowiednik, a każdy element przestrzeni geograficznej dążył do uzyskania lub podwyższenia swojego statusu politycznego. Te
hierarchiczno-terytorialne i funkcjonalne segmenty to regiony, które zdaniem Władimira Kaganskiego były strukturami terytorialnymi
i administracyjnymi aspirującymi do uzyskania statusu politycznego.
Obok regionów lub też w ich obrębie mogły istnieć kontregiony, czyli regiony niższego szczebla administracyjnego – zamieszkane przez
mniejszości narodowe lub religijne (np. Górny Karabach, Naddniestrze). Stawały się one terenem konfliktów tradycyjnych (etnicznych
i wyznaniowych). Regionalny charakter miały również struktury funkcjonalne – czyli jednostki wojskowe, sektory przemysłu, centralne organy władzy. Regiony funkcjonalne były kontrolowane przez centrum
państwa, którego osłabienie mogło doprowadzić do ich silniejszej regionalizacji (autonomizacji), co z kolei prowadziło do przyspieszenia
procesów dezintegracyjnych.
1995, s. 89-164; http://old.russ.ru/antolog/inoe/kagan.htm [11.09.2014]. Na Władimira Kaganskiego szeroko powoływał się również Włodzimierz Marciniak, W. Marciniak, Rozgrabione imperium.
Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2004, s. 91-100. Autor ten
sprawnie posłużył się modelem rosyjskiego badacza w opisie rozpadu ZSRR, ibidem, s. 169-182.
W opinii Władimira Kaganskiego ZSRR był strukturą złożoną
z prawie samowystarczalnych (politycznie i ekonomicznie) – w sytuacji słabnięcia władzy centralnej – podmiotów-regionów, i jego rozpad
przyjął formę regionalizacji, pojmowanej jako proces suwerenizacji
regionalnych struktur przestrzeni radzieckiej, w toku której dokonała
się autonomizacja również funkcjonalnych składników państwa5. Regionalizacja była tożsama z instytucjonalizacją struktur regionalnych
poza państwem. Wykorzystywała ona elementy przestrzeni radzieckiej,
dając im możliwości przetrwania w sytuacji kryzysu centrum. Żadna
republika nie stanowiła państwa w gotowej postaci, a wszystkie nowe
organizmy państwowe powstawały w wyniku złożonego procesu syntezy regionów-republik z funkcjonalnymi komponentami ZSRR. Terytorialno-polityczna emancypacja regionów (republik), widoczna w ich
dążeniu do utrzymania lub podwyższenia swojego statusu politycznego, a także do regionalnej reorganizacji przestrzeni, była związana
z kurczeniem się stanu dzielonych zasobów (kryzysem ekstensywnego typu gospodarowania). Prowincje domagały się republikańskiego
czy też regionalnego rozrachunku gospodarczego, dążąc do przejęcia
„klucza od rozdzielnika”6. Władza centralna nie zdawała sobie sprawy ze stopnia przygotowania przestrzeni radzieckiej do dezintegracji. W procesie tym bardziej niż motywy i działania konkretnych
osób decydująca była organizacja struktury przestrzeni radzieckiej.
W toku walki regionów z centrum i jego późniejszej nieskładnej kontrofensywy regionom udało się przechwycić wiele centralnych ekonomicznych i politycznych prerogatyw, zapewniających im pod koniec
lat 80. XX wieku faktyczną suwerenność. W ten sposób powstały nowe
suwerenne państwa, które ukształtowały się na terytorialno-admini-
5
Samowystarczalność regionów, zwłaszcza gospodarcza, na poziomie republik związkowych miała raczej charakter względny. Można o niej mówić tylko w przypadku funkcjonowania kooperacyjnych więzi między republikami, spośród których RFSRR (z racji największej bazy surowcowej
i gdzie władza centrum była efektywniejsza) miała znaczną przewagę nad pozostałymi. Przykładowo, gospodarka ukraińska w 80% nie miała zamkniętego cyklu produkcyjnego (w wyniku
polityki gospodarczej władz ZSRR – uznających międzyregionalną kooperację za czynnik integrujący państwo, dla którego istotnym zagrożeniem jawiła się ewentualna autarkia regionów)
i była w 100% uzależniona od rosyjskiego paliwa dla elektrowni atomowych, w około 80% – od
gazu ziemnego i w 60-80% – od ropy naftowej, zob. J. Kozakiewicz, Rosja w polityce niepodległej
Ukrainy, Warszawa 1999, s. 90.
6 Zob. А. Дергачев (ред.), Украинская государственность в XX веке. Историкополитологический анализ, Киев 1996, s. 374-377.
103
104
Konrad Świder
stracyjnej bazie radzieckich republik związkowych w wyniku wieloletniej konsolidacji rozmaitych lokalnych fragmentów radzieckiej
przestrzeni imperialnej. Koncepcja rosyjskiego geografa w sposób
niezamierzony wykazuje zgodność z założeniami francuskiej szkoły
geopolitycznej – nazywanej „geopolityką realiów” lub też „geopolityką małych przestrzeni”, poszukującej zarówno przyczyn licznych konfliktów regionalnych na świecie, jak i rozwiązań mających ograniczać
możliwości ich występowania.
Spróbuję teraz zastosować teorię Władimira Kaganskiego w odniesieniu do Ukrainy. Państwo ukraińskie powstało w wyniku połączenia
trzech składników regionalnie konceptualizowanej przestrzeni radzieckiej: republiki ukraińskiej, terytorialnych elementów sił zbrojnych
i przemysłu zbrojeniowego oraz fragmentów strategicznych (jądrowych) sił zbrojnych (po ich podziale). Jednak wkrótce miało się okazać,
że głównym wewnętrznym problemem dla władz państwowych Ukrainy w procesie tworzenia państwa stała się inkorporacja znajdującej się
na jej terenie (na wschodzie kraju: w Donbasie i Dniepropietrowsku)
znacznej części radzieckiego kompleksu paliwowo-energetycznego.
Jego kadry menadżerskie rekrutujące się z tzw. czerwonych dyrektorów, tudzież kriepkich chozjajstwiennikow – mające silną pozycję
w systemie nomenklaturowym – w ciągu kilku lat ukraińskiej niepodległości uzyskały znaczące wpływy oraz beneficja w centralnych
strukturach władzy. Postradziecka Ukraina jest jakby Związkiem Radzieckim w mikroskali; odziedziczyła po nim te same problemy, które
trawiły imperium i rozsadzały je od wewnątrz. Współczesna Ukraina
zgodnie ze swoją konstytucją – a więc de iure – jest państwem unitarnym, lecz de facto stanowi prawie federację bardzo często skonfliktowanych ze sobą regionów, zróżnicowanych pod względem tradycji,
historii, kultury, gospodarki, aspiracji politycznych, a także wizji ukraińskiej państwowości. Matecznikiem elity rządzącej postradzieckiej
Ukrainy są wschodnie industrialne rejony kraju – obszar Zagłębia Donieckiego (Donbas) oraz Dniepropietrowska, będącego jednym z kluczowych ośrodków radzieckiego kompleksu wojenno-przemysłowego.
W czasie pieriestrojki Zagłębiem Donieckim wstrząsały wielkie strajki
górnicze, aktywnie działały tam ukraiński Ruch na rzecz Przebudowy
i Komitet Helsiński. Donbas występował zatem jako kontrregion wobec moskiewskiego centrum, solidaryzując się z Kijowem (centrum
republikańskim); dyrektorzy Donbasu w zaistniałej sytuacji dostrzeRoczni k I nstytutu Eu ro p y Ś ro d ko wo -W s ch o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 5
gali możliwość podwyższenia zarówno własnego statusu politycznego, jak i znaczenia regionu. Następnie, już w niepodległej Ukrainie,
razem z dniepropietrowcami występowali jako kontrregion wobec Kijowa, gdy w pierwszych latach niepodległości w ukraińskich władzach
centralnych znaczące wpływy mieli politycy pochodzący z zachodnich
regionów kraju. Również sam ówczesny prezydent Łeonid Krawczuk
legitymował się takim „zachodnim” pochodzeniem (urodził się jako
obywatel II Rzeczypospolitej). Strajki w Zagłębiu Donieckim, wywoływane w konkretnych celach politycznych, paraliżowały gospodarkę
krajową i w końcu dyrektorzy z Donbasu, będący częścią dawnej wpływowej nomenklatury radzieckiej, znaleźli się w szeregach ukraińskiej
ścisłej elity politycznej – w całości mającej rodowód nomenklaturowy. Władza najwyższa z kolei przeszła w posiadanie potężnej grupy
(klanu) dniepropietrowskiej (hutniczej), związanej w przeszłości z radzieckim przemysłem rakietowym, reprezentowanej przez kolejnego
prezydenta Łeonida Kuczmę. Natomiast po dziesięcioleciu (dwóch kadencjach) jego rządów, będących mozaiką demokracji i autorytaryzmu,
gdy wschodnioukraińska technokratyczno-nomenklaturowa formuła
rządzenia Ukrainą się wyczerpała, podczas tzw. pomarańczowej rewolucji można było obserwować ruszenie zachodnich kontrregionów,
które demonstracyjnie poparły lidera „pomarańczowych” – Wiktora
Juszczenkę, stając się jego społecznym zapleczem. Po przejęciu przez
niego władzy, we wschodnich regionach Ukrainy (w tym przypadku
– kontrregionach) zaczęły pojawiać się niekiedy częste żądania ich
secesji, tudzież konstytucyjnego przekształcenia kraju w federację.
Jednak projekty federalizacji państwa ukraińskiego były formułowane już w początkach lat 90. XX wieku – na południu Ukrainy
(nawiązujące do koncepcji Noworosji) i w Donbasie (Republika Doniecko-Krzyworoska), ale także na zachodniej Ukrainie; postulaty
z tego ostatniego regionu zakładały przekształcenie Ukrainy w republikę federalną na wzór Niemiec7. Z kolei zamieszkany w większości
przez Rosjan Krym w praktyce od początku istnienia niepodległego
państwa ukraińskiego domagał się niepodległości lub przyłączenia do
Rosji, choć większość jego ludności, podobnie jak ludności Donbasu,
jeszcze 1 grudnia 1991 roku w referendum niepodległościowym za-
7
Zob. T. A. Olszański, Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Kraków 2003, s. 32 i 58.
105
106
Konrad Świder
głosowała za niepodległością Ukrainy8. Obecnie Krym w wyniku woli
politycznej jego mieszkańców (w większości Rosjan) oraz aneksji rosyjskiej nie jest już częścią państwa ukraińskiego. Natomiast tocząca
się i podgrzewana przez Rosję wojna domowa w Donbasie wskazuje,
że jednak Kijów – również pod presją Moskwy – będzie zmuszony
zmierzać w kierunku rozwiązań federacyjnych. Zasadnicza dla jedności Ukrainy jest kwestia tożsamościowa, a jednolita – wspólna dla
całego ukraińskiego terytorium państwowego – tożsamość narodowa nie występuje. Dokonywany często w opisie Ukrainy podział na
wschód i zachód stanowi znaczne uproszczenie – kliszę publicystyczno-dziennikarską, i może znajdować zastosowanie jedynie w odniesieniu do geografii wyborczej tego kraju. De facto Ukraina dzieli się
na kilka zróżnicowanych historycznie i tożsamościowo – często nieprzyjaznych wobec siebie – regionów9. Można więc stwierdzić istnienie kilku Ukrain: zachodniej, centralnej, wschodniej, południowej
i Zakarpacia, a także Krymu (gdzie Ukraińcy stanowią niecałe 25%
ludności) – jakkolwiek ten ostatni, zaanektowany w marcu 2014 roku
przez Rosję, wydaje się już dla Ukrainy stracony. Na dodatek znaczne
różnice występują wewnątrz poszczególnych regionów, np. na wschodzie – między Charkowem i Sumami a Donbasem. Ogromny wpływ
na kontekst tożsamościowy na Ukrainie ma znaczna, ponad 6,5-milionowa (po aneksji Krymu), mniejszość rosyjska – sięgająca w Donbasie około 40% ogólnej liczby mieszkańców, a także rozpowszechniony
jeszcze w okresie radzieckim język rosyjski, generujący popyt na kulturę i media rosyjskie wśród znacznej części Ukraińców.
W geopolityce jednym z istotniejszych ujęć, zwłaszcza w analizie dynamiki konfliktów na obszarach pogranicznych różnych cywilizacji – a za taki obszar można uznać Ukrainę – jest paradygmat
geocywilizacyjny. Stanowi on w tym przypadku dobrą płaszczyznę
teoretyczno-eksplikacyjną, pozwalającą rzetelnie i obszernie wyjaśnić
zagadnienie trwałości, tudzież nietrwałości postradzieckiego państwa
ukraińskiego. Ukraina wraz z innymi regionami (republikami) ZSRR
8 Zob. W. Pawluczuk, Ukraina. Polityka i mistyka, Kraków 1998, s. 107.
9 Na temat historycznego i regionalnego zróżnicowania Ukrainy zob. Р. Шпорлюк, Украина: от
периферии империи к суверенному государству, [w:] Д. Фурман (ред.), Украина и Россия: общества и государства, Москва 1997, s. 41-70; А. Мальгин, Украина: соборность и регионализм, Симферополь 2005.
była fragmentem szeroko rozumianej cywilizacji radzieckiej (wspólna kultura polityczna i instytucjonalna, wspólna przestrzeń kulturowa i informacyjna, standaryzacja technologiczna i infrastrukturalna,
system kooperacji gospodarczej). Ponadto Ukrainę, podobnie jak Białoruś, łączyły z rdzeniem imperium radzieckiego, tj. Rosją, szczególnie bliskie (ruskie) więzi historyczne, etniczne, kulturowe, społeczne
oraz międzyludzkie (znaczna bezkolizyjna dyfuzja narodowościowa).
Z Ukrainy wywodzili się też dwaj przywódcy ZSRR – Nikita Chruszczow i Leonid Breżniew, przejawiający podwójną (imperialną) lojalność (patriotyzm) – wobec zarówno ZSRR, jak i USRR, a ukraińskie
regiony przemysłowe Donbas, Dniepropietrowsk cieszyły się licznymi
przywilejami (ekskluzywizmem) na tle pozostałych radzieckich obszarów industrialnych. Gdy na skutek wzrostu partykularyzmów nomenklaturowych i emancypacji regionalnej nomenklatury rozpadło się
imperium radzieckie, okazało się, że Ukraina wyszła ze Związku Radzieckiego, ale Związek Radziecki nie wyszedł z Ukrainy. Fragment starego państwa stał się niezależny, ale nie stało się niezależne ukraińskie
społeczeństwo. Faktycznym beneficjentem zrzucenia przez Ukrainę
zawisłości od Moskwy stał się miejscowy republikański aparat urzędniczy (biurokracja – rekrutowana w ZSRR z narodów tytularnych),
który przejął dawne kompetencje imperialnego centrum, zachowując przy tym swoje dawne prowincjonalne kompleksy i eksploatatorski wobec administrowanej przez siebie materii charakter10. Względna
słabość władzy politycznej na Ukrainie w warunkach permanentnego
okresu przejściowego, wynikająca z niemożności jej długookresowego
zdominowania przez poszczególne grupy wpływu, doprowadziła do
wzrostu znaczenia biurokracji, która niejako prywatyzując sferę swojej
kompetencji, wyprowadziła ją spod kontroli polityków i nieformalnie
stała się samodzielnym podmiotem (graczem) na ukraińskiej scenie
politycznej11. Niezbadana pozostaje rola biurokracji w „pomarańczo-
10 Obszerniej na ten temat zob. Л. Солонько, Імперська складова «української ідеологіі» та пострадянська бюрократія, „Політична думка” 2001, № 1-2; А. Зубов, Советский Союз: из империи – в ничто?, „Полис” 1992, № 1-2.
11 А. Якубовский, И. Попова, М. Кунявский, Региональная политико-административная элита,
Одесса 2000, s. 21.
107
108
Konrad Świder
wej rewolucji”, ale wydarzenia z przełomu lat 2004 i 2005 są postrzegane jako „rewolucja biurokratyczna”12.
Cechą ukraińskiej sceny politycznej, oprócz mocnej obecności na
niej biurokracji, jest uwarunkowana regionalnie klanowość, sprowadzająca się do faktu, że najsilniejsze na Ukrainie grupy przemysłowo-finansowe, powstałe na fundamencie terytorialno-branżowych grup
interesów – tzw. klanów, wykształciły swoje polityczne nadbudowy
w formie różnych partii politycznych; klany początkowo zaciekle rywalizowały między sobą o władzę w państwie, a potem na zasadzie
kompromisu rotowały w procesie rządzenia13. Klany powstawały głównie na najbogatszej, wschodniej Ukrainie w Donbasie (obwody doniecki i łuhański) oraz Dniepropietrowsku, ale także w centrum Ukrainy
(Kijów, Winnica); na ubogim zachodzie kraju powstawały grupy przestępcze, nazywane popularnie mafiami14. Ten złożony (historyczny,
tożsamościowy i klanowy) wewnętrzny pluralizm (regionalizm) Ukrainy uniemożliwiał zbudowanie w niej jednego silnego ośrodka czy pionu władzy – nawet o nachyleniu autorytarnym, który odegrałby rolę
czynnika unifikującego państwo ukraińskie, co nastąpiło na Białorusi. W moim przekonaniu na Ukrainie zachodził wówczas (i trwa to
nadal) proces pełzającej modernizacji biurokratycznej, polegający na
poszukiwaniu przez ukraińską biurokrację początku XXI wieku nowej legitymacji – pełnowartościowego uznania jej państwa przez Zachód. Poprzednie pokolenie ukraińskiej biurokracji, która dążąc do
podwyższenia własnego statusu politycznego, wzięła udział w buncie
nomenklaturowym, rozbijającym radzieckie imperium, czerpało legitymację wyłącznie z samopotwierdzania się w ramach nowego postradzieckiego status quo, zachowując oczywiście nawykowo kulturę
polityczną imperialnej nomenklatury. Warto zastanowić się również
nad „klanowymi” uwarunkowaniami ukraińskiej geopolityki, który to
czynnik jest bardzo często pomijany (niedostrzegany) przez zewnętrznych obserwatorów. Ani jeden z ukraińskich klanów politycznych nie
12 W. Dubnow, Pomarańczowy kolor burżuazji, „Rosja w Globalnej Polityce”, maj 2005, s. 77-83.
13 Zob. K. Świder, Baza społeczno-polityczna niebieskiej kontrrewolucji podczas wyborów prezydenckich na Ukrainie w 2004 roku, [w:] P. Grochmalski (red.) Klęska demokracji? Obszar byłego ZSRR,
Toruń 2010, s. 355-370.
14 T. A. Olszański, „Walka klanów” na Ukrainie, „Biuletyn Ukraiński” [Materiały Ośrodka Studiów Wschodnich] 1996, nr 4; Р. Манекин, Украина: власть, группы влияния и кланы, [w:]
Политическая элита. Политический ежегодник, Москва 2003, s. 90-99.
jest zainteresowany w ukierunkowaniu kraju na związek z Rosją (np.
według formuły Państwa Związkowego Rosji i Białorusi), gdyż w rzeczywistości zagraża to ich wpływowi na sytuację w kraju; z analogicznych przyczyn klany ukraińskie starają się ograniczyć również wpływ
Zachodu na rozwój sytuacji na Ukrainie15. Rzekoma „prorosyjskość”
odsuniętego przez „Majdan” (pochodzącego z Doniecka) prezydenta
Wiktora Janukowycza, prowadzącego politykę dwuwektorową, wynikała bardziej z większego prawdopodobieństwa otrzymania przez
znajdującą się w skrajnie trudnej sytuacji gospodarczej Ukrainę pomocy finansowej z Moskwy niż z Brukseli czy Waszyngtonu. Grupy
przemysłowo-finansowe Ukrainy doskonale zdają sobie sprawę z faktu,
że ich siła wynika z niezależności od Kijowa i z niezależności Kijowa
od Moskwy, przy czym ta pierwsza niezależność jest rezultatem tej
drugiej16. Dlatego też żaden prezydent państwa ukraińskiego – niezależnie z jakiego regionu by nie pochodził, nie zgodzi się na status
gubernatora rosyjskiego, tj. inkorporację Ukrainy do Rosji.
Po Związku Radzieckim Ukraina odziedziczyła także osobliwy
(quasi-imperialny) internacjonalizm, wyrażający się w częstym unikaniu, mającego wyraźną konotację narodową, przymiotnika „ukraiński”,
aby nie drażnić innych narodowości (głównie Rosjan); nierzadko stosowano formułę „naród Ukrainy” zamiast „naród ukraiński”. Fundamentalny element paradygmatu geocywilizacyjnego stanowią rozważania
dotyczące przynależności cywilizacyjnej. Ukraina jest krajem pogranicza cywilizacyjnego lub miejscem „zderzenia cywilizacji”; część jej
obszaru znajdowała się pod łacińskim wpływem kulturowym, a część
pod greckim; ten podział przetrwał okres Imperium Rosyjskiego oraz
Związku Radzieckiego. Popularny, szczególnie na zachodniej Ukrainie, jest dyskurs kolonialny, w ramach którego Ukrainę postrzega się
jako rosyjską (radziecką) kolonię, borykającą się obecnie ze wszystkimi
ograniczeniami oraz syndromami państwa i społeczeństwa postkolonialnego17. Z tym ujęciem polemizuje interpretacja lokująca Ukrainę
15 Р. Манекин, Украина: власть, s. 106. Krytyczny i sceptyczny stosunek do ukraińskiej oligarchii
w kontekście jej nomenklaturowych dylematów (tj. między samostijnictwem a grabiżnictwem)
wyraził pochodzący z zachodniej części kraju ukraiński publicysta Mykoła Riabczuk, М. Рябчук,
Зона відчуження. Українська олігархія між Сходом і Заходом, Київ 2004.
16 Zob. W. Dubnow, Pomarańczowy kolor, s. 82.
17 Zob. М. Рябчук, Від Малоросії до України: парадокси запізнілого націєтворення, Київ 2000.
109
110
Konrad Świder
w imperialnym systemie metropolitalno-peryferyjnym, w którym kraj
ten nie funkcjonował jako kolonia, ale obszar peryferyjny – z szerokim jednak dostępem (politycznym i społecznym) do imperialnego
centrum, traktującego go jako bliską prowincję, a nie element obcy18.
Zagadnienie stosunku Ukrainy do Rosji i do Europy, a więc przynależności cywilizacyjnej, jest na Ukrainie zasadniczym problemem
historiozoficznym i tożsamościowym19. Można przyjąć, że obecnie
na Ukrainie rywalizują ze sobą dwie koncepcje państwowości ukraińskiej – ukraińskokulturowa oraz rosyjskokulturowa, będące postmodernistycznym odtworzeniem dawnej historycznej dychotomii
Galicja–Małorosja20. Żadna z tych koncepcji samodzielnie nie jest
reprezentatywna dla całego terytorium Ukrainy. W tym kontekście
w czasie wydarzeń w Kijowie z przełomu 2013 i 2014 roku, które odsunęły od władzy obóz prezydenta Wiktora Janukowycza, dało się
dostrzec ignorowanie społecznego głosu ze wschodniej Ukrainy, zaniepokojonej zawłaszczaniem idei Majdanu przez skrajnie prawicowe i programowo przeciwne integracji euroatlantyckiej ugrupowania
– Prawy Sektor oraz Swobodę, i niewyrażającej zgody na dyktat tych
grup w ramach ukraińskiego protestu obywatelskiego.
Ujawniające się z nową siłą podziały w ukraińskim społeczeństwie zamierzała w charakterze instrumentu destabilizującego Ukrainę i paraliżującego dążenia tego państwa do integracji ze strukturami
euroatlantyckimi wykorzystać Rosja, która nie jest jednak głównym
animatorem podziałów i konfliktów wewnątrzukraińskich, ale je „podgrzewa” i posługuje się nimi w celu realizacji własnych interesów
geopolitycznych. Przyczyny tych często głębokich podziałów tkwią
w odmiennych losach (braku wspólnoty losu) i tradycjach, a także będącej tego konsekwencją bardzo zróżnicowanej, niekiedy hybrydowej
(postimperialnej) tożsamości mieszkańców poszczególnych regionów
Ukrainy21. Jedną z osobliwych cech tożsamości wielu Ukraińców (nie
18 Zob. М. Попович, Мифология и реальность украинского Возрождения, [w:] С. Константинов, А. Ушаков, История после истории. Образы России на постсоветском пространстве,
Москва 2001, s. 147-159; T. A. Olszański, Trud niepodległości, s. 16-17.
19 Zob. O. Hnatiuk, Pożegnanie z imperium. Ukraińskie dyskusje o tożsamości, Lublin 2003.
20 Zob. W. Dubnow, Pomarańczowy kolor, s. 80-82.
21 Zob. Y. Hrytsak, National Identities in Post-Soviet Ukraine: The Case of Lviv and Donetsk, [w:] Z. Gitelman, L. Hajda, J.-P. Himka, R. Solchanyk (ed.), Culture and Nations of Central and Eastern Europe. Essays in Honor of Roman Szporluk, Cambridge Massachusetts 2000, s. 263-277.
tylko Rosjan), głównie z południa i wschodu kraju, jest motywowany ekonomicznie brak przeciwwskazań do bycia obywatelami Rosji,
która w porównaniu z Ukrainą jawi się obecnie jako kraj silny i stabilny gospodarczo, dający godne gwarancje socjalne. W przeszłości
(podczas referendum niepodległościowego w 1991 roku) mieszkańcy
tych regionów Ukrainy uciekali od stanowiącego ruinę ekonomiczną
ZSRR i od nieprzewidywalnej jelcynowskiej Rosji w roztaczaną przez
kijowską propagandę wizję dostatniego (np. na wzór Finlandii) państwa ukraińskiego – wyzwolonego z imperialnej zależności od Moskwy. Teraz można obserwować zjawisko odwrotne – tożsamościowej
ucieczki znacznej części ludności z pogrążonej w chaosie Ukrainy do
stabilniejszej Rosji.
Również rosyjskie elity władzy są żywotnie zainteresowane pozostaniem Ukrainy w bezpośredniej strefie wpływów Rosji. Moskwa
może pogodzić się z brakiem pełnej kontroli nad toczącą się w Kijowie walką polityczną, ale absolutnie nie zgodzi się na przekształcenie
państwa ukraińskiego w wyłączną strefę wpływów Zachodu; może co
najwyżej tolerować Ukrainę jako strefę buforową. Ukraina jest bardzo
ważnym elementem rosyjskiego myślenia geopolitycznego, w ramach
którego konstruowana jest rola Rosji w systemie międzynarodowym
oraz wyobrażenia o misji dziejowej i globalnej pozycji tego kraju. Poważny wpływ na charakter geopolitycznej percepcji świata w rosyjskim
społeczeństwie mają rozmaitej proweniencji ideologicznej apologeci imperium, jak np. Aleksandr Dugin (eurazjatysta), Władimir Żyrinowskij (nacjonalista), Giennadij Ziuganow (komunista) czy Aleksiej
Mitrofanow (kamrat Żyrinowskiego). Aleksandr Dugin wyraził przekonanie, że suwerenność Ukrainy jest na tyle negatywnym zjawiskiem
dla rosyjskiej geopolityki, iż w zasadzie łatwo może wywołać konflikt
zbrojny; brak rosyjskiej kontroli nad wybrzeżem czarnomorskim od
Izmaiłu do Kerczu zagraża istnieniu samej Rosji jako samodzielnego
państwa22. W opinii Dugina, Ukraina jako państwo pozbawiona jest
22 А. Дугин, Основы геополитики. Геополитическое будущее России, Москва 2000, s. 348. 31 marca 2014 roku amerykański periodyk „Foreign Affairs” zamieścił artykuł obwiniający Aleksandra
Dugina o sprowokowanie aneksji Krymu przez Rosję, A. Barbashin, H. Thoburn, Putin’s Brain. Alexander Dugin and the Philosophy Behind Putin Invasion of Crimea, http://www.foreignaffairs.com/
articles/141080/anton-barbashin-and-hannah-thoburn/putins-brain [20.09.2014].
111
112
Konrad Świder
jakiegokolwiek geopolitycznego sensu23. Istnienie Ukrainy w aktualnych granicach i z aktualnym statusem „suwerennego państwa” jest
tożsame z uderzeniem w geopolityczne bezpieczeństwo Rosji i z wtargnięciem na jej terytorium24. Zdaniem Dugina dalsze istnienie unitarnej Ukrainy jest niedopuszczalne i dlatego też rosyjski geopolityk
proponował podział jej obszaru niejako na trzy południkowe pasy
(wschodni, środkowy i zachodni) z osobnym wydzieleniem Krymu25.
W duginowskiej, pełnej pompatycznych metafor, fantasmagorii, rosyjski kontynent eurazjatycki staje do eschatologicznie rozumianej
(ostatecznej) batalii z zachodnim agresywnym atlantyzmem, reprezentowanym przez Stany Zjednoczone, a istotnym przedmiotem tej
walki jest właśnie Ukraina26. Dugin związał się z tzw. Klubem Izborskim (będącym osobliwą programową antytezą do kooperującego
z Zachodem Klubu Wałdajskiego), zrzeszającym nacjonalistycznie lub
imperialnie zorientowanych intelektualistów (pisarzy, filozofów, politologów, ekonomistów i dziennikarzy) i wyrażających zdecydowane
poparcie dla Kremla – a nawet mających zdolność kreacji jego kursu
w odniesieniu do Ukrainy. W skład Klubu Izborskiego, który można
uznawać za nieformalny think-tank, wchodzą m.in. Siergiej Kurginian (przywódca silnie zaangażowanego w wydarzenia na Ukrainie
patriotycznego ruchu Istota Czasu), Aleksandr Prochanow, Michaił
Leontiew, Maksym Szewczenko.
Podobnie „drzeć pasy” z Ukrainy zamierzali Władimir Żyrinowskij,
którego wypowiedzi na temat kwestii ukraińskiej były często cyniczne i wulgarne – nie tylko politycznie, oraz Aleksiej Mitrofanow. Ten
ostatni podjął się zdumiewającej operacji kartograficznej, odwołującej się do fałszywej, by nie rzec – dyletanckiej, argumentacji etniczno-historycznej27. Z kolei Giennadij Ziuganow potraktował Rosję jako
państwo-kontynent – wyposażony w cechy geopolityczne, kulturowe
i etniczne, którego Ukraina jest integralną, nieodłączną częścią28. Poglądy tych geopolityków, jakkolwiek nienależących do ścisłego nurtu
23 А. Дугин, Основы геополитики, s. 377.
24Ibidem.
25 Ibidem, s. 379-382.
26 Inspiracją dla teorii Aleksandra Dugina w dużej mierze okazały się poglądy amerykańskiego politologa Zbigniewa Brzezińskiego, wyrażone w książce Wielka szachownica (Z. Brzeziński, op. cit.).
27 Zob. А. Митрофанов, Шаги новой геополитики, Москва 1997, s. 173 i 273-275.
28 Zob. Г. Зюганов, География победы: основы российской геополитики, Москва 1997.
geopolityki akademickiej, implikują treści mesjanistyczne (idealistyczne), starając się łączyć je z paradygmatem realistycznym w geopolityce
– nawiązującym do klasycznych koncepcji Halforda Johna Mackindera czy Karla Haushofera. „Ideologia geopolityzmu” pełni w Rosji
funkcję kompensacyjną wobec braku metaidei – ideologii całościowo
wyjaśniającej umysłowi rosyjskiemu otaczający świat29. Dawniej rolę
takiej idei odgrywał komunizm, a obecnie – w warunkach wytworzonej w konsekwencji jego upadku próżni ideologicznej – geopolityka
lub „ideologia geopolityzmu”. Również bardziej umiarkowani i niekoniecznie antyzachodni politycy rosyjscy mają spore problemy (opory) z uznaniem odrębności Ukrainy od Rosji. Nawet administracja
pierwszego prezydenta Federacji Rosyjskiej – Borysa Jelcyna, uznawanego za stosunkowo demokratycznego, nie mogła uwolnić się od
organicystycznego wyobrażenia na temat szczególnego (organicznego)
charakteru relacji rosyjsko-ukraińskich, i traktowała Ukrainę bardzo
familiarnie (w kategoriach rodzinnych)30. Odmienne, pragmatyczne
podejście do Ukrainy, zwłaszcza po „pomarańczowej rewolucji”, zaczęła demonstrować administracja drugiego prezydenta Rosji – Władimira Putina, która postanowiła wyzbyć się sentymentalnej retoryki
poprzedników i prowadzić wobec Kijowa politykę według ściśle geopolitycznych korzyści31. Moim zdaniem, obecnie na rozluźnienie więzi
rosyjsko-ukraińskich i ich upragmatycznienie wpływa uwarunkowane
biegiem czasu rozluźnienie dawnych silnych więzi postnomenklaturowych (postimperialnych), zachodzące w ramach dokonującej się w obu
państwach zmiany generacyjnej (wymiany pokoleń) w elitach władzy.
Paradygmat realistyczny, do którego próbuje nawiązywać polityka
Kremla, implikuje znacznie mniej myślenia magicznego niż np. rosyjski geopolityzm. Moskwa za fundamentalny czynnik bezpieczeństwa Rosji uznaje kontrolę nad określonymi obszarami – posiadanie
29 Pojęciem „ideologia geopolityzmu” posługuje się Dmitrij Zamiatin, Д. Замятин, Власть пространства и пространство власти: Географические образы в политике и международных
отношениях, Москва 2004. W Polsce do tej kwestii nawiązuje Włodzimierz Marciniak, W. Marciniak, Przestrzeń czy pustka? Pojęcie „prostranstwo” w rosyjskich debatach politycznych lat dziewięćdziesiątych XX wieku, [w:] A. Nowak (red.), Ofiary imperium. Imperia jako ofiary. 44 spojrzenia,
Warszawa 2010, s. 583-602; idem, Mapa i pamięć o imperium. Kartograficzne symbole nostalgii
postsowieckiej, [w:] W. Marciniak (red.), Inne wymiary polityki, Warszawa 2013, s. 139-164.
30 Zob. A. Wilson, Ukraińcy, Warszawa 2002, s. 327-328.
31 А. Мигранян, Коктейль победы: Почему Россия выиграла украинские выборы, [w:] М. Погребинский (ред.), «Оранжевая революция». Украинская версия, Москва 2005, s. 91-100.
113
114
Konrad Świder
swojej strefy wpływów. W czasach ZSRR ta strefa była bardzo rozbudowana, tworząc imperium, i do jej opisu można zastosować model
kręgów koncentrycznych – składający się łącznie z pięciu kręgów imperialnych (rdzenia – KPZR, pierwszego – RFSRR, drugiego – republik związkowych, a dalsze kręgi to państwa satelickie [bliższe i dalsze]
oraz partie komunistyczne w krajach kapitalistycznych – czyli międzynarodowy ruch robotniczy)32. Dezintegracja ZSRR oznaczała przeobrażenie rdzenia (zmianę systemową) i zgodę nowych elit rosyjskich
na kasację ostatnich trzech kręgów (imperium satelickiego i ideologicznego), ale – moim zdaniem – funkcja satelicka jest przenoszona
przez Rosję na byłe republiki związkowe (z wyjątkiem państw bałtyckich). Nie ma jednak zgody Moskwy na geopolityczne instalowanie
się Zachodu (zwłaszcza Stanów Zjednoczonych) w tym kręgu (obszar
„bliskiej zagranicy”), który będzie broniony przez Kreml z całą stanowczością, czego zawoalowaną zapowiedzią było wystąpienie Władimira
Putina na 43. Międzynarodowej Konferencji Bezpieczeństwa w Monachium 10 lutego 2007 roku. Dwa lata wcześniej prezydent Federacji
Rosyjskiej powiedział, że rozpad ZSRR stanowi największą katastrofę
geopolityczną XX stulecia. Wielu obserwatorów wyprowadziło z tej
enuncjacji daleko idący wniosek, że intencją Kremla jest restytucja
imperium radzieckiego. Jednak nawet sam Kreml rozumie, że nie da
się odbudować ZSRR, ponieważ Rosja ma zbyt mały potencjał na jego
odtworzenie, a i opór materii zewnętrznej – tj. państw (nie)zainteresowanych – byłby zbyt duży, chociaż możliwy do pokonania w sferze
militarnej. Lecz obecnie – w epoce społeczeństwa informacyjnego,
liberalnego kapitalizmu (mimo prawdopodobnego jego schyłku) oraz
globalizacji (glokalizacji) – koszty takiej operacji znacznie przewyższyłyby spodziewane profity.
Moskwa wdraża doktrynę powstrzymywania Zachodu przed rozbudową strefy jego wpływów na obszarze postradzieckim, w ramach
której konsekwentnie stosuje zasadę „gry o sumie zerowej”. Kreml
zakwestionował przywództwo Stanów Zjednoczonych w świecie, tj.
koncepcję i praktykę świata jednobiegunowego, lansując alternatywną
32 Taki model został stworzony przez rosyjskiego badacza Aleksieja Sałmina, А. Салмин, Союз после
Союза. Проблемы упорядочнения национально-государственных отноше-ний в бывшем
СССР, „Полис” 1992, № 1-2, s. 34-55.
wobec hegemonizmu amerykańskiego ideę wielobiegunowości. Moskwa nie zgadza się już na pełnienie przez Waszyngton funkcji „globalnego policjanta”, którą postrzega jako instrument Białego Domu
w bezwzględnej realizacji amerykańskich interesów geostrategicznych i geoekonomicznych – poprzez politykę konflagracji (tworzenia
punktów zapalnych i pól konfliktów) w określonych regionach świata
(Afryka Północna, Bliski oraz Środkowy Wschód). Na działania konflagracyjne Stanów Zjednoczonych w przestrzeni postradzieckiej Rosja
gotowa jest odpowiedzieć kontrkonflagracją. W ten kontekst w optyce Kremla wpisują się właśnie wydarzenia na Ukrainie. Aneksja przez
Rosję należącego do Ukrainy, bardzo ważnego strategicznie, Krymu,
będąca wyrazem woli zdecydowanej większości jego mieszkańców,
zapobiegła w opinii Rosjan wrogiemu przejęciu w najbliższej przyszłości przez Amerykanów rosyjskich baz wojennych na półwyspie
przy aprobacie nowego rządu ukraińskiego. Bez znaczenia pozostaje
tu fakt, że doszło do złamania przez Moskwę prawa międzynarodowego, ponieważ wcześniej było ono łamane przez Zachód w byłej Jugosławii (casus Kosowa) czy w Iraku. Polityczna ekspansja Zachodu
i jego struktur w kierunku obszaru postradzieckiego jest interpretowana przez rosyjski establishment jako sabotowanie rosyjskich projektów jego (re)integracji. Wyrazistą cechę myślenia politycznego w Rosji
stanowi terytoriocentryzm (myślenie kategoriami przestrzennymi), co
powoduje powstawanie napięć proksemicznych, wynikających z silnej więzi emocjonalnej Rosjan z całym ruskim obszarem kulturowym
i poczucia konieczności utrzymania go w rosyjskiej strefie wpływów.
Mogące powstać wobec braku reakcji na ekspansję euroatlantycką
na ten obszar dyskomforty w rosyjskiej świadomości geopolitycznej
powodują, że Kreml będzie bardzo mocno zmotywowany i zdeterminowany, aby bronić swoich interesów nad Dnieprem, podtrzymując
w tym celu w rosyjskim społeczeństwie stan patriotycznej mobilizacji.
Tymczasem żywa dyskusja na temat sytuacji na Ukrainie przetacza
się przez środowiska polityczne i eksperckie w Stanach Zjednoczonych.
Można tam obserwować różne postawy – od bardzo krytycznej lub
krytycznej wobec działań Moskwy (John Kerry, Hilary Clinton, John
McCain, Condoleezza Rice, Zbigniew Brzeziński, Marco Rubio), poprzez zachowawczą lub umiarkowanie zachowawczą (Henry Kissinger, Charles Kupchan, Richard Pipes, Chris Murphy, Robert Gates), do
„wyrozumiałej” wobec polityki Kremla (Patrick Buchanan, Ron Paul,
115
116
Konrad Świder
John Mearsheimer). W ramach pierwszej postawy zarzuca się administracji kremlowskiej agresję, obłudę oraz zakłamanie, postulując nawet pośrednie (np. przez dozbrojenie wojsk ukraińskich w konflikcie
w Donbasie) zastosowanie środków militarnych przez Waszyngton33.
Druga postawa – najbardziej realistyczna, ale również najbardziej wewnętrznie zróżnicowana (np. co do rodzaju i zakresu sankcji wobec
Rosji) – charakteryzuje się zrozumieniem dla polityki administracji
kremlowskiej na Ukrainie oraz uznaniem rosyjskiej strefy wpływów
w tym państwie; w istocie sprowadza się do postulatów utrzymania dotychczasowego statusu Ukrainy jako państwa buforowego między Federacją Rosyjską a Unią Europejską (i Paktem Północnoatlantyckim)34.
Trzecie stanowisko implikuje głosy krytyczne wobec polityki Stanów
Zjednoczonych, wskazując na jej agresywną i ekspansywną naturę,
która prowokuje inne mocarstwa (np. Rosję) – oszukane przez amerykańską propagandową demokratyczno-wolnościowo-pokojową retorykę – do uzasadnionych (obronnych) kontrreakcji35.
Pierwsza opcja – przewidująca zdecydowaną reakcję Waszyngtonu na łamanie prawa międzynarodowego przez Moskwę (szczególnie
w kwestii gwarantowania przez Rosję obok Stanów Zjednoczonych
oraz Wielkiej Brytanii w ramach Memorandum Budapesztańskiego
z 1994 roku integralności terytorialnej Ukrainy, która zgodziła się na
rezygnację z arsenału nuklearnego) i wpisująca się w kontekst doktryny amerykańskiego hegemonizmu globalnego, wyrażonej przez Zbigniewa Brzezińskiego (Wielka szachownica) – zakłada konieczność
podjęcia przez Biały Dom zdecydowanych działań wobec Kremla,
w celu zmuszenia go do rezygnacji z konfrontacyjnej polityki. Służyć
temu mają izolacja międzynarodowa Rosji oraz sankcje gospodarcze
i personalne nałożone na to państwo. Druga opcja – wyrażana przede wszystkim przez Henry’ego Kissingera, przewiduje uczynienie
33 Zbigniew Brzezinski: After Putin’s Aggression in Ukraine, the West Must be Ready to Respond, „The
Washington Post”, March 3, 2014, http://www.washingtonpost.com/opinions/zbigniew-brzezinski-after-putins-aggression-in-ukraine-the-west-must-be-ready-to-respond/2014/03/03/25b3f928-a2f5-11e3-84d4-e59b1709222c_story.html [20.09.2014].
34 Henry Kissinger: To Settle the Ukrainian Crisis, Start at the End, „The Washington Post”, March 5,
2014, http://www.washingtonpost.com/opinions/henry-kissinger-to-settle-the-ukraine-crisis-start-at-the-end/2014/03/05/46dad868-a496-11e3-8466-d34c451760b9_story.html [20.09.2014].
35 J. Mearsheimer, Why the Ukraine Crisis is the West’s Fault. The Liberal Delusions That Provoked Putin, http://www.foreignaffairs.com/articles/141769/john-j-mearsheimer/why-the-ukraine-crisis-is-the-wests-fault [05.10.2014].
z Ukrainy geopolitycznego kondominium Rosji i Zachodu, godząc się
z aneksją Krymu przez Federację Rosyjską i uznając Donbas za strefę wpływów Kremla. Jest to w zasadzie propozycja przywrócenia poprzedniego statusu Ukrainy jako kraju pomostowego i swoistej strefy
buforowej (bez możliwości wejścia tego kraju do struktur euroatlantyckich), ale już bez utraconych przez Kijów terytoriów. W moim przekonaniu, Ukraina od 1992 roku stanowiła w sensie geopolitycznym
kondominium rosyjsko-zachodnie, będąc początkowo kondominium
„symetrycznym”; od 2004 roku państwo to funkcjonuje jako kondominium „niesymetryczne”: z okresem przewagi wpływów zachodnich
(do 2009 roku), a następnie rosyjskich (do 2013 roku). Z kolei trzecią
opcję można określić jako „izolacjonistyczną” – jako wezwanie do rezygnacji Stanów Zjednoczonych z roli „globalnego policjanta” (ponieważ brak im zarówno sił, jak i kwalifikacji moralnych), z ekspansji na
obszarze postradzieckim (uznanym przez wyrazicieli tej linii za strefę
wpływów Rosji) i skoncentrowania wysiłków na rozwiązywaniu problemów wewnętrznych. Waszyngton wydaje się aktualnie kluczyć między
opcją pierwszą (mesjanistyczną) a drugą (realistyczną), między aksjomatem Brzezińskiego – że bez Ukrainy Rosja traci możność bycia imperium – i pokusą ustanawiania swojej strefy wpływów w przestrzeni
postradzieckiej a odstąpieniem od antagonizowania i prowokowania
Moskwy. Dylematom Waszyngtonu niewątpliwie towarzyszy refleksja
z rodzaju memento mori (oby z właściwymi wnioskami) – że jak sto
lat temu sytuacja w Bośni stała się przyczyną pierwszego globalnego
tragicznego konfliktu, tak teraz sytuacja na Ukrainie może zakończyć
się dla świata nuklearną hekatombą.
Postradziecka Ukraina jest państwem, którego granice zostały narysowane przez komisarzy bolszewickich, a potem skorygowane przez
Józefa Stalina i Nikitę Chruszczowa. Obecnie Ukraina jako jednolita przestrzeń społeczno-polityczna jest znacznie silniej integrowana
przez czynniki administracyjne niż historyczno-kulturowe czy nawet
tożsamościowe. Osobliwy paradoks epoki radzieckiej polega właśnie
na tym, że wykształciła ona te czynniki i utrwaliła je tak mocno, jak
nigdy przedtem w historii tego kraju, stwarzając podstawy postradzieckiej państwowości ukraińskiej. Jednak deficyt czynnika tożsamościowego jako podstawy kreacji państwa i narodu będzie coraz częściej
negatywnie dawał znać o sobie w trudnych momentach dla Ukrainy,
a takie chwile kraj ten przechodzi właśnie obecnie. Radziecki „cement”
117
118
Konrad Świder
ukraińskiej integralności zaczyna wietrzeć i coraz gorzej wytrzymuje
próbę czasu, więc państwu ukraińskiemu pilnie potrzebne jest nowe
spoiwo. Paradoksalnie, w utracie Krymu, a zapewne i dużej części
Donbasu (z Donieckiem i Łuhańskiem), można upatrywać szansę dla
Ukrainy na wewnętrzną integrację – w tym przypadku ceną za niepodległość jest integralność36. Brak woli lub zdolności wewnętrznego
jednoczenia się ludności Ukrainy wokół kategorii państwa i narodu
może prowadzić na fali trwającej wojny domowej do pełzającej transformacji tego kraju w luźną konfederację regionów rządzonych przez
lokalnych watażków – rozgrywanych przez mocarstwa lub państwa
sąsiednie do jego bałkanizacji czy też somalizacji. Część Donbasu, objęta walkami, siłą rzeczy i tak już w zasadzie przekształciła się w drugie
Naddniestrze. Ukraina ponadto stała się polem rywalizacji Zachodu,
szczególnie Stanów Zjednoczonych, i Rosji. Pierwszy minister spraw
zagranicznych niepodległej Ukrainy, Anatolij Złenko, stwierdzając
istnienie indywidualnych interesów geopolitycznych Stanów Zjednoczonych, Rosji oraz Unii Europejskiej na Ukrainie, wyprowadził przytomny wniosek: „Ukraina pozostałaby ważna geopolitycznie dla Rosji,
Europy, Stanów Zjednoczonych, nawet jeżeli byłaby bezludną pustynią.
Nie ryzykując pomyłki, powiem, że wielu polityków na całym świecie
tak nas właśnie postrzega – jako ważne terytorium. Powinniśmy stać
się ważnym narodem. Tak widzę naszą drogę w polityce zewnętrznej
– od terytorium do narodu [wyr. oryg.]”37.
Ignorowanie przez Kijów po ucieczce prezydenta Wiktora Janukowycza głosu górników i hutników z Donbasu (niegodzących się na
euroatlantycki kurs Ukrainy – ze względów zarówno politycznych, jak
i ekonomicznych), obawiających się ponadto wzrostu aktywności prawicowych ugrupowań ekstremistycznych (Prawego Sektora i Swobody) w swoich regionach, doprowadziło do krwawego konfliktu (wojny
domowej) na wschodzie kraju. Separatyści bardzo chętnie przystali na
nieformalną wojskową – w postaci dowódców, instruktorów, ochotników, kontraktowców i najemników – protekcję Rosji, co sprawiło, że
36Zob. Niech sobie Rosjanie zabiorą Donbas, wywiad z Alexandrem Motylem, „Gazeta Wyborcza”,
19.09.2014, http://wyborcza.pl/magazyn/1,140804,16670040,Niech_sobie_Rosjanie_zabiora_Donbas.html [21.09.2014].
37 Cyt. za: А. Зленко, Дипломатия и политика. Украина в процессе динамичных геополитических
перемен, Харьков 2004, s. 547.
w praktyce odnieśli zwycięstwo. Głównym, determinowanym geopolitycznie celem Moskwy jest neutralizacja ukraińskich dążeń do wejścia
do Paktu Północnoatlantyckiego oraz Unii Europejskiej. Środkiem do
tego nie jest podbój Ukrainy (jest on nieopłacalny na wielu płaszczyznach), ale destabilizacja tego państwa poprzez rozgrywanie tkwiących w nim sprzeczności – na wzór gruziński (wojny z Gruzją Kreml
nie zakończył podbojem i okupacją tego państwa, chociaż mógł to bez
trudu uczynić). Zamiarem Rosji jest ustanowienie na obszarze postradzieckim – wzdłuż swoich granic – pasa przyjaznego sąsiedztwa i jego
satelizacja poprzez wspieranie sił grawitujących ku Moskwie w krajach
będących elementami tego pasa. Prawdopodobnie ów „pas przyjazności” będzie musiał obejść się bez Ukrainy – przynajmniej rządzonej
przez aktualny układ polityczny, ale z punktu widzenia Kremla – jeśli
Kijów tak bardzo chce się integrować z Zachodem (co jest uznawane
w Moskwie za zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego Rosji), to
należy drastycznie – choćby w stopniu minimalnym – zabezpieczyć
interesy rosyjskie na tym terenie, dokonując aneksji Krymu i przekształcając Donbas w punkt zapalny. Inkorporacja Donbasu do Rosji
nie leży teraz (i być może w ogóle) w interesie Rosji, gdyż pozbawiłaby Ukrainę obszaru tlącej się rebelii, a także utrudniłaby Kremlowi
grę polityczną w tym kraju – w wyniku odpływu z Ukrainy kolejnych
3 mln Rosjan i 3 mln prorosyjskich Ukraińców. Federalizacja państwa
ukraińskiego w zamian za jego całość terytorialną (lecz już bez Krymu)
znacznie opóźni proces integracyjny ze strukturami euroatlantyckimi,
ponieważ trudniej będzie Kijowowi z regionami i regionom między
sobą osiągać potrzebne konsensusy i kompromisy. Ukrainie unitarnej,
mimo iż daniną za utrzymanie unitarnego charakteru państwa byłoby
pogodzenie się z utratą Krymu i części Donbasu – nawet z Donieckiem
i Łuhańskiem, dużo łatwiej będzie urzeczywistnić dążenia do integracji
z Zachodem i sfinalizować procesy państwowo- i narodowotwórczy.
Jednak czy na ten mocno kompromisowy (lecz możliwy do zrealizowania) wariant wyraziłaby zgodę ukraińska skrajna prawica (przeciwna integracji Ukrainy ze strukturami euroatlantyckimi), marząca
o „Wielkiej Ukrainie”, nie nazywając tego rozwiązania zdradą, klęską
lub katastrofą narodową? Postradziecka Ukraina od początku swojego istnienia jako niepodległe państwo wydawała się formą osobliwego
milczącego (domyślnego) kompromisu między pragnieniem władzy
w Kijowie przez polityków ze wschodu a marzeniem o wielkim kraju
119
120
Konrad Świder
polityków z zachodu; warunkiem drugiego było pierwsze. Obecnie to
patowe uwarunkowanie traci na aktualności. Ukraińscy politycy w obliczu napiętej i wyjątkowo trudnej sytuacji w ich państwie, a także złożonych realiów geopolitycznych, powinni dołożyć wszelkich starań,
aby Ukraina nie przekształciła się w „europejski Izrael”.
Bibliografia
Barbashin A., Thoburn H., Putin’s Brain. Alexander Dugin and the Philosophy Behind Putin Invasion of Crimea, http://www.foreignaffairs.com/articles/141080/anton-barbashin-and-hannah-thoburn/putins-brain
Bilyi O., Nihilism and Political Phantoms of the Postcommunist Period, „Political Thought” 1994, no. 4
Brzeziński Z., Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej,
przeł. T. Wyżyński, Wydawnictwo Bertelsmann Media, Wydawnictwo
Świat Książki, Warszawa 1998
Dubnow W., Pomarańczowy kolor burżuazji, „Rosja w Globalnej Polityce”,
maj 2005
Henry Kissinger: To Settle the Ukrainian Crisis, Start at the End, „The Washington Post”, March 5, 2014,
http://www.washingtonpost.com/opinions/henry-kissinger-to-settle-the-ukraine-crisis-start-at-the-end/2014/03/05/46dad868-a496-11e3-8466-d34c451760b9_story.html
Hnatiuk O., Pożegnanie z imperium. Ukraińskie dyskusje o tożsamości, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2003
Hrytsak Y., National Identities in Post-Soviet Ukraine: The Case of Lviv and
Donetsk, [w:] Z. Gitelman, L. Hajda, J.-P. Himka, R. Solchanyk (ed.), Culture and Nations of Central and Eastern Europe. Essays in Honor of Roman Szporluk, Harvard University Press, Cambridge Massachusetts 2000
Kozakiewicz J., Rosja w polityce niepodległej Ukrainy, ISP PAN, Warszawa 1999
Marciniak W., Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2004
Marciniak W., Mapa i pamięć o imperium. Kartograficzne symbole nostalgii
postsowieckiej, [w:] W. Marciniak (red.), Inne wymiary polityki, ISP PAN,
Warszawa 2013
Marciniak W., Przestrzeń czy pustka? Pojęcie „prostranstwo” w rosyjskich
debatach politycznych lat dziewięćdziesiątych XX wieku, [w:] A. Nowak
(red.), Ofiary imperium. Imperia jako ofiary. 44 spojrzenia, IPN, IH PAN,
Warszawa 2010
Mearsheimer J., Why the Ukraine Crisis is the West’s Fault. The Liberal Delusions That Provoked Putin, http://www.foreignaffairs.com/articles/141769/
john-j-mearsheimer/why-the-ukraine-crisis-is-the-wests-fault
Motyl A., Niech sobie Rosjanie zabiorą Donbas (wywiad), „Gazeta Wyborcza”,
19.09.2014, http://wyborcza.pl/magazyn/1,140804,16670040,Niech_sobie_Rosjanie_zabiora_Donbas.html
Olszański T. A., Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2003
Olszański T. A., „Walka klanów” na Ukrainie, „Biuletyn Ukraiński” [Materiały Ośrodka Studiów Wschodnich] 1996, nr 4
Pawluczuk W., Ukraina. Polityka i mistyka, Nomos, Kraków 1998
Smith M., Pax Russica: Russia’s Monroe Doctrine, Royal United Services Institute for Defense Studies, London 1993
Świder K., Baza społeczno-polityczna niebieskiej kontrrewolucji podczas wyborów prezydenckich na Ukrainie w 2004 roku, [w:] P. Grochmalski (red.),
Klęska demokracji? Obszar byłego ZSRR, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010
Świder K., Ewolucja elity władzy w Związku Radzieckim i Rosji w kontekście
przemian ideowych, politycznych, społecznych i ekonomicznych, ISP PAN,
Warszawa 2013
Wilson A., Ukraińcy, przeł. M. Urbański, Fakty, Warszawa 2002
Zbigniew Brzezinski: After Putin’s Aggression in Ukraine, the West Must
be Ready to Rrespond, „The Washington Post”, March 3, 2014,
http://www.washingtonpost.com/opinions/zbigniew-brzezinski-after-putins-aggression-in-ukraine-the-west-must-be-ready-to-respond/2014/03/03/25b3f928-a2f5-11e3-84d4-e59b1709222c_story.html
Дергачев А. (ред.), Украинская государственность в XX веке. Историко-политологический анализ, Політична думка, Киев 1996
Дугин А., Основы геополитики. Геополитическое будущее России, Арктогея, Москва 2000
Замятин Д., Власть пространства и пространство власти: Географические образы в политике и международных отношениях, РОССПЭН, Москва 2004
Зленко А., Дипломатия и политика. Украина в процессе динамичных
геополитических перемен, Фолио, Харьков 2004
Зубов А., Советский Союз: из империи – в ничто?, „Полис” 1992, № 1-2
Зюганов Г., География победы: основы российской геополитики, Москва 1997
Каганский В., Советское пространство: конструкция и деструкция,
[w:] С. Чернышев (ред.), Иное. Хрестоматия нового российского самосознания, т. 1: Россия как предмет, Аргус, Москва 1995
Концепция внешней политики Российской Федерации, „Дипломатический вестник” 2000, № 8
Мальгин А., Украина: соборность и регионализм, Сонат, Симферополь
2005
Манекин Р., Украина: власть, группы влияния и кланы, [w:] Политическая элита. Политический ежегодник, Олма-Пресс, Москва 2003
121
122
Konrad Świder
Мигранян А., Коктейль победы: Почему Россия выиграла украинские
выборы, [w:] М. Погребинский (ред.), «Оранжевая революция».
Украинская версия, Европа, Москва 2005
Митрофанов А., Шаги новой геополитики, Русский вестник, Москва 1997
Основные положения концепции внешней политики Российской Федерации, „Независимая газета”, 29 апреля 1993
Попович М., Мифология и реальность украинского Возрождения,
[w:] С. Константинов, А. Ушаков, История после истории. Образы
России на постсоветском пространстве, АИРО-XX, Москва 2001
Рябчук М., Від Малоросії до України: парадокси запізнілого нацєтворення, Критика, Київ 2000
Рябчук М., Зона відчуження. Українська олігархія між Сходом і Заходом, Критика, Київ 2004
Салмин А., Союз после Союза. Проблемы упорядочнения национально-государственных отношений в бывшем СССР, „Полис” 1992, № 1-2
Солонько Л., Імперська складова «української ідеологіі» та пострадянська бюрократія, „Політична думка” 2001, № 1-2
Шпорлюк Р., Украина: от периферии империи к суверенному государству, [w:] Д. Фурман (ред.), Украина и Россия: общества и государства, Москва 1997
Якубовский А., Попова И., Кунявский М., Региональная политико-административная элита, Астропринт, Одесса 2000
Stanowisko rosyjskiej opinii publicznej
w odniesieniu do włączenia Krymu
w skład Federacji Rosyjskiej.
Rozważania w kontekście legitymizacji
rosyjskiego reżimu politycznego
The Attitude of Russian Public Opinion Towards the Incorporation of
the Crimea into the Russian Federation. Reflections in the Context of
the Question of the Legitimization of Russian Political Regime
Abstract: The incorporation of the Crimea into the Russian Federation caused
an unprecedented increase of tensions in the region of Central and Eastern
Europe, as well as in the relations between Russia and the USA and the EU. The
decision taken by the Russian authorities produced repercussions of equal
importance in Russia itself. The annexation of the Crimea was received with
great enthusiasm by the Russian public opinion. The majority of Russians accepted the arguments in favor of the actions taken towards the integration
of the Crimea with Russia, along with the attitude of support for opposing
Western criticism and economic pressure, and agreed to blame the West for
the conflict between Russia and Ukraine. From the perspective of Russian internal politics, the incorporation of the Crimea meant an enormous increase
of public legitimization. It reversed the negative trend in the public evaluation
of Vladimir Putin’s rule and the direction of state development which started
back in 2010.
Keywords: Crimea, Russia, Russian Public Opinion, geopolitics, Ukraine
Wstęp
Modernizacja rosyjskiego reżimu autorytarnego (monocentrycznego),
która rozpoczęła się jeszcze przed formalnym objęciem urzędu prezydenta przez Władimira Putina (tuż po wyborach do Dumy Państwowej
w grudniu 2011 roku), miała zdecydowanie konserwatywny charakter.
124
Charakterystykę tę zawdzięczała nie tylko detreminacji, by zachować
dotychczasowy reżim polityczny, ale także inicjatywom ustawodawczym
i retoryce, które były jawnie antyliberalne (w wymiarze światopoglądowym) i antyzachodnie. Wspomniana „konserwacja” rosyjskiego autorytaryzmu obejmowała zarówno elementy „twarde” (represje wymierzone
były w przedstawicieli opozycji antysystemowej, a członkowie rządzącej
elity politycznej zostali poddani „zabiegom dyscyplinującym” pod hasłem walki z korupcją w szeregach władzy), jak i „miękkie” (złagodzenie skrajnie represyjnych norm ustawodawstwa partyjno-wyborczego).
Kreml zadbał również o odbudowę społecznego zaufania, sięgając
do arsenału działań i retoryki antyliberalnej i antyzachodniej. Społeczna legitymacja jest istotnym elementem z punktu widzenia ciągłości istnienia reżimów autorytarnych – wbrew obiegowej opinii nie
funkcjonują one w oparciu o środki represji. Społeczne poparcie dla
rządzących w reżimach autorytarnych chroni tego rodzaju reżim zarówno przed wrogami zewnętrznymi (opozycją antysystemową), jak
i przed opozycją ukrytą w szeregach elity rządzącej. Najczęściej legitymizacja społeczna dla reżimu politycznego bazuje na szczodrej polityce społecznej – w warunkach rosyjskich obok „umowy społecznej”
(polityczna pasywność obywateli w zamian za gwarancję materialnego
dobrobytu) istotną rolę odgrywa także asertywna polityka zagraniczna,
tj. dążenie do odbudowy mocarstwowej, tradycyjnej dla Rosji, pozycji
w systemie stosunków międzynarodowych („podnoszenie się z kolan”).
Antyzachodnia i antyliberalna retoryka przynoszą Kremlowi namacalne, wizerunkowe sukcesy i stanowią znaczący wkład w budowę tzw. „proputinowskiej większości” w społeczeństwie i środowisku
znacznej części elit politycznych – podnosi poziom legitymizacji
ikony reżimu (Putina), zachwianej na skutek fali protestów z przełomu lat 2011/2012. W sierpniu 2014 roku poziom zaufania dla Putina
przekroczył próg 50%, zaś jego działania akceptowało 87% badanych
– co interpretowano jako dowód skrajnej efektywności mobilizacji
społecznej. Podobny rekord popularności padł po raz ostatni u progu pierwszej kadencji Putina w 2000 roku. W stosunku do początku
roku ranking Putina wzrósł o 20% – z poziomu 65%1.
1
«Левада-центр»: Рейтинг одобрения Путина в июне вырос еще на три пункта, http://www.
vedomosti.ru/politics/news/28194261/levada-centr-rejting-doveriya
Stanowisko rosyjskiej opinii publicznej w odniesieniu do włączenia Krymu...
Sama retoryka nie zdołałaby jednak przyczynić się do wygenerowania tak dużego poparcia dla Putina, gdyby za antyliberalną i antyzachodnią narracją i inicjatywami ustawodawczymi, które wpisywały
się w nią, nie podążały namacalne dowody gotowości i skuteczności
w przeciwstawianiu się Zachodowi i obronie żywotnych interesów
Rosji – stanowiących część procesu odbudowy mocarstwowej pozycji Rosji na świecie. Rywalizacja z Zachodem, odmawiającym Rosji
prawa odzyskania utraconej w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego pozycji międzynarodowej, jest bowiem w oczach rosyjskiego społeczeństwa uzasadniona i nieunikniona2.
Rosjanie oczekują, że Rosja będzie broniła interesów swoich obywateli, nawet jeśli oznaczałoby to wejście na drogę konfrontacji z innymi
państwami – wspólne badanie Fundacji „Opinia Publiczna” i Ogólnorosyjskiego Centrum Badania Opinii Publicznej z marca 2014 roku
wykazało, że 83% spośród biorących udział w projekcie Rosjan zaakceptowało podobną tezę3. Kiedy więc Kreml zadeklarował, że przyłączenie Krymu do Rosji stanowi formę ochrony tamtejszej ludności
rosyjskiej i rosyjskojęzycznej, można było się spodziewać, iż znajdzie
to zrozumienie w oczach większości Rosjan.
Stwierdzenie, że przyłączenie Krymu do Rosji spotkało się z entuzjastycznym odzewem, nie w pełni oddaje obraz głębokiej transformacji, jaka dokonała się w świadomości zbiorowej rosyjskiego
społeczeństwa. Dzięki tej decyzji i działaniom, które doprowadziły
do jej realizacji, udało się Putinowi przełamać negatywną tendencję
w społecznej ocenie kierunku rozwoju procesów społeczno-politycznych i gospodarczych w państwie, mających swój początek w roku
20104, i nadać reżimowi politycznemu nową, silną legitymizację. Zja-
2
Rosjanie w większości uważają, że konflikt na Ukrainie nie toczy się między dwoma narodami słowiańskimi, ale jest zderzeniem interesów Rosji i Zachodu, nie dziwi ich też, że w spór ukraińsko-rosyjski wtrącają się Stany Zjednoczone i Unia Europejska. Konflikt z Zachodem jest postrzegany
w kategoriach rywalizacji sportowej, w grę wchodzą duma i prestiż państwa, na sankcje trzeba
odpowiadać sankcjami, nawet jeśli przyjdzie ponieść konsekwencje (słusznych skądinąd) decyzji rządu. Почему для россиян конфликт с Западом – это вроде спорта, http://www.levada.
ru/09-08-2014/pochemu-dlya-rossiyan-konflikt-s-zapadom-eto-vrode-sporta
3 А. Токарев, В. Тимаков, П. Казарин, Двойная Россия. Как изменился взгляд россиян на мир, на
себя и друг на друга за последний год, „Коммерсантъ Власть”, 01.12.2014.
4 Jeśli w 2010 roku liczba zwolenników tezy, iż sprawy w kraju idą w dobrym kierunku, i stronników teorii, że kraj podąża drogą donikąd, była wyrównana, to w chwili obecnej stosunek optymistów i pesymistów pozostaje w relacjach 62% do 23%. Optymizm Rosjan przekłada się
125
126
wisko to jest tym bardziej niezwykłe, że Władimir Putin rządzi Rosją
od prawie 15 lat! Pomimo tak długiego okresu u steru władzy, w relacjach Putin–rosyjskie społeczeństwo otworzył się nowy etap, który –
jeśli wierzyć opiniom rosyjskich socjologów – opiera się na solidnym
fundamencie wzajemnego zrozumienia i zaufania, a negatywna reakcja Zachodu na „ukraińską politykę” Rosji zamiast skruszyć społeczne
zaufanie do Putina, jedynie je wzmacnia.
1.
Antyzachodnie nastroje w Rosji w przededniu decyzji
o włączeniu Krymu w skład Federacji Rosyjskiej
W chwili obecnej mamy w Rosji do czynienia z bezprecedensowym
wzrostem nastrojów antyzachodnich – wrogi stosunek deklarowany
jest tradycyjnie w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych (uzurpujących sobie rolę światowego hegemona), ale po raz pierwszy do grona
wrogów Rosji dołącza tak zdecydowanie również Unia Europejska5.
Niewątpliwie nastroje antyzachodnie (i antyliberalne), a także tęsknoty mocarstwowe, obecne były w Rosji już w latach 90., pod rządami
Władimira Putina nabrały zaś nowej energii – zaczęły być wspierane
przez sukcesy gospodarcze (ambicje geopolityczne uzyskały materialne wsparcie), tak by w latach 2013-2014 ulec niebywałemu zwielokrotnieniu.
Nie ulega wątpliwości, że wzrost tendencji antyzachodnich stanowił
efekt oddziaływania propagandy państwowej. Rosyjscy socjolodzy stali
na stanowisku, że jej osłabienie podziała łagodząco na antyzachodnie
nastroje społeczne. Jednak nawet najbardziej wzmożona kampania
informacyjna nie może być obarczana pełną odpowiedzialnością za
obecne nastroje panujące w rosyjskim społeczeństwie, innymi słowy –
fala antyzachodnich emocji, entuzjazmu z powodu wejścia na ścieżkę
konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi i Unią Europejską oraz do-
również na wysoki poziom pozytywnych ocen prac rządu, gubernatorów, a nawet Dumy Państwowej. А. Токарев, В. Тимаков, П. Казарин, Двойная Россия, op.cit.
5 Sondaż Centrum Lewady z okresu 18-21 lipca dostarczał informacji, że zły i bardzo zły stosunek wobec Stanów Zjednoczonych jest udziałem 74% badanych Rosjan, w przypadku Unii Europejskiej odsetek ten utrzymywał się na poziomie 60%. В России новый пик антизападных
настроений, http://www.levada.ru/06-08-2014/v-rossii-novyi-pik-antizapadnykh-nastroenii
szukiwanie się na każdym kroku intryg Zachodu nie podniosłyby się
tak bardzo, gdyby nie istniało ku temu sprzyjające podłoże.
Rosyjscy i zachodni socjolodzy wskazują, że rządzący Rosją już
w przeszłości ulegali pokusie odwoływania się do idei patriotyzmu,
odbudowy potęgi Rosji, budowali poczucie zagrożenia, konstruowali
obraz wrogów Rosji, którzy czyhają na jej upadek6. Zachodowi zawsze
przypisywano szczególną rolę w procesie poszukiwania wrogów Rosji,
w tym obarczano go odpowiedzialnością za upadek ZSRR, czerpanie
zysków z chaosu, jaki zapanował w Rosji w latach 90., eksploatowanie
jej zasobów ludzkich i surowcowych7.
W przeciwieństwie do antyzachodniej narracji poprzednich lat,
obecna odsłona konfrontacyjnej antyzachodniej retoryki rosyjskich
władz, związanej z kryzysem politycznym na Ukrainie, jest głębsza,
dłuższa i namacalna. Rosjanie ze względu na skutki psychologicznej
traumy wywołanej rozpadem ZSRR i ukształtowaniem się kompleksu niższości wobec Zachodu są, zdaniem Lwa Gudkowa, łatwiejszym
celem wszelkiego rodzaju mocarstwowych i szowinistycznych manipulacji8. Otwarcie granic i szanse podróżowania na Zachód nie zmieniają postaci rzeczy – większość Rosjan nie korzysta z tej możliwości,
a ci, którzy mogą poszczycić się bezpośrednią wiedzą na temat życia
politycznego i społeczno-gospodarczego Zachodu, nie są gotowi na
bezkrytyczne wspieranie idei importowania tamtejszych wzorców
politycznych (tj. demokracji liberalnej), również dlatego, że jest ona
produktem Zachodu – stąd też mamy do czynienia z afirmacją idei
własnej drogi do demokracji9.
6 P. Koshkin, Why Russia and the West Continue to View the World Very Differently, „Russia Direct.
org”, December 5, 2014, http://www.russia-direct.org/analysis/why-russia-and-west-continue-view-world-very-differently
7 “Friends and Foes: Russian Views on Russia’s Relations with Other Countries”, Russia Balance Sheet
Speaker Series Emerging Russian Futures: Transformation, Evolution, or Stasis?, June 5, 2012, CSIS
Russia and Eurasia Program, http://csis.org/event/friends-and-foes-russian-views-russias-relations-other-countries
8 P. Koshkin, Why Russia, op.cit.
9 W ciągu 5 lat (w latach 2005-2010) Centrum Lewady odnotowywało niemal identyczne wyniki
w odpowiedzi na pytanie, jaka demokracja jest Rosji potrzebna: 10-17% życzyło sobie radzieckiej demokracji (!), 39-48% wskazywało na demokrację zgodną z narodową tradycją i rosyjską
specyfiką, 6-10% odrzucało demokrację jako zbędny Rosji reżim polityczny. Какая демократия
нужна России? Нужна ли России демократия?, http://www.levada.ru/28-10-2014/nuzhna-li-rossii-demokratiya
127
128
2.
Oficjalne stanowisko władz Rosji w sprawie włączenia
Krymu w skład Federacji Rosyjskiej
Konfrontacja z Zachodem na płaszczyźnie normatywnej miała swój
całkiem namacalny wymiar i koncentrowała się przede wszystkim na
obszarze poradzieckim – choć miała także swoje odsłony na Bałkanach i Bliskim Wschodzie. Obszar ten traktowany był w Rosji ze szczególną uwagą i postrzegany w kategoriach wyłącznej strefy wpływów
(lub w łagodniejszej wersji narracji – strefy szczególnych interesów).
Tymczasem Zachód kompletnie ignorował rosyjskie stanowisko w tej
sprawie, a więc również jej interesy. Kiedy konfrontacja Rosja–Zachód
przesunęła się w kierunku Ukrainy, w okresie „euromajdanu”, który
doprowadził do obalenia Wiktora Janukowycza, a którym to wydarzeniom towarzyszył wzrost nastrojów antyrosyjskich na Ukrainie,
Rosja podjęła zdecydowaną próbę zabezpieczenia swoich interesów.
Przynależność terytorialna Krymu do Ukrainy od momentu rozpadu Związku Radzieckiego zawsze wywoływała gorące emocje i była
kontestowana przez rosyjską ludność półwyspu i mieszkańców samej
Rosji. W roku 2001 aż 47% Rosjan uważało, że Rosja powinna za wszelką cenę odzyskać Krym, 53% badanych twierdziło, że Sewastopol powinien należeć do Rosji, w roku 1997 odsetek ten był jeszcze większy
i wynosił 69%10. Jak pisał Siergiej Markiedonow, Krym zarówno z przyczyn strategicznych – 70% zasobów rosyjskiej Floty Czarnomorskiej
skoncentrowane było na półwyspie – jak i historyczno-emocjonalnych
wyobrażeń na jego temat, wpajanych w szkołach, nie mógł być traktowany w tych samych kategoriach, co zamorskie prowincje Wielkiej
Brytanii czy Francji. Sewastopol ma być dla Rosjan tym, czym dla Żydów jest Masada, a dla Greków Termopile11.
Rosyjski prezydent, występując z orędziem w sprawie przyłączenia
Krymu do Rosji i starając się uzasadnić decyzję władz Rosji o włączeniu Krymu w skład Federacji Rosyjskiej, odwołał się do kilku kluczowych, jego zdaniem, argumentów12.
10 Т. В. Якушева, Половина россиян хотят вернуть Крым, 23.08.2001, http://bd.fom.ru/report/
map/of013105#
11 А. Токарев, В. Тимаков, П. Казарин, Двойная Россия, op.cit.
12 Występując 4 grudnia 2014 roku z posłaniem do deputowanych Zgromadzenia Federalnego,
jeszcze raz podkreślił wyjątkowy status Krymu z punktu widzenia Rosji. Szczególnie silnie zaakcentował duchowe znaczenie Krymu, gdzie (w Chersonezie) kniaź Włodzimierz przyjął chrzest,
i porównał Krym do Wzgórza Świątynnego w Jerozolimie, świętego z punktu widzenia wyznaw-
Przede wszystkim podkreślił wyjątkowy status Krymu, tak z punktu
widzenia rosyjskiej historii (męstwo i heroiczne poświęcenie rosyjskich
żołnierzy oraz dowody militarnej potęgi Rosji), źródeł wiary prawosławnej, korzeni rosyjskiej kultury, bezpieczeństwa narodowego, jak
i więzi etnicznych łączących Rosję z półwyspem (1,5 miliona mieszkańców Krymu miało być Rosjanami). Odwołując się do psychologiczno-emocjonalnej warstwy percepcji Krymu w Rosji, użył stwierdzenia,
że: „W sercach i świadomości ludzi Krym był i pozostanie nieodłączną
częścią Rosji. Przeświadczenie to, oparte na prawdzie i sprawiedliwości, było niewzruszone w obliczu czasu i niesprzyjających okoliczności, dramatycznych zmian, które przeżywaliśmy i przeżywało nasze
państwo w ciągu XX wieku”13.
Putin zakwestionował zasadność włączenia przez bolszewików
w skład Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad terytoriów historycznie stanowiących południową część Rosji, a także podważył legalność decyzji Nikity Chruszczowa o przyłączeniu do Ukrainy Krymu
w roku 1954. Chruszczow dokonał tego bowiem z naruszeniem norm
istniejących wówczas rozwiązań prawno-konstytucyjnych. Postawił
wszystkich przed faktem dokonanym, choć była to formalność, bowiem przekazanie Krymu dokonywało się w granicach jednego wielkiego państwa, a wówczas nie można było sobie wyobrazić, że kiedyś
Ukraina i Rosja mogą być dwoma oddzielnymi państwami14. Nadzieje
na odbudowę wspólnej państwowości, która po rozpadzie ZSRR połączyłaby ponownie Ukrainę i Rosję w formie Wspólnoty Niepodległych
Państw, nie ziściły się – „Rosja poczuła się nawet nie tyle okradziona,
co wręcz obrabowana”15. Rosjanie w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego stali się jednym z najbardziej podzielonych narodów na świecie.
Rosja nie była w stanie bronić w latach 90. swoich interesów –
w tym prawa do Krymu i Sewastopola – ze względu na zapaść gospodarczą. Jednocześnie liczyła na rozwój dobrosąsiedzkich relacji
z Ukrainą, w tym także na to, że rosyjska i rosyjskojęzyczna ludność
ców islamu i judaizmu. Послание Президента Федеральному Собранию, 4 декабря 2014 года,
13:20 Москва, Кремль, http://www.kremlin.ru/news/47173#sel=
13 Обращение Президента Российской Федерации, 18 марта 2014 года, 15:50 Москва, Кремль,
http://news.kremlin.ru/news/20603/print
14Ibidem.
15Ibidem.
129
130
Ukrainy (w szczególności w jej południowo-wschodniej części) będą
mogły liczyć na poszanowanie ich praw w zgodzie z normami prawa
międzynarodowego. W imię kluczowej przyjaźni z bratnim narodem
ukraińskim, Rosja gotowa była iść względem Kijowa na daleko idące
ustępstwa, tj. m.in. zaakceptować fakt przynależności terytorialnej
Krymu do Ukrainy.
Ukraińskie państwo (w szczególności jego elity) zawiodło swoich
obywateli, w tym także zamieszkującą je ludność rosyjską – kraj stał się
ofiarą drapieżnych elit, skłóconych, walczących między sobą, pasożytujących na jego zasobach, doprowadzających do nędzy jego obywateli. Rosjan próbowano równocześnie „pozbawiać pamięci historycznej,
możliwości posługiwania się ojczystym językiem i siłą asymilować”16.
„Euromajdan” stał się ostatecznym dowodem potwierdzającym
upadek ukraińskiej państwowości, świadectwem brutalizacji i skrajnej
radykalizacji życia politycznego Ukrainy. Miał być „w rzeczywistości
zamachem stanu” i próbą „siłowego przejęcia władzy”, z wykorzystaniem takich narzędzi, jak: „terror, pogromy, morderstwa”, za którymi
stali „nacjonaliści, neonaziści, rusofobii i antysemici”, wspierani przez
„zagranicznych sponsorów”. Ukraina pozbawiona była legalnych organów władzy wykonawczej, władza sprawowana była przez uzurpatorów, którzy nie kontrolują sytuacji w państwie, a sami poddani
są władzy sił radykalnych17.
Upadek legalnych władz ukraińskich w wyniku Majdanu otworzył
drogę dalszej przemocy politycznej, wymierzonej we wszystkich, którzy próbowali przeciwstawić się zamachowi stanu – sankcje dotknęły
przede wszystkim rosyjskojęzyczny Krym. Zapowiedzią nieuchronnych represji na tle etnicznym miało być przyjęcie ustawy rewidującej politykę językową Ukrainy, ograniczającej prawa mniejszości
narodowych18.
Rosja została zmuszona do interweniowania w imię ochrony praw
i życia mieszkańców Krymu (a więc także Ukraińców i Tatarów – M.K.,
M.S.), którzy zwrócili się z taką prośbą do władz Rosji, aby uniknąć
losu ludności Kijowa, Doniecka i Charkowa. Rosyjskie zaangażowanie
16Ibidem.
17Ibidem.
18Ibidem.
miało stworzyć dogodne warunki do pokojowego i swobodnego podjęcia decyzji o swoim losie i przyszłości przez mieszkańców Krymu19.
3.
Stanowisko Zachodu w odniesieniu do przyjęcia
Krymu w skład Federacji Rosyjskiej w świetle
dokumentów Rady Europy i Doradczego Komitetu
Prawnego przy Ministrze Spraw Zagranicznych RP
Rosyjskie władze uważały, iż przyłączenie Krymu do Rosji odbyło się
w pełnej zgodzie z procedurami demokratycznymi i normami prawa
międzynarodowego. Rada Najwyższa Autonomicznej Republiki Krymu ogłosiła niepodległość i rozpisała referendum zgodnie z Kartą
ONZ, afirmującą prawo narodów do samostanowienia. Zupełnie odmienną postawę w tym względzie reprezentował Zachód, w tym Parlamentarne Zgromadzenie Rady Europy, którego stanowisko w sprawie
Krymu uwypukliło istniejące sprzeczności między Rosją a Zachodem
w postrzeganiu zasad rządzących współczesnym systemem stosunków międzynarodowych20.
W odniesieniu do wydarzeń ukraińskich Rada Europy konstatowała, iż brutalna eskalacja przemocy była w większości spowodowana
agresywnym podejściem ówczesnych władz ukraińskich (prezydenta
Wiktora Janukowycza i rządu Mykoły Azarowa –M.K., M.S.), a zwłaszcza próbą siłowej likwidacji protestów „Euromajdanu”. W Kijowie nie
doszło do żadnego przejęcia władzy przez skrajną prawicę – Rada
Europy w pełni uznała legitymizację nowych władz ukraińskich oraz
legalność ich decyzji. Uważa ona, że parlament Ukrainy, stojąc na straży jedności kraju, miał pełne prawo doprowadzić do zmiany władz
i w odpowiednim zakresie implementować porozumienie z 21 lutego 2014 roku. Uważa wręcz, że wszelkie próby kwestionowania legalności nowych władz ukraińskich prowadzą jedynie do destabilizacji
kraju. Na Ukrainie nie istniało żadne bezpośrednie zagrożenie dla
poszanowania praw mniejszości narodowych (podobnie wypowia-
19Ibidem.
20 Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1988 (2014), http://assembly.coe.int/
nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=20873&lang=en
131
132
dał się Komitet Doradczy Ramowej Konwencji o Ochronie Mniejszości Narodowych, który wizytował Ukrainę w dniach 21-26 marca
2014 roku). W tym kontekście wyraża jedynie ubolewanie ze względu
na zawieszenie przez parlament ukraiński ustawy o językach mniejszości (choć jednocześnie stwierdza, iż decyzja ta nie została de facto
implementowana).
Dopóki nie doszło do rosyjskiej interwencji wojskowej, mieszkańcy Krymu w większości nie popierali secesji i integracji z Rosją, ani
nawet nie poświęcali tych zagadnieniom uwagi. Dlatego też zainteresowanie secesją zostało sprowokowane przez władze rosyjskie, także
wskutek militarnej protekcji.
Decyzja parlamentu Federacji Rosyjskiej zezwalająca na interwencję na Ukrainie, sama wojskowa interwencja, a następnie aneksja Krymu były jawnym pogwałceniem prawa międzynarodowego,
a w szczególności Karty Narodów Zjednoczonych, Aktu Końcowego
KBWE oraz Statutu Rady Europy. Co więcej, tzw. referendum zorganizowane na Krymie w dniu 16 marca 2014 roku było niezgodne zarówno z ukraińską, jak i z krymską konstytucją. Ponadto wyniki tego
głosowania oraz frekwencja były niewiarygodne. W związku z tym
aneksja Krymu przez Federację Rosyjską była bezprawna i nie może
być uznana przez Radę Europy.
Jeszcze bardziej krytyczne stanowisko w odniesieniu do „ukraińskiej polityki” Rosji zajął Doradczy Komitet Prawny przy Ministrze
Spraw Zagranicznych RP. Z przyjętej przez niego opinii21 wynika, iż
Federacja Rosyjska nie tylko dopuściła się pogwałcenia wielu traktatów
międzynarodowych oraz podstawowych zasad prawa międzynarodowego, ale także naruszyła swoje zobowiązania wobec całej społeczności
międzynarodowej. Chodzi tu przede wszystkim o zasadę integralności
terytorialnej państw, zakaz ingerencji w sprawy wewnętrzne innego
państwa oraz zakaz użycia/groźby użycia siły zbrojnej przeciwko innemu państwu. Mówiąc zaś o zobowiązaniach międzynarodowych, Komitet miał na myśli przede wszystkim Memorandum Budapesztańskie
21 Opinia Doradczego Komitetu Prawnego przy Ministrze Spraw Zagranicznych RP w sprawie przyłączenia Półwyspu Krymskiego do Federacji Rosyjskiej w świetle prawa międzynarodowego, http://
www.msz.gov.pl/resource/cec1ec7d-5745-47e9-bbb4-27d27038bf1e:JCR
z 1994 roku, gwarantujące nienaruszalność integralności terytorialnej
Ukrainy, a którego jednym z sygnatariuszy była Federacja Rosyjska.
Powołując się na definicję „aktu agresji”, zawartą w rezolucji ONZ
nr 3314 z 1974 roku, Komitet nie miał wątpliwości, iż działania Rosji
wobec Ukrainy były aktem bezpośredniej agresji. Rosja ponosi także
odpowiedzialność za akt agresji pośredniej, czyli działania podejmowane przez uzbrojone siły nieregularne, nazywane „siłami samoobrony Krymu”. Zwraca także uwagę, że w doktrynie prawnej i praktyce
państw pewne poparcie znajduje stanowisko, iż państwa mają prawo
interweniować w innym państwie w obronie swoich obywateli. Zdecydowanie jednak nie ma to żadnego odniesienia do sytuacji na Krymie,
gdyż zamieszkująca go ludność rosyjskojęzyczna posiadała obywatelstwo ukraińskie. Zupełnie brak w doktrynie argumentów zezwalających na użycie siły zbrojnej w obronie osób, które z danym państwem
łączy pochodzenie etniczne, językowe czy kulturowe. Podkreśla także
wyraźnie, iż Ukraina nie dopuściła się żadnych poważnych naruszeń
wobec ludności na swoim terytorium22.
Komitet porusza również delikatną kwestię podstaw prawnych dla
secesji i prawa do samostanowienia. Zauważając niejasności w tym
zakresie, Komitet stwierdza jednoznacznie, iż poza kontekstem kolonialnym secesja jest co do zasady dopuszczalna jedynie za zgodą państwa. Legalność działań secesjonistycznych podważa także militarne
zaangażowanie się państwa trzeciego. Nie pozostawia on też suchej
nitki na Rosji za jej zaangażowanie w tzw. referendum z 16 marca,
które nie może zostać uznane za podstawę do zmiany statusu Krymu
i Sewastopola23. Konstatuje więc, iż Krym i Sewastopol stanowią ukraińskie terytorium pod rosyjską okupacją i obowiązkiem społeczności
międzynarodowej jest podjęcie wszelkich działań zmierzających do
odzyskania przez Ukrainę efektywnego zwierzchnictwa nad Krymem.
22 W odniesieniu do wspominanej przez Putina „interwencji na zaproszenie” Komitet zauważa także, iż nie może ona odbywać się na skutek wniosku władz lokalnych czy autonomicznych. Z kolei
zaproszenie do interwencji wystosowane rzekomo przez Wiktora Janukowycza nie ma żadnej
mocy prawnej, jako że nie wykonywał on już wówczas efektywnego władztwa na Ukrainie.
23 Komitet powołuje się tu na Rezolucję Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 27 marca 2014 o integralności
terytorialnej Ukrainy, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N14/273/44/PDF/N1427344.
pdf?OpenElement
133
134
4.
Społeczna interpretacja
włączenia Krymu do Rosji
Reakcje społeczne na przyłączenie Krymu do Rosji były wśród jej
mieszkańców co najmniej entuzjastyczne – 88% Rosjan uczestniczących w sondażu zrealizowanym w dniach 21-24 marca 2014 roku zdecydowanie aprobowało przyłączenie Krymu do Rosji. Towarzyszyły
im takie emocje, jak: duma, radość, poczucie triumfu sprawiedliwości dziejowej, a także przemyślenia na temat statusu Rosji w systemie
stosunków międzynarodowych – przyłączenie Krymu miało być dowodem odzyskania przez Rosję tradycyjnego mocarstwowego statusu i potwierdzeniem realnego potencjału dochodzenia swych praw na
obszarze poradzieckim24.
Opinia publiczna w Rosji stała na stanowisku, że państwo ma nie
tylko prawo, lecz i obowiązek bronić „swoich”, tj. ludność rosyjską
i rosyjskojęzyczną (58% badanych). Nawet jeśli część Rosjan miała
wątpliwości co do tego, czy Rosja ma prawo przyłączać jakiekolwiek
fragmenty byłego Związku Radzieckiego, to w odniesieniu do Krymu
zgodnie twierdzili, że Rosja zachowuje się z godnością i postępuje
w zgodzie z normami prawa międzynarodowego (28% badanych). Nieszczególnie trwożyła rosyjskich obywateli wizja sankcji ekonomicznych
ze strony Zachodu, nieco bardziej niepokoiły ich ewentualne trudności związane z przekraczaniem granicy z Zachodem25.
Decydujące znaczenie z punktu widzenia aprobaty Rosjan dla „ukraińskiej polityki” Rosji w postaci przyłączenia Krymu do Rosji (obok
woli społeczności krymskiej, wyrażonej w referendum, uznawanej za
kluczowy czynnik przez 67% badanych) miały kwestie takie jak: konieczność ochrony ludności rosyjskiej przed ukraińskimi nacjonalistami (62% badanych – możliwe było wybieranie kliku wariantów
odpowiedzi), przywrócenie porządku i normalnego życia, zaburzonych w wyniku przewrotu państwowego – „Euromajdan” był dla Rosjan synonimem coup d’état (39% badanych wskazało tę odpowiedź),
co trzeci z badanych zgadzał się z Putinem, że przyłączenie Krymu
do Rosji stanowi akt historycznej sprawiedliwości i powrót rosyjskich
24 Происходящее в Украине, Крыму и реакция России, http://www.levada.ru/26-03-2014/proiskhodyashchee-v-ukraine-krymu-i-reaktsiya-rossii; Наше «мы»: Их мораль и наши интересы, http://
www.levada.ru/10-06-2014/nashe-my-ikh-moral-i-nashi-interesy
25 Наше «мы», op.cit.
ziem do macierzy, 9% badanych Rosjan upatrywało w działaniach
władz Rosji wobec Krymu chęć przeciwstawienia się Zachodowi, który nieustannie poniżał Rosję i ograniczał jej działania w tradycyjnej
strefie wpływów26.
Operacja: Krym – nasz! nie dokonała się – w przeciwieństwie do
dwóch przypadków „rozmrożenia zamrożonych konfliktów etno-politycznych”: Abchazji i Południowej Osetii – poprzez „przyznanie”
Krymowi niepodległości, ale na drodze przewidzianej przez ustawodawstwo federalne, tj. włączenia Krymu (jako republiki) i Sewastopola (w charakterze miasta o znaczeniu federalnym) w strukturę
federacyjną Rosji.
16 marca 2014 odbyło się na Krymie referendum, w którym miało
wziąć udział ponad 82% uprawnionych do głosowania, z czego 96%
opowiedziało się za przyłączeniem do Rosji.
Wspomniana forma rozszerzenia terytorium rosyjskiego państwa,
a więc także i odbudowy jego potęgi, jest w pełni akceptowalna w Rosji, w przeciwieństwie do siłowych, militarnych form ekspansji terytorialnej, dopuszczalnej jedynie dla 8% badanych Rosjan. Rosjanie nie
dość, że aprobowali włączenie Krymu do Rosji, to zdecydowana ich
większość (2/3) gotowa była poprzeć ideę przyłączenia do Rosji również innych regionów Ukrainy (na podobnej, dobrowolnej zasadzie,
w oparciu o wolę społeczną wyrażoną w referendum) – idea przyłączenia Abchazji i Osetii Południowej nie cieszyła się społeczną popularnością – „to nie nasi”27. Zdaniem socjologów, podobne stanowisko
wynikało z faktu, że „w świadomości zbiorowej Rosjan politykom
można nie wierzyć, ale opinia narodu to zawsze święta prawda”28.
Konsekwentnie rośnie liczba przeciwników militarnego angażowania się w sprawy ukraińskie po stronie Donieckiej Republiki Ludowej
26 Обращение В. Путина по поводу присоединения Крыма, Опрос «ФОМнибус» 22-23 марта.
100 населенных пунктов, 43 субъекта РФ, 1500 респондентов, http://bd.fom.ru/pdf/d12opkfs14.
pdf; Россияне не возражают против принятия в состав России и других регионов Украины,
http://www.levada.ru/27-03-2014/rossiyane-ne-vozrazhayut-protiv-prinyatiya-v-sostav-rossii-i-drugikh-regionov-ukrainy
27 Крым охладил желание россиян присоединить Абхазию и Южную Осетию, http://www.levada.ru/21-08-2014/krym-okhladil-zhelanie-rossiyan-prisoedinit-abkhaziyu-i-yuzhnuyu-osetiyu;
Происходящее в Украине, op.cit.
28 Россияне не возражают, op.cit.
135
136
i Ługańskiej Republiki Ludowej – 69% Rosjan poparło decyzję Putina
o odmowie wprowadzania rosyjskich wojsk na terytorium Ukrainy29.
Z badań przeprowadzonych przez WCIOM w listopadzie 2014 roku
wynikało, że rosyjska opinia publiczna jednoznacznie sympatyzuje
z regionami, które dążą do praktycznej implementacji idei prawa narodów do samostanowienia. 71% biorących udział w badaniu „przyznało prawo” społecznościom regionów do ogłoszenia niepodległości
i secesji na podstawie wyników referendum. W komentarzu do wyników sondażu redaktorzy portalu Slon przypomnieli, że rosyjskie
ustawodawstwo z całą surowością karze działalność prowadzącą do
secesji, realizowaną za pośrednictwem środków masowego przekazu
i Internetu. Aktywiści, którzy doprowadzili do przeprowadzenia referendum w sprawie niepodległości Krymu oraz powstania Ługańskiej
i Donieckiej Republiki Ludowej, w samej Rosji mogliby otrzymać wyrok 5 lat pozbawienia wolności lub 480 godzin robót publicznych30.
Wziąwszy pod uwagę tezę o kluczowym znaczeniu opinii publicznej z punktu widzenia trwałości rosyjskiego reżimu politycznego
i charakteru polityki zagranicznej Rosji, jako jednego z kluczowych
jego komponentów, można spodziewać się deeskalacji działań militarnych i odżegnywania się od otwartego zaangażowania Rosji po stronie „separatystów” z Doniecka i Ługańska. Nie oznacza to jednak, że
Kreml w ogóle zaniecha militarnego uczestnictwa w konflikcie, konsekwentnie dystansować będzie się jednak od uznania faktu, że Rosja
jest stroną w konflikcie.
Październikowe badania Centrum Lewady dostarczyły informacji
potwierdzających zaobserwowaną kilka miesięcy wcześniej prawidłowość. Rosjanie są „pacyfistami” – 79% badanych podkreślało, że Krym
został przyłączony do Rosji bez zastosowania siły i nie podoba im się
użycie rosyjskich sił zbrojnych w odniesieniu do Donbasu, nie chcą, by
ich synowie walczyli na Ukrainie. Przyłączenie Krymu do Rosji odbyło
się zgodnie z wynikami wolnego referendum, bez militarnej interwencji – w przypadku obwodów donieckiego i ługańskiego nie może być
29 Оценка политики руководства России относительно Украины, http://www.levada.ru/3007-2014/otsenka-politiki-rukovodstva-rossii-otnositelno-ukrainy
30 В. Кичанова, Более 70% россиян поддержали право регионов на самоопределение, „Slon.ru”,
18.11.2014, 13:33, http://slon.ru/fast/russia/71-rossiyan-podderzhal-pravo-regionov-na-samoopredelenie-1185554.xhtml
mowy, w opinii Rosjan, o zapewnieniu podobnych warunków, sprzyjających ujawnianiu wolnej woli lokalnej społeczności. Polityka Rosji
wobec Krymu była aktem historycznej sprawiedliwości – Donbas to
zupełnie inna sprawa31.
5.
Perspektywy legitymizacji reżimu władzy
Władimira Putina w świetle społecznej reakcji
na przyłączenie Krymu do Rosji
Konsekwencje polityczne i społeczno-gospodarcze rosyjskiej polityki
wobec Ukrainy stają się coraz dotkliwsze dla Rosji, bowiem nie ograniczyła się ona jedynie do aneksji Krymu – angażuje się militarnie
w południowo-wschodnich regionach Ukrainy. Rosjanom przychodzi
płacić nie tylko za inkorporację Krymu, ale również za kontynuowanie wojny z Ukrainą, w związku z czym trudno rozdzielić społeczną
ocenę aneksji Krymu (i jej konsekwencji) od oceny udzielania pomocy separatystom w Donbasie przez rosyjskie władze i skutków niezadowolenia z polityki zagranicznej Rosji, manifestowanej przez rządy
państw Zachodu. Trudno też jednoznacznie stwierdzić, czy Rosjanie
mają świadomość, ile kosztować będzie ich budżet „powrót Krymu do
macierzy”. A nie będą to małe kwoty32. Całość obrazu trudnej sytuacji
31 Большинство россиян считают, что на Крыме следует остановиться, http://www.levada.
ru/10-11-2014/bolshinstvo-rossiyan-schitayut-chto-na-kryme-sleduet-ostanovitsya
32 Z wyliczeń Natalii Zubariewicz, reprezentującej Niezależny Instytut Polityki Społecznej, wynika, że tylko w ciągu pięciu miesięcy od inkorporacji Krymu region ten kosztował budżet federalny 67 mld rubli, co rocznie daje kwotę 160 mld (bez transferów z tytułu wypłat emerytur).
W tym kontekście, Zubariewicz zwraca uwagę, iż Krym walczy z Kaukazem Północnym i Dalekim
Wschodem o palmę pierwszeństwa, jeśli chodzi o stopnień finansowania z budżetu federalnego. Poza tym centrum federalne zmuszone jest subsydiować ceny m.in. energii i usług komunalnych, podniosło bowiem płace pracownikom „budżetówki” – reszta mieszkańców Krymu
nie miała tyle szczęścia – aby uniknąć protestów na tle ekonomicznym, musiano więc szukać
innych rozwiązań. Ponadto toczy się proces przerejestrowywania krymskich przedsiębiorstw,
co powoduje, że nie generują one jeszcze dochodów podatkowych. Krym nie może liczyć na
zagraniczne inwestycje, rosyjski biznes nie spieszy z inwestycjami – konieczne są znaczne nakłady na rozwój infrastruktury transportowej w sferze energetycznej i wodociągowej – szacowane w skali od 600 miliardów do 1,1 tryliona rubli. Nie można też liczyć na zyski z powstania
specjalnej strefy ekonomicznej na Krymie, gdyż do sprawnego jej funkcjonowania potrzebne
są inwestycje zagraniczne i rozwinięta infrastruktura, a tych długo tam nie będzie. Н. Зубаревич,
Геополитика и развитие регионов, C конца 2000-х годов развитие российских регионов все
больше подчиняется геополитике, „Vedomosti.ru” , 12.11.2014.
137
138
gospodarczej Rosji dopełnia tendencja spadkowa na rynku ropy naftowej – fakt bardziej niepokojący dla rosyjskiego budżetu niż wszystkie
sankcje Zachodu razem wzięte.
Rosyjskie społeczeństwo podtrzymuje jednak swe poparcie dla
ukraińskiej polityki Kremla, zarówno w odniesieniu do Krymu, jak
i Donbasu (zakłada również, że Rosja nie angażuje się w ten konflikt
oficjalnie, Rosjanie przyjmują bowiem, że informacje o udziale rosyjskich wojsk w konflikcie na wschodzie Ukrainy są albo dziennikarską prowokacją – 24%, lub też że mowa jest o ochotnikach – 29%)33.
Z perspektywy pół roku od momentu aneksji Krymu w dalszym ciągu zdecydowana większość Rosjan (86%) stoi na stanowisku, że była
to dobra decyzja (55% zdecydowanie popiera aneksję, 33% uważa, że
jest „raczej za”).
Rosjanie deklarują, że odczuwają skutki sankcji Zachodu i rosyjskiego autoembarga na wyroby spożywcze, mają świadomość, że obniżenie
się ich standardu życia i zahamowanie tempa rozwoju gospodarczego
kraju są skutkiem aneksji Krymu i pomocy dla separatystów na wschodzie Ukrainy. Odpowiedzialność za wzrost cen przypisywana jest jednak nie rosyjskiemu rządowi czy prezydentowi, lecz Zachodowi – tak
jak Zachodowi przypisuje się odpowiedzialność ze chaos polityczny
na Ukrainie i konfrontację Kijowa i Moskwy.
Rosjanie gotowi są na kryzys (i wyrzeczenia, jakie się wiążą z jego
skutkami). Socjolodzy nie spodziewają się wzrostu społecznego niezadowolenia czy fali protestu, bowiem zdaniem znaczącej części rosyjskiego społeczeństwa racja jest po stronie Kremla, który adekwatnie
reaguje na agresywnie antyrosyjską politykę Zachodu34.
Aneksja Krymu jest także jednym z kluczowych elementów procesu państwowotwórczego toczącego się w Rosji, który odpowiada za
wzrost nie tylko społecznej legitymizacji reżimu władzy Władimira Putina, ale także poczucia dumy z rosyjskiego państwa, którą odczuwają
jej mieszkańcy. 86% pytanych Rosjan zadeklarowało w październiku
2014 roku, że czuje dumę z faktu, że mieszka w Rosji (po raz ostatni taka eksplozja uczuć patriotycznych miała miejsce w Rosji w roku
33 Большинство россиян считают, op.cit.
34 С. Фаризова, Россияне начали ощущать последствия запрета на импорт продуктов – «Левада-центр», „Vedomosti.ru”, http://www.vedomosti.ru/newspaper/article/788881/radi-krymapoterpim
2007). Na drugie z zadawanych pytań, tj. czy czujesz dumę z dzisiejszej Rosji, pozytywnie odpowiedziało 69%. Innymi słowy, współczesna
Rosja, mimo szeregu niedostatków, zbliża się w zbiorowej wyobraźni
do ideału Rosji. Socjolodzy z Centrum Lewady wskazują, że o ile we
wspomnianym roku 2007 Rosjan rozpierała duma z powodu sukcesów
gospodarczych, o tyle w 2014 roku górę biorą przyczyny geopolityczne – przyłączenie Krymu. Z przeprowadzonego badania wyłania się
obraz Rosji jako oblężonej twierdzy, niezrozumianej, przeciwko której
wytacza się działa wojny informacyjnej, której jednak świat się boi –
30% odpowiedzi, nienawidzi – 24%, szanuje – 10%.
Ukraińskie wydarzenia, kijowski „Euromajdan”, przyłączenie Krymu wpłynęły także w Rosji na przewartościowanie nastrojów protestu, tj. gotowości do przeciwstawiania się polityce Kremla i percepcji
swobody – w chwili obecnej 69% pytanych Rosjan deklaruje, że czuje
się ludźmi wolnymi. Jednocześnie wzrosła akceptacja dla polityki rosyjskich władz tak w wymiarze wewnętrznym, jak i polityki zagranicznej. Polityka rosyjskich władz przestała mieć charakter antynarodowy,
nie ma więc powodów, by protestować35. Rosjanie nie czują wstydu
z powodu poczynań swojego rządu i prezydenta (jest on udziałem jedynie 20% badanych).
Społeczeństwo rosyjskie, popierając Putina i „powrót Krymu do
macierzy”, zdecydowanie głosuje na „partię słowianofilów”, „partię
rosyjską”, „partię Krym – Nasz!”. Zwolennicy „partii Krym – Nasz!”
uważają, że Rosja przedstawia wartość samą w sobie, ma prawo do
suwerennej polityki i w żadnym razie nie może stać się pilną uczennicą cywilizacji Zachodu. Poparcie dla Putina w ramach takiej polityczno-kulturowej narracji nie jest wynikiem odziaływania państwowych
mediów, ale raczej świadectwem tego, że większość Rosjan (z wyłączeniem wąskiej grupy wielkomiejskiej inteligencji) uznała go za swojego – członka „partii rosyjskiej”, który nie zdradzi interesów Rosji i nie
będzie się korzył przed Zachodem. Putin dostarczył namacalnych
dowodów (w postaci gotowości do konfrontacji z Zachodem), że jest
politykiem nie tylko słów, ale i czynów, okazał męstwo i stał się orędownikiem dziejowej sprawiedliwości – w myśl której Rosjanie mają
niezbywalne prawo sami wykuwać swój los.
35 А. Токарев, В. Тимаков, П. Казарин, Двойная Россия, op.cit.
139
140
Nie wszyscy Rosjanie poddali się nastrojom patriotycznej euforii. Szereg rosyjskich gazet, ośrodków analizy politycznej (określanych zbiorczym terminem „liberalne”/„prozachodnie”) bije na alarm,
wskazując, że wojna z Ukrainą, sankcje Zachodu (będące jej skutkiem)
doprowadzą do załamania rosyjskiej gospodarki. Jednocześnie podejmowane są mniej lub bardziej udane próby zrozumienia triumfu
„partii rosyjskiej” i idei konfrontacji z Zachodem w rosyjskim społeczeństwie. Gorzka konstatacja na ten temat reprezentanta Instytutu
Socjologii Rosyjskiej Akademii Nauk Leontija Byzowa sprowadza się
do stwierdzenia, iż w dalszym ciągu zdecydowaną większość Rosjan
satysfakcjonują zasady umowy społecznej zawartej z Władimirem Putinem u progu jego rządów – typowe dla reżimu autorytarnego „normalne, względnie dostatnie życie w zamian za polityczną pasywność”.
Tendencja ta zazębia się z pozostałościami sowieckiej mentalności,
w tym także wyobrażeń na temat kształtu państwa i funkcji władzy –
Rosjanie nie analizują sytuacji w państwie, nie krytykują, „postrzegają rzeczywistość w uproszczony sposób, widzą to, co chcą zobaczyć”.
Jednocześnie społeczeństwo jest gotowe na wyrzeczenia i przygotowane na materialne koszty w imię dumy z samych siebie i ze swego
państwa – podobnego rodzaju psychologiczna kompensacja jest ważniejsza niż realne, pragmatyczne problemy36.
Socjolodzy z Centrum Lewady skonstatowali, że pomiędzy społeczeństwem a najwyższymi władzami ukształtowała się w ciągu ostatnich kilkunastu lat szczególna więź, konsensus, w oparciu o jednolity
fundament ocen moralnych, przynajmniej w odniesieniu do miejsca
i roli Rosji na arenie międzynarodowej. Konstatacja ta miała gorzki
charakter i bazowała na krytycznej diagnozie kondycji kulturowej elity
współczesnej Rosji: w wyniku „wyginięcia” inteligencji jako klasy społecznej i pojawienia się w jej miejsce elit intelektualnych, kulturalnych
i duchowych w okresie postradzieckim, które nie wypełniają swej historycznej funkcji moralnego opiekuna narodu, ich funkcje bierze na
siebie elita polityczna, konstruująca wyobrażenia zbiorowe „pod swoje
36 С. Подосенов, «Нынешняя Россия наиболее близка к идеальной». Согласно опросу Левада-центра, 86% россиян гордятся своей страной, http://www.gazeta.ru/politics/2014/11/18_a_6305885.
shtml
oczekiwania”, wykorzystując w tym celu telewizję, dysponującą autorytetem państwowego nadawcy37.
Przy całej powadze sytuacji związanej z bezprecedensowym wzrostem napięcia w systemie stosunków międzynarodowych, wywołanym aneksją Krymu przez Rosję, wzrostem społecznej legitymizacji
rosyjskiego reżimu politycznego i ogromem pracy włożonej w zebranie informacji na temat społecznej interpretacji międzynarodowej
aktywności Rosji i jej wpływu na politykę krajową, należy pamiętać,
że ich wartość poznawcza i prognostyczna może mieć silnie ograniczony charakter. Na podobną prawidłowość wskazał Gleb Pawłowski,
mówiąc, że opinie ludzi, którzy nie uczestniczą w życiu politycznym,
bowiem wybory przestały nieść w sobie elementy wyboru, pozbawione
są wszelkiej wartości, więc także ogrom trudu studiów socjologicznych
pozbawiony jest wartości i idzie na marne, społeczne zaangażowanie
w ankiety socjologiczne ma charakter automatyczny i bezrefleksyjny38.
Należy przez to rozumieć, że bada się opinie ludzi, którzy są biernymi
(jak na razie –M.K., M.S.) obserwatorami poczynań rosyjskich władz
i nie podejmują wysiłku na rzecz ich korekty. „Zawierzyli” bowiem Putinowi polityczny los Rosji w ramach „kontraktu społecznego”, udzielili
mu pełnego carte blanche, również w odniesieniu do polityki zagranicznej, mając poczucie, że jeśli poradził sobie z problemami gospodarczymi Rosji, upora się również z politycznymi.
Bibliografia
“Friends and Foes: Russian Views on Russia’s Relations with Other Countries”,
Russia Balance Sheet Speaker Series Emerging Russian Futures: Transformation, Evolution, or Stasis?, June 5, 2012, CSIS Russia and Eurasia
37 W kontekście roli mediów państwowych w kreowaniu obrazu wrogów rosyjskiego państwa
i prześladowców praw ludności rosyjskojęzycznej oraz konstruowaniu wyobrażeń zbiorowych
odnotowuje się, że główną rolę informacyjną i kreacyjną odgrywają trzy federalne kanały telewizyjne: Pierwszy kanał, Rosja, NTW. Alternatywną informację za pośrednictwem Internetu
zdobywa 10-15% społeczeństwa. Россияне хотят расширения страны без войн и захватов,
http://www.levada.ru/05-05-2014/rossiyane-khotyat-rasshireniya-strany-bez-voin-i-zakhvatov;
Наше «мы», op.cit.
38 Н. Галимова, «Президенту надо выйти из круга старых друзей». Политолог Глеб Павловский
о том, насколько стабильна ситуация в России, „Газета.ru”, 18.11.2014, http://www.gazeta.ru/
politics/2014/11/18_a_6305113.shtml
141
142
Program, http://csis.org/event/friends-and-foes-russian-views-russias-relations-other-countries
Koshkin P., Why Russia and the West Continue to View the World Very Differently, „Russia Direct.org”, December 5, 2014, http://www.russia-direct.
org/analysis/why-russia-and-west-continue-view-world-very-differently
Opinia Doradczego Komitetu Prawnego przy Ministrze Spraw Zagranicznych
RP w sprawie przyłączenia Półwyspu Krymskiego do Federacji Rosyjskiej
w świetle prawa międzynarodowego, http://www.msz.gov.pl/resource/
cec1ec7d-5745-47e9-bbb4-27d27038bf1e:JCR
Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 27 marca 2014 o integralności terytorialnej Ukrainy, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/
N14/273/44/PDF/N1427344.pdf?OpenElement
Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1988 (2014),
http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=
20873&lang=en
Большинство россиян считают, что на Крыме следует остановиться,
http://www.levada.ru/10-11-2014/bolshinstvo-rossiyan-schitayut-chtona-kryme-sleduet-ostanovitsya
В России новый пик антизападных настроений, http://www.levada.ru/0608-2014/v-rossii-novyi-pik-antizapadnykh-nastroenii
Зубаревич Н., Геополитика и развитие регионов, С конца 2000-х годов
развитие российских регионов все больше подчиняется геополитике, „Vedomosti.ru”, 12.11.2014
Галимова Н., «Президенту надо выйти из круга старых друзей». Политолог Глеб Павловский о том, насколько стабильна ситуация
в России, „Газета.ru”, 18.11.2014, http://www.gazeta.ru/politics/2014
/11/18_a_6305113.shtml
Какая демократия нужна России? Нужна ли России демократия?, http://
www.levada.ru/28-10-2014/nuzhna-li-rossii-demokratiya
Кичанова В., Более 70% россиян поддержали право регионов на самоопределение, „Slon.ru”, 18.11.2014, 13:33, http://slon.ru/fast/russia/71rossiyan-podderzhal-pravo-regionov-na-samoopredelenie-1185554.xhtml
Крым охладил желание россиян присоединить Абхазию и Южную Осетию, http://www.levada.ru/21-08-2014/krym-okhladil-zhelanie-rossiyanprisoedinit-abkhaziyu-i-yuzhnuyu-osetiyu
«Левада-центр»: Рейтинг одобрения Путина в июне вырос еще на три
пункта, http://www.vedomosti.ru/politics/news/28194261/levada-centrrejting-doveriya
Наше «мы»: Их мораль и наши интересы, http://www.levada.ru/10-062014/nashe-my-ikh-moral-i-nashi-interesy
Обращение В. Путина по поводу присоединения Крыма, Опрос «ФОМнибус» 22-23 марта. 100 населенных пунктов, 43 субъекта РФ, 1500
респондентов, http://bd.fom.ru/pdf/d12opkfs14.pdf
Обращение Президента Российской Федерации, 18 марта 2014 года, 15:50
Москва, Кремль, http://news.kremlin.ru/news/20603/print
Оценка политики руководства России относительно Украины,
http://www.levada.ru/30-07-2014/otsenka-politiki-rukovodstva-rossiiotnositelno-ukrainy
Подосенов С., «Нынешняя Россия наиболее близка к идеальной». Согласно опросу Левада-центра, 86% россиян гордятся своей страной,
http://www.gazeta.ru/politics/2014/11/18_a_6305885.shtml
Послание Президента Федеральному Собранию, 4 декабря 2014 года,
13:20 Москва, Кремль, http://www.kremlin.ru/news/47173#sel=
Почему для россиян конфликт с Западом – это вроде спорта, http://
www.levada.ru/09-08-2014/pochemu-dlya-rossiyan-konflikt-s-zapadometo-vrode-sporta
Происходящее в Украине, Крыму и реакция России, http://www.levada.
ru/26-03-2014/proiskhodyashchee-v-ukraine-krymu-i-reaktsiya-rossii
Россияне хотят расширения страны без войн и захватов, http://www.
levada.ru/05-05-2014/rossiyane-khotyat-rasshireniya-strany-bez-voini-zakhvatov
Россияне не возражают против принятия в состав России и других
регионов Украины, http://www.levada.ru/27-03-2014/rossiyane-nevozrazhayut-protiv-prinyatiya-v-sostav-rossii-i-drugikh-regionovukrainy
Токарев А., Тимаков В., Казарин П., Двойная Россия. Как изменился
взгляд россиян на мир, на себя и друг на друга за последний год, „Коммерсантъ Власть”, 01.12.2014
Фаризова С., Россияне начали ощущать последствия запрета на импорт продуктов – «Левада-центр», „Vedomosti.ru”, http://www.
vedomosti.ru/newspaper/article/788881/radi-kryma-poterpim
Якушева Т. В., Половина россиян хотят вернуть Крым, 23.08.2001, http://
bd.fom.ru/report/map/of013105#
143
Andrzej Gil
Półwysep niezgody.
Aneksja Krymu przez Federację Rosyjską
a bezpieczeństwo regionu czarnomorskiego
– uwarunkowania i perspektywy
Peninsula of Discord. Annexation of the Crimea by the Russian
Federation and the Safety of the Black Sea Region – Conditions and
Perspectives
Abstract: The annexation of the Crimea by, and making it a part of, the Russian Federation not only cast a long shadow on the relations between Russia and Ukraine (formally, both states are members of the Commonwealth of
Independent States – an organization which provides, among other things,
a platform for a dialogue in international disputes) but also boosted the dynamics of issues connected with the security of the entire Black Sea region.
So far, the Black Sea region, despite its instability, particularly in Caucasus and
the Middle East, has been regarded as relatively balanced, although the brittle nature of its security has been noticed. Russia’s introduction of a military
factor as a prelude to political and system solutions is not only a violation of
this delicate balance but also a forecast of further changes which will result in
substantial changes in the security structure of the Black Sea region.
Keywords: security, destabilization, Crimea, Black Sea
Aneksja Krymu przez Federację Rosyjską i jednostronne włączenie
go w skład tego państwa nie tylko położyły się cieniem na relacjach
między Rosją a Ukrainą (formalnie przecież członkami Wspólnoty
Niepodległych Państw – organizacji zapewniającej m.in. platformę
dialogu do rozpatrzenia wszelkich spraw spornych), ale i wpłynęły na
zdynamizowanie kwestii powiązanych z bezpieczeństwem całego obszaru czarnomorskiego. Dotychczas region Morza Czarnego – mimo
niestabilnego otoczenia, zwłaszcza na Kaukazie i Bliskim Wschodzie
– jawił się jako stosunkowo zrównoważony, chociaż dostrzegano kru-
146
Andrzej Gil
chość dotychczasowego układu bezpieczeństwa1. Wprowadzenie przez
Rosję czynnika militarnego jako wstępu do rozwiązań politycznych
i ustrojowych w będącej częścią Ukrainy Autonomicznej Republice
Krymu stanowi nie tylko złamanie tej delikatnej równowagi, ale i zapowiedź dalszych zmian, skutkujących zasadniczymi przekształceniami w strukturze bezpieczeństwa obszaru czarnomorskiego.
***
Krym od wieków stanowił istotny element geostrategiczny pogranicza Europy i Azji, zwłaszcza w kontekście rozpoczętej jeszcze w końcu
XV wieku rywalizacji dwóch potęg – Moskwy/Rosji i Turcji. Upadek
Chanatu Krymskiego (wasala Porty Otomańskiej) i zajęcie północnego
wybrzeża Morza Czarnego wraz z Półwyspem Krymskim (1783) znamionowały wzrost znaczenia cesarstwa rosyjskiego w zakresie znacznie szerszym, niż wynikałoby to jedynie z postanowień stosownych
traktatów pokojowych. Rosja uzyskała w ten sposób oparcie do dalszych, antytureckich działań, mających na celu usunięcie imperium
osmańskiego z Europy i Kaukazu. Wielkiej polityce towarzyszyły też
posunięcia mające na celu integrację zajętego obszaru z resztą państwa carów, m.in. poprzez akcję wysiedleńczą miejscowej ludności
muzułmańskiej i osiedlanie nowych, różnego pochodzenia etnicznego,
osadników2. Do początków XX wieku Krym został w pełni włączony
w rosyjską przestrzeń polityczno-kulturową3. Czynnikiem wpływającym w dużej mierze na ten proces była militarna rola półwyspu, na
którym rozlokowane były znaczące siły carskiej marynarki wojennej,
mającej w perspektywie za przeciwnika flotę Turcji, Austro-Węgier
i Niemiec (przeciwko którym toczyła ciężkie boje w latach 1914-1917)4.
1
D. Jankowski, Geostrategia obszaru czarnomorskiego, [w:] Obszar czarnomorsko-kaspijski w stosunkach międzynarodowych, B. Bojarczyk, T. Kapuśniak (red.), Lublin 2011, s. 11-12.
2 A. W. Fisher, The Crimean Tatars, Stanford (Cal.) 1978, s. 49-93.
3 Крым: прошлое и настоящее, С. Н. Агаджанов, А. Н. Сахаров (ред.), Москва 1988 (rozdziały: Е. И. Нидова, В. М. Кабузан, Крым в составе Российского государства в конце XVIII – первой
половине XIX в., s. 33-38; Я. Е. Водарский, В. М. Кабузан, Таврическая губерния во второй
половине XIX – начале XX в., s. 39-46).
4 Н. В. Новиков, Операции флота против берега на Черном Море в 1914-1917 годах, СанктПетербург 2003; Д. Ю. Козлов, «Странная война» в Черном море (август-октябрь 1914 года),
Москва 2009, s. 15-32.
Półwysep niezgody. Aneksja Krymu przez Federację Rosyjską...
Rola Krymu uwidoczniła się w okresie I wojny światowej i rewolucji
bolszewickiej. W listopadzie 1917 roku miejscowi Tatarzy proklamowali niepodległość (Krymska Republika Ludowa), jednakże spotkali
się z bolszewicką kontrakcją. Na przełomie 1917 i 1918 roku operowały
tam też siły Ukraińskiej Centralnej Rady. Po pokoju brzeskim Krym
opanowały wojska niemieckie, podtrzymujące państwowość tatarską,
a po ich ewakuacji obecna tam była Armia Ochotnicza gen. Antona
Denikina. W kwietniu 1919 roku bolszewicy obalili tatarską Republikę i ogłosili powstanie autonomicznego sowieckiego Krymu, jednakże
znowu zostali wyparci przez Denikina, którego zastąpił wkrótce gen.
Piotr Wrangel. W listopadzie 1920 roku Armia Czerwona zajęła ostatecznie półwysep, który otrzymał formalną niezależność jako Krymska Autonomiczna SRR, będąca częścią Rosyjskiej SFRR5.
Struktura narodowościowa Krymu po 1920 roku odzwierciedlała jego złożone dzieje. Największy jej komponent (według danych
z 1939 roku) stanowili Rosjanie (około 50%), Tatarzy (około 20%)
i Ukraińcy (około 10%). Pozostali to m.in. Grecy, Bułgarzy, Niemcy
i Żydzi, których przodkowie osiedlili się tu w ramach rosyjskiej kolonizacji Noworosji. Półwysep w latach 1921-1922 dotknięty został klęską
głodu, a na przełomie lat 20. i 30. przeszedł brutalną kolektywizację
rolnictwa. Jednocześnie władze forsowały odgórną „tataryzację” (w ramach szerszej polityki tzw. „korenizacji”), jednakże inicjatywa ta miała
fasadowy charakter i zakończyła się masowymi represjami. W okresie
przed 1941 rokiem największe straty demograficzne dotknęły w Krymskiej ASRR narody niesłowiańskie, zwłaszcza ludność tatarską6. Prześladowania krymskich Tatarów-muzułmanów nie wywołały większych
reperkusji w Turcji, która pod rządami Kemala Paszy odżegnywała
się od swego osmańskiego dziedzictwa, a pod względem społeczno-ustrojowym wiele zapożyczała od swego sowieckiego sąsiada, z któ-
5 С. Білокінь, Червоний терор у Криму, [w:] Крим в історичних реаліях України: Матеріали
наук. конф. «Крим в історичних реаліях України: До 50-річчя входження Криму до складу УРСР»
(Київ, 19 лютого 2004 р.), відп. ред. В. А. Смолій, Київ 2004, s. 216-227; Т. Б. Бикова, Створення
Кримської АСРР (1917-1921 рр.), Київ 2011, s. 51-199.
6 O. A. Габриелян, С. А. Ефимов, Б. Г. Зарубин, А. Е. Кислый, А. В. Мальгин, А. Р. Никифоров, В. М.
Павлов, Б. П. Петров, Крымские репатрианты: депортация, возвращение и обустройство,
Симферополь 1998, s. 44-53.
147
148
Andrzej Gil
rym zresztą utrzymywała w latach 20. i 30. poprawne (czy niekiedy
wręcz bliskie) stosunki7.
II wojna światowa i okupacja Krymu przez wojska niemieckie (19411944) ujawniły zarówno skalę napięć etnicznych, jak i proces wrastania
półwyspu w rosyjską mitologię narodową (zapoczątkowaną w końcu
XVIII wieku upadkiem tatarskiego Chanatu i wzmocnioną w okresie wojny krymskiej 1853-1856). Sztandarowym tego przykładem była
obrona Sewastopola (30 października 1941 – 4 lipca 1942) przed wojskami państw Osi, która stała się później głównym narzędziem sowieckiej (a następnie rosyjskiej) propagandy8. Polityka III Rzeszy wobec
ludności Krymu charakteryzowała się dużą doraźnością, skierowaną przede wszystkim na jak największą eksploatację zasobów regionu. Poparcie, jakie aparat okupacyjny udzielał Tatarom, niwelowane
było wielką brutalnością i szeregiem akcji represyjnych, dotykających
wszystkich jego mieszkańców. Część społeczności muzułmańskiej
podjęła współpracę z Niemcami, ale z kolei około 20 000 poborowych narodowości tatarskiej służyło podczas wojny w Armii Czerwonej (kilku z nich otrzymało tytuł Bohatera Związku Radzieckiego,
w tym lotnik Ametchan Sułtan dwukrotnie)9.
Równolegle z zakończeniem działań wojennych na Półwyspie
Krymskim (12 maja 1944) władze sowieckie podjęły wobec Tatarów kolejną akcję deportacyjną. Została ona przeprowadzona praktycznie jednego dnia – 18 maja 1944 roku. Podległo jej co najmniej
187 859 osób, które w ogromnej mierze wywieziono na teren Uzbeckiej
SRR. Część deportowanych nie przeżyła wywózki, natomiast pewną
liczbę Tatarów zamordowano na miejscu bądź zatopiono w barkach
w Morzu Azowskim. Na przełomie czerwca i lipca tego roku wysiedlono dodatkowo około 37 000 Ormian, Greków i Bułgarów, a także
około 1700 zdemobilizowanych żołnierzy Armii Czerwonej tych narodowości. Operacje te doprowadziły do zlikwidowania praktycznie
7
B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991. Soviet Foreign Policy, Turkey and Communism,
London–New York 2006, s. 16-47.
8 С. В. Аксенов, Вклад народов Крыма в победу в Великой Отечественной войне 19411945 гг., [w:] Крым в истории России: к 70-летию освобождения 1944-2014. Материалы военноисторической конференции 28 мая 2014 года, г. Севастополь, С. А. Макаров (ред.), Москва
2014, s. 39-42.
9 О. В. Романько, Крым под пятой Гитлера. Немецкая окупационная политика в Крыму (19411944), Москва 2011, s. 51-313.
wszelkich śladów wcześniejszej, nierosyjskiej przeszłości tego regionu.
Zmieniła się całkowicie struktura etniczna Krymskiej ASRR, w której Rosjanie stanowili bezwzględną większość (około 300 000 osób)
wobec około 90 000 Ukraińców i kilkunastu tysięcy przedstawicieli innych narodowości. Aby zupełnie zatrzeć jakąkolwiek odrębność
Krymu, odebrano mu status autonomii i na mocy dekretu Prezydium
Rady Najwyższej ZSRR z 25 czerwca 1946 roku stał się on zwykłym
obwodem Rosyjskiej SFRR10.
Na jego terenie rozbudowywano infrastrukturę militarną, przede wszystkim w Sewastopolu (na odbudowę którego tylko w latach
1949-1953 wyasygnowano ogromną kwotę półtora miliarda rubli),
pełniącego rolę głównej bazy Floty Czarnomorskiej, mającej na celu
obserwację poczynań VI Floty Stanów Zjednoczonych, operującej na
Morzu Śródziemnym i we wschodniej części Oceanu Atlantyckiego11.
Ponadto dekretem Prezydium Rady Najwyższej RSFRR z dnia 29 października 1948 roku ustanowiono Sewastopol miastem podporządkowanym władzom republikańskim, samodzielnym pod względem
administracyjno-gospodarczym i z własnym budżetem12.
Istotnym wydarzeniem w dziejach półwyspu, jak się później okazało, wydatnie wpływającym nie tylko na relacje rosyjsko-ukraińskie,
ale i na stan bezpieczeństwa w całym regionie czarnomorskim, było
przekazanie go mocą dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia
19 lutego 1954 roku w granice Ukraińskiej SRR. Okoliczności tego aktu
nie są do końca rozpoznane. Być może wpływ miała na to zła sytuacja gospodarcza Krymu, zwłaszcza w dziedzinie rolnictwa, bowiem
napływający osiedleńcy (Rosjanie i Ukraińcy) nie potrafili przystosować się do specyficznej miejscowej kultury rolniczej. Wobec ogromnego deficytu wody, władze centralne planowały budowę zbiornika
na Dnieprze i przekopanie kanału na Krym, by rozwiązać ten prob-
10 Иосиф Сталин – Лаврентию Берии: «Их надо депортировать...»: Документы, факты,
комментарии, вступ. ст., сост., послесл. Н. Бугай, Москва 1992, s. 129-150; O. A. Габриелян, С. А.
Ефимов, Б. Г. Зарубин, А. Е. Кислый, А. В. Мальгин, А. Р. Никифоров, В. М. Павлов, Б. П. Петров,
Крымские репатрианты, s. 56-65; Сталинские депортации 1928-1953, сост. Н. Л. Поболь, П. М.
Полян, Москва 2005, s. 491-522.
11 В. Г. Вишняков, Крым: право и политика. Монография, Москва 2011, s. 28.
12 Dekret przywołany w: С. Бабурин, Крым навеки с Россией. Историко-правовое обоснование
воссоединения республики Крым и города Севастополь с Российской Федерацией, Москва
2014, s. 129-130.
149
150
Andrzej Gil
lem (pomysł ten zrealizowano na przełomie lat 50. i 60., kiedy też powstał Kanał Północnokrymski). Decyzję o tak istotnej zmianie statusu
półwyspu Nikita Chruszczow (ówczesny pierwszy sekretarz KPZR)
podjął w specyficznej atmosferze politycznej, związanej z obchodami
300-lecia „zjednoczenia Rosji i Ukrainy”. Było to w realiach Związku
Radzieckiego wydarzenie jednostkowe i szczególne, któremu nadano
najwyższą rangę propagandową. Być może to właśnie stało się powodem decyzji Chruszczowa, któremu zdarzało się podejmować nieprzemyślane i niekonsekwentne działania13. Należy podkreślić, że w realiach
Związku Radzieckiego nie miało to istotnego znaczenia, bowiem w ujęciu politycznego centrum ważne były granice zewnętrzne państwa,
a rozgraniczenia między poszczególnymi republikami traktowano jako
drugorzędne. Przynależność Krymu do Ukraińskiej SRR niewiele zmieniała w jego rzeczywistej sytuacji i traktowana była bardzo formalnie.
W okresie powojennym większość regionu czarnomorskiego należała do ZSRR bądź też była przezeń kontrolowana politycznie i militarnie w ramach bloku tzw. „państw demokracji ludowej” i Układu
Warszawskiego (Rumunia i Bułgaria). Jedynie południowe wybrzeże
Morza Czarnego znajdowało się poza strefą wpływu Moskwy, bowiem
Turcja włączona została w struktury NATO, a jej stosunek do ZSRR
diametralnie się zmienił i stał się bardzo krytyczny14. W Republice Tureckiej żyło ponadto wielu potomków uchodźców tatarskich z Krymu,
zorganizowanych w szereg stowarzyszeń ziomkowskich, które podtrzymywały pamięć o muzułmańskiej przeszłości półwyspu. Praktycznie jednak aż do połowy lat 80. XX wieku cały region czarnomorski
trwał we względnej geopolitycznej równowadze15.
Zmiany poczęły następować wraz z narastaniem kryzysu gospodarczego w Związku Radzieckim. Po objęciu władzy przez Michaiła Gorbaczowa i odwilży politycznej nastąpił powrót na Krym wysiedlonych
Tatarów. Jeżeli na wiosnę 1988 roku było ich tam około 17 500 osób,
to w maju 1990 roku ich liczbę szacowano na 83 100 osób. Spowodowało to tarcia z napływową, rosyjskojęzyczną ludnością, która trak-
13 Н. Стариков, Д. Беляев, Россия. Крым. История, Санкт Петербург 2015, s. 78-102.
14 E. J. Zürcher, Turkey. A Modern History, London 2003, s. 234-245.
15 T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Lublin–Warszawa 2011, s. 85.
towała repatriantów jak intruzów i konkurentów do rynku pracy oraz
nielicznych, dystrybuowanych wówczas dóbr16.
Upadek Związku Radzieckiego (1991) i powstanie suwerennych
państw – dawnych jego republik związkowych – zmienił sytuację
geostrategiczną w całym regionie czarnomorskim. Procesowi temu
towarzyszył bowiem rozkład bloku komunistycznego (1989-1990),
owocujący niezależnością dawnych sowieckich satelitów, w tym Bułgarii i Rumunii. W samej przestrzeni poradzieckiej uwolnione zostały
także różne, narodowe i religijne, tendencje odśrodkowe i separatystyczne. W bezpośrednim otoczeniu Morza Czarnego były to konflikty na Kaukazie i w Naddniestrzu. Zmieniała się też pozycja polityczna
i militarna Turcji, wyrastającej na regionalne mocarstwo, zaangażowane także w zachodzące przemiany na obszarze państw regionu. W takich uwarunkowaniach rosła rola Półwyspu Krymskiego, zwłaszcza
jako bazy militarnej, z której operować mogły przede wszystkim jednostki dawnej radzieckiej Floty Czarnomorskiej, po 1991 roku podzielonej między Federację Rosyjską a Ukrainę.
W procesie uzyskiwania niezależności, a później niepodległości władze rodzącej się Ukrainy miały świadomość specyficznego statusu Krymu. Podjęte w latach 1990-1992 przez niektóre miejscowe środowiska
próby nadania mu autonomii/suwerenności czy przyłączenia wprost
do Federacji Rosyjskiej pozostały nieudane. Kijów musiał jednak uznać
odrębność etniczno-polityczną półwyspu, i usankcjonował to konstytucyjnie (1992), tworząc Autonomiczną Republikę Krym. Sewastopol
natomiast znajdował się pod bezpośrednim zarządem politycznego
centrum, chociaż jego status był bardziej złożony, z uwagi na stacjonowanie tu rosyjskiej Floty Czarnomorskiej i innych obiektów militarnych
tego państwa. Na Krymie ścierały się trzy koncepcje narodowo-polityczne – tatarska, rosyjska i ukraińska, chociaż ta ostatnia wynikała
raczej z zaangażowania państwa, wykorzystującego przy tym swój aparat administracyjny. Środowiska rosyjskie prezentowały jednoznacznie
prokremlowską postawę, orientując się na zjednoczenie z Rosją. Z ko-
16 Кримські татари: шлях до повернення. Кримськотатарський національний рух (друга
половина 1940-х – початок 1990-х років) очима радянських спецслужб, ч. 1, упор. О. Г. Бажан, Ю. З. Данилюк, С. А. Кокін, О. А. Лошицький, Київ 2004, s. 51-56; O. A. Габриелян, С. А. Ефимов, Б. Г. Зарубин, А. Е. Кислый, А. В. Мальгин, А. Р. Никифоров, В. М. Павлов, Б. П. Петров,
Крымские репатрианты, s. 96.
151
152
Andrzej Gil
lei krymscy Tatarzy, niejako z konieczności, współdziałali z władzami
w Kijowie, w nich upatrując gwaranta swych dążeń do odtworzenia
dawnego potencjału narodowego, chociaż współpraca ta nie była wolna od zadrażnień i problemów. Władze centralne popierały aspiracje
tatarskie w takim zakresie, w jakim zagrażały one rosyjskiej supremacji
kulturowo-ekonomicznej. Zaś wszędzie tam, gdzie aktywność Tatarów
była sprzeczna z racjami Kijowa, dochodziło do konfliktów. Najważniejszą kwestią jest radykalizacja religijna wzrastającej liczebnie ludności
tatarskiej (jej populacja szacowana jest obecnie na około 250 000 osób,
a potencjalnych reemigrantów jest dalsze 200 000). Z kolei mieszkających w Turcji potomków Tatarów krymskich jest około 2 milionów,
zaś osoby przyznające się do tatarskiego pochodzenia to kolejne kilka
milionów. W politycznym dyskursie Republiki Tureckiej coraz częściej
pojawia się problem Krymu, zarówno z uwagi na rosnącą rolę, jaką odgrywa w niej dziedzictwo osmańskie, jak i z powodu zwiększającego się
znaczenia islamu i formułowanych wyraźnie aspiracji mocarstwowych17.
Krym – nie tylko z racji na narastające ambicje środowisk rosyjskich i tatarskich – stawał się dla Ukrainy coraz większym problemem.
W sierpniu 2010 roku z polecenia prezydenta Wiktora Janukowicza
opracowano „Strategię ekonomicznego i społecznego rozwoju Autonomicznej Republiki Krym na lata 2011-2020”18. Zgodnie z zawartymi w niej założeniami, modernizacja miała dotyczyć praktycznie
wszystkich sektorów gospodarki półwyspu – od turystyki, poprzez
rolnictwo, przemysł, transport, aż po ochronę środowiska. Jednakże
w warunkach postępującej zapaści ekonomicznej państwa nie podjęto realnych działań na rzecz realizacji tej strategii.
Kryzys polityczny, jaki ogarnął Ukrainę w listopadzie 2013 roku,
znalazł swe odbicie także na Krymie. Wydarzenia, prowadzące do
ogłoszenia 17 marca niepodległości półwyspu i dokonania jego anek17 Н. Стевенс, Кримська проблема в комплексі російсько-українських політичних процесів, [w:]
Крим в історичних реаліях України, s. 358-369; G. Sasse, The Crimea Question: Identity, Transition,
and Conflict, Cambridge (Mass.) 2007, s. 155-220; В. Г. Вишняков, Крым, s. 183-241; T. Stępniewski,
Geopolityka regionu Morza Czarnego, s. 56; P. Bajor, Demagogia czy realny problem? Krym jako potencjalny czynnik destabilizacji bezpieczeństwa na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:]
Wspólnota Niepodległych Państw: fragmegracja – bezpieczeństwo – konflikty etniczne, T. Kapuśniak
(red.), Lublin–Warszawa 2011, s. 129-140; A. Wierzbicki, Etniczność i narody w Europie i Azji Centralnej. Perspektywa teoretyczna i egzemplifikacyjna, Warszawa 2014, s. 243-245.
18 Стратегия экономического и социального развития Автономной Республики Крым на 20112020 годы, [b.m.w.] 2010, s. 27-66.
sji przez Federację Rosyjską 18 marca jako Republiki Krymskiej (oraz
Sewastopola jako miasta wydzielonego, tworzących razem Krymski
Okręg Federalny)19, nie tylko doprowadziły do niemożności sprawowania przez Ukrainę jurysdykcji na Krymie, ale też wpłynęły na zasadnicze przekształcenia w strukturze bezpieczeństwa całego regionu
czarnomorskiego20.
W zakresie potencjału militarnego Rosja uległa wzmocnieniu poprzez przejęcie zdecydowanej większości jednostek pływających,
wchodzących w skład ukraińskiej floty wojennej, a także innych instalacji wojskowych (w tym lotnisk) oraz ich zasobów ludzkich. Krym
nabrał charakteru przyczółka, skierowanego tak przeciw Turcji, jak
i przeciw czarnomorskim państwom Unii Europejskiej (Bułgaria,
Rumunia). Jest on także istotnym punktem między kontrolowanym
przez separatystów wschodnim Donbasem a uzależnionym w pełni
od Moskwy Naddniestrzem, z którego możliwe jest wyprowadzenie
natarcia w obu tych kierunkach. Obecnie potencjał Floty Czarnomorskiej ustępuje łącznej sile marynarek wojennych państw NATO
w regionie (Turcja, Rumunia i Bułgaria), jednak w świetle planów jej
rozbudowy (zwłaszcza przezbrojenia na najnowocześniejszy sprzęt
bojowy) w perspektywie kilku lat stanie się dominującym czynnikiem
militarnym na Morzu Czarnym. Rozlokowanie na Krymie rosyjskich
wojsk lotniczych i lądowych zwiększa z kolei możliwości ofensywne
Federacji Rosyjskiej tak wobec Ukrainy, jak i Bałkanów oraz Kaukazu,
a także w odniesieniu do Turcji i Bliskiego Wschodu.
Jak można przypuszczać, władze federalne doprowadzą do porozumienia z Tatarami krymskimi (nawet kosztem interesów miejscowej ludności rosyjskojęzycznej), korzystając z pośrednictwa Tatarów
Powołża, silnie wkomponowanych w rosyjski pejzaż polityczny. Dla
Federacji Rosyjskiej istotne jest, by nie tworzyć nowego frontu konfrontacji z ludnością muzułmańską. Problemem pozostanie kwestia
repatriacji Tatarów krymskich do ojczyzny oraz ich integracji.
Należy także spodziewać się wzrostu przestępczości zorganizowanej na Krymie, w związku ze swoistym jego „zagospodarowaniem”
19 A. Wierzbicki, Etniczność i narody, s. 245-246.
20 P. Bajor, „Operacja” Krym – aneksja półwyspu i jej konsekwencje, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 12 (2014), z. 2, Majdan 2014: Ukraina na rozdrożu, T. Stępniewski, A. Gil, A. Szabaciuk, A. Visvizi (red.), Lublin 2014, s. 37-52.
153
154
Andrzej Gil
przez rosyjskie środowiska kryminalne, dotychczas rywalizujące
z miejscowymi grupami mafijnymi.
Ukraina przestała faktycznie odgrywać większą rolę militarną w basenie Morza Czarnego, pozostała jej bowiem tylko jedna baza morska
w Odessie, łatwa jednak do zablokowania. W izolacji znalazło się także wybrzeże Morza Azowskiego z Mariupolem i Berdiańskiem. W ten
sposób Ukraina została w znacznej mierze odcięta od Morza Czarnego. Państwo to utraciło niemal całą marynarkę wojenną, a także duże
ilości sprzętu bojowego i wyposażenie istniejących dotychczas na Krymie lotnisk i baz wojskowych21. Ten stan może zostać wykorzystany
do podjęcia dalszych działań zmierzających do oderwania kolejnych
obszarów nadczarnomorskich od Ukrainy, co miałoby służyć utworzeniu korytarza od obwodu rostowskiego w Federacji przez Krym
aż do Naddniestrza. W perspektywie kilku lat Ukraina może stracić
na znaczeniu jako istotny czynnik wpływający na sytuację w regionie
czarnomorskim. Ponadto, nawet jeśli nie dojdzie do otwartej aneksji jej
wybrzeża czarnomorskiego, to obszar ten może zostać trwale zdestabilizowany. Utrata Krymu oznacza dla Kijowa także utratę możliwości
demonstrowania woli politycznej w kierunku zbliżenia do struktur zachodnich, co demonstrowano dotychczas m.in. przez wspólne manewry okrętów ukraińskich i państw NATO na Morzu Czarnym.
Aneksja Krymu wpływa także – chociaż w różnym stopniu – na
nadczarnomorskie państwa NATO (Bułgaria, Rumunia, Turcja). Turcja
prowadzi politykę bezpieczeństwa przede wszystkim w odniesieniu do
sytuacji na Bliskim Wschodzie (Państwo Islamskie) i problemu kurdyjskiego, obszar północny jest dla niej drugorzędny. Poza tym Ankara ma
świadomość zależności od dostaw surowców z Rosji, zwłaszcza gazu.
Niemniej jednak wzrastająca rola islamu w jej dyskursie wewnętrznym
i zewnętrznym może skłonić tureckie czynniki polityczne (czy też tamtejsze społeczeństwo) do okazania solidarności z krymskimi Tatarami
wtedy, gdy będą oni np. podlegać wyraźnej dyskryminacji ze strony
lokalnych czy centralnych władz. Natomiast dla Rumunii i Bułgarii
21 Innym problemem jest przejście wielu żołnierzy ukraińskich, niekiedy wysokich stopniem, na
stronę rosyjską i ich dalsza służba w szeregach sił zbrojnych Federacji. Władze rosyjskie umożliwiły zainteresowanym podjęcie takiej decyzji, posługując się głównie motywacją ekonomiczną. А. Гольц, Четвертое взятие Крыма, „Pro et Contra. Журнал российской внутренней
и внешней политики”, т. 18, № 3-4, май-август 2014, s. 48-49.
wydarzenia z marca 2014 roku oznaczają konieczność wypracowania
ściślejszych więzów w ramach NATO i Unii Europejskiej, dających
obu tym państwom podstawowe gwarancje bezpieczeństwa, zwłaszcza w kontekście rosyjskiej polityki wobec Mołdawii i Naddniestrza.
Zabór Krymu doprowadził do dominacji Federacji Rosyjskiej w regionie czarnomorskim. Spowodowało to określone przewartościowania w kwestii bezpieczeństwa obszarów nad Morzem Czarnym oraz
w ich bezpośrednim otoczeniu. Jak można przypuszczać, problem
krymski w największym stopniu będzie wpływał na Rosję i Ukrainę,
destabilizując sytuację w obu tych państwach, chociaż możliwe jest
również jego negatywne oddziaływanie na poziom bezpieczeństwa
w całej Europie Wschodniej.
Bibliografia
Bajor P., Demagogia czy realny problem? Krym jako potencjalny czynnik destabilizacji bezpieczeństwa na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw,
[w:] Wspólnota Niepodległych Państw: fragmegracja – bezpieczeństwo –
konflikty etniczne, T. Kapuśniak (red.), Lublin–Warszawa 2011
Bajor P., „Operacja” Krym – aneksja półwyspu i jej konsekwencje, „Rocznik
Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 12 (2014), z. 2, Majdan 2014:
Ukraina na rozdrożu, T. Stępniewski, A. Gil, A. Szabaciuk, A. Visvizi
(red.), Lublin 2014
Fisher A. W., The Crimean Tatars, Stanford (Cal.) 1978
Gökay B., Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991. Soviet Foreign Policy,
Turkey and Communism, London–New York 2006
Jankowski D., Geostrategia obszaru czarnomorskiego, [w:] Obszar czarnomorsko-kaspijski w stosunkach międzynarodowych, B. Bojarczyk, T. Kapuśniak (red.), Lublin 2011
Sasse G., The Crimea Question: Identity, Transition, and Conflict, Cambridge (Mass.) 2007
Stępniewski T., Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym
świecie, Lublin–Warszawa 2011
Wierzbicki A., Etniczność i narody w Europie i Azji Centralnej. Perspektywa
teoretyczna i egzemplifikacyjna, Warszawa 2014
Zürcher E. J., Turkey. A Modern History, London 2003
Аксенов С. В., Вклад народов Крыма в победу в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг., [w:] Крым в истории России: к 70-летию освобождения 1944-2014. Материалы военно-исторической конференции
28 мая 2014 года, г. Севастополь, С. А. Макаров (ред.), Москва 2014
155
156
Andrzej Gil
Бабурин С., Крым навеки с Россией. Историко-правовое обоснование
воссоединения республики Крым и города Севастополь с Российской
Федерацией, Москва 2014
Бикова Т. Б., Створення Кримської АСРР (1917-1921 рр.), Київ 2011
Білокінь С., Червоний терор у Криму, [w:] Крим в історичних реаліях
України: Матеріали наук. конф. «Крим в історичних реаліях України: До 50-річчя входження Криму до складу УРСР» (Київ, 19 лютого
2004 р.), відп. ред. В. А. Смолій, Київ 2004
Вишняков В. Г., Крым: право и политика. Монография, Москва 2011
Водарский Я. Е., Кабузан В. М., Таврическая губерния во второй половине XIX – начале XX в., [w:] Крым: прошлое и настоящее, С. Н. Агаджанов, А. Н. Сахаров (ред.), Москва 1988
Габриелян O. A., Ефимов С. А., Зарубин Б. Г., Кислый А. Е., Мальгин А. В.,
Никифоров А. Р., Павлов В. М., Петров Б. П., Крымские репатрианты:
депортация, возвращение и обустройство, Симферополь 1998
Гольц А., Четвертое взятие Крыма, „Pro et Contra. Журнал российской
внутренней и внешней политики”, т. 18, № 3-4, май-август 2014
Иосиф Сталин – Лаврентию Берии: «Их надо депортировать...»: Документы, факты, комментарии, вступ. ст., сост., послесл. Н. Бугай,
Москва 1992
Козлов Д. Ю., «Странная война» в Черном море (август-октябрь
1914 года), Москва 2009
Кримські татари: шлях до повернення. Кримськотатарський національний рух (друга половина 1940-х – початок 1990-х років) очима
радянських спецслужб, ч. 1, упор. О. Г. Бажан, Ю. З. Данилюк, С. А.
Кокін, О. А. Лошицький, Київ 2004
Нидова Е. И., Кабузан В. М., Крым в составе Российского государства
в конце XVIII – первой половине XIX в., [w:] Крым: прошлое и настоящее, С. Н. Агаджанов, А. Н. Сахаров (ред.), Москва 1988
Новиков Н. В., Операции флота против берега на Черном Море в 19141917 годах, Санкт-Петербург 2003
Романько О. В., Крым под пятой Гитлера. Немецкая окупационная политика в Крыму (1941-1944), Москва 2011
Сталинские депортации 1928-1953, сост. Н. Л. Поболь, П. М. Полян,
Москва 2005
Стариков Н., Беляев Д., Россия. Крым. История, Санкт Петербург 2015
Стевенс Н., Кримська проблема в комплексі російсько-українських політичних процесів, [w:] Крим в історичних реаліях України: Матеріали наук. конф. «Крим в історичних реаліях України: До 50-річчя
входження Криму до складу УРСР» (Київ, 19 лютого 2004 р.), відп.
ред. В. А. Смолій, Київ 2004
Стратегия экономического и социального развития Автономной Республики Крым на 2011-2020 годы, [b.m.w.] 2010
Andrzej Jekaterynczuk Kogo reprezentował kijowski Majdan 20132014? Struktura społeczno-demograficzna
i kulturowa kijowskiego Euromajdanu
w Kijowie, oczekiwania oraz ewolucja.
Socjologiczny obraz kijowskiego Majdanu
z końca 2013 – początku 2014 roku
Who Did the 2013-2014 Kyiv Maidan Represent? The Social,
Demographic and Cultural Structure of the Euromaidan Movement
in Kyiv, Expectations and Evolution. The Sociological Picture of the
Maidan of the End of 2013 and the Beginning of 2014
Abstract: The mass protests that burst out in Kyiv in November 2013 and
spread across all over Ukraine came as a surprise to the Ukrainian authorities,
the political opposition in Ukraine, scholars and Ukraine’s powerful neighbour
– Russia. These events have triggered many, often contradictory, opinions, interpretations and diagnoses. This paper is an attempt to characterize the 20132014 Kyiv Maidan from the point of view of social sciences. More specifically,
to capture the social, demographic and cultural structure of the Euromaidan
movement, as well as to present its reasons and motivations and claims of its
participants. The results of representative social surveys are expected to verify
some popular opinions concerning the phenomenon of the Euromaidan or,
in a broader sense, the Euro Revolution (“Revolution of Dignity”). The paper is
based on the results of surveys conducted by leading Ukrainian sociologists
from the Ilko Kucheriv Democratic Initiatives Foundation and the Kyiv International Institute of Sociology. The repetitive character of the surveys and the
construction of survey questions allow to trace the way in which Euromaidan
was changing under the repressive measures of President Yanukovych’s law
enforcement agencies: from Maidan the Rally, to Maidan the Camp. The paper
also aims to show the differences between the Euromaidan and the 2004 Orange Revolution. Particular attention is drawn to the similarities between Euromaidan and recent mass protests in other parts of the world described in
the latest publications by the renowned Spanish sociologist Manuel Castells.
Focusing on social movements in the Internet era, he uses such notions as
digital revolutions and rhizomatic revolutions.
Keywords: Ukraine, Euromaidan, Revolution of Dignity, social structure, network society, digital revolution
158
Andrzej Jekaterynczuk
Dnia 21 listopada 2013 roku w Kijowie wybuchły protesty społeczne,
których konsekwencją, jak się później okazało, było odsunięcie od
władzy prezydenta Wiktora Janukowycza, a kilka miesięcy później zajęcie przez Federację Rosyjską części terytorium suwerennej Ukrainy
oraz niewypowiedziana wojna rosyjsko-ukraińska, która w ciągu następnych miesięcy pochłonęła życie kilku tysięcy Ukraińców: cywilów
i żołnierzy. Bezpośrednim impulsem do wybuchu protestów w Kijowie, które szybko rozlały się na cały kraj, był wpis w portalu społecznościowym Facebook ukraińskiego dziennikarza i blogera Mustafy
Nayema. 21 listopada 2013 roku ze swego konta w portalu Facebook
wezwał on do protestu przeciwko niepodpisaniu przez ukraińskie
władze umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską1. Efektem tego
wpisu było zebranie się w bardzo krótkim czasie na Majdanie Niepodległości około miliona Ukraińców, niezadowolonych z sytuacji w kraju
i domagających się bezwzględnych zmian, a następnie rozprzestrzenienie się protestów na terytorium całego kraju.
Fala protestów zaskoczyła ukraińskie władze, opozycję polityczną
na Ukrainie, większość badaczy procesów społecznych, a także wielkiego sąsiada – Rosję, z prezydentem Władimirem Putinem na czele. Celem niniejszego artykułu jest próba opisu kijowskiego Majdanu
z przełomu 2013-2014 roku z punktu widzenia nauk społecznych. Postaram się nakreślić strukturę społeczno-demograficzną, zawodową
oraz kulturową kijowskiego Majdanu, przyczyny, motywacje i żądania
jego uczestników, a także ukazać jego ewolucję.
Za podstawę empiryczną charakterystyki Euromajdanu posłużyły
mi badania przeprowadzone trzykrotnie wśród uczestników protestów w Kijowie wspólnie przez Fundację Demokratyczne Inicjatywy
im. Ilko Kuczeriwa oraz Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii2. Powtarzalność tych badań umożliwia prześledzenie, jak Euromaj1
Zob. O. Kotsyuba, Ukraine’s Battle for Europe, http://www.nytimes.com/2013/11/30/opinion/ukraines-battle-for-europe.html?_r=1& [13.09.2014]; Р. Судольский, 5 блогеров, ставших звездами
Facebook после Евромайдана, http://ain.ua/2014/05/06/522177 [13.09.2014]. Komentowany wpis
w portalu Facebook w oryginale niestety nie jest już dostępny.
2 Fundacja Demokratyczne Inicjatywy im. Ilko Kuczeriwa oraz Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii przeprowadziły badania socjologiczne wśród uczestników Euromajdanu w Kijowie w dniach: 7-8 grudnia 2013 roku (dokonano losowego doboru respondentów, przebadano
1037 uczestników Majdanu), 20 grudnia 2013 roku (przebadano 515 osób z próby reprezentującej wszystkie punkty stacjonarne Majdanu), 3 lutego 2014 roku (przebadano 502 osoby z próby
reprezentującej wszystkie punkty stacjonarne Majdanu), Від майдану-табору до майдану-
Kogo reprezentował kijowski Majdan 2013-2014?
dan się zmieniał, jak reagował na posunięcia ukraińskich władz, wraz
z prezydentem, w tym na zastosowanie przez nie rozwiązań siłowych.
Od listopada 2013 roku zarówno w Polsce, jak i za granicą ukazało
się wiele komentarzy i interpretacji wydarzeń na Ukrainie, miały one
jednak przede wszystkim charakter publicystyczny. Wiele z nich zawierało sprzeczne ze sobą tezy. Na przykład, jedni autorzy tratowali wybuch niepokojów społecznych w Kijowie i w całej Ukrainie jako
zjawisko spontaniczne, inni podkreślali, że są one inicjowane przez
ukraińską opozycję polityczną. Wątpliwości pojawiały się także podczas prób oceny: czy Euromajdan reprezentuje całą Ukrainę, czy jest
wyrazem niezadowolenia jedynie radykalnie usposobionej mniejszości
społeczeństwa – głównie z Ukrainy Zachodniej. W artykule postaram
zweryfikować te tezy w oparciu o rezultaty reprezentatywnych badań
oraz opinie uznanych specjalistów.
Trudność opisu tak sformułowanego problemu polega na tym, że
dotyczy on procesu zapoczątkowanego stosunkowo niedawno i jeszcze niezakończonego. W dalszym ciągu obserwujemy jego rozwój
i następstwa3. Publikacji stricte naukowych na temat fenomenu Euromajdanu ukazało się dotychczas stosunkowo niewiele. W związku
z niezbyt obszerną bazą materiałów o charakterze naukowym, w artykule odwołam się do komentarzy i ocen dotyczących niepokojów społecznych w Kijowie i w całym państwie ukraińskim, których autorami
są najbardziej cenieni przedstawiciele nauk społecznych na Ukrainie,
głównie socjologowie. Starając się opisać mechanizm kijowskiego
Majdanu i masowych protestów w Kijowie oraz w całej Ukrainie, odwołuję się także do koncepcji Manuela Castellsa, którego interesują
ruchy społeczne w warunkach usieciowienia życia społecznego. Do ich
opisu ten znany socjolog wykorzystuje takie pojęcia, jak: rewolucja rizomatyczna i rewolucja cyfrowa4.
січі: що змінилося? http://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=226&page=1&y=2014
&m=2 [02.03.2014].
3 Na trudności w opisie specyfiki Euromajdanu oraz jego ewolucji zwraca uwagę czołowy ukraiński
socjolog Wołodymyr Paniotto. Zob. В. Паниотто, Евромайдан: профиль восстания,„Глобальный
Диалог”, т. 4, июнь 2014, вип. 2, s. 21-23.
4 M. Castells, Sieci oburzenia i nadziei. Ruchy społeczne w erze Internetu, Warszawa 2013.
159
160
1.
Wewnętrzna struktura Euromajdanu, motywacje jego
uczestników i ewolucja
Zanim przejdziemy do szczegółowej charakterystyki poszczególnych
aspektów kijowskiego Majdanu, należy zaznaczyć, że nie był on zjawiskiem statycznym, lecz dynamicznym. Zmieniał się pod wpływem
zewnętrznych czynników, wśród których najważniejsze były reakcje
prezydenta Wiktora Janukowycza i rządu Mykoły Azarowa. Majdan
ewoluował pod wpływem zmieniającego się poziomu represyjności strony rządowej i podległych jej organów siłowych. Socjologowie
prowadzący badania wśród uczestników kijowskiego Euromajdanu
wyróżnili trzy fazy jego trwania. Pierwsze jego stadium określono
mianem Majdanu-mityngu. Jest to okres do pierwszej połowy grudnia
2013 roku, a jego treść stanowiły protesty spowodowane niepodpisaniem przez prezydenta umowy stowarzyszeniowej z UE w Wilnie oraz
brutalne pobicie bezbronnych studentów w nocy z 29 na 30 listopada
2013 roku. Koniec grudnia to czas funkcjonowania Majdanu-obozu,
kiedy protestujący zamieszkali na Majdanie Niepodległości. Strona
rządowa nie podejmowała wtedy jeszcze zakrojonych na szeroką skalę
brutalnych działań, mających na celu jego rozpędzenie. Trzecim stadium był Majdan-Sicz (odwołujący się do tradycji Siczy Zaporoskiej).
Majdan-Sicz stał się, głównie w lutym 2014 roku, areną regularnych
starć między manifestantami a funkcjonariuszami służb porządkowych
i wojsk wewnętrznych podporządkowanych prezydentowi Janukowyczowi i obozowi władzy5. Przeciwko protestującym użyto wtedy ostrej
amunicji, wskutek czego życie straciło kilkadziesiąt osób.
Opinię publiczną oraz ekspertów, nie tylko w Polsce, od początku protestów na Ukrainie interesowało to, kogo reprezentuje Euromajdan. Czy była to próba obalenia konstytucyjnego ładu w państwie
przez radykalną, ale znajdującą się w mniejszości, zorientowaną proeuropejsko część społeczeństwa, przede wszystkim ukraińskojęzyczną, pochodzącą głównie z Ukrainy Zachodniej? Takie interpretacje
jeszcze przed swoją dymisją wysuwał m.in. premier Mykoła Azarow,
stwierdzając publicznie, że Majdan reprezentuje „tylko trzy obwody
zachodnie”. Rezultaty badań socjologicznych dowodzą, że tego typu
5 Від майдану-табору до майдану-січі: що змінилося?, http://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat
=reports&id=226&page=1&y=2014&m=2 [02.03.2014].
generalizacje nie były uzasadnione. Komentarz premiera Azarowa
spotkał się z natychmiastową sprostowującą repliką ukraińskiej socjolog, dyrektor Fundacji Demokratyczne Inicjatywy – Iryny Bekeszkinej,
która podkreśliła, że „Majdan reprezentuje, oczywiście, całą Ukrainę,
choć więcej ludzi jest z Zachodu i Centrum. Ale są tam także ludzie
ze Wschodu. Z kolei w Antymajdanach bierze udział bardzo mało ludzi z Zachodu i Centrum”6.
Podstawą dla takich wniosków były wyniki koordynowanych przez
nią badań. Z danych zawartych w tablicy 1 wynika, że w pierwszym
stadium Euromajdanu – w Majdanie-mityngu, połowę stanowili mieszkańcy stolicy, drugą połowę przyjezdni. Kiedy Majdan przekształcił
się w stacjonarny obóz, wzrósł odsetek przyjezdnych. Jeszcze większy
odsetek przyjezdnych odnotowano w czasie brutalnych i krwawych
prób stłumienia manifestacji przez stronę rządową. Tablica 2 potwierdza, że przedstawicielami połowy uczestników Majdanu w Kijowie byli
mieszkańcy Ukrainy Zachodniej, których w większym stopniu charakteryzują orientacje i postawy prozachodnie, pozytywny stosunek do
projektu zbliżenia Ukrainy z UE. Widać jednak, że podczas Majdanu-obozu i Majdanu-Siczy ponad 20% stanowili obywatele z Ukrainy Południowej i Wschodniej. Połowę uczestników Majdanu we wszystkich
jego stadiach ewolucyjnych stanowiły osoby reprezentujące Ukrainę
Centralną, Południową i Wschodnią.
Tablica 1. Skąd jesteś?
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Z Kijowa
49,8
19,3
12,4
Przyjechałem
z obwodu
50,2
80,7
87,6
Źródło: Київський міжнародний інститут соціології (КМІС), Від Майдану-Табору до Майдану-Січі: що
змінилося?, http://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=226&page=1&y=2014&m=2 [02.03.2014].
6 Ірина Бекешкіна: «Якщо Майдан буде розігнаний, почнеться партизанська війна»,
http://ukrainian.voanews.com/content/bekeshkina-war/1835247.html [22.01.2014]; Соціолог
спростувала Азарова: Майдан представляє всю Україну, http://www.pravda.com.ua/
news/2014/01/23/7010911/ [23.01.2014].
161
162
Tablica 2. Jeśli przyjechałeś, to skąd? (obwody zostały pogrupowane w regiony)
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Ukraina Zachodnia
51,8
42,4
54,8
Ukraina Centralna
30,9
34,4
23,0
Ukraina Wschodnia i Południowa
17,3
23,2
21,0
Osią podziału społeczeństwa ukraińskiego nie stał się także język
kontaktów codziennych, choć kwestia różnorodności językowej i etnicznej była upolityczniana szczególnie przez stronę projanukowyczowską. Politycy Partii Regionów starali się odgórnie stymulować
podziały społeczne wokół kwestii językowej – rzekomej marginalizacji
w państwie ukraińskim języka rosyjskiego i dyskryminacji ludności rosyjskojęzycznej. Analizowane wyniki badań pokazują, że wspomniane
działania w skali makro nie przyniosły zakładanego rezultatu. Majdan
nie był zjawiskiem homogenicznym pod względem językowym. Ci,
którzy brali udział w kijowskich protestach, to użytkownicy zarówno
języka ukraińskiego, jak i rosyjskiego (zob. tablica 3). Niemalże połowa
uczestników Majdanu we wszystkich jego stadiach ewolucyjnych to
osoby, które w domu posługiwały się językiem rosyjskim, lub w równym stopniu wykorzystujące język rosyjski i ukraiński (bilingwalne).
Widać, że odsetek ukraińskojęzycznych uczestników Majdanu zwiększył się, kiedy stał się on miejscem mniej bezpiecznym (Majdan-Sicz).
Wzrost ten nie zmienił w istotny sposób ogólnych proporcji, choć
może świadczyć o tym, że osoby posługujące się w kontaktach domowych językiem ukraińskim lub bilingwalne były bardziej niż ludność rosyjskojęzyczna zdeterminowane i gotowe do podjęcia ryzyka
w obronie wartości Majdanu, licząc się nawet z możliwością utraty
zdrowia czy życia.
Tablica 3. Jakim językiem najczęściej posługujesz się w domu?
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Rosyjskim
25,9
19,6
15,6
Ukraińskim
54,6
52,5
59,0
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Rosyjskim i ukraińskim
18,6
27,6
24,0
Innym
0,4
0,3
0,8
Trudno powiedzieć
0,5
0
0,5
Tablica 4. Płeć
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Mężczyzna
57,2
85,1
88,2
Kobieta
42,8
14,9
11,8
Zwiększający się poziom brutalności władz, wysłanie uzbrojonych
funkcjonariuszy do stłumienia protestów na Majdanie, przyniósł także inną zauważalną zmianę. Majdan w swym pierwszym stadium był
miejscem, gdzie panowała atmosfera raczej wielotysięcznego rodzinnego pikniku niż politycznego wiecu. Dlatego w tym okresie często
można było na nim spotkać kobiety z dziećmi7. Sytuacja zmieniła się
diametralnie, kiedy pojawiły się pierwsze ofiary. Tablica 4 pokazuje,
że na Majdanie-mityngu kobiety stanowiły ponad 40% wszystkich
uczestników, podczas gdy na Majdanie-Siczy zdecydowanie przeważali mężczyźni, których było prawie 90%.
Tablica 5. Wiek
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
15-29
38
34,1
33,2
30-54
49
52,0
56,0
55 lat i starsi
13
13,9
10,8
7
Na Majdanie w Kijowie przebywałem jako naoczny świadek w pierwszej połowie grudnia
2013 roku.
163
164
W przeciwieństwie do struktury płci, struktura wiekowa na Majdanie zmieniała się nieznacznie. Średnia wieku uczestników Majdanu-Siczy wyniosła 37 lat. Zdecydowaną większość stanowili ludzie
młodzi i w średnim wieku (33% z przedziału wiekowego 15-29 i 56%
z przedziału wiekowego 30-54). Wraz ze wzrostem niebezpieczeństwa na Majdanie-Siczy zwiększył się odsetek uczestników w wieku
30-54 lata, kosztem osób starszych i młodszych (tablica 6).
Początkowo Euromajdan miał na celu wymuszenie na stronie rządzącej podpisania umowy o stowarzyszeniu z UE. W obliczu braku
reakcji ze strony władz na te żądania, siła protestów zaczęła słabnąć
i prognozowano szybkie ich wygaśnięcie. Sytuację zmieniło pobicie
manifestujących, bezbronnych studentów przez oddziały Berkutu
w nocy 30 listopada 2013 roku. Wydarzenie to spowodowało, że manifestacje początkowo o charakterze proeuropejskim i prounijnym
przekształciły się w protest antyrządowy na niespotykaną skalę.
Socjologowie zapytali respondentów o ich motywacje wystąpienia
na Majdanie (zob. tablica 6). Wśród trzech najważniejszych powodów
uczestnictwa w protestach wymieniono kolejno: brutalne represje
władzy przeciwko uczestnikom protestów, niepodpisanie przez Wiktora Janukowycza umowy stowarzyszeniowej z UE oraz pragnienie
dokonania zmiany życia na Ukrainie. Interesujące jest, że odpowiedź
„Pragnienie zmiany władzy na Ukrainie” podczas pierwszego badania przeprowadzonego na Majdanie znalazła się dopiero na czwartej
pozycji. Widać zatem, że głównym celem manifestantów była zmiana nie tyle samej władzy, co sposobu jej sprawowania. Stowarzyszenie
z UE traktowane było z jednej strony jako symbol demokracji i lepszego życia, z drugiej – jako instrument, który zmusiłby elity polityczne
do zmiany stylu rządzenia oraz poszanowania podstawowych praw
obywateli. Siła dążenia do zmiany władzy w kraju nieznacznie wzrosła dopiero w czasie najbrutalniejszych prób rozpędzenia przez władze Majdanu-Siczy. Zagrożenie życia i zdrowia demonstrantów przez
represyjne działania władzy tylko w niewielkim stopniu zmniejszyły
znaczenie niepodpisania przez Wiktora Janukowycza umowy stowarzyszeniowej z UE jako motywu skłaniającego uczestników do udziału w protestach.
Symptomatyczne, że wśród powodów wyjścia na Majdan bardzo
rzadko wskazywano na apele czołowych polityków opozycji parlamentarnej. Czynnik ten był istotny dla ok. 3% do 7% respondentów.
Świadczy to o braku zaufania nie tylko wobec obozu rządzącego, ale
także do całej klasy rządzącej oraz wszystkich instytucji kojarzonych
ze sferą polityki. Potwierdzają to reprezentatywne badania prowadzone w skali całej Ukrainy przez Centrum Razumkowa. Przywoływane
powyżej wyniki sondaży przeczą więc tezie zakładającej, że Euromajdan był dziełem parlamentarnej opozycji, której celem było wyłącznie
przejęcie władzy w kraju. Obalają one także pogląd, że protestujący
otrzymywali za uczestnictwo w Euromajdanie finansową gratyfikację.
Pieniądze, które wypłacono lub obiecano zapłacić uczestnikom Majdanu, jako powód udziału w nim wskazało od 0% do 0,3% respondentów.
Jest to zatem wskaźnik na poziomie błędu statystycznego. Podsumowując odpowiedzi na pytanie zawarte w tablicy 6, można powiedzieć,
że wewnętrzna struktura uczestników Majdanu zmieniała się w różnych okresach jego trwania, ale motywacje i ich znaczenie utrzymywały się na podobnym poziomie do samego końca protestów.
Tablica 6. Co skłoniło Pana/Panią do wyjścia na Majdan?
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Niepodpisanie przez Wiktora Janukowycza
umowy stowarzyszeniowej z UE
53,5
40
47,0
Brutalne represje władzy przeciwko
uczestnikom protestów
69,6
69
61,3
Apele liderów opozycji
5,4
6,7
2,8
Pragnienie zmiany władzy na Ukrainie
39,1
38,9
45,6
Pragnienie zmiany życia na Ukrainie
49,9
36,2
51,1
6,2
4,1
3,7
18,9
13,7
17,5
2,2
1,2
0,4
5,2
9,6
9,8
16,9
14,4
20,0
0,3
0,2
0,0
Solidarność ze swoimi przyjaciółmi,
kolegami, członkami rodziny, którzy także
są na Majdanie
Ograniczanie demokracji, zagrożenie
dyktaturą
Na Majdanie jest wesoło i ciekawie
Pragnienie zemsty na władzy za to
wszystko, co tworzy ona w kraju
Niebezpieczeństwo polegające na tym,
że Ukraina wstąpi do Unii Celnej i w ogóle
powróci do Rosji
Pieniądze, które mi wypłacono
(lub obiecano zapłacić)
165
166
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Inne (co konkretnie?)
3,3
8,2
4,6
Trudno powiedzieć
0,5
0
0
Skalę mobilizacji i determinacji Majdanu obrazują dane zawarte
w tablicy 7. Zdecydowana większość manifestantów w każdym stadium protestu deklarowała możliwość opuszczenia Majdanu wyłącznie w sytuacji spełnienia przez władze wszystkich żądań Majdanu.
Poziom zdeterminowania uczestników protestów był proporcjonalny
do poziomu brutalności władzy wobec manifestantów. Z uzyskanych
odpowiedzi wynika, że w jego ostatnim stadium ewolucyjnym nawet
groźba represji ze strony rządzących nie byłaby w stanie przekonać
manifestantów do ustąpienia.
Tablica 7. Co może skłonić Pana/Panią do odejścia z Majdanu?
(proszę wybrać nie więcej niż 3 odpowiedzi)
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Zrealizowanie wszystkich żądań,
które wysunął Majdan
73,9
63,6
82,7
Zrealizowanie kilku podstawowych żądań
28,5
24,8
11,7
Zrealizowanie którychkolwiek z tych żądań
5,8
6,3
1,0
Obiektywne przyczyny, które
uniemożliwiłyby stanie na Majdanie
bezterminowo (praca, nauka)
16,5
4,5
3,6
Zmęczenie, złe samopoczucie
13
3,7
1,8
Rozczarowanie liderami
7,5
5,5
1,7
Zimno
2,3
1
0,6
Rozczarowanie brakiem możliwości
zmiany czegokolwiek przez ludzi
4,4
1,5
1,4
Represje przeciw uczestnikom Majdanu
5,8
2,1
0,8
1,7
1
1,1
12,8
9,8
9,5
Jeśli z Majdanu odejdą moi koledzy,
znajomi
Jeśli większość uczestników Majdanu tak
postanowi w sposób zorganizowany
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
2,3
5,1
2,2
Trudno powiedzieć
0,5
1,3
0,3
Odpowiedzi na pytania zawarte w tablicach 8 i 9 pozwalają prześledzić, jak zmieniał się stopień radykalizmu Majdanu, i zweryfikować
tezę, czy był on radykalny od samego początku. Wyraźnie widać, że
w początkowym etapie jego trwania demonstranci byli bardziej skłonni do kompromisu z władzą, jednak prawdopodobieństwo porozumienia zmniejszało się szybko wraz ze wzrostem represyjności władz.
Doskonałą ilustracją ewolucji stosunku manifestantów do możliwości
porozumienia z rządzącymi jest zmiana liczby osób oczekujących dymisji Wiktora Janukowycza (zob. tablica 8). O ile wśród uczestników
Majdanu-obozu jego odejścia domagało się 33% respondentów, o tyle
na etapie Majdanu-Siczy ten wskaźnik zwiększył się ponaddwukrotnie
i osiągnął poziom 68%. Tablica 9 pozwala prześledzić, jak w kolejnych
stadiach funkcjonowania Majdanu zmieniała się gotowość manifestantów do uczestniczenia w różnych formach społecznego nieposłuszeństwa. Tu także widać wyraźnie, że zachowawczy, umiarkowany
początkowo Majdan ulega zmianie wskutek represji oraz braku jakichkolwiek reakcji ze strony rządzącej na jego żądania. Skala poparcia dla
najbardziej radykalnych form nieposłuszeństwa: pikietowania instytucji
państwowych, blokowania ich pracy, zajmowania budynków, stworzenia formacji militarnych niezależnych od struktur władzy, początkowo
niezbyt wysoka, zwiększyła się nawet o ok. 20-30% dopiero wtedy, kiedy władza ostatecznie zdecydowała się na konfrontację z Majdanem
i zastosowanie wariantu siłowego (Majdan-Sicz).
Tablica 8. Zrealizowanie konkretnie których żądań może oznaczać ten kompromis
z władzą, który może zadowolić Majdan?
Zwolnienie aresztowanych uczestników
Majdanu, powstrzymanie represji
Podpisanie umowy o stowarzyszeniu
z Unią Europejską
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
31,5
51,1
28,2
17,3
167
168
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
55
28,0
11,5
23,6
20,9
24,4
12,8
4,6
32,8
68,2
7,3
25,6
4
16,7
Ogólne podniesienie poziomu życia
5,2
7,2
Inne
3,6
0,7
2
0
Dymisja rządu
Wszczęcie postępowania kryminalnego
wobec winnych pobicia demonstrantów
na Majdanie
Rozwiązanie Rady Najwyższej i rozpisanie
nowych wyborów parlamentarnych
Uwolnienie Julii Tymoszenko
Dymisja Wiktora Janukowycza
i przeprowadzenie przedterminowych
wyborów prezydenckich
Zmiana Konstytucji, powrót do reformy
konstytucyjnej z 2004 roku, która
ograniczała władzę prezydenta
Wszczęcie postępowania kryminalnego
wobec wszystkich tych, którzy byli
zamieszani w korupcję
Trudno powiedzieć
Tablica 9. W jakich akcjach protestu społecznego byłby/byłaby Pan/Pani
gotowy/a uczestniczyć? (proszę zaznaczyć wszystkie możliwe odpowiedzi)
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Udział w kampanii wyborczej
51,4
37,8
54,9
Zbiórka podpisów pod kolektywnymi
odezwami (żądaniami, apelami)
37,2
30
42,4
Legalne mityngi i demonstracje
70,7
51,8
56,3
Groźby strajku
28,6
27
39,3
Bojkot (odmowa wykonywania decyzji
administracji, organów władzy)
35,8
30,9
40,2
Nielegalne mityngi i demonstracje
27,8
27,8
45,5
Udział w strajkach
42,7
31,8
46,6
Protest głodowy
10,6
11,4
14,0
Pikietowanie instytucji państwowych,
blokowanie ich pracy
35,4
38,5
56,0
Zajmowanie budynków
13,8
19,5
41,0
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
Stworzenie formacji militarnych
niezależnych od struktur władzy
15
21,3
50,4
2,5
6
1,6
2
2,1
3,4
0,5
2,7
3,1
Nie jestem gotów do udziału w żadnych
akcjach protestu masowego
Trudno powiedzieć
Źródło: Київський міжнародний інститут соціології (КМІС), Від Майдану-табору до Майдану-січі: що
We wcześniejszej części artykułu zwróciłem uwagę na brak zaufania demonstrantów do polityków obozu rządzącego i liderów opozycji parlamentarnej. Apolityczność Majdanu, szczególnie we wczesnym
jego stadium, zauważają autorzy opracowania z Ośrodka Studiów
Wschodnich – Wojciech Konończuk i Tadeusz A. Olszański. Euromajdan początkowo miał charakter świadomie antypartyjny, a na wiecach dostrzec można było jedynie ukraińskie flagi narodowe i flagę
Unii Europejskiej8. Za symboliczny można uznać fakt, że początkowo
obok siebie funkcjonowały dwa Euromajdany: pierwszy – na Majdanie Niepodległości, zorganizowany oddolnie, w sposób nieformalny,
przez aktywistów społecznych i studentów, oraz drugi – zawiązany
przez liderów opozycji parlamentarnej na Placu Europejskim, oddalonym od pierwszego o kilkaset metrów. Do ich połączenia, a raczej
do przyłączenia Euromajdanu opozycji do Euromajdanu aktywistów
i studentów doszło 26 listopada 2013 roku9.
Trzej czołowi liderzy opozycji parlamentarnej: Arsenij Jaceniuk,
Witalij Kłyczko i Ołeh Tiahnybok stali się od tej pory oficjalnie głosem Majdanu, jednak nigdy nie zyskali pełnego poparcia ani zaufania
jego uczestników. Zdaniem autorów wspomnianego raportu OSW,
zabrakło jednego silnego lidera Majdanu, który mógłby cieszyć się
takim autorytetem, jak to było podczas „pomarańczowej rewolucji”
w 2004 roku. Skutkiem takiego stanu rzeczy były problemy w komu-
8
W. Konończuk i in., Co Majdan mówi o Ukrainie? Diagnoza i perspektywy ukraińskiej polityki, „Komentarze OSW”, nr 125, s. 1-3, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2014-01-17/
co-majdan-mowi-o-ukrainie-diagnoza-i-perspektywy-ukrainskiej [03.02.2014].
9 У Києві об’єдналися два Євромайдани, http://www.unian.ua/politics/856353-u-kievi-obednalisya-dva-evromaydani.html [03.02.2014].
169
170
nikowaniu i artykułowaniu oczekiwań. Słusznie zauważają autorzy, że
nie ma wiarygodnych źródeł, które mogłyby ukazać poglądy polityczne
demonstrantów. W. Konończuk i A. T. Olszański zwracają uwagę na
umocowanie Majdanu w symbolice narodowej i patriotycznej. Podkreślają oni, że wykorzystywana czerwono-czarna flaga OUN zyskała status
symbolu ogólnonarodowego, pozbawiona była treści ksenofobicznych,
radykalnych i nacjonalistycznych, które na Majdanie nie trafiłyby na
podatny grunt10. Uwaga ta jest istotna ze względu na zakrojoną na szeroką skalę propagandę najpierw Partii Regionów, a później oficjalnego Kremla, które starały się przekonać opinię publiczną na Ukrainie,
w Rosji i na Zachodzie, że Majdan jest dziełem ekstremistów, faszystów
i radykałów, których symbolem miał się stać „Prawy Sektor”11. Czołowi
intelektualiści, badacze, eksperci z Ukrainy i zagranicy, zajmujący się
od wielu lat problematyką ukraińską, na łamach gazety „Deń” – z inicjatywy historyka Andreasa Umlanda – opublikowali apel pt. „Kyiv’s
Euromaidan Is A Liberationist And Not Extremist Mass Action Of
Civic Disobedience”. Był on wyrazem sprzeciwu wobec bezpodstawnych oskarżeń Euromajdanu o ekstremizm oraz faszyzm, mające na
celu jego zdyskredytowanie12. Historyczne mity i moskwocentryczną
optykę, stanowiącą dla zachodniego obserwatora przeszkodę w zrozumieniu istoty ukraińskiej rzeczywistości, opisał m.in. Timothy Snyder13.
Apolityczność Majdanu potwierdzają wyniki badań. Z tablicy
10 wynika, że większość demonstrantów to osoby, które przybyły do
Kijowa samodzielnie, w sposób niezorganizowany przez jakąkolwiek
partię polityczną, organizację społeczną czy ruch społeczny. Takie
osoby stanowiły 92% na Majdanie-mityngu, 76% na Majdanie-obozie
i 83,5% na Majdanie-Siczy. Odpowiedzi zawarte w tablicy 10 potwier-
10 W. Konończuk i in., Co Majdan mówi o Ukrainie?, op.cit.
11 Por. Царев назвал Майдан «экстремистами», «бандитами» и «террористами», http://
gazeta.ua/ru/articles/politics/_carev-nazval-majdan-ekstremistami-banditami-i-terroristami/541812 [20.02.2014]; Ю. Райхель, Страх перед Майданом, або Про «промивання мізків»
російським громадянам, http://www.day.kiev.ua/uk/article/media/strah-pered-maydanom-abo-pro-promivanni-mizkiv-rosiyskim-gromadyanam [29.12.2013].
12 Kyiv’s Euromaidan Is a Liberationist and not Extremist Mass Action of Civic Disobedience, http://
krytyka.com/ua/articles/kyyivskyy-evromaydan-tse-vyzvolna-ne-ekstremistska-masova-aktsiya-hromadyanskoyi-nepokory [02.03.2014].
13 Т. Снайдер, Забавки з минулим, http://krytyka.com/ua/articles/zabavky-z-mynulym [22.06.2014].
Jest to tłumaczenie na język ukraiński artykułu, który ukazał się wcześniej w języku niemieckim
w czasopiśmie „Der Spiegel”.
dzają zatem wcześniejsze wnioski o tym, że Majdan był inicjatywą
spontaniczną i oddolną.
Tablica 10. Jeśli przyjechałeś, to w sposób zorganizowany czy samodzielnie?
W sposób zorganizowany – przez jedną
z partii
W sposób zorganizowany – przez jedną
z organizacji społecznych lub ruchów
Przyjechałem/am sam/a
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
1,8
11,9
3,0
6,3
11,9
13,3
91,9
76,1
83,5
Obok struktury wiekowej, z przewagą osób młodych i w średnim
wieku, uwagę zwraca także podział demonstrantów ze względu na ich
przynależność do podstawowych kategorii społeczno-zawodowych, co
ilustruje tablica 12. Wynika z niej, że wysoki odsetek wśród manifestujących stanowili: specjaliści ze średnim lub wyższym wykształceniem
– prawie 40% podczas Majdanu-mityngu, przedsiębiorcy – ok. 10%
podczas Majdanu-mityngu, studenci – 13% podczas Majdanu-mityngu.
Są to tradycyjnie najbardziej aktywne kategorie społeczno-zawodowe, o najwyższych aspiracjach życiowych, najbardziej zainteresowane
stworzeniem dogodnych warunków do funkcjonowania klasy średniej, a więc państwa demokratycznego, transparentnego, skutecznie
zwalczającego korupcję. Zaangażowanie przedsiębiorców na Majdanie zwiększało się wraz ze wzrostem poziomu brutalności władz
(przedsiębiorcy na Majdanie-Siczy stanowili aż 17% – skok o ponad 7%
w porównaniu z pierwszym stadium Majdanu). Ponadto odnotowano wysoki odsetek robotników i emerytów. Manifestujący w Kijowie
to także najlepiej wykształcona część społeczeństwa (zob. tablica 12).
Zdecydowana większość z nich to osoby posiadające wykształcenie
wyższe lub studenci (w tablicy – wyższe niepełne).
171
172
Tablica 11. Wykształcenie
Majdan-mityng
0,8
Niepełne średnie
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
2,2
4,3
Średnie (ogólne i specjalistyczne)
22,1
38,9
43,1
Wyższe niepełne (student)
14,4
10,3
9,5
Wyższe
62,7
48,7
43,1
Tablica 12. Typ zajęć14
Majdan-mityng
Majdan-obóz
Majdan-Sicz
8,0
4,2
4,5
39,5
21,7
26,7
Pracownik organów ścigania, wojskowy
1,4
2,7
3,0
Przedsiębiorca (biznesmen)
9,3
12,3
17,4
Pracownik ze sfery obsługi personelu (bez
wykształcenia specjalistycznego)
2,4
2
4,2
Robotnik
6,7
14,4
15,2
Robotnik rolny, rolnik
0,6
1,9
2,9
Uczeń
0,4
1,1
-
Kierownik (z-ca kierownika)
przedsiębiorstwa, instytucji, pododdziału
Specjalista (z wykształceniem wyższym lub
średnim specjalistycznym)
1
Student
13,2
10,1
6,2
Niepracujący emeryt
9,4
11,2
7,4
Gospodyni domowa
1,5
0,1
0,3
3,1
8,5
4,5
2,4
7,7
8,5
2,3
2,1
0,2
Nie mam stałego miejsca pracy, ale
dorabiam przy okazji w różnych miejscach
Czasowo nie pracuję i nie posiadam źródeł
dochodu2
Inne
W ukraińskojęzycznej wersji badania kategoria ta wystąpiła w brzmieniu: „учень, школяр”.
Kategoria osób deklarujących czasowy brak pracy i brak źródeł dochodu może oznaczać zarówno osoby
trwale bezrobotne, jak i takie, które świadomie zrezygnowały z pracy, aby bez ograniczeń móc zaangażować się
w Euromajdan jako wolontariusze. Takie sytuacje nie należały do rzadkości, o czym informują osoby kierujące
konkretnymi sotniami na kijowskim Majdanie, np. Ołeksandr Supruniuk z Sotni im. Ustyma Hołodniuka.
1
2
14 Przez typ zajęć rozumiemy tu kategorię społeczno-zawodową respondentów.
2.
Kijowski Euromajdan na tle „pomarańczowej
rewolucji” i rewolucji rizomatycznych
Fenomen Euromajdanu czy też Majdanu z 2013-2014 roku rodzi pytania o podobieństwo i różnice z innymi przypadkami masowego
wyrażania społecznego nieposłuszeństwa wobec władzy z ostatnich
lat. W pierwszej kolejności przywołuje on skojarzenia z 2004 rokiem
i „pomarańczową rewolucją” na Ukrainie, która swój początek także
miała na Majdanie Niepodległości w Kijowie. Jednak część badaczy
i komentatorów analizując jego specyfikę, przyjmuje szerszą perspektywę niż lokalna i odnosi go do tzw. rewolucji rizomatycznych albo
rewolucji cyfrowych, opisywanych przez znanego hiszpańskiego socjologa Manuela Castellsa. Chociaż, z drugiej strony, pojawiały się
także komentarze traktujące Euromajdan czy Majdan jako zjawisko
charakterystyczne tylko dla Ukrainy, zakorzenione w tradycji Siczy
Zaporoskiej15.
Historyk Jarosław Hrycak proponuje, by nie patrzeć na Euromajdan 2013-2014 roku jak na „wynalazek” ukraiński, lecz postarać się
wpisać go w ramy szerszych tendencji o zasięgu globalnym. Zwraca uwagę na podobieństwa i różnice między Euromajdanem i Majdanem z 2004 roku. Z pomarańczową rewolucją łączy go obecność
tych samych aktorów. Podstawowa różnica polega zaś na pojawieniu
się nowego pokolenia – „rówieśników niepodległości”, którzy czasy
sowieckie znają jedynie z opowieści. Po uwzględnieniu tych różnic
dostrzec można podobieństwo eurorewolucji czy rewolucji godności do ruchów Occupy, protestów młodzieży w Brazylii, protestów na
placu Taksim w Turcji, „arabskiej wiosny” czy też do manifestacji na
placu Błotnym w Moskwie16.
Opisując ruchy społeczne w sieciach społecznych i analizując „rewolucję wyzwolenia i godności” w Tunezji, rewolucję egipską, powstania arabskie, indigandas w Hiszpanii, Occupy Wall Street czy islandzką
rewolucję kuchenną, M. Castells stara się uchwycić ich wspólne cechy. Próbując zrozumieć mechanizm „rewolucji wyzwolenia i godności”, zwraca uwagę na: 1) wysoki wskaźnik bezrobocia wśród aktywnej
15 Por. А. Бабченко, Территория воли, http://snob.ru/selected/entry/69375 [23.01.2014].
16 Я. Грицак, Україна витримає і це випробування, http://krytyka.com/ua/articles/ukrayina-vytrymaie-i-tse-vyprobuvannya-1 [22.09.2014].
173
174
młodzieży, absolwentów wyższych uczelni, którzy stanęli na czele rewolucji z pominięciem struktur formalnych; 2) silną kulturę cyber
aktywizmu, możliwość otwartej krytyki władzy w dłuższym czasie;
3) wysoki wskaźnik dostępu do Internetu17. Szukając cech wspólnych
pomiędzy wspomnianymi ruchami w Islandii i Tunezji, akcentuje rolę
telefonii komórkowej i internetowych sieci społecznościowych, które
umożliwiły rozpowszechnienie obrazów i treści, mobilizowanie społeczeństwa, prowadzenie publicznej debaty. Punktem zapalnym bywa
zwykle jakieś dramatyczne wydarzenie: krach gospodarczy, samospalenie, brutalna akcja policji itp.18 We wszystkich tego typu ruchach
w roli inicjatorów i głównych aktorów zazwyczaj występują nie radykałowie, lecz środowiska umiarkowane. W Egipcie z inicjatywą wyszła
zubożała klasa średnia, z wysokim odsetkiem kobiet, następnie dołączyły środowiska ubogich, które najbardziej ucierpiały wskutek inflacji. Wśród artykułowanych oczekiwań występuje żądanie polepszenia
poziomu życia, ściśle związane z dążeniem do demokratyzacji kraju19.
Manuel Castells, odwołując się do przykładu rewolucji egipskiej,
dostrzega znaczenie technologii livestreamingu, która umożliwia transmitowanie i śledzenie wydarzeń na żywo, uwalnia aktorów społecznych od monopolu władzy w sferze polityki informacyjnej. Ponadto
w każdym z tych przypadków impuls, który pojawił się w przestrzeni wirtualnej, wcześniej czy później trafił do przestrzeni fizycznej, na
place, miejsca symboliczne dla konkretnych wspólnot. Dzięki temu
solidarność wspólnotowa zostaje przeniesiona z cyberprzestrzeni do
świata fizycznego20. Internet jawi się tutaj jako przestrzeń bezpieczna,
w której sieci oburzenia i nadziei mogą się łączyć, a wchodząc do świata fizycznego – nawiązać interakcję ze społeczeństwem. Tak działający mechanizm umożliwia stworzenie alternatywy dla sieci władzy21.
Konsekwencją obecności nowych ruchów w sieci jest niespotykany
poziom artystycznej aktywności i politycznej kreatywności (powstają satyryczne filmy, memy internetowe, wideoblogi, które zarówno
uspokajają, jak i motywują do działania). Ta forma aktywności od-
17
18
19
20
21
M. Castells, Sieci oburzenia, s. 41.
Ibidem, s. 57.
Ibidem, s. 101-102.
Ibidem, s. 67-68.
Ibidem, s. 90.
grywała szczególną rolę w procesie mobilizowania najmłodszego
pokolenia22. Cechą analizowanych ruchów jest też ich horyzontalna
struktura, z wielością ośrodków. Są one pozbawione jednego wodza-lidera, co niektórzy traktują jako słabość, inni natomiast podkreślają
trudność ich zneutralizowania przez reżim w obliczu braku jednego
centrum decyzyjnego. Nowe ruchy społeczne o podobnej charakterystyce w usieciowionym świecie M. Castells nazywa rewolucjami cyfrowymi23 lub rizomatycznymi24.
Naszkicowana wcześniej, wyłaniająca się z badań socjologicznych,
struktura wewnętrzna Euromajdanu pozwala analizować jego fenomen jako przejaw opisywanych przez M. Castellsa tendencji o zasięgu
globalnym, nie zaś lokalnych i niespotykanych nigdzie indziej. Jarosław Hrycak odnosi się do badań systemów wartości różnych społeczeństw (World Values Survey)25, z których wynika, że w ukraińskim
społeczeństwie następuje przeniesienie środka ciężkości z wartości
„przetrwania” – charakterystycznych dla społeczeństw zamkniętych,
na wartości „wyrażania siebie” – właściwych dla społeczeństw otwartych. W tym samym czasie w Rosji odbywa się ruch w przeciwnym
kierunku – ku wartościom kojarzonym ze społeczeństwem zamkniętym. To ciążenie ku wartościom europejskim możliwe stało się dzięki trwałemu wzrostowi gospodarczemu do 2008 roku, który zrodził
i wzmocnił na Ukrainie klasę średnią. Jednak sam wzrost gospodarczy nie jest tu czynnikiem wystarczającym. Klasa średnia zrodziła
się w tym samym czasie także w Rosji. Aby w społeczeństwie odbyła
się ewolucja od wartości społeczeństwa zamkniętego do otwartego,
wzrostowi gospodarczemu towarzyszyć musi ustrój demokratyczny26.
W wywiadzie, wideo zamieszczonym 25 listopada 2013 roku w portalu YouTube, Jarosław Hrycak podkreśla, że Euromajdan to dzieło
młodego pokolenia, które posiada wykształcenie, ale nie ma przyszłości. Pokolenie to nie ma możliwości zrobienia kariery, jeśli nie zwróci
się ku układom korupcyjnym i nepotyzmowi. Jego zdaniem, Euro-
22 Ibidem, s. 112.
23 Ibidem, s. 108-111.
24 Ibidem, s. 144-148. Por. К. Чурікова, Майдан як простір протесту, http://www.korydor.in.ua/
spectema/33-yevromaidan/1581-maidan-iak-prostir-protestu [22.09.2014].
25 Zob. World Values Survey, http://www.worldvaluessurvey.org/WVSOnline.jsp
26 Zob. J. Hrycak.
175
176
majdan to bunt ludzi młodych, mobilnych, zakorzenionych w portalach społecznościowych, mających podstawy i ambicje, aby żyć jak
klasa średnia, ale w ukraińskich warunkach upodabniających się coraz bardziej do proletariatu. Ludzie ci ukierunkowani są na zmianę
nie polityków, ale całego państwa, i właśnie z tego wynika ich sceptycyzm wobec elit politycznych27. Dotychczasowy układ oligarchiczny
stanowił barierę dla pokolenia młodych i aktywnych, wyjeżdżających
za granicę, znających języki. Skutecznie zwalczał oddolną przedsiębiorczość, a mechanizmy korupcyjne największe rozmiary przybrały właśnie wśród przedstawicieli elit polityczno-biznesowych, które
zresztą trudno od siebie oddzielić.
Na Ukrainie, podobnie jak w przykładach opisywanych
przez M. Castellsa, ogromną rolę odegrały niezależne media, których symbolem stała się internetowa telewizja hromadske.tv. Wydarzenia z Euromajdanu, także w trakcie prób brutalnego i krwawego
jego rozpędzenia, transmitowano na żywo na cały świat, a sytuację
komentowano na bieżąco w cyberprzestrzeni, w tzw. wirtualnych
euromajdanch, np. w portalu Facebook. Umożliwiło to mobilizację
Ukraińców nie tylko na Ukrainie, ale również tych rozrzuconych po
całym świecie, zarówno ukraińskich migrantów z ostatnich lat, jak też
środowisk mniejszości ukraińskiej na różnych kontynentach. Stały się
one ambasadorami demokratycznych i europejskich aspiracji Ukraińców w sferze wartości poza granicami państwa ukraińskiego.
Manuel Castells zauważył, że rewolucje cyfrowe zrodziły się w społeczeństwach z wysokim wskaźnikiem dostępu do sieci. Przykładami
mogą być tu Tunezja albo Egipt, które zajmują czołowe miejsca w rankingach dostępu do Internetu na kontynencie afrykańskim. Ukraina
zajmuje pod tym względem jedną z ostatnich pozycji w Europie, ale jej
wskaźniki i tak nominalnie są porównywalne do wspomnianej Tunezji i Egiptu, a także Turcji. Według danych GfK Ukraine, w 2013 roku
50% obywateli Ukrainy korzystało z Internetu, a od roku 2012 ich liczba zwiększyła się aż o 6%28.
27 Ярослав Грицак: різниця між революціями 2004 і 2013 рр., https://www.youtube.com/watch?v
=FQNFzpFatuM&list=UUIXJwnat7KAfniuyo4o1Brg [02.12.2013].
28 Dane pochodzą ze strony: http://www.rbc.ua/rus/news/society/v-ukraine-v-2013-g-kolichestvo-polzovateley-interneta-uvelichilos-08042014221700 [15.09.2014]. Por. Internet Usage in Europe,
http://www.internetworldstats.com/stats4.htm
Euromajdan do rewolucji rizomatycznych upodabniają także jego
struktura społeczno-zawodowa oraz poziom wykształcenia uczestników. Oficjalna statystyka rządowa na Ukrainie podaje, że co 15 obywatel
zarejestrowany był jako przedsiębiorca29. Na Majdanie przedsiębiorcy
(biznesmeni) stanowili od ok. 10% do 17% w okresach starć z funkcjonariuszami, co oznaczałoby ich nadreprezentację w ogólnej strukturze demonstrantów.
Z jednej strony, może się to wydawać zaskakujące, ponieważ ta
kategoria ma wiele do stracenia. Z drugiej jednak, to właśnie biznesmeni, obok studentów (czy szerzej – najmłodszego pokolenia urodzonego już w niepodległej Ukrainie), zainteresowani są skutecznym
ograniczeniem mechanizmów korupcyjnych, które zabijają przedsiębiorczość i blokują kształtowanie się w społeczeństwie klasy średniej.
Większość uczestników manifestacji posiadała wyższe wykształcenie.
***
Oparta na badaniach socjologicznych charakterystyka Euromajdanu
oraz jego porównanie do opisywanych przez Manuela Castellsa rewolucji cyfrowych, rizomatycznych, w społeczeństwie sieci pozwala
nam myśleć o Euromajdanie jako reprezentacji całego społeczeństwa
ukraińskiego. Umożliwia uchwycenie jego różnorodności oraz tego,
co wspólne.
Euromajdan jawi się jako protest oddolny, zorientowany na wartości, a nie na lidera (w przeciwieństwie do „pomarańczowej rewolucji”
w 2004 roku). Ważna jest tu struktura zdecentralizowana, horyzontalna, a nie wertykalna, czego symbolem jest demokratyczny, wirtualny, internetowy wymiar tej formy obywatelskiego sprzeciwu. Siłą
napędową tego procesu są ludzie młodzi, aktywni, mobilni, przedsiębiorczy i umiarkowani, mający ambicje, aby stać się częścią klasy
średniej. Jego cechą charakterystyczną jest brak jednego ośrodka władzy, brak lidera, co, z jednej strony, może skutkować chaosem organizacyjnym, ale z drugiej strony, może utrudniać walkę represyjnym
29 Кожен 15-й українець є підприємцем – Д. Ворона, http://www.kmu.gov.ua/control/uk/publish/
article?art_id=246522520&cat_id=244276429 [10.09.2014].
177
178
reżimom. Po zlikwidowaniu jednego lidera, w różnych miejscach natychmiast pojawiają się kolejni.
Dla rewolucji rizomatycznych typowa jest nie tyle liczebna czy
procentowa przewaga jej uczestników nad przeciwnikami, co większy
poziom ich determinacji, aktywizacji, zaangażowania i precyzyjnego
określenia celów masowych działań. Uwagi te można odnieść bezpośrednio do fenomenu Euromajdanu, który charakteryzował właśnie wyższy poziom spontaniczności, aktywności, determinacji jego
zwolenników i członków niż zwolenników prezydenta Janukowycza,
sprzeciwiających się zbliżeniu Ukrainy do UE. Inicjowany odgórnie
tzw. „antymajdan” nie posiadał znamion spontaniczności, był mało
liczny (według szacunków w Kijowie jego liczebność nie przekroczyła 50 tys. uczestników, mimo zaangażowania przez stronę rządową
ogromnych środków finansowych i dużego wsparcia logistycznego).
Był on również krótkotrwały (kilkudniowy), brakowało mu determinacji, sprecyzowanych, zinternalizowanych przez uczestników celów
czy silnej motywacji. Udział w nim wzięli w znacznej części pracownicy sfery budżetowej, obawiający się zwolnienia z pracy, zachęceni
obietnicą finansowej gratyfikacji bezrobotni oraz tzw. „tituszki” (dresiarze i chuligani oferujący swe usługi za pieniądze; wykorzystywani
wielokrotnie przez ukraińskie władze w czasie prezydentury Janukowycza). Rozwój poziomych struktur społecznych na Ukrainie, które
kontrolują poczynania władzy, pozwalają przypuszczać, że proces demokratyzacji życia społecznego będzie kontynuowany.
Analiza danych empirycznych z Euromajdanu oraz spojrzenie na
niego przez pryzmat rewolucji rizomatycznych pozwalają sformułować wnioski o zasięgu szerszym niż lokalny. Wydarzenia w Kijowie,
które rozlały się w krótkim czasie na całą Ukrainę, wywołały ogromne zainteresowanie w Rosji. Rosyjscy socjologowie porównywali protesty w Kijowie do tych, które wcześniej obserwowali w Moskwie
i Petersburgu. Doszli do wniosku, że socjologiczny portret manifestantów z Petersburga po wyborach w 2011 roku bardzo przypomina ten z kijowskiego Majdanu w 2013 roku: 66% to ludzie z wyższym
wykształceniem, 57% to mężczyźni. Niewielka różnica dotyczy wieku.
Średnia wieku w Petersburgu była niższa niż w Kijowie – ludzie młodzi w wieku do 30 lat stanowili aż 50% uczestników protestów. Mniej
aktywni okazali się ludzie w średnim wieku i starsi. Różnica dotyczyła także poziomu zinstytucjonalizowania demonstrantów. W PetersRoczni k I nstytutu Eu ro p y Ś ro d ko wo -W s ch o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 5
burgu 1/3 uczestników deklarowała zależność od partii politycznych
i ruchów społecznych. W Kijowie podobne deklaracje złożyło jedynie ok. 10% badanych. Rosyjscy socjologowie zwracają także uwagę
na odmienność protestów w Moskwie od tych w Kijowie. W Moskwie
po wyborach w 2011 roku protestowali głównie zamieszkujący stolicę
i okolice, tymczasem mieszkańcy Kijowa na Majdanie-mityngu stanowili tylko 50% uczestników30. Może to świadczyć o silniejszych barierach ekonomicznych i różnicach w świadomości obywateli z Moskwy
i Petersburga oraz reszty kraju. Protesty w największych i najbogatszych miastach Rosji nie znajdują poparcia mas w innych regionach,
inaczej niż na Ukrainie.
Z drugiej strony wskaźnik dostępu do Internetu w Rosji jest znacznie wyższy niż na Ukrainie (w 2014 roku wynosi 66%)31, co może sprzyjać protestom, które obserwowaliśmy na Ukrainie. Można pokusić
się przy tej okazji o pewną paralelę: tak jak zdaniem M. Castellsa najbardziej demokratyczne w swoim regionie Tunezja i Egipt zaraziły
wirusem wirtualnej, cyfrowej rewolucji bliskie kulturowo kraje i wywołały „arabską wiosnę”, tak wirus Euromajdanu może okazać się zaraźliwy dla ogromnej, wieloetnicznej, autorytarnej i skorumpowanej
Rosji. Wydaje się, że Władimir Putin powracając co pewien czas do
pomysłu nałożenia ograniczeń na Internet i zwiększenia kontroli nad
portalami społecznościowymi, trafnie zlokalizował źródło zagrożenia
dla status quo w Rosji.
30 А. Мухин, Социологи исследовали Майдан и выяснили, чем киевские борцы с режимом
отличаются от наших, http://www.online812.ru/2014/04/09/008/ [10.09.2014]. Szczegóły na
stronie internetowej Analitycznego Centrum Jurija Lewady: http://www.levada.ru/26-12-2011/
opros-na-prospekte-sakharova-24-dekabrya [10.09.2014].
31 Пользователи интернета в России, http://www.bizhit.ru/index/users_count/0-151 [14.10.2014].
179
180
Bibliografia
Dokumenty:
Kyiv’s Euromaidan Is a Liberationist and not Extremist Mass Action of Civic
Disobedience, http://krytyka.com/ua/
Raporty i materiały statystyczne:
Raport z badań Kijowskiego Międzynarodowego Instytutu Socjologii: Від
майдану-табору до майдану-січі: що змінилося?, http://www.kiis.
com.ua/
Publikacje zwarte:
Castells M., Sieci oburzenia i nadziei. Ruchy społeczne w erze Internetu, Warszawa 2013
Castells M., Siła tożsamości, Warszawa 2008
Влада, суспілсьво, громадяни: проблеми взаємолії в сучасній Україні,
Київ 2013
Михальченко М. І., Суспільні цінності населення України в теоретичних
і прак-тичних вимірах, Київ 2013
Artykuły:
Galushko K., Ukrainian Facebook-Revolution? Social Networks Against A Background Of Euromaidan Social Research (November-December 2013),
http://euromaidan-researchforum.ca/
Konończuk W. i in., Co Majdan mówi o Ukrainie? Diagnoza i perspektywy
ukraińskiej polityki, „Komentarze OSW”, nr 125, http://www.osw.waw.pl/
Kotsyuba O., Ukraine’s Battle for Europe, http://www.nytimes.com/
Radynski O., Mamy coś takiego jak społeczeństwo, http://www.krytykapolityczna.pl/
A. Бабченко, Территория воли, http://snob.ru/
В Украине в 2013 г. количество пользователей Интернета увеличилось
на 6% – исследование, http://www.rbc.ua/
Грицак Я., Україна витримає і це випробування, http://krytyka.com/
Зілгалов В., Євромайдан – це антифеодальна, національна і демократична революція, http://www.radiosvoboda.org/content/article/25281086.
html
Ірина Бекешкіна: «Якщо Майдан буде розігнаний, почнеться партизанська війна», http://ukrainian.voanews.com/
Капсамун И., Евгений Головаха: «Сегодняшний Майдан показывает,
что есть все предпосылки для настоящих перемен», http://www.
day.kiev.ua/
Мухин А., Социологи исследовали Майдан и выяснили, чем киевские
борцы с режимом отличаются от наших, http://www.online812.ru/
Паниотто В., Евромайдан: профиль восстания, „Глобальный Диалог”, т. 4,
июнь 2014, вип. 2
Пользователи интернета в России, http://www.bizhit.ru/
Пукіш-Юнко І., Наталія ЧЕРНИШ: «За будь-якої розв’язки подій загнати українців у минуле вже не вдасться», http://www.wz.lviv.ua/
Райхель Ю., Страх перед Майданом, або Про «промивання мізків» російським громадянам, http://www.day.kiev.ua/
Снайдер Т., Забавки з минулим, http://krytyka.com/ua/
Соціолог спростувала Азарова: Майдан представляє всю Україну, http://
www.pravda.com.ua/
Судольский P., 5 блогеров, ставших звездами Facebook после Евромайдана, http://ain.ua/2014/05/06/522177
У Києві об’єдналися два Євромайдани, http://www.unian.ua/
Царев назвал Майдан «экстремистами», «бандитами» и «террористами», http://gazeta.ua/
Чурікова К., Майдан як простір протесту, http://www.korydor.in.ua/
Ярослав Грицак: різниця між революціями 2004 і 2013 рр. Wywiad wideo
zamieszczony w portalu: https://www.youtube.com/
Wybrane strony internetowe:
http://www.dif.org.ua/
http://www.internetworldstats.com/
http://www.kiis.com.ua/
http://www.levada.ru/
http://www.ratinggroup.com.ua/ua/
http://rb.com.ua/
http://www.razumkov.org.ua/
http://www.worldvaluessurvey.org/
181
Recenzje
Ryszard Radzik
Dymitr Romanowski, Trzeci Rzym. Rozwój rosyjskiej idei
imperialnej, Księgarnia Akademicka, Kraków 2013, ss. 173
Wpływ rosyjskiego prawosławia na państwo, społeczeństwo, naród,
a zatem i na kulturę (także gospodarkę) wyróżnia się swą wyraźną
specyfiką (odmiennością) na tle analogicznych relacji w Europie łacińskiej. Na Zachodzie rozważania nad wpływem protestantyzmu
na gospodarkę – a w konsekwencji również na inne fragmenty życia społecznego – sięgają co najmniej początków XX wieku i związane są z dyskusją wywołaną pracą Maxa Webera Etyka protestancka
a duch kapitalizmu (wynikiem polemiki z nią są także teksty poświęcone katolickim źródłom kapitalizmu). Prawosławie nie doczekało się
tak jednoznacznie klasycznej pozycji, analizującej pod kątem socjologicznym wpływ tego wyznania na różne dziedziny aktywności ludzkiej (zwłaszcza w jej wymiarze gospodarczym), aczkolwiek literatura
dotycząca społecznego wymiaru prawosławia jest dość spora, a po
upadku ZSRS wyraźnie narasta, w tym także w Polsce. Wśród wielu
pozycji wydanych w kilku ostatnich latach wymienić można prace:
Marka Ławreszczuka Prawosławie wobec tendencji nacjonalistycznych
i etnofiletystycznych (Warszawa 2009), Alicji Curanović Czynnik religijny w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej (Warszawa 2010),
wybitnego sowietologa francuskiego Alaina Besançona Święta Ruś
186
Rezencje
(Warszawa 2012), zbiór artykułów pod redakcją Tomasza Stępniewskiego Religia i polityka na obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji
Centralnej (Lublin–Warszawa 2013), dotyczący krajów byłego ZSRS,
a w nich przede wszystkim prawosławia. Problematyce religijnej na
Ukrainie poświęciła ostatnio swą obszerną pracę Antonina Kozyrska
Pluralizm wyznaniowy a integracja narodu ukraińskiego po 1991 roku
(Toruń 2014). Brak podobnej monografii dotyczącej Białorusi, nie tylko zresztą w języku polskim.
Prezentowana tu praca Dymitra Romanowskiego, pracownika Instytutu Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego – jak
pisze jej autor we Wstępie – „nie prezentuje pełnego spektrum poglądów rosyjskich myślicieli, stanowi jedynie opracowanie kierunków
rozwoju i transformacji «idei rzymskiej» w XIX i XX wieku. Badany
zakres problemów zmusza do wyjścia poza problematykę stricte historyczną, wymaga uwzględnienia kontekstu religijnego i problemu
kształtowania się doktryn politycznych” (s. 13). Trzeci Rzym. Rozwój
rosyjskiej idei imperialnej składa się z czterech rozdziałów, aczkolwiek trzy ostatnie mają nieco inny charakter niż pierwszy, bowiem
są prezentacją poglądów wybranych przedstawicieli rosyjskiej myśli
społecznej (filozoficznej, literackiej, politycznej, teologicznej) na tytułową problematykę książki.
Rozdział pierwszy, zatytułowany Od Świętej Rusi do Imperium
Piotra (ss. 34), zawiera zarys narodzin rosyjskiego mesjanizmu, omówienie powstania idei Moskwy jako Trzeciego Rzymu. Autor stwierdza, iż „W latach 1653-1667 dokonało się przejście od wielkorosyjskiej
państwowości do ponadnarodowego imperium. W imię imperium
została zniszczona tradycja i kultura starej Moskwy, wielki car i książę wszystkich Rusi stał się carem Wielkiej, Małej i Białej Rusi” (s. 29).
Jego zdaniem zmian w Rosji nie zapoczątkował Piotr I, lecz nastąpiły one znacznie wcześniej. Tendencje europeizacyjne były skutkiem
działalności dwóch pokoleń grekofilów (Epifaniusza Sławinieckiego
i Eufemiusza Czudowskiego) oraz łacinników (Symeona Połockiego
i Silwiestra Miedwiediewa), a podczas rządów Piotra wzory nowogreckie i małoruskie zostały zastąpione przez północnoeuropejskie.
Skutkiem tego pogłębił się rozłam w społeczeństwie rosyjskim: na europeizujące się warstwy rządzące i zachowujący tradycję lud (s. 37).
W sekularyzującym się (zarazem nawiązującym do modelu protestanckiego, kalwińsko-luterańskiego) „państwie policyjnym” duchowieńRoczni k I nstytutu Eu ro p y Ś ro d ko wo -W s ch o d n iej • Ro k 1 2 (2 01 4) • Zes z y t 5
Rezencje
stwo prawosławne zaczęło pełnić funkcję państwową, będąc skłaniane
do kontrolowania społeczeństwa w imieniu władcy. „Kościół – pisze
Dymitr Romanowski, mając na myśli Cerkiew – został de facto zredukowany do rangi urzędu państwowego, stracił autorytet w Rosji,
co doprowadziło do wzrostu zainteresowania ruchami masońskimi,
do nasilenia sekularyzacji i nihilizmu. Modny stał się wolterianizm,
pogardliwe traktowanie prawosławia jako obyczajowości ciemnych
mas” (s. 42).
Rozdział drugi (ss. 24) nosi tytuł W poszukiwaniu utraconego narodu i jest zarysem wybranych dziewiętnastowiecznych wizji narodu
rosyjskiego, m.in. Uwarowa i Szewyriowa, ale przede wszystkim opozycyjnych wobec siebie wizji słowianofili (zwłaszcza Chomiakowa)
i okcydentalistów, którzy reprezentowani są w książce przez Hercena.
Ich myśl narodowa miała służyć pokonaniu rozłamu spowodowanego
reformami Piotra I, oparciu się o lud, choć nacjonalizm był zarazem
zagrożeniem dla imperium (s. 73). Rozdział trzeci (ss. 40) Powracające
sny. Marzenia o chrześcijańskim imperium jest prezentacją poglądów
Tiutczewa, Dostojewskiego, Sołowiowa i Tichomirowa. Próbowali
oni mniej lub bardziej udanie łączyć Cerkiew (w książce – Kościół)
z ideą narodową i imperialną (państwową). Rozdział ostatni, czwarty
(ss. 35), zatytułowany Porewolucyjne spory emigracji pierwszej fali, jest
omówieniem emigracyjnej myśli cerkiewno-narodowo-państwowej
na przykładzie takich postaci, jak Bierdiajew, Fiedotow, Sołoniewicz
oraz przedstawicieli euroazjanizmu (tytuł dziewiętnastostronicowego, interesującego paragrafu: Mongolskie rysy. Euroazjanizm). Pracę
kończą Podsumowanie, Bibliografia oraz Indeks osobowy.
Prezentowaną tu pracę można uznać za udane wprowadzenie
w problematykę rozwoju idei Trzeciego Rzymu przez zawarty w niej
jej zarys historyczny do czasów Piotra I, następnie możliwość jej poznawania na przykładzie rozważań rosyjskich myślicieli. Zrozumieć
Rosji bez poznania tej idei i jej społeczno-politycznych konsekwencji
z pewnością nie można.
187
Sprawozdania
Tomasz Stępniewski
Międzynarodowe seminarium naukowe
„Integracja czy dekompozycja?
Ukraina wobec kryzysu państwowości”
(Chełm, 5 grudnia 2014)
W dniu 5 grudnia 2014 roku w auli Instytutu Neofilologii Państwowej
Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie odbyło się międzynarodowe
seminarium pt. „Integracja czy dekompozycja? Ukraina wobec kryzysu państwowości”. Seminarium zostało zorganizowane przez Katedrę Stosunków Międzynarodowych Instytutu Neofilologii Państwowej
Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie oraz Czerniowiecki Uniwersytet Narodowy im. Jurija Fedkowicza.
W spotkaniu akademickim wzięli udział pracownicy naukowi z Katedry Stosunków Międzynarodowych Państwowej Wyższej Szkoły
Zawodowej w Chełmie, z Instytutu Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych Wydziału Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II oraz z Czerniowieckiego Uniwersytetu
Narodowego im. Jurija Fedkowicza (Ukraina).
Konferencję otworzył prof. Józef Zając – rektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie, który nawiązał do aktualnej sytuacji
na Ukrainie, stosunków tego państwa z Unią Europejską, wojny z Rosją, a także podkreślił znaczenie Ukrainy dla interesów Polski i państw
Unii Europejskiej. Prof. Józef Zając odniósł się również do uchwały
192
Sprawozdania
Senatu PWSZ w Chełmie z dnia 4 grudnia br. mówiącej o poparciu
dla integracji Ukrainy z Unią Europejską. Sygnał wysłany przez Senat
PWSZ w Chełmie jest ważny, ma znaczenie symboliczne, biorąc pod
uwagę aktualną sytuację tego państwa i trudności stojące przed Ukrainą mierzącą się z imperialną polityką Rosji (wojna rosyjsko-ukraińska
jest wyzwaniem dla tego państwa i jego integralności terytorialnej).
W czasie konferencji zanalizowana została sytuacja międzynarodowa Ukrainy w kontekście jej stosunków z Unią Europejską (umowa
stowarzyszeniowa i jej znaczenie) oraz z Rosją (wojna rosyjsko-ukraińska, aneksja Krymu). Prelegenci odnosili się również do sytuacji
bezpieczeństwa Ukrainy (szczególnie przypadek separatyzmu w Doniecku), bezpieczeństwa państw Europy Środkowo-Wschodniej, szerzej – państw obszaru poradzieckiego. Wskazywano, że los Ukrainy
będzie miał wpływ na sytuację państw sąsiedzkich, ale również na losy
tej części Europy. Zwracano uwagę na paralele historyczne pomiędzy
obecną sytuacją Ukrainy a jej położeniem po I wojnie światowej. Odnoszono się również do sytuacji państw Europy Środkowo-Wschodniej
po 1989 i 1991 roku. Państwa tego obszaru znajdowały się wówczas
w podobnym położeniu. Jednak obecnie państwa takie jak Polska – czy
też inne państwa Grupy Wyszehradzkiej i państwa bałtyckie – znajdują się w diametralnie innej pozycji niż Ukraina. Przyczyn takiego
stanu rzeczy należy doszukiwać się nie tylko w uwarunkowaniach zewnętrznych, ale również wewnętrznych – brak reform na przestrzeni
ostatnich dwóch dekad, podejście Ukraińców do spraw własnego państwa, mentalność, odpowiedzialność za losy państwa itp. Wskazywano,
że obecna sytuacja nie może trwać w nieskończoność i Ukraina stoi
przed koniecznością podjęcia reform wewnętrznych, które wpłyną na
funkcjonowanie tego państwa, jego politykę zagraniczną i kontakty ze
światem zewnętrznym. W poszczególnych wystąpieniach zaznaczano,
że Ukraina jako państwo poddawana jest bardzo silnym wstrząsom
w postaci rewolucji wybuchających co kilka lat. Należy przypomnieć,
że wielkie nadzieje, jakie wiązało społeczeństwo ukraińskie z „pomarańczową rewolucją”, pozostały niezrealizowane. W 2014 roku mieliśmy kolejną rewolucję – tzw. „rewolucję wartości” (Euromajdan)1.
1
Szerzej na ten temat w: „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 12 (2014), zeszyt 2,
Majdan 2014: Ukraina na rozdrożu, T. Stępniewski, A. Gil, A. Szabaciuk, A. Visvizi (red.), Lublin 2014.
Sprawozdania
Skutki tej rewolucji nie są znane, ale należy mieć nadzieję, że Ukraina wyjdzie z tej sytuacji obronną ręką. Nie zmienia to jednak faktu,
że państwo ukraińskie nie może być poddawane tak silnym wstrząsom w tak krótkich odstępach czasu, gdyż stanowi to wyzwanie dla
jego bezpieczeństwa i funkcjonowania. Tytuł seminarium nawiązuje
do kwestii: czy Ukraina będzie integrowała się ze światem zachodnim (z Unią Europejską), która to integracja może być dla niej bardzo
kosztowna, czy też stanie przed wyzwaniami związanymi z kryzysem
państwa i dekompozycją terytorialną (aneksja Krymu, problematyczny
status Doniecka i Ługańska). Kolejna ważna kwestia to wojna hybrydowa jako wyzwanie militarne i ekonomiczne dla Ukrainy itd.
Konferencja w pełni zrealizowała swój cel sprowadzający się do zanalizowania sytuacji bezpieczeństwa Ukrainy w środowisku niebezpieczeństwa, wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa państw Europy
Wschodniej (w szczególności Ukrainy). Warto dodać, że seminarium
było wynikiem współpracy naukowej z Czerniowieckim Uniwersytetem Narodowym im. Jurija Fedkowicza (Ukraina). Słuchacze mieli
okazję poznać sytuację Ukrainy z punktu widzenia jej obywateli, usłyszeć relację na temat aktualnych wydarzeń od świadków – Ukraińców.
Fakt ten stanowi o wartości dodanej tego seminarium. Wyrażamy nadzieje, że współpraca naukowa z partnerami ukraińskimi będzie kontynuowana w następnych latach.
PLAN MIĘDZYNARODOWEGO SEMINARIUM NAUKOWEGO
Integracja czy dekompozycja?
Ukraina wobec kryzysu państwowości
5 grudnia (piątek) 2014
Miejsce: Aula Instytutu Neofilologii PWSZ w Chełmie
ul. Wojsławicka 8b
Program seminarium
Uroczyste otwarcie seminarium przez
JM Rektora Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie
Prof. dr. hab. Józefa Zająca
193
194
Sprawozdania
prof. dr hab. Jurij Makar, doc. dr Witalij Makar
Przyczyny i charakter aktualnej sytuacji na Ukrainie
doc. dr Władysław Strutyński
Społeczne uwarunkowania rozwoju demokracji na Ukrainie
doc. dr Mychajło Pawluk,
deputowany do rady obwodu czerniowieckiego
Reformy na Ukrainie dziś – uwarunkowania i zagrożenia
dr Andrzej Wawryniuk
Siły zbrojne Ukrainy i ich możliwość zapewnienia
jedności terytorialnej państwa
prof. Andrzej Gil
Przyszłość Donbasu – prognozy i oczekiwania
dr Jurij Hajduk
Media w wojnie rosyjsko-ukraińskiej
dr hab. Tomasz Stępniewski
Skutki szczytu Partnerstwa Wschodniego w Wilnie dla stosunków
Ukraina–UE
dr Andrzej Szabaciuk
Asymetryczne zagrożenia bezpieczeństwa Ukrainy
O Autorach
Andrzej Gil – dr hab. prof. nadzw., Instytut Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II.
Andrzej Jekaterynczuk – mgr, Instytut Socjologii, Wydział Filozofii i Socjologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Michał Klonowski – dr, Katedra Systemów Politycznych, Wydział Studiów
Międzynarodowych i Politologicznych, Uniwersytet Łódzki.
Jarosław Kuśpit – dr, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II.
Ryszard Radzik – dr hab. prof. nadzw., Instytut Socjologii, Wydział Filozofii
i Socjologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Maciej Raś – dr, Instytut Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.
Michał Słowikowski – dr, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych, Uniwersytet Łódzki.
Tomasz Stępniewski – dr hab., Instytut Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II oraz Instytut Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie.
196
O Autorach
Konrad Świder – dr, Instytut Studiów Politycznych, Polska Akademia Nauk
w Warszawie.
Andrzej Szabaciuk – dr, Instytut Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana
Pawła II.
Ewa Szkop – mgr, Instytut Europeistyki, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski.
Klaus Ziemer – prof., kierownik Katedry Instytucji i Zachowań Politycznych, Instytut Politologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie.
Rocznik
Instytutu Europy
Rok 12 (2014)
Zeszyt 5
Tomasz Stępniewski
Niniejszy artykuł ma na celu zarysowanie celów, jakimi kieruje się Rosja w swej polityce wobec Ukrainy w kontekście aktualnej sytuacji – de facto wojny hybrydowej. Podjęta zostanie również próba nakreślenia problemu reakcji państw zachodnich (w tym państw Europy Środkowej) na sytuację zaistniałą na Ukrainie. Obecna konfrontacja
geopolityczna na Ukrainie stanowi wyzwanie nie tylko dla państw Europy Środkowej, ale również dla państw Unii
Europejskiej i dla bezpieczeństwa europejskiego. Należy też pamiętać – jak słusznie zauważył Ben Judah – że wojna
Rosji z Ukrainą zmienia również oblicze samej Rosji. Aneksja Krymu przez Rosję i wojna z Ukrainą przyczyniają się
do transformacji władzy Władimira Putina.
Klaus Ziemer
Ani społeczeństwo niemieckie, ani rząd niemiecki nie były przygotowane na ostry konflikt Rosji z Ukrainą, który
wybuchł jesienią 2013 roku w związku z negocjacjami o stowarzyszeniu Ukrainy z Unią Europejską. Ukraina rzadko
była w centrum zainteresowania niemieckiej polityki, podobnie zresztą jak cały region na wschód od Niemiec, który
w czasie zimnej wojny w percepcji większości mieszkańców tego państwa stanowił dość jednolity „blok wschodni”
(„Ostblock”). Dopiero po zjednoczeniu Niemiec, a przede wszystkim po przystąpieniu Polski do NATO i Unii Europejskiej, Niemcy, zwłaszcza z dawnej zachodniej części państwa, zauważyli, że w Europie Środkowej i Wschodniej
mają sąsiadów, w tym Polskę, którzy po zakończeniu się epoki komunizmu coraz bardziej odróżniali się od siebie
politycznie i kształtowali własny profil polityczny.
Andrzej Szabaciuk
W niniejszym artykule będziemy starali się odpowiedzieć na pytanie, czy nowy projekt integracyjny, forsowany
przez prezydenta Władimira Putina, należy traktować jako kolejne narzędzie umacniania wpływów politycznych
Moskwy na obszarze poradzieckim, czy przeciwnie – powinien być on rozpatrywany wyłącznie jako inicjatywa
o charakterze gospodarczym. Spróbujemy również określić podstawy ideologiczne Unii Eurazjatyckiej i ewentualne
obiektywne czynniki sprzyjające integracji państw obszaru byłego ZSRR. Z punktu widzenia Unii Europejskiej kluczową kwestią będzie odpowiedź na pytanie o wpływ planowanej ponadnarodowej struktury na stosunki gospodarcze i polityczne ze zjednoczoną Europą.

Rosja Putina – Ukraina – Europa: geopolityka, bezpieczeństwo

Transkrypt

Podobne dokumenty