PDF, 706 kB - Medycyna Pracy

Medycyna Pracy 2013;64(1):83–102
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi
http://medpr.imp.lodz.pl
http://dx.doi.org/10.13075/mp.5893/2013/0009
PRACA POGLĄDOWA
Ewa Zamysłowska-Szmytke
Mariola Śliwińska-Kowalska
DZIAŁANIE WYBRANYCH ROZPUSZCZALNIKÓW ORGANICZNYCH
NA NARZĄD SŁUCHU I UKŁAD RÓWNOWAGI
THE INFLUENCE OF ORGANIC SOLVENTS ON HEARING
AND BALANCE: A LITERATURE REVIEW
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera / Nofer Institute of Occupational Medicine, Łódź, Poland
Klinika Audiologii i Foniatrii / Audiology and Phoniatrics Clinic
Streszczenie
Publikacja podsumowuje stan aktualnej wiedzy na temat ototoksycznego wpływu rozpuszczalników organicznych na narząd słuchu
i układ równowagi. Przegląd danych literaturowych obejmuje wszystkie istotne badania u ludzi oraz najważniejsze badania na zwierzętach zawarte w bazie PubMed do połowy roku 2012. Ponadto w pracy przedstawiono zalecenia dla celów profilaktyki medycznej
opracowane w oparciu o dane literaturowe i badania własne. Wyniki badań, w tym opublikowanych badań własnych, wykazały,
że głębokość uszkodzenia słuchu przypisywana narażeniom na te substancje chemiczne może wynosić kilka, kilkanaście dB HL.
Uszkodzenia słuchu obserwowano głównie w zakresie wysokich częstotliwości, choć mogą dotyczyć również częstotliwości średnich
(0,5–4 kHz). Przy łącznym działaniu rozpuszczalników i hałasu dominuje efekt hałasu. Udokumentowany jest również wpływ rozpuszczalników organicznych na ośrodkową część układu równowagi oraz niewykluczony – na część obwodową (błędnik). Wynikiem
uszkodzenia jest zmniejszenie pobudliwości układu przedsionkowego czy asymetria pobudliwości. Mimo że nie jest znana zależność
typu dawka–odpowiedź, wyniki dotychczasowych badań wskazują na konieczność objęcia osób narażonych na rozpuszczalniki organiczne badaniami profilaktycznymi pod kątem wykrywania zaburzeń narządu słuchu i równowagi. Podstawowymi badaniami
w tym zakresie powinny być, oprócz konsultacji laryngologa/audiologa, badania audiometrii mowy w szumie (hearing in noise
test – HINT) oraz posturografii. Med. Pr. 2013;64(1):83–102
Słowa kluczowe: rozpuszczalniki, styren, ksylen, błędnik, słuch, równowaga posturalna
Abstract
This manuscript presents an overview of current knowledge on the influence of organic solvents on the hearing and balance systems.
The authors analyzed – the literature data concerning the results of all human and the most relevant animal studies, published untill 2012. Moreover, the guidelines for occupational medicine specialists were proposed on the basis of literature review and the authors’
own scientific experience. The literature data and our studies revealed the increased risk of hearing loss in workers exposed to organic
solvents only, and well documented potentiation of harmful effects of combinedexposure to organic solvents and noise. Hearing impairment is mainly observed in high frequencies, but lower frequencies can also be involved (0.5–4 kHz). The impairment induced by
exposure to organic solvents is mild, up to several dBs. In the combined exposure to noise and solvents , the noise effect predominates.
Organic solvents affect the central pathways of vestibular system although unilateral or bilateral vestibular hypofunction might also be
a possible consequence of solvent exposure. Occupational exposure to organic solvents is a risk factor for hearing and balance impairments. Therefore, workers exposed to solvents should be covered by hearing loss prevention programs. Speech in noise test (HINT) and
posturography seem to be the most suitable tests for hearing and balance prevention programme for organic solvent exposed workers.
Med Pr 2013;64(1):83–102
Key words: organic solvents, styrene, xylene, vestibular, hearing, postural balance
Adres 1. autorki: Klinika Audiologii i Foniatrii, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera,
ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e- mail: [email protected]
Nadesłano: 21 grudnia 2012, zatwierdzono: 22 stycznia 2013
WPROWADZENIE
Cechą charakterystyczną środowiska pracy jest współwystępowanie szkodliwych dla zdrowia czynników
fizycznych i chemicznych. Przykładem może być narażenie na rozpuszczalniki organiczne, któremu często towarzyszy hałas o wysokich poziomach. Przy tym
rzadkością jest występowanie w środowisku pracy po-
jedynczej substancji chemicznej – najczęściej w procesach produkcyjnych stosowane są mieszaniny rozpuszczalników o bardzo zróżnicowanym składzie. Oddziaływanie na organizm człowieka jest wypadkową interakcji zachodzących między czynnikami szkodliwymi,
które występują na danym stanowisku pracy – od prostego sumowania skutków do wzajemnego potęgowania
(znacznie rzadziej osłabiania) działania poszczególnych
84
E. Zamysłowska-Szmytke, M. Śliwińska-Kowalska
czynników. Obecnie interakcje między poszczególnymi składnikami środowiska pracy nie są uwzględniane
w ocenie higienicznej stanowiska pracy.
Rozpuszczalniki organiczne, ze względu na swoje
własności lipofilne mogą oddziaływać zarówno na obwodową, jak i ośrodkową cześć drogi słuchowej oraz
układu przedsionkowego (równowagi). Istnieje dość
liczna grupa rozpuszczalników o udowodnionym lub
prawdopodobnym wpływie na słuch i układ równowagi, jednak aktualny przegląd piśmiennictwa obejmuje
jedynie te związki, których ototoksyczność była przedmiotem wieloośrodkowych badań prowadzonych szczególnie intensywnie w ostatnich kilku, kilkunastu latach
przy znaczącym udziale Kliniki Audiologii i Foniatrii
Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi.
Do omawianej grupy należą mieszaniny rozpuszczalników z przeważającym udziałem toluenu i ksylenów
oraz styren. Narażenie na wymienione rozpuszczalniki występuje m.in. u malarzy, pracowników zakładów
farb i lakierów, zakładów chemicznych, stoczni (toluen,
ksylen), rafinerii, a także osób pracujących w kontakcie z paliwami lotniczymi (benzen, ksylen), w procesie
produkcji obuwia oraz przy jego naprawach (n-heksan),
przy wytwarzaniu plastikowych elementów oraz w zakładach stosujących laminowanie w procesie produkcji,
np. w przemyśle jachtowym (styren).
Izolowane narażenie na pojedynczy rozpuszczalnik
o działaniu ototoksycznym występuje sporadycznie.
Zwykle w procesie produkcji stosowane są mieszaniny
o złożonym składzie (np. w przemyśle farbiarskim mieszaniny ksylenu, toluenu, metyloetyloketonu – MEK,
metyloizobutyloketonu, octanu etylu, octanu butylu,
etylobenzenu i innych). W bardzo licznych gałęziach
przemysłu narażeniu na rozpuszczalniki towarzyszy
narażenie na hałas, zazwyczaj o umiarkowanie wysokich poziomach (stocznie jachtowe, fabryki farb, fabryki laminatów), jednak czasem przekraczających wartość
najwyższego dopuszczalnego natężenia (NDN) dla hałasu, która wynosi 85 dBA (np. stocznie morskie, w których narażenie na hałas sięga 96 dBA).
Przewlekłe narażenie na rozpuszczalniki organiczne, po wielu latach, może prowadzić do rozlanych
zmian organicznych mózgu, powodując wiele dolegliwości i nieprawidłowości w badaniu neurologicznym i psychologicznym, określanych jako przewlekła
toksyczna encefalopatia. Jednostka ta uznana jest za
chorobę zawodową – w wykazie chorób zawodowych,
opublikowanych w Rozporządzeniu Rady Ministrów
z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (1) znajduje się ona w punkcie 1: „Zatrucia ostre
Nr 1
albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez
substancje chemiczne”.
Przewlekłą toksyczną encefalopatię (chronic toxic
encephalopathy – CTE) charakteryzuje wiele nieswoistych objawów, takich jak obniżenie sprawności intelektualnej, emocjonalnej, zaburzenia pamięci i koncentracji oraz zawroty głowy (typu nieukładowego). Podstawą
rozpoznania jest przeprowadzenie testów poznawczych
i behawioralnych oraz ocena poziomu intelektualnego
i stanu emocjonalnego w oparciu o badania psychologiczne i neurologiczne. U osób z CTE uwagę zwracają
zaburzenia koordynacji ruchowej oraz wydłużenie czasu reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe. Neurotoksyczne działanie rozpuszczalników organicznych, poza
wpływem na ośrodkowy układ nerwowy, obejmuje
również działanie na nerwy czaszkowe i obwodowe.
Ocena stanu słuchu, ośrodkowych procesów przetwarzania słuchowego czy zaburzeń równowagi nie
jest obowiązkowym elementem profilaktyki medycznej u osób narażonych na rozpuszczalniki organiczne.
W orzekaniu o chorobach zawodowych związanych
z narażeniem na te substancje chemiczne diagnostyka
słuchu i równowagi jest włączana przede wszystkim
w celu wykluczenia chorób o etiologii pozazawodowej.
WPŁYW ROZPUSZCZALNIKÓW ORGANICZNYCH
NA NARZĄD SŁUCHU
Badania na zwierzętach
Pierwsze badania nad ototoksycznością rozpuszczalników organicznych pochodzą z początku lat 80. ubiegłego stulecia. Początkowo działanie ototoksyczne zostało
udowodnione dla toluenu, jednak w późniejszych badaniach potwierdzono toksyczne działanie na narząd
słuchu również takich rozpuszczalników, jak izomery
ksylenu, etylobenzen, propylobenzen, trójchloroetylen,
styren, chlorobenzen i n-heksan. W ciągu prawie 30 lat
badań wykazano, że rozpuszczalniki powodują trwałe
uszkodzenie słuchu, wskazano ślimak jako miejsce powstawania uszkodzeń oraz określono możliwe patomechanizmy działania rozpuszczalników. Wyniki badań
elektrofizjologicznych u szczurów wskazały na pierwotną lokalizację uszkodzeń w obszarze ślimaka, odpowiedzialnym za percepcję średnich częstotliwości (2). Badania histologiczne ujawniły jednak uszkodzenia nie tylko
w zakręcie środkowym, odpowiedzialnych za percepcję
takich tonów, lecz również w zakręcie szczytowym ślimaka (zakres częstotliwości niskich, 4–5 kHz) (2,3), potwierdzając zmiany czynnościowe w badaniu elektrokochleograficznym (4).
Nr 1
Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
Rozpuszczalniki organiczne, podobnie jak hałas,
działają uszkadzająco na narząd Cortiego, jednak zarówno mechanizm działania, jak i struktury uszkadzane wydają się być różne w przypadku obu tych narażeń.
Hałas uszkadza pierwotnie rzęski komórek słuchowych
zewnętrznych pierwszego rzędu, podczas gdy rozpuszczalniki powodują lizę błon komórkowych komórek
słuchowych zewnętrznych, postępującą od III rzędu
komórek słuchowych w kierunku rzędu II i I tych komórek (5). Uważa się, że rozpuszczalniki przenoszone
są do ślimaka z krwią, przenikają przez prążek naczyniowy i przechodzą do komórek słuchowych zewnętrznych, uszkadzając strukturę błon komórkowych (2–5).
Pierwotnym miejscem uszkodzenia są prawdopodobnie komórki podporowe Deitersa i Hensena (3),
a następnie komórki słuchowe (6). Uszkodzenia te
rozpoczynają się w części podstawnej ślimaka, a wraz
ze wzrostem narażenia obejmują bardziej szczytowe części ślimaka (2,3,7,8). Nawet znacznego stopnia uszkodzenia komórek słuchowych zewnętrznych
u szczurów nie mają jednak pełnego odbicia w przesunięciu progu słuchu.
Ototoksyczność rozpuszczalników jest gatunkowo zależna, zależy również od rodzaju rozpuszczalnika. Istnieją doniesienia o ponad 2-krotnie silniejszym,
uszkadzającym słuch, działaniu styrenu w porównaniu
z działaniem toluenu (8). Działanie rozpuszczalników
jest również zwiększane przez jednoczesne narażenie
danej osoby na hałas – łączne działanie tych dwóch
czynników może być nawet większe niż suma ich efektów (9). Co więcej, jednoczesne narażenie na hałas
i toluen powoduje uszkodzenia ślimaka w przypadku
stężeń toluenu, które w izolowanym narażeniu nie powodowały uszkodzeń (10).
Efekt synergistyczny działania u szczurów hałasu
i toluenu potwierdzono w szerokim zakresie częstotliwości 2–32 kHz (9), w przypadku styrenu – 8–16 kHz,
a powyżej 16 kHz efekt działania tych dwóch czynników
był jedynie addytywny (5). Wydaje się, że rozpuszczalniki mogą modyfikować strukturę błony komórkowej
komórek słuchowych zewnętrznych, czyniąc je bardziej
podatnymi na działanie hałasu. Inna możliwa hipoteza
dla synergistycznego działania rozpuszczalników i hałasu oparta jest na możliwości hamowania przez rozpuszczalniki mechanizmów ochronnych ucha (11).
Badania u ludzi
Badania u ludzi nad ototoksycznym działaniem rozpuszczalników organicznych dotyczą głównie populacji
narażonej na mieszaniny tych związków oraz populacji
85
narażonych wybiórczo na styren lub toluen. Narażenie na mieszaniny rozpuszczalników występuje przede
wszystkim u pracowników zakładów produkujących
farby i lakiery, zakładów papierniczych, malarzy, pracowników narażonych na paliwa lotnicze oraz personelu obsługi samolotów. Wybiórcze narażenie na styren spotykane jest przy produkcji laminatów i tworzyw
sztucznych a na toluen w drukarni rotograwiurowej.
Wyniki badań oceniających wpływ narażenia na
rozpuszczalniki organiczne na narząd słuchu u ludzi
zostały przedstawione w tabeli 1.
W zależności od zastosowanego kryterium częstość
występowania uszkodzeń słuchu związanych z narażeniem na mieszaniny rozpuszczalników organicznych z istotnym udziałem ksylenów i toluenu szacuje się od 18% (15) do 28% (33), a nawet do 49% (20)
i 57% (25), natomiast narażenie na styren powodowało
uszkodzenia słuchu u 63% osób (28). Jednoczesne narażenie na mieszaniny rozpuszczalników i hałas powodowało wzrost częstości występowania uszkodzeń słuchu
do 42–50% (20), a nawet 55% (20) i 61% (30). Uszkodzenie słuchu w przypadku narażenia na wysokie stężenia toluenu i hałas obserwowano u 53–86%, a w grupie narażonych na styren i toluen oraz styren i hałas
u 80% osób (28). W grupie narażonych na sam hałas
uszkodzenia słuchu stwierdzano u 26–45%, a w grupie
nienarażonych zaledwie u 5–8% (15).
Wydaje się, że ryzyko uszkodzenia słuchu w znacznym stopniu zależy od wielkości i rodzaju narażenia,
choć zależność między uszkodzeniem słuchu a dawką
(stężeniem) rozpuszczalników bądź składem chemicznym mieszanin nadal pozostaje niewyjaśniona. W badaniach Moraty i wsp. (20) oraz Kima i wsp. (33) u osób
narażonych na mieszaniny rozpuszczalników organicznych zawierające ksyleny i toluen w niewielkich stężeniach nie stwierdzono istotnego statystycznie wzrostu ryzyka uszkodzenia słuchu. W badaniach Moraty
i wsp. (20) stężenia toluenu i ksylenu wynosiły odpowiednio: 69,3 mg/m3 i 5,2 mg/m3, ryzyko względne – 1,9. W badaniach Kima i wsp. (33) stężenia toluenu i ksylenu wynosiły odpowiednio: 13,6 mg/m3
i 9,7 mg/m3, a ryzyko uszkodzenia słuchu – 2,6.
W badaniach własnych u pracowników fabryki
farb i lakierów narażonych na rozpuszczalniki w stężeniach poniżej 100 mg/m3 ryzyko względne uszkodzenia słuchu wynosiło 2,4 i było istotne statystycznie
(95% Cl: 1,8–4,3). Podobne wyniki uzyskał Rabinowitz (36), który stwierdził prawie 2-krotny wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu w ciągu 5-letniej obserwacji
prowadzonej w dużej grupie pracowników narażonych
319 pracowników zakładów
papierniczych / 319 workers of
paper production plant
59 pracowników zakładów włókien
sztucznych, 94 osoby nienarażone /
/ 59 workers of resin synthesis
plant, 94 non-exposed workers
18 pracowników stoczni jachtowej /
/ 18 workers of yacht yard
50 pracowników oddziału
wykończeniowego, 39 pracowników
oddziału malarskiego, 51 drukarzy
rotograwiurowych /
/ 50 maintenance workers, 39 paint manufacturing workers
and 51 printing workers
badanie kwestionariuszowe
u 3284 osób / questionnaire study
in a group of 3284 subjects
40 pracowników drukarni
rotograwiurowej / 40 rotogravure
printing workers
299 pracowników zakładu
produkcji plastiku / 299 workers
of plastics plant
Muijser i wsp.,
1988 (13)
Möller i wsp.,
1990 (14)
Morata i wsp.,
1993 (15)
Jacobsen i wsp.,
1993 (16)
Abbate i wsp.,
1993 (17)
Sass-Kortsak
i wsp., 1995 (18)
Populacja badana
Study population
Bergström
i Nyström,
1986 (12)
Piśmiennictwo
References
styren – średnie stężenia: 73,5 mg/m3, hałas
(Leq 87,2 dBA), 170 narażonych wprost, 86
pośrednio, 43 nienarażonych / styrene, mean
concentration: 73.5 mg/m3, noise (Leq 87.2 dBA), 170 workers directly, 86 indirectly exposed
and 43 non-exposed
toluen: 97 ppm = 368 mg/m3; staż: 12–14 lat, kwas
hippurowy: 2,7 g/l; grupa odniesienia dobrana
wiekiem i płcią, kwas hippurowy: 1,6 g/l /
/ toluene: 97 ppm, tenure: 12–14 years, hippuric acid
secretion: 2.7 g/l; age and gender adjusted controls,
hippuric acid secretion: 1.6 g/l
mieszaniny rozpuszczalników, staż > 5 lat; hałas;
rozpuszczalniki + hałas / solvent mixtures, exposure
for > 5 years; noise; solvents + noise
hałas 88–97 dBA, mieszaniny rozpuszczalników
(toluen, ksylen, współczynnik łącznego
narażenia: 0,59–1,59), hałas < 85 dBA; wysokie
stężenia toluenu (do 1860 ppm = 7009 mg/m3)
+ hałas (88–98 dBA) / noise 88–97 dBA, solvent
mixture (toluene, xylene, exposure index: 0.59–1.59,
noise < 85 dBA) and toluene + noise (toluene up
to 1860 ppm, noise 88–98 dBA)
styren w stężeniach < 110 mg/m3 / styrene exposure
< 110 mg/m3
styren, średnie stężenia: narażeni bezpośrednio
na 138 mg/m3, narażeni pośrednio na 61 mg/m3 /
/ styrene, mean concentrations: direct exposure
to 138 mg/m3 and indirect exposure to 61 mg/m3
47 osób: mieszaniny rozpuszczalników + hałas 80–90 dBA; 164 osoby, hałas 95–100 dBA / 47 people:
solvents mixture + noise 80–90 dBA; 164 people,
noise 95–100 dBA
Narażenie*
Exposure*
Tabela 1. Wpływ narażenia na rozpuszczalniki organiczne na narząd słuchu – przegląd badań u ludzi
Table 1. Organic solvents and hearing – the review of human studies
istotny wpływ wieku i narażenia na hałas na średnie progi słuchu (3–8 kHz), silna
korelacja między narażeniem na hałas a wielkością uszkodzeń słuchu, brak ww. zależności
od skumulowanego narażenia na styren / age and noise exposure were positively
associated with hearing loss; the detrimental effect of noise exposure on hearing acuity,
strengthened with increased age, no evidence of chronic styrene-induced effect on
hearing acuity
ABR – istotnie dłuższe średnie latencje fal I, II, V oraz interlatencje w grupie o większym
narażeniu / ABR – statistically significantly longer latencies of I, II and V waves and
interwaves in a more exposed group of workers
mieszaniny: RR = 1,4 (95% CI: 1.1–1,9), hałas: RR = 1,9 (95% CI: 1,7–2,1),
rozpuszczalniki + hałas: RR = 1,8 (95% CI: 1,6–2,1), dominuje efekt hałasu /
/ mixtures: RR = 1.4 (95% CI: 1.1–1.9); noise: RR = 1.9 (95% CI: 1.7–2.1); solvent +
+ noise: RR = 1.8 (95% CI: 1.6–2.1); in solvent + noise group noise effect predominated
hałas – częstość uszkodzeń słuchu: 26%, RR = 4,1 (95% CI: 1,4–12,2); mieszaniny –
częstość uszkodzeń słuchu: 18%, RR = 5,0 (95% CI: 1,5–17,5); toluen + hałas –
częstość uszkodzeń słuchu: 53%, RR = 10,9 (95% CI: 4,1–28,9); większy odsetek osób
z osłabieniem odruchów w audiometrii imepdancyjnej dla stymulacji kontralateralnej
w porównaniu z ipsilateralną w stosunku do pozostałych grup /
/ noise – frequency of hearing loss: 26%, RR = 4.1 (95% CI: 1.4–12.2); solvent exposed –
frequency of hearing loss: 18%, RR = 5.0 (95% CI: 1.5–17.5); toluene + noise exposed –
frequency of hearing loss: 53%, RR = 10.9 (95% CI: 4.1–28.9); more contralateral than
ipsilateral stimulation abnormalities in immitance audiometry in toluene + noise group
comparig to others
u 7 osób nieprawidłowe wyniki testów mowy zniekształconej i CRA / in 7 workers
abnormal results of the distorted speech test and cortical responses
bez różnic progów słuchu między grupami osób narażonych a grupą kontrolną; różnice
progów słuchu dla 8 kHz między grupami o różnym narażeniu na rozpuszczalniki /
/ no differences in hearing thresholds between the exposed and non-exposed groups;
differences in hearing thresholds for 8 kHz between the groups different in exposure
to solvents
uszkodzenia słuchu w zakresie częstotliwości 4 kHz – częstsze w grupie osób narażonych
na hałas i rozpuszczalniki niż narażonych jedynie na hałas / hearing impairment
at 4 kHz – more frequent in the group exposed to noise + solvents than in that exposed
to noise-only
Wyniki
Study results
124 pracowników drukarni
rotograwiurowej / 124 rotogravure
printing workers
438 pracowników rafinerii /
/ 438 refinery workers
60 osób z podejrzeniem
encefalopatii toksycznej, 18 nienarażonych / 60 CTE
patients, 18 non-exposed subjects
93 pracowników zakładów
produkujących guziki (44 narażonych na styren, 49 na
mieszaniny rozpuszczalników) /
/ 93 workers of a factory producing
plastic buttons (44 workers
exposed to styrene and 49
to solvent mixture)
54 pracowników jw. / 54 workers
employed as above
Morata i wsp.,
1997a (20)
Morata i wsp.,
1997 (21)
Niklasson i wsp.,
1998 (22)
Morioka i wsp.,
1999 (23)
Morioka i wsp.,
2000 (24)
23 osoby – styren średnio 22 ppm (93 mg/m3), toluen,
metanol, aceton + hałas 69–76 dBA, 19 narażonych
na sam hałas 82–86 dBA, 12 osób nienarażonych /
/ 23 workers exposed to styrene – mean
exposure 22 ppm + noise 69–76 dBA, 19 workers
exposed to noise only 82–86 dBA, 12 non-exposed
subjects
styren, toluen, metanol, aceton, większość osób
w narażeniu na styren w granicach NDS (217 mg/m3),
hałas < 85 dBA / styrene, toluene, methanol,
acetone, mostly within occupational exposure limits
(styrene 217 mg/m3) and noise < 85 dBA
mieszaniny rozpuszczalników (toluen, ksylen,
benzyna lakowa) / solvent mixture (toluene, xylene,
white spirit)
mieszaniny rozpuszczalników ze znacznym udziałem
toluenu i benzenu + hałas – wydział utrzymania
ruchu: > 85 dBA, wydział parafin: 85 dB, wydział
stoczniowy: < 85 dBA / solvent mixture with
toluene and benzena as predominant + noise: the
maintenance section > 85 dBA, paraffin section
85 dBA and shipping section < 85 dBA
rozpuszczalniki organiczne (toluen, etanol i octan
etylu) + hałas 71–93 dBA, u 60% osób narażenie
na hałas >85 dBA / solvent mixture (toluene,
ethyl acetate) + noise 71–93 dBA, 60% of subjects
overexposed to noise
niskie stężenia toluenu / toluene in low concentration
Śliwińska-Kowalska 517 pracowników fabryki lakierów / mieszaniny rozpuszczalników, średni współczynnik
i wsp., 2001 (25)
/ 517 workers of paint and lacquer
łącznego narażenia: 0,8 (0,3–3,0); 207 osób –
factory
hałas ≤ 85 dBA; 96 osób – mieszaniny + hałas
do 88 dBA / solvent mixture, mean exposure
index 0.8 (0.3–3.0); noise ≤ 85 dBA (n = 207);
solvents + noise ≤ 88 dBA (n = 96)
49 pracowników zatrudnionych
przy drukowaniu prasy, 59 osób
nienarażonych / 49 workers
employed in a printing press, 59 non-exposed subjects
Vrca i wsp.,
1996 (19)
istotny wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu – narażeni na rozpuszczalniki: RR = 2,8
(95% CI: 1,8–4,3), narażenie na mieszaniny + hałas: RR = 2,8 (95% CI: 1,6–4,9);
w podgrupie narażonych na same rozpuszczalniki (hałas < 80 dBA) ryzyko 4 razy większe
niż w dobranej grupie kontolnej; średnie progi słuchu istotnie wyższe w grupie narażonych
na rozpuszczalniki + hałas niż na same rozpuszczalniki (2–4 kHz) / risk of hearing loss:
in the solvent group RR = 2.8 (95% CI: 1.8–4.3), solvent + noise: RR = 2.8 (95% CI: 1.6–4.9);
in the subgroup exposed to noise below 80 dBA risk of hearing loss four times higher than the
values in the non-exposed group; mean values of hearing thresholds higher in the solvents +
+ noise group than in the group exposed to solvents only (2–4 kHz)
częstość nieprawidłowych wyników ULH – 60% w grupie narażonych na styren, 30%
w grupie narażonych na hałas i 25% w grupie kontrolnej; hałas w przedziale 82–86 dBA
nie wpływał na wyniki badania / the frequency of lowered ULH results: 60% of styrene
exposed, 30% of noise exposed and 25% in control groups; noise exposure within the
range of 82–86 dBA was not correlated with ULH results
częstość nieprawidłowych wyników ULH wzrasta liniowo między 5. a 10. rokiem
pracy, u osób pracujących > 5 lat korelacja między częstością występowania
nieprawidłowego ULH a stężeniem styrenu / the linear increase in the frequency of
abnormal results of ULH and exposure between 5 and 10 years of work, the frequency
was dose-dependent and related to styrene concentrations in breathing-zone air and
mandelic acid concentrations in urine
brak różnic między grupami w badaniu audiometrii tonalnej, nieprawidłowe wyniki
w badaniu mowy zniekształconej oraz potencjałów korowych istotnie częściej w grupie
narażonych / abnormal results of distorted speech and cortical responses more frequent
in the exposed group, no differences in PTA between groups
częstość uszkodzeń słuchu: 42–50%; ryzyko uszkodzenia słuchu – rozpuszczalniki +
+ hałas > 85 dBA: RR = 3,0 (95% CI: 1,3–6,9), rozpuszczalniki + hałas 85 dBA: RR = 2,4 (95% CI: 1,0–5,7); rozpuszczalniki + hałas <85 dBA: RR = 1,8 (95% CI: 0,6–4,9) /
/ the prevalence of hearing loss 42 to 50%, the adjusted relative risk for solvents + + noise > 85 dBA: RR = 3.0 (95% CI: 1.3–6.9), solvents + noise 85 dBA: RR = 2.4 (95% CI: 1,0–5,7); solvents + noise < 85 dBA: RR = 1.8 (95% CI: 0.6–4.9)
częstość obustronnego, wysokoczęstotliwościowego ubytku słuchu: 49,2%; wzrost RR
o 1,76 na każdy gram wydzielania kwasu hippurowego z moczem (95% CI: 1,00–2,98) /
/ high frequency of binaural hearing loss more frequent in the exposed group; (49.2%)
1.76 times greater for each gram of hippuric acid per gram of creatinine
(95% CI: 1.00–2.98)
BAEP – obniżenie amplitudy fal P1–P5, wydłużona latencja fali P1, uszkodzenia
ślimakowe, nerwu VIII oraz wyższych odcinków drogi słuchowej / BAEP – a significant
decrease in P1–P5 wave amplitudes, prolongation of P1 wave latency, solvent exposure
affected chochlea, extramedullary and high medullary part of the auditory pathway
aktualne narażenie na toluen 25 ppm (94 mg/m3)
i hałas 82 dBA, całożyciowe narażenie na
toluen 44,7 ppm (168 mg/m3), 8 grup zależnie
od stężenia toluenu, stażu pracy i hałasu / current
toluene exposure of 25 ppm; noise 82 dBA,
whole-life toluene exposure 44.7 ppm, workers
divided into 8 groups depending on solvent
concentration, duration of employment and noise
517 osób – mieszaniny rozpuszczalników + hałas,
średni współczynnik łącznego narażenia: 6,5 (0,03–15,7); 184 osoby – tylko hałas /
/ 517 workers – solvents + noise, exposure index:
6.5 (0.03–15.7); 184 workers exposed to noise only
333 pracowników drukarni
rotograwiurowej badanych
3-krotnie w ciągu 5 lat /
/ 333 rotogravure printing workers
tested 3 times during a 5-year
period
Schaper i wsp.,
2008 (29)
Śliwińska-Kowalska 701 pracowników stoczni
i wsp., 2004 (30)
morskich / 701 dockyard workers
mieszaniny rozpuszczalników organicznych; 3 podgrupy o wzrastającym skumulowanym
współczynniku łącznego narażenia: 0,94; 1,48; 3,73;
hałas 60–75 dBA / solvents mixture; 3 subgroups
with increasing exposure index 0.94; 1.48; 3.73;
noise 60–75 dBA
styren (59,9 mg/m3), styren + hałas
(styren: 34,4 mg/m3, Leq = 88,6 dBA),
hałas (Leq = 89,2 dBA) / styrene (59.9 mg/m3),
styrene + noise (34.4 mg/m3, Leq = 88.6 dBA),
noise only (Leq = 89.2 dBA)
61 pracowników fabryki farb /
/ 61 workers of paint and lacquer
factory
Sułkowski i wsp.,
2002 (27)
styren 2,8 ppm (12 mg/m3) + hałas 89 dBA,
styren 3,8 ppm (16 mg/m3) + hałas 82 dBA; narażenie
tylko na hałas / styrene (2.8 ppm) + noise 89 dBA;
styrene only (3.8 ppm, noise 82 dBA); noise only
Narażenie*
Exposure*
Śliwińska-Kowalska 290 osób pracujących przy
i wsp., 2003 (28)
laminowaniu, 223 osoby
nienarażone / 290 laminators, 223 non-exposed subjects
313 pracowników zakładów
tworzyw sztucznych i wyrobów
metalowych (89 narażonych na
styren + hałas, 65 na styren, 78 na hałas, 81 nienarażonych /
/ 313 workers of fiberglass and
metal products manufacturing
plants
Populacja badana
Study population
Morata i wsp.,
2002 (26)
Piśmiennictwo
References
Wyniki
Study results
wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu – 3-krotny w grupie narażonych na hałas
i ok. 5-krotny w grupie narażonych na rozpuszczalniki i hałas; wzrost progów słuchu
w grupie narażonych na rozpuszczalniki i hałas w stosunku do narażonych na hałas
jedynie dla 8 kHz; wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu o 1,12 na każdy rok życia,
o 1,07 na każdy dB całożyciowego narażenia na hałas (dB-A) i o 1,004 na każdą jednostkę
całożyciowego łącznego narażenia na rozpuszczalniki / a threefold increase in the risk
of HL in noise-exposed workers, a fivefold increase risk of HL in the solvents + noise
group; the effect of exposure observed at 8 kHz; RR – for hearing loss: 1.12 for each
increment of 1 year of age, 1.07 for every decibel of noise exposure and 1.004 for each
unit of exposure index
częstość występowania wysokoczęstotliwościowego ubytku słuchu: 36% (brak grupy
kontrolnej); brak istotnego ryzyka uszkodzenia słuchu (RR = 1,00; 95% Cl: 0,96–1,04)
związanego z narażeniem na toluen / high frequency hearing loss in 36% of
exposed workers; toluene exposure did not increase the risk of hearing loss
(RR = 1.00; 95% Cl: 0.96–1.04)
ryzyko uszkodzenia słuchu w grupie narażonych na styren: RR = 3,9 (95% CI: 2,4–6,2);
2–3-krotny wzrost ryzyka przy łącznym narażeniu na hałas i styren, w przypadku
narażenia jedynie na styren lub jedynie na hałas; liniowa zależność między średnim
całożyciowym stężeniem styrenu a progami słuchu dla 8 kHz / odds ratios for hearing
loss in the styrene exposed group RR = 3.9 (95% CI: 2.4–6.2); a 2–3-fold higher
risk HL in the styrene + noise group as compared to styrene or only noise exposed group;
the linear increase in styrene exposure and hearing levels at 8 kHz
nerwowo-czuciowe uszkodzenia słuchu powyżej 1 kHz oraz odpowiadające im
wyniki TEOAE i DPOAE w grupie o największym narażeniu / sensori-neural hearing loss
for thresholds above 1 kHz in the most exposed group as compared to less exposed,
the results of TEOAE i DPOAE confirmed by audiometric findings
wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu o 1,19 z każdym rokiem życia (95% CI: 1,11–1,28),
o 1,18 przy narażeniu na hałas na każdy dB > 85 dBA (95% CI: 1,01–1,34) i o 2,44 na
każdy mmol kwasu migdałowego/g kreatyniny w moczu (95% CI: 1,01–5,89); wyższe
progi słuchu dla częstotliwości 2 kHz, 3 kHz, 4 kHz i 6 kHz u narażonych na styren i hałas
w stosunku do narażonych na sam hałas i nienarażonych / the odds ratios for hearing loss
were 1.19 for each increment of 1 year of age (95% CI: 1.11–1.28), 1.18 for every decibel
> 85 dBA of noise exposure (95% CI: 1.01–1.34), and 2.44 for each millimole of MA
per gram of creatinine in urine (95% CI: 1.01–5.89); in the noise + styrene group worse
hearing at 2 kHz, 3 kHz, 4 kHz, and 6 kHz when compared with noise-exposed
or nonexposed workers
Tabela 1. Wpływ narażenia na rozpuszczalniki organiczne na narząd słuchu – przegląd badań u ludzi – cd.
Table 1. Organic solvents and hearing – the review of human studies – cont.
pracownicy obsługi naziemnej
samolotów / aircraft maintenance
workers
pracownicy obsługi samolotów
narażeni na paliwa lotnicze /
/ aircraft maintenance workers
pracownicy przemysłu lotniczego /
/ aircraft workers
pracownicy zakładów materiałów
adhezyjnych, 58 narażonych na
toluen + hałas; 58 na hałas; 60 pracowników administracji /
/ 58 workers of an adhesive
materials manufacturing plant
(toluene+noise), 58 noise only; 60 clerks
16 osób narażonych, 16
nienarażonych / 16 exposed
and 16 non-exposed workers
Prasher i wsp.,
2005 (31)
Kaufman i wsp.,
2005 (32)
Kim i wsp., 2005 (33)
Chang i wsp.,
2006 (34)
Hoffman i wsp.,
2006 (35)
styren, ocena MA i PGA w moczu, brak oceny stężeń
styrenu w powietrzu i poziomów hałasu / styrene, MA and PGA excrection assessment, no data
on exposure
toluen + hałas < 87 dBA (średnio 85 dBA):
podział na 3 podgrupy ze względu na stężenie
toluenu: 164 ppm (617 mg/m3), 108 ppm
(407 mg/m3), 33 ppm (124 mg/m3); tylko
hałas 85 dBA, maks. < 90 dBA / toluene + noise
divided into 3 subgroups: 164 ppm (617 mg/m3),
108 ppm (407 mg/m3) and 33 ppm (124 mg/m3);
noise up to 87 dBA, mean 85 dBA;
noise only – 85 dBA, max 90 dBA
narażenie na mieszaniny: toluen < 3,6 ppm
(13 mg/m3), ksylen < 2,24 ppm (9 mg/m3) –
współczynnik łącznego narażenia < 1 / mixture
of solvents: toluene < 3.6 ppm (13 mg/m3),
xylene < 2.24 ppm (9 mg/m3), exposure
index < 1
mieszaniny rozpuszczalników (obliczone
średnioroczne narażenia < 34% OSHA TLV), hałas /
/ solvent mixture (mean exposure per year
below 34% of OSHA TLV values), noise
174 osoby – mieszaniny rozpuszczalników (benzen,
naftalen, ksyleny, toluen, trichloroetan, n-heksan)
+ hałas < 115 dB; 13 osób – tylko mieszaniny; 153 osoby – tylko hałas; 9 osób nienarażonych /
/ 174 workers exposed to solvent mixture
(benzene, xylene, naphthalene, xylene, toluene,
trichloroethane, n-hexane) + noise up to 115 dBA; 13 workers exposed to mixture of solvents; 153 workers exposed to noise; 9 subjects
non-exposed
zależność między progami słuchu dla częstotliwości 1 kHz a czasem narażenia na
rozpuszczalniki oraz sumą oznaczonych metabolitów w moczu; w badaniu TEOAE
brak różnic między grupami / the relation between hearing thresholds at 1 kHz and
exposure years, sum of metabolite excretion; no differences in TEOAE
between groups
średnie progi słuchu – toluen + hałas: 29,8 dB HL, hałas: 26,2 dB HL,
grupa kontrolna: 14,6 dB HL; częstość uszkodzenia słuchu odpowiednio
w ww. grupach: 86,2%, 44,8% i 5%; ryzyko uszkodzenia słuchu – RR = 140
(95% CI: 32,1–608) i RR = 12,8 (95% CI: 3,4–47,6); ryzyko uszkodzenia słuchu po
wykluczeniu częstotliwości audiometrycznej 500 Hz odpowiednio: toluen + hałas:
RR=29,1, hałas: RR = 5,0; różnica progów słuchu między narażonymi na toluen i hałas
a sam hałas jedynie dla 1000 Hz / mean values of HL – toluene + noise group:
RR = 29.8, only noise exposed group: RR = 26.2, clerks: RR = 14.6; the prevalence
of HL: 86.2%, 44.8%, 5.0%, respectively; risk for hearing loss – the toluene + noise group:
RR =140 (95% CI: 32.1–608) and RR = 12.8 (95% CI: 3.4–47.6); the risk ratio dropped to
RR = 29.1 i RR = 5.0 when 0.5 kHz was excluded from estimation; hearing impairment
was greater for the pure-tone frequency of 1 kHz
rozpuszczalniki: RR = 2,6 (95% CI: 0,6–10,3); rozpuszczalniki + hałas: RR = 8,1
(95% CI: 2,0–32,5); hałas: RR = 4,3 (95% CI: 1,7–10,8); częstość uszkodzenia słuchu –
rozpuszczalniki: 27,8%, rozpuszczalniki + hałas: 54,9%, hałas: 17,1%, nienarażeni: 6% /
/ HL the only noise-exposed group: RR = 4.3 (95% CI 1.7–10.8), the noise and solvents
group: RR = 8.1 (95% CI: 2.0–32.5), the solvents-mixture group: RR = 2.6
(95% CI: 0.6–10.3); the prevalence of hearing loss: for noise + solvents: 54.9%, in the solvents exposed group: 27.8 %, in the only noise-exposed group: 17.1%,
in the unexposed groups: 6%
narażenie 3-letnie – ryzyko uszkodzenia słuchu: RR = 1,7 (95% CI: 1,14–2,53);
narażenie 12-letnie: RR = 2,41 (95% CI: 1,04–5,57) / subjects with a 3-year jet fuel
exposure – odds ratios of hearing loss: RR = 1.7 (95% CI: 1.14–2.53), the odds ratios
increased to 2.41 (95% CI: 1.04–5.57) for 12 years of noise and fuel exposure
mieszaniny + hałas: wzrost częstości nieobecnych odruchów strzemiączkowych
w stymulacji kontralateralnej (41%) w stosunku do ipsilateralnej (25%), brak korelacji
między stymulacją ipsi i kontralateralną w grupie narażonych na sam hałas; średnie
progi słuchu wyższe w grupie narażonych na hałas; DPOAE: niższa amplituda
odpowiedzi w grupie narażonych na rozpuszczalniki + hałas niż na sam hałas dla jednej
częstotliwości z badanego zakresu; ABR – częściej nieprawidłowa morfologia zapisu
w grupie narażonych na rozpuszczalniki + hałas niż na sam hałas / solvents + noise:
higher frequency of absent contalateral stapedial reflexes (41%) than ipsilateral (25%)
in the solvents + noise group, no such pattern in the noise-exposed group ; a significant
effect on pure tone thresholds for both noise and solvents + noise groups; DP otoacoustic
exhibited lower amplitude with noise compared to the solvents + noise group;
abnormalities of ABR responses more frequent in the solvents + noise group, than in the
only noise-exposed group
59 laminatorów narażonych na
styren, 50 nienarażonych / 59
workers exposed to styrene in the
lamination process, 50 non-exposed
subjects
110 osób z zakładów tworzyw /
/ 110 workers of a coating plant
46 osób narażonych, 46 dobramieszaniny rozpuszczalników (warunek włączenia
nych wiekiem i płcią osób
do badań – prawidłowy słuch) / solvent mixture
nienarażonych / 46 normal-hearing, (normal hearing as inclusion criterion)
solvent-exposed subjects and 46 age
and gender matched controls
Zamysłowska-Szmytke i wsp.,
2008 (37)
Fuente i wsp.,
2009 (38)
Fuente i wsp.,
2011 (39)
różnice miedzy grupami dla testów DD, FPT, FS, RGD / significant differences in
DD, FPT, FS, and RGD results were found between groups
istotny związek między narażeniem na rozpuszczalniki a wynikami testu Dichotic
Digit w całej badanej grupie i podgrupach z prawidłowym słuchem; progi słuchu
dla 12–16 kHz istotnie różne jedynie między najmniej i najbardziej narażonymi, brak
różnic wyników testów między podgrupami z prawidłowym słuchem / significant
associations between solvent exposure and DD test results in the exposed group and in
the subgroup with normal hearing; high frequency hearing thresholds difference
between the groups at the lowest and highest exposure
pogorszenie słuchu w audiometrii tonalnej dla 500 Hz – 8 kHz w uchu prawym i dla
250 Hz – 8 kHz w uchu lewym; grupa narażonych – istotnie gorsze wyniki testów FPT
i DPT / lower audiometric thresholds at frequency range of 500 Hz – 8 kHz in the right
ear and 250 Hz – 8 kHz in the left ear; FPT and DPT values lower in the exposed than
in non-exposed group
narażenie na mieszaniny rozpuszczalników powoduje wzrost ryzyka uszkodzenia
słuchu o min. 5 dB w ciągu 5 lat (średnia: 3–6 kHz) o 1,87 (95% CI: 1,22–2,89); wpływ
na ryzyko uszkodzenia słuchu: wiek, hałas pozozawodowy (hobby, strzelanie), wartości
średnich progów słuchu na początku obserwacji / risk for high frequency hearing loss
(no < 5 dB during 5 years) of 1.87 (95% CI: 1.22–2.89); significant associations
between high frequency hearing loss and age, hunting or shooting, noisy hobbies,
and baseline hearing
pogorszenie progów słuchu o ponad dB dla min. 1 częstotliwości w odstępie 4 lat; średnie
progi PTMF: istotne różnice między grupami styren + hałas a kontrola i styren + hałas
a hałas; wyniki badania Grow Rate 55–70 dB skorelowane z progami słuchu 4 kHz
w grupach kontrolnej i hałasu; styren i styren + hałas – brak zależności; latencje CRA
skorelowane z poziomem hałasu / significantly poorer pure-tone thresholds at more
than 1 during 4 years; mean PTMF thresholds: significant inter-group differences :
styrene + noise vs. control, styrene + noise vs. noise; Grow Rate results (55–70 dB)
correlate with PTA at 4 kHz in control and noise groups; CRA depends on noise level
Wyniki
Study results
* W części publikacji nie podano wielkości narażenia na rozpuszczalniki / The exposure was not quantificated in some papers.
RR – ryzyko względne / relative risk; CRA – audiometria odpowiedzi korowych / cortical response audiometry; ABR (BAEP) – potencjały wywołane z pnia mózgu / auditory brainstem response; ULH – audiometria progowa stałotonowa,
badany zakres słyszalnych częstotliwości / Upper Limit of Hearing; DPOAE – emisje produktów zniekształceń nieliniowych / Distortion Product Otoacoustic Emissions; TEOAE – emisje przejściowe / transient evoked otoacoustic
emmissions; otoemisje akustyczne; OSHA – Agencja Bezpieczeństwa Pracy i Zdrowia Publicznego / Occupational Safety and Health Administration; TLV – najwyższa wartość progowa / the threshold limit value;
HL – ubytek słuchu / hearing loss; PTMF – ocena czynności komórek słuchowych zewnętrznych / psychoacoustical modulation transfer function; PTA – audiometria tonalna / pure tone audiometry; FPT – test różnicowania sekwencji
tonów o różnej częstotliwości / frequency pattern test; DPT – test różnicowania sekwencji tonów o różnym czasie trwania / duration pattern test; MLD – test różnicy słyszenia tonu zagłuszanego / masking level difference;
FS – test mowy filtrowanej / filtered speech; DD – test rozdzielnouszny rozróżniania liczb jednocyfrowych / Dichotic Digit test; RGD – test wykrywania przerw w szumie / Random Gap Detection; GIN – gaps in noise;
MA – kwas migdałowy / madelic acid; PGA – kwas fenyloglioksyowy / phenyl glyoxylic acid.
mieszaniny rozpuszczalników, 3 podgrupy ze względu
na wzrastające narażenie; hałas 74–84 dBA / solvent
mixture, subjects divided according to increasing
exposure; noise 74–84 dBA
styren średnio 38 mg/m3, hałas u 85% osób < 80 dBA,
u 15%: 80–85 dBA / styrene, mean value: 38 mg/m3,
noise in 85% of workers was below 80 dBA, 15%: 80–85 dBA
116 osób – mieszaniny rozpuszczalników, średni
współczynnik łącznego narażenia: 0,26 (0,01–1,34),
hałas u 55% < 85 dBA / 116 workers, solvent mixture,
mean exposure index 0.26 (0.01–1.34); noise in 55%
of the study group < 85 dBA
1319 osób – pracowników 5 zakładów produkcji aluminium;
w wieku < 35 lat / 1319 workers,
aged 35 years or less, of 5 aluminum
production plants
Rabinowitz i wsp.,
2008 (36)
styren < 22 ppm (93 mg/m3), 4 grupy: styren, styren
+ hałas, hałas, grupa kontrolna / exposure to styrene
< 22 ppm (93 mg/m3), 4 groups: styrene only, styrene
+ noise, noise only, controls
Narażenie*
Exposure*
313 pracowników zakładów
tworzyw sztucznych i zakładów
metalowych / 313 workers of
fiberglass and metal – plants
Populacja badana
Study population
Johnson i wsp.,
2006 (6)
Piśmiennictwo
References
Tabela 1. Wpływ narażenia na rozpuszczalniki organiczne na narząd słuchu – przegląd badań u ludzi – cd.
Table 1. Organic solvents and hearing – the review of human studies – cont.
Nr 1
Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
na mieszaniny rozpuszczalników w niewielkich stężeniach. Przy tym ryzyko zależne było od średnich wartości progów słuchu mierzonych na początku obserwacji,
a niezależne od poziomu hałasu.
Z danych literaturowych wynika, że izolowane
narażenie na hałas występujący w przemyśle zwiększa 3–4-krotnie ryzyko uszkodzenia słuchu w stosunku do grupy osób nienarażonych (15,30). Jednoczesne
narażenie na niskie stężenia rozpuszczalników powodowało 2,4-krotny (istotny statystycznie) wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu przy narażeniu na hałas równy 85 dBA i 3-krotny wzrost przy narażeniu na hałas
poniżej 85 dBA (20). Przy narażeniach na wysokie stężenia rozpuszczalników i hałas > 85 dBA ryzyko uszkodzenia słuchu wzrastało 5 (30), a nawet 8 razy (33).
Izolowane narażenie na wysokie stężenia toluenu i hałas powodowało prawie 11-krotny, a nawet 29-krotny
wzrost ryzyka uszkodzenia (15,34).
Kwestią dyskusyjną w analizie ryzyka uszkodzenia
słuchu jest kryterium ekspozycji na hałas. Najczęściej
przyjmowanym punktem odcięcia jest wartość 85 dBA
(normatyw higieniczny), jednak ze względu na możliwe uszkadzające działanie hałasu z zakresu poziomów 80–85 dBA punkty odcięcia przez niektórych autorów przyjmowane są na poziomie 80 dBA lub 82 dBA.
Ocena ryzyka uszkodzenia słuchu wskazuje, że nawet
niewielkie narażenie na hałas z zakresu 80–85 dBA
może istotnie zwiększać ryzyko uszkodzenia słuchu
w przypadku narażeń łącznych na hałas i mieszaniny
rozpuszczalników organicznych (25).
Na podstawie zarówno wyników własnych, jak
i danych literaturowych trudno jest ocenić, czy wpływ
łącznego narażenia na hałas i rozpuszczalniki na narząd słuchu ma charakter prostego sumowania skutków
działania tych czynników (addytywny) czy potęgowania
ich działania (synergistyczny), jak to wykazano w badaniach na zwierzętach. Jest bardzo prawdopodobne,
że obserwowane interakcje zależą od rodzaju rozpuszczalnika czy składu mieszaniny, czego przykładem może
być znaczny, bo aż 21-krotny wzrost ryzyka w przypadku oddziaływania styrenu, toluenu i hałasu, czyli kilku
czynników ototoksycznych jednocześnie (28).
Wpływ rozpuszczalników na progi słuchu w zakresie
wysokich częstotliwości (8 kHz) po raz pierwszy opisali Mujiser i wsp. (13), którzy znaleźli różnice między
progami słuchu osób mniej i bardziej narażonych na
styren (stężenia 138 mg/m3 vs 61 mg/m3, progi słuchu
odpowiednio: 35,6 dB SPL vs 27,7 dB SPL). Wysokoczęstotliwościowe ubytki słuchu potwierdzili w 2 pracach
Morioki i wsp. (23,24) w oparciu o pomiary tzw. górne-
91
go progu słyszenia (upper limit of hearing – ULH), wyznaczane dla tonu o stałym natężeniu (75 dB) i zmieniającej się częstotliwości z zakresu 0,5–25 kHz. Częstość
występowania nieprawidłowych wyników ULH wynosiła 60% w grupie narażonych na styren, 30% w grupie
narażonych na sam hałas rzędu 82–86 dBA i 25% w grupie osób nienarażonych (23).
Zależność uszkodzeń słuchu w zakresie wysokich
częstotliwości (high frequency audiometry – HFA, 12–
–16 kHz) od wielkości narażenia na mieszaniny rozpuszczalników organicznych wykazano również w pracy
Fuentego i wsp. (38). W badaniach własnych wpływ rozpuszczalników na głębokość uszkodzenia słuchu widoczny był zarówno w grupie osób narażonych na mieszaniny
rozpuszczalników, jak i narażonych na styren, w całym
zakresie badanych częstotliwości 1–8 kHz (25,30). Podobnie Sułkowski i wsp. (27) obserwowali występowanie nerwowo-czuciowych uszkodzeń słuchu w szerokim
zakresie częstotliwości powyżej 1 kHz. Wpływ narażenia
na rozpuszczalniki organiczne na progi słuchu w zakresie
niskich częstotliwości widoczny był natomiast w badaniu
Chang i wsp. (34) – częstsze ubytki słuchu w grupach
narażonych na toluen i hałas w porównaniu z grupami
osób narażonych na sam hałas obserwowano jedynie dla
częstotliwości 1000 Hz.
Mimo znaczącego ryzyka uszkodzenia słuchu wielkość ubytków słuchu spowodowanych narażeniem na
rozpuszczalniki organiczne wydaje się być niewielka,
średnio rzędu kilku decybeli progu słyszenia (decibels hearing level – dB HL). W badaniu Mohhamadiego i wsp. (40) uszkodzenia słuchu powodowane
przez narażenie na rozpuszczalniki i hałas wynosiły
średnio 33 dB w grupie o wyższym narażeniu na rozpuszczalniki i 26 dB w grupie osób mniej narażonych,
a 24 dB w grupie narażonych jedynie na hałas (kontrolnej). Johnson i wsp. (6) obserwując pracowników
przez 4 lata, stwierdzili pogorszenie progów słuchu
przekraczające 10 dB dla minimum jednej częstotliwości u 20% osób. W przypadku łącznego narażenia na
duże poziomy hałasu efekt działania rozpuszczalników
był widoczny jako niewielkie (ok. 7 dB HL) pogorszenie
słuchu dla częstotliwości 8 kHz (30).
ZALEŻNOŚĆ OD NARAŻENIA
Zależność między uszkodzeniem słuchu a wielkością
narażenia próbowano ustalić w kategoriach wzrostu ryzyka oraz wielkości tych uszkodzeń. Morioka i wsp. (23)
stwierdzili liniowy wzrost częstości nieprawidłowych wyników ULH między 5. a 10. rokiem pracy oraz korelację
92
E. Zamysłowska-Szmytke, M. Śliwińska-Kowalska
między występowaniem nieprawidłowego ULH a stężeniem styrenu u osób pracujących powyżej 5 lat w grupie
narażonej na styren, toluen, metanol, aceton w granicach
wartości dopuszczalnych (w Japonii) oraz na hałas poniżej 85 dBA. Pogorszenie średnich progów słuchu zależne od wielkości narażenia obserwowali również Chang
i wsp. (34). Hoffman i wsp. (35) wykazali zależność między progami słuchu dla częstotliwości 1 kHz a okresem
narażenia na rozpuszczalniki, a także wynikami monitoringu biologicznego (wydzielanie łącznie kwasu migdałowego i fenyloglioksylowego z moczem).
Z kolei w badaniu Moraty i wsp. (26) stwierdzono
wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu u osób narażonych
na styren o 2,44 na każdy milimol kwasu migdałowego wydzielanego z moczem na gram kreatyniny
(95% CI: 1,01–5,89). Również w badaniach własnych
obserwowano 1,12-krotny wzrost ryzyka uszkodzenia słuchu wraz z każdym rokiem życia osoby narażonej, 1,07-krotny wzrost na każdy decybel narażenia na
hałas (dawki całożyciowej) oraz 1,004-krotny wzrost
ryzyka wraz ze wzrostem całożyciowego narażenia na
rozpuszczalniki (30).
Negatywne wyniki dotyczące działania rozpuszczalników organicznych stwierdzono jedynie w dwóch pracach. Sass-Kortsak i wsp. (18) nie obserwowali wpływu
całożyciowego narażenia na styren na pogorszenie słuchu w zakresie 3–8 kHz, jeżeli w analizie uwzględniano
jako zmienne zakłócające wiek oraz całożyciowe narażenie na hałas. Podobnie Schäper i wsp. (29) w populacji pracowników drukarni, narażonych na niskie
stężenia toluenu (poniżej dopuszczalnej w Niemczech
wartości 50 ppm) nie obserwowali wzrostu progów słuchu zależnego od wskaźników narażenia w ciągu 5-letniej obserwacji. Wyniki ostatniego badania mogą sugerować brak ototoksycznego działania toluenu poniżej
stężeń 50 ppm bądź występowanie uszkodzeń słuchu po
dłuższym niż 5-letni okresie obserwacji.
LOKALIZACJA USZKODZENIA DROGI SŁUCHOWEJ
PRZEZ ROZPUSZCZALNIKI ORGANICZNE
Większość badań u ludzi wskazuje, że rozpuszczalniki
organiczne mogą uszkadzać ośrodkową część drogi słuchowej (6,14,17,22,27,36,38). Jedynie pojedyncze prace
wskazują na uszkodzenia narządu obwodowego – ślimaka (6,17,19,36).
Wpływ rozpuszczalników organicznych na ośrodkową część drogi słuchowej zauważyli już Möller
i wsp. (14), którzy opisali nieprawidłowe wyniki mowy
zniekształconej u 7 osób narażonych na niskie stęże-
Nr 1
nia styrenu. W 1998 r. Niklasson i wsp. (22) stwierdzili
istotnie częstsze występowanie nieprawidłowych wyników mowy zniekształconej i potencjałów korowych,
przy braku różnic progów słuchu w audiometrii tonalnej, u osób z podejrzeniem przewlekłej toksycznej
encefalopatii. Na występowanie zaburzeń o lokalizacji
ośrodkowej wskazują również badania:
n Prashera i wsp. (31) – wydłużenie interwału I–V
oraz brak powtarzalności pomiarów w ABR (potencjały wywołane z pnia mózgu – auditory brainstem
response) w grupie narażonych na rozpuszczalniki
i hałas;
n Abbate’a i wsp. (17) – wydłużenie latencji fal I, II i V
u narażonych na toluen;
n Vrcy i wsp. (19) – nieprawidłowe wyniki amplitudy
fal P1–P5, wydłużone interwały;
Johnson i wsp. (6) – większy odsetek osób z nieprawidłowymi wynikami mowy przerywanej i mowy
w szumie oraz nieprawidłowych wyników CRA (cortical response audiometry – audiometria odpowiedzi
korowych) w grupach narażonych na styren oraz styren
i hałas w stosunku do nienarażonych; w tym badaniu
istotne wydłużenie latencji skorelowane było również
z wielkością narażenia na hałas.
W grupie osób dobrze słyszących (progi słuchu poniżej 25 dB) narażonych na mieszaniny rozpuszczalników organicznych wykazano istotnie gorsze wyniki
w HINT (hearing in noise test – teście słyszenia w szumie), RGD (random gap detection – teście odpowiadającym), GIN (gaps in noise – teście wykrywania przerw
w szumie), oraz FS (filtered speech – teście mowy filtrowanej; filtr low-pass – filtr wysokoczęstotliwościowy)
w stosunku do dobranej pod względem wieku, płci i poziomu wykształcenia grupy kontrolnej (39). W badaniach własnych (37) potwierdzono występowanie zaburzeń ośrodkowych procesów przetwarzania słuchowego
w grupie pracowników narażonych na stosunkowo niewielkie stężenia styrenu.
Za najbardziej istotny test w ocenie zaburzeń procesów przetwarzania słuchowego u pracowników narażonych na rozpuszczalniki uznano test Dichotic Digit
(DD) – test rozdzielnouszny rozróżniania liczb jednocyfrowych (38). W badaniu 110 osób narażonych na mieszaniny rozpuszczalników (metyloetyloketon – MEK,
toluen), bez narażenia na hałas (74–84 dBA) wykazano
zależność między wynikami testu DD a wielkością narażenia na rozpuszczalniki. Wyniki testu DD ulegały istotnemu pogorszeniu wraz ze wzrostem narażenia również
w podgrupach osób z prawidłowym słuchem, co wskazuje na możliwość zastosowania tego testu w monitoro-
Nr 1
Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
waniu wczesnych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego. Jednym z prostych technicznie do wykonania
testów do oceny (C)APD ((central) auditory processing
disorder – (ośrodkowe) procesy przetwarzania słuchowego)), stosowanym w profilaktyce badań słuchu, może być
audiometria mowy, zwłaszcza mowy w szumie (HINT).
Znacznie mniej badań wskazuje na możliwość
uszkodzenia słuchu na poziomie ślimaka przez rozpuszczalniki organiczne. Efekt ten sugerowany był
w oparciu o wyniki emisji otoakustycznych (27,31) oraz
słuchowych potencjałów wywołanych (6,17,19). Wyniki
tych badań nie są jednak jednoznaczne.
WPŁYW ROZPUSZCZALNIKÓW ORGANICZNYCH
NA UKŁAD RÓWNOWAGI
Badania nad wpływem rozpuszczalników na układ
równowagi można podzielić na badania podstawowe
dotyczące lokalizacji miejsca działania (prowadzone na
zwierzętach), badania u ludzi prowadzone na większych
grupach pracowników w oparciu przede wszystkim
o wyniki stabilogramów (posturografii) oraz badania
na mniejszych grupach, w których przeprowadzano badania nystagmograficzne. Wyniki badań u ludzi przedstawione zostały w tabeli 2.
Badania na zwierzętach
Pierwsze badania nad toksycznym działaniem rozpuszczalników na układ przedsionkowy u zwierząt pochodzą
z lat 80. Tham i wsp. (54) wykazali zróżnicowany wpływ
na odruch przedsionkowo-okoruchowy (vestibuloocular reflex – VOR) rozpuszczalników występujących
w stężeniach niższych od stężeń toksycznych dla ośrodkowego układu nerwowego. Niektóre rozpuszczalniki
(heksan) nie wpływały na odruch VOR, inne działały
pobudzająco (benzen, toluen) lub hamująco (trójchlorometan), co obserwowano jako wydłużenie lub skrócenie czasu trwania oczopląsu wywołanego bodźcem
kinetycznym. Osłabienie VOR wiązane jest z hamowaniem przez niektóre rozpuszczalniki czynności tworu
siatkowatego. Larsby i wsp. (55) wykazali u szczurów,
że rozpuszczalniki poprzez oddziaływanie na regulację
móżdżkową powodowały wzrost prędkości fazy wolnej oczopląsu (slow phase velocity – SPV) wywołanego bodźcem kinetycznym, wydłużenie czasu trwania
oczopląsu poobrotowego, a także osłabienie oczopląsu
optokinetycznego. Badania nad wpływem baklofenu
(agonista receptorów GABA-ergicznych) (56) wskazują
na oddziaływanie toluenu na poziomie receptorowym
komórek móżdżku.
93
Wpływ inhalacji toluenu (375 mg/m3 = 100 ppm
przez 4 godz. dziennie) na oczopląs optokonetyczny
szczurów badali Hogie i wsp. (57). Zarówno pojedyncze, jak i powtarzane ekspozycje wywoływały oczopląs
samoistny, a po pobudzeniu optokinetycznym (dla różnych szybkości bodźca) stwierdzono wolniejsze i bardziej nieregularne ruchy oka niż w grupie kontrolnej.
Przy tym zwolnienie oczopląsu trwało, a nawet ulegało
nasileniu jeszcze do 8 dni po powtarzanej ekspozycji.
Zmiany takie są charakterystyczne dla uszkodzeń jądra poprzedzającego nerwu podjęzykowego (nucleus
prepositus hypoglossi) odpowiedzialnego za kumulowanie szybkości fazy wolnej oczopląsu optokinetycznego.
Oczopląs samoistny może wynikać z zaburzeń wyładowań spoczynkowych integratora neuralnego (tworu
siatkowatego) po porażeniu synaps w dwóch przeciwstawnych populacjach komórek.
W dostępnym źródle (Pubmed) nie znaleziono publikacji dotyczących oceny morfologii uszkodzeń błędnika spowodowanych działaniem rozpuszczalników organicznych u zwierząt.
Badania u ludzi
Badania u ochotników
W badaniach eksperymentalnych u zdrowych ochotników poddanych narażeniu na ksylen w stężeniu średnio 200 ppm (869 mg/m3) i 400 ppm (1737 mg/m3)
stwierdzono wydłużenie czasu reakcji wzrokowej i wzrost
wielkości wychyleń w badaniu posturografii oraz
wzrost ilorazu Romberga (41). W doświadczeniu tym
nie odnotowano wpływu ksylenu w stężeniu 135 ppm
(586 mg/m3) na wyniki posturografii, jeżeli badani wykonywali ćwiczenia fizyczne, jednakże taki efekt był widoczny dla stężenia ksylenu równego 400 ppm.
Badania u osób z CTE
W przypadku przewlekłej toksycznej encefalopatii
(chronic toxic encefalopathy – CTE) stwierdzono nieprawidłowe wyniki w testach śledzenia sinusoidalnego
i randomizowanego oraz w teście supresji wzrokowej
(visual supression – VS) w badaniach kinetycznych (42).
W grupach pracowników z podejrzeniem CTE (objawy
neurastenii przy prawidłowych testach psychologicznych) nieprawidłowe wyniki dotyczyły jedynie pseudorandomizowanego testu śledzenia (42). W badaniach
posturograficznych osób z rozpoznaniem CTE oraz
osób narażonych na rozpuszczalniki w zakresie normatywów higienicznych, lecz bez rozpoznania CTE,
stwierdzono istotnie większe średnie wartości pola
powierzchni wyznaczonego przez wychylenia środka
60 osób narażonych na
rozpuszczalniki organiczne,
skierowanych w celu
diagnostyki CTE / 60 workers
exposed to solvents and referred
for CTE diagnosis
Niklasson
i wsp., 1997 (46)
3 grupy: z CTE, prawdopodobnie z CTE,
z objawami neurastenicznymi bez rozpoznania /
/ 3 groups: recognized CTE, CTE suspected,
with neurastenic symptoms
styren w steżeniach średnio 156 mg/m3,
aceton w stężeniach średnio 157 mg/m3 /
/ styrene mean concentration of 156 mg/m3,
acetone mean concentration 157 mg/m3
9 osób z CTE – narażenie na rozpuszczalniki
organiczne: 8–30 lat, 9 osób narażonych
na rozpuszczalniki bez CTE (brak oceny
narażenia) / 9 CTE patients exposed to solvents
for 8–30 years, 9 CTE free patients exposed to
solvents (no exposure assessmnt)
20 pracowników narażonych
na styren / 20 styrene-exposed
workers
18osób narażonych,
z podejrzeniem CTE, 52 osoby
nienarażone / 18 CTE-suspected
patients, 52 non-exposed subjects
(control group)
Ledin i wsp., 1991 (44)
mieszaniny rozpuszczalników, współczynnik
łącznego narażenia: 8,0–11,8 / solvent mixture,
exposure index: 8.0–11.8
Calabrese
i wsp, 1996 (45)
48 pracowników fabryki farb
i malarzy / 48 lacquer factory
workers and painters
Antti-Poika
i wsp., 1989 (43)
16 osób z CTE (mieszaniny rozpuszczalników:
> 10 lat), 7 osób z podejrzeniem CTE, 8 osób
bez rozpoznania, narażenie – paliwa lotnicze /
/ 16 CTE subjects (exposed to solvent mixture
for > 10 years); 7 patients suspected of CTE, 8 subjects without CTE, exposure to jet fuels
styren w stężeniach < 110 mg/m3 /
/ styrene concentrations < 110 mg/m3
osoby kierowane
z podejrzeniem CTE / / CTE-suspected patients
Ödkvist
i wsp., 1987 (42)
ostre narażenie na ksylen w stężeniu 200 ppm
(869 mg/m3), bądź od 135 ppm (585 mg/m3)
do 400 ppm (1737 mg/m3) / acute xylene
exposure of 200 ppm (869 mg/m3)
and 135–400 ppm (585–1737 mg/m3)
Narażenie*
Exposure*
Möller i wsp., 1990 (14) 18 pracowników stoczni
jachtowej / 18 yacht yard workers
ochotnicy narażeni na ksylen /
/ male volunteers exposed to
m-xylene
Populacja badana
Study population
Savolainen
i wsp., 1985 (41)
Autorzy
Authors
Wyniki
Study results
ENG – w obu narażonych grupach częstsze występowanie nadreaktywności kalorycznej,
fal kwadratowych, wydłużonej latencji sakkad; nieprawidłowa supresja wzrokowa
w teście kinetycznym, nieprawidłowe wyniki posturografii dynamicznej z oczami
otwartymi i zamkniętymi na niestabilnym podłożu i testy koordynacji ruchowej;
ostateczna diagnoza CTE nie koreluje z wynikami badań otoneurologicznych /
/ ENG – caloric hyperactivity, square waves, higher saccadic latency, lowered visual
suppression in kinetic test and abnormal posturographic results with eyes open and
closed more frequent in the exposed group than in controls; CTE diagnosis – not
correlated with neurootological examination findings
u 17 z 20 osób nieprawidłowe wyniki w próbie kalorycznej – hiporefleksja (41%),
dysrytmia (35%), jednostronny deficyt powyżej 20% (29%); bez nieprawidłowych
wyników w posturografii statycznej i próbie kinetycznej przy stymulacji sinusoidalnej /
/ 17/20 workers revealed abnormal results of caloric test, including hypo-reactivity
(41%), dysrhythmia (35%), asymmetry > 20% (29%); static posturography and
sinusoidal rotation did not reveal abnormalities
u 16 osób zaburzenia posturografii i nieprawidłowe wyniki supresji wzrokowej
w testach kinetycznych / abnormal posturography and visual supression in kinetic tests
in 16 subjects
posturografia statyczna – wzrost obszaru wychylenia w grupach narażonych na
rozpuszczalniki w testach z oczami otwartymi i zamkniętymi / static posturography –
increased sway area (eyes open and closed) in both exposed groups
ENG i posturografia – w badaniach oczopląsu samoistnego, spojrzeniowego,
położeniowego, teście śledzenia, kinetycznym sinusoidalnym oraz próbie kalorycznej
i badaniu posturografii statycznej częstość nieprawidłowych wyników bez różnic
w stosunku do grupy kontrolnej / ENG and posturography – no differences in the
frequency of abnormal results between exposed and control subjects in the following
tests: nystagmus assessment, SP, sinusoidal kinetic test, caloric test, static posturography
ENG – w grupach z rozpoznaniem lub podejrzeniem CTE osłabione wzmocnienie
w testach śledzenia sinusoidalnego i randomizowanego, VS – nieprawidłowe
wyniki w badaniach kinetycznych (u osób z podejrzeniem CTE jedynie w teście
pseudorandomizowanym) / ENG – CTE subjects revealed lowered gain in sinusoidal
and randomized smooth pursuit and lowered fixation index in kinetic tests (in subjects
with CTE suspected abnormalities were in pseudo-randomized test only)
posturografia statyczna – wzrost poziomu wychyleń w zależności od dawki ksylenu
zarówno z oczami otwartymi, jak i zamkniętymi (wzrost Romberg quotient) / changes
in the eyes closed/open ratios of both average and maximal body sway correlated
positively with blood m-xylene concentrations
Tabela 2. Wpływ narażenia na rozpuszczalniki organiczne na narząd równowagi – przegląd badań u ludzi
Table 2. The influence of organic solvents on vestibular and balance systam – the review of human studies
posturografia statyczna – wzrost wielkości i pola powierzchni oraz ilorazu Romberga
wychyleń w płaszczyźnie strzałkowej przy oczach zamkniętych; korelacja między
wielkością wychyleń w płaszczyznach poprzecznej i strzałkowej w badaniu przy oczach
otwartych a stężeniem toluenu / sagittal sway area with eyes closed significantly larger
in the solvent workers than in controls, significant difference in Romberg quotient of
sagittal sway between the two groups, transversal and sagittal sways with eyes open
significantly related to toluene exposure
posturografia statyczna – istotne pogorszenie wyników w grupie narażonych dla prób
z oczami otwartymi, na stabilnym podłożu oraz na gąbce (ocena wielkości wychyleń),
lub jedynie z oczami otwartymi, na stabilnej podstawie (ocena pola powierzchni) / static
posturography – in the exposed group higher sway values in the tests with eyes open on
the firm and foam surface and a larger sway area in the test with eyes open on the firm
surface
mieszaniny – toluen: 0,02–8,7 ppm,
ksylen: 0,02–7,7 ppm, styren: 0,02–5,5 ppm,
n-heksan: 0,02–40,5 ppm / solvent mixtures –
toluene: 0.02–8.7 ppm, xylene: 0.02–7.7 ppm,
styrene: 0.02–5.5 ppm, n-hexane: 0.02–40.5 ppm
nieprawidłowe wyniki – OKN: 45% narażonych rozpuszczalniki + hałas, test
śledzenia: 56%, sakkady: 74%; posturografia: 32% osób / ENG: abnormal results of OKN
in 45% of subjects exposed to solvent + noise; SP in 56%; saccadic results in 74%;
in static posturography abnormal results in 32% of workers exposed to solvent + noise
n-heksan (średnio: 261 mg/m3), aceton
(średnio: 188 mg/m3), MEK (średnio: 61 mg/m3),
toluen (średnio: 126 mg/m3) / n-hexane
(mean, 261 mg/m3), acetone (mean, 188 mg/m3), MEK (mean; 61 mg/m3), toluene
(mean, 126 mg/m3)
62 pracowników manufaktur,
35 osób z grupy kontrolnej,
dobranej wiekiem / 62 solvent
workers of 4 altar manufacturing
factories, 35 matched controls
Iwata i wsp., 2005 (49)
174 osoby narażone na mieszaniny
rozpuszczalników + hałas ≤ 115 dB, 153 osoby
na hałas, 9 osób nienarażonych / 174 workers
exposed to solvent mixture + noise ≤ 115 dBA,
153 workers exposed to noise, 9 non-exposed
subjects
ENG – częstość nieprawidłowych wyników: 7,5% pracowników narażonych;
testy OKN – 25%, śledzenia – 13%, próba kaloryczna – 13%; liczba osób
z nieprawidłowymi wynikami wzrasta wraz ze wzrostem narażeniem w grupach /
/ ENG – abnormal results in 7.5% of the exposed group, frequency of abnormal results
in ENG tests – 25% of OKN, 13% of SP, 13% of caloric test; the frequency of abnormal
results correlated with exposure to solvents
Herpin i wsp., 2009 (51) 18 zatrudnionych w fabryce
kleju, 32 osób nienarażonych /
/ 18 workers of a plant
manufacturing adhesive
materials, 32 controls
pracownicy obsługi naziemnej
samolotów / aircraft maintenance
workers
Prascher
i wsp., 2005 (31)
mieszaniny rozpuszczalników
organicznych; 3 podgrupy o wzrastającym
skumulowanym współczynniku łącznego
narażenia: 0,94; 1,48; 3,73; hałas: 60–75 dBA /
/ organic solvent mixture; 3 subgroups with
increasing exposure index: 0.94; 1.48; 3.73;
noise exposure: 60–75 dBA
posturografia dynamiczna – różnice szybkości wychyleń oraz liczby korekcji przy
ruchach otoczenia i platformy (SOT 6) między badanymi grupami / dynamic
posturography – sway velocity and corrections number in SOT 6 test differed between
groups
61 pracowników fabryki farb / 61
paint and lacquer factory workers
Sułkowski
i wsp., 2002 (27)
posturografia statyczna – zależność między narażeniem a skumulowaną wielkością
wychyleń dla wszystkich testów; zależność pola powierzchni od narażenia dla próby
z zamkniętymi oczami; liniowa zależność między stężeniem benzenu a skumulowaną
długością wychyleń w próbie z oczami zamkniętymi, na piance / static posturography –
statistically significant association between exposure to solvents (benzene, toluene, and
xylene) and the increased cumulated sway length; for all solvent exposures, the test with
eyes closed, on foam provided the strongest association between sway length and JP-8
benzene
stężenia benzenu: 21,2 ppm (68 mg/m3),
toluenu: 23,8 ppm (90 mg/m3), ksylenu: 22,7 ppm
(100 mg/m3), brak grupy nienarażonych /
benzene concentration: 21.2 ppm (68 mg/m3),
toluene: 23.8 ppm (90 mg/m3),
xylene: 22.7 ppm (100 mg/m3)
podgrupy po 88 osób o różniącym się narażeniu
na styren – laminatorzy: 116 mg/m3,
nielaminatorzy: 17 mg/m3 / subgroups
of 88 workers matched according to lower-higher
exposure (116 mg/m3 vs. 17 mg/m3)
27 osób narażonych na paliwa
lotnicze / 27 aircraft maintenance
personnel exposed to jet fuel
Smith i wsp., 1997 (48)
posturografia statyczna – wzrost ilorazu Romberga, wielkość wychyleń przy oczach
otwartych wprost proporcjonalna do wydzielania 2,5-heksandionu z moczem,
a odwrotnie proporcjonalna do wydzielania kwasu metylohipurowego; interakcje między
oddziaływaniem n-heksanu a ksylenu / static posturography – increased Romberg
quotient in the study group, sway velocities positively correlated with urinal excretion
of 2,5-hexandione, negatively correlated with methylhippuric acid level; combined
exposure to xylene and n-hexane increased the balance abnormalities
ksylen, toluen, n-heksan / xylene, toluene,
n-hexane
Topilla i wsp., 2006 (50) 257 mężczyzn zakładów produkcji
plastiku / 257 workers of
fiberglass-reinforced plastic boat
manufacturers
29 pracowników zakładów
obuwniczych / 29 shoe makers
Yokoyama
i wsp., 1997 (47)
74 laminatorów: styren (36,8 mg/m3), aceton,
dichlorometan / 74 laminators exposed to styrene
(36.8 mg/m3), acetone, dichloromethane
Zamysłowska-Szmytke, 128 pracowników fabryki plastiku /
Śliwińska-Kowalska / 128 workers of a fiberglass factory
2011 (53)
posturografia statyczna – wydłużony czas reakcji i wyniki testów psychokinetycznych
w grupie osób narażonych; większe prędkości wychyleń w próbie na piance
z zamkniętymi oczami; VNG – nieprawidłowe u 64% osób narażonych i 28% z grupy
kontrolnej; częściej osłabiona reaktywność w próbie kalorycznej przy prawidłowej
fiksacji wzrokowej, SP i OKN – nieprawidłowe wyniki / static posturography – in the
exposed group longer reaction time and worse psychokinetic tests results; higher sway
velocities in 4 test with eyes closed on foam; VNG – abnormal results in 64% of subjects
exposed and in 28% of controls; in the exposed group more frequent lowered caloric
reactivity, abnormal SP and OKN tests results
posturografia statyczna – wydłużony czas reakcji i nieprawidłowe wyniki testów
psychokinetycznych w grupie osób narażonych na rozpuszczalniki; ENG – osłabiona
reaktywność i skrócony czas reakcji oczopląsowej w próbie kalorycznej; SP i OKN –
częstsze nieprawidłowe wyniki w grupie narażonych / static posturography – in the
exposed group longer reaction time and worse psychokinetic tests results; ENG – lower
reactivity, shorter caloric nystagmus; SP and OKN – more frequent abnormal test results
Wyniki
Study results
* W części publikacji nie podano wielkości narażenia na rozpuszczalniki / The exposure was not quantificated in some papers.
ENG – elektronystagmografia / electronystagmography; VNG – wideonystagmografia / videonystagmography, CTE – przewlekła toksyczna encefalopatia / chronic toxic encephalopathy; SP – test śledzenia wolnego / smooth pursuit;
OKN – badanie optokinezy / optokinetic test; MEK – metyloetyloketon / methyl ethyl ketone.
mieszaniny – średni całożyciowy współczynnik
łącznego narażenia: 0,6; 22% osób > NDS; średni
poziom hałasu: 81,6 dBA, 15% osób: > NDS /
/ mixtures, mean wholelife combined exposure
index: 0.6; 22% of workers exposed > MAC
values; mean noise exposure: 81.6, 15% of
workers exposed > MAC values
60 pracowników fabryki farb, 110 osób nienarażonych / 60 paint
and lacquer factory workers, 110 non-exposed subjects
Zamysłowska-Szmytke
i wsp., 2011 (52)
Narażenie*
Exposure*
Populacja badana
Study population
Autorzy
Authors
Tabela 2. Wpływ narażenia na rozpuszczalniki organiczne na narząd równowagi – przegląd badań u ludzi – cd.
Table 2. The influence of organic solvents on vestibular and balance systam – the review of human studies – cont.
Nr 1
Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
ciężkości w testach z oczami otwartymi i zamkniętymi (46). Stosunek wyników w tych dwóch próbach
(iloraz Romberga – Romberg quotient) nie wykazywał różnic między grupami. W badaniu tym wykazano
również negatywną korelację testu supresji wzrokowej
i wyniku posturografii dla próby z oczami otwartymi
(44). Badania posturografii dynamicznej wykazały gorsze wyniki jedynie w części badania dotyczącej integracji sensorycznej oraz brak różnic w testach koordynacji
ruchowej w grupie osób z CTE w stosunku do grupy
osób nienarażonych (44).
Na szersze omówienie zasługuje badanie Niklassona i wsp. (46), przeprowadzone w dość dużej grupie
(60 osób) narażonych na rozpuszczalniki organiczne.
Wszystkie osoby włączone do badania zgłaszały dolegliwości takie, jak zmęczenie, osłabienie pamięci, zmiany
osobowości, bóle głowy oraz ograniczenie aktywności
seksualnej. Na podstawie diagnostyki psychologicznej
wyodrębniono 3 grupy: CTE, prawdopodobnie CTE
oraz bez CTE. Podobnie jak w poprzednio omawianych
badaniach w całej grupie obserwowano częstsze występowanie nieprawidłowej supresji wzrokowej oczopląsu kinetycznego, a także nieprawidłowe wyniki testów
w badaniu posturografii dynamicznej z oczami otwartymi i zamkniętymi na niestabilnym podłożu. Ponadto stwierdzono częstsze występowanie nadreaktywności kalorycznej, fal kwadratowych, wydłużonej latencji
sakkad oraz nieprawidłowe testy koordynacji ruchowej
w testach psychomotorycznych. Wykazano jednak brak
korelacji między wynikami testu supresji wzrokowej
oraz koordynacji ruchowej w posturografii a wynikami
badań psychologicznych. Badaniami skorelowanymi
z diagnozą CTE były natomiast test śledzenia oraz testy
w posturografii dynamicznej na niestabilnym podłożu
z oczami otwartymi, zamkniętymi i przy ruchomym
otoczeniu (Sensory Organisation Test – SOT 4, 5, 6).
Badania u osób bez CTE
Badania posturografii
Wykazana wyżej nierównoległość rozwoju zaburzeń
psychologicznych/neurologicznych oraz zaburzeń układu równowagi spowodowała rosnące zainteresowanie
grupą pacjentów bez istotnych objawów, zdolnych do
pracy w ocenie lekarza medycyny pracy. Większość
badań prowadzonych w tych grupach osób dotyczyła
układu równowagi ocenianego na podstawie posturografii statycznej lub dynamicznej.
U pracowników narażonych na mieszaniny rozpuszczalników organicznych stwierdzono większe skumulowane wychylenia środka ciężkości z położenia równo-
97
wagi zarówno w badaniu z oczami otwartymi, jak i z zamkniętymi na stabilnej podstawie (47), a także w próbach na niestabilnym, gąbkowym podłożu (48,51).
W pojedynczych pracach wykazano, że ocena pola
powierzchni wyznaczonego przez środek ciężkości różniła się między grupami narażonymi a nienarażonymi
jedynie w testach z zamkniętymi oczami (48,49) lub
z oczami otwartymi na stabilnej podstawie (51). Iwata
i wsp. (49) obserwowali również wzrost ilorazu Romberga przy ocenie wielkości wychyleń w płaszczyźnie
strzałkowej, jednak badania te przeprowadzano w grupie narażonej nie tylko na toluen, ksylen i styren, lecz
również nan-heksan, który powoduje uszkodzenia nerwów obwodowych, a tym samym może nasilać zaburzenia równowagi.
W badaniach własnych, z wykorzystaniem posturografii statycznej, u pracowników narażonych na działanie mieszanin rozpuszczalników organicznych (52)
i styrenu (53) nieprawidłowe wyniki obserwowano jedynie w części LOS (limit of stability) obejmującej testy
psychokinetyczne. W grupach osób narażonych stwierdzono wydłużony czas reakcji oraz zaburzenia innych
parametrów aktywnego ruchu, takich jak szybkość wychyleń, kontrola kierunku oraz zdolność do utrzymania
wychylenia. W grupie osób narażonych na styren obserwowano również wzrost szybkości wychyleń środka
ciężkości w pierwszej części badań (mCTSiB – Modified
Clinical Test of Sensory interaction on Balance) – podczas próby na gąbce z zamkniętymi oczami. W próbie
tej badany nie ma informacji wzrokowych, zaburzona
jest również informacja somatosensoryczna. Dla utrzymywania równowagi konieczna jest prawidłowa czynność układu przedsionkowego.
W niektórych pracach wskazywano większą czułość posturografii dynamicznej w porównaniu z posturografią statyczną w ocenie ototoksycznego działania
rozpuszczalników organicznych. W badaniu Topilla
i wsp. (50) w części testu wykonanej na stabilnej podstawie z oczami otwartymi i zamkniętymi (SOT 1 i 2)
autorzy nie uzyskali różnic między badanymi grupami
o wzrastającym narażeniu na styren. Obserwowali je
natomiast w ostatnim teście posturografii dynamicznej
SOT 6, gdy zaburzone były informacje somatosensoryczne, koordynacja ruchowa oraz odruch VOR (zaburzone, nieprawdziwe bodźce wzrokowe).
Badania nystagmograficzne
W nielicznych badaniach nystagmograficznych wykazano nieprawidłowe wyniki w teście optokinezy u 25–58%
osób i teście śledzenia u 13–56% osób (27,31,52,53) oraz
98
E. Zamysłowska-Szmytke, M. Śliwińska-Kowalska
w badaniu sakkad u 74% osób (31). Ponadto Sułkowski
i wsp. (27) u 13% osób obserwowali asymetrię kaloryczną. Analiza wyników nystagmograficznych ENG/VNG
w badaniach własnych (52,53) wykazała osłabienie pobudliwości błędników w próbie kalorycznej, wskazywane również w badaniu Calabrese i wsp. (45). Wzrost
liczby nieprawidłowych wyników badań układu równowagi u osób narażonych na rozpuszczalniki organiczne obserwowali Antti-Poika i wsp. (43), jednak różnice
w tym badaniu nie były istotne statystycznie.
Zależność od narażenia
Wyznaczenie zależności między stwierdzonymi w układzie równowagi zaburzeniami a wielkością narażenia na
rozpuszczalniki organiczne jest trudne. Problemy związane są z możliwością występowania zaburzeń na różnych poziomach obwodowego i ośrodkowego układu
nerwowego, przy braku jednego testu dla oceny układu równowagi jako całości. Badaniami najszerszymi
w ocenie układu równowagi jest badanie posturografii.
W dotychczasowych badaniach stwierdzono:
n liniową zależność między skumulowanym stężeniem benzenu a skumulowaną długością wychyleń
w próbie z oczami zamkniętymi na piance (48),
n zależność między wielkością wychyleń w płaszczyznach poprzecznej i sagitalnej a stężeniem
toluenu (49),
n zależność między wynikami skumulowanych wychyleń środka ciężkości a wydzielaniem 2,5-heksandionu z moczem (proporcjonalną) oraz wydzielaniem kwasu metylohipurowego (odwrotnie proporcjonalną) (47),
n zależność między wydłużeniem czasu reakcji a wzrostem średniego współczynnika łącznego narażenia
na rozpuszczalniki organiczne (53,53),
n różnice w szybkości wychyleń środka ciężkości między grupami o niskim i wysokim narażeniu na styren (17±33 mg/m3 vs 116±119 mg/m3) (50).
W badaniach z zastosowaniem ENG (electronystagmography – elektronystagmografia) czy VNG (videonystagmography – wideonystagmografia) nie udało
się dotychczas potwierdzić zależności między parametrami testów a narażeniem na styren. Nieprawidłowe
wyniki poszczególnych testów obserwowano u osób
pracujących w zróżnicowanych narażeniach z zakresu
od 36,8 mg/m3 do 156 mg/m3 (14,45,52). U osób narażonych na mieszaniny rozpuszczalników stwierdzono
jedynie zależność między osłabieniem reaktywności
próby kalorycznej a skumulowanym, całożyciowym
stężeniem toluenu (52).
Nr 1
Badania lokalizacji miejsca uszkodzenia
(zaburzenia funkcji) układu równowagi
Nieliczne badania, w których próbowano zlokalizować obszary szczególnie wrażliwe na działanie rozpuszczalników organicznych w obrębie ośrodkowej
części układu równowagi, wskazują na powstawanie
zaburzeń na poziomie okołośrodkowego tworu siatkowatego mostu (paramedian pontine reticular formation – PPRF) (14,46) lub/i kompleksu jąder przedsionkowych (52,53). Wydaje się, że zaburzenia funkcji PPRF
powstają na znacznie późniejszym etapie intoksykacji
ośrodkowego układu nerwowego, podobnie jak zaburzenia funkcji śródmózgowia (bieguna rostralnego
wzgórków górnych, tzw. strefy fiksacyjnej), widoczne
w postaci nieprawidłowego testu fiksacji wzrokowej
u osób z CTE.
Wyniki 5 badań sugerują zaburzenia obwodowej
części układu przedsionkowego w postaci osłabienia
odpowiedzi przedsionkowych (45,52), asymetrii w próbach kalorycznych (27) lub nadreaktywności przedsionkowej (46). Uwzględniając budowę anatomiczną
układu przedsionkowego, należy pamiętać, że zaburzenia widoczne w badaniach czynnościowych jako obwodowe mogą dotyczyć zarówno komórek słuchowych typu I lub II, jak i włókien aferentych nerwu przedsionkowego, a nawet synaps I i II neuronu przedsionkowego (56) na poziomie pnia mózgu. Zgodnie z naszą wiedzą nie przeprowadzono dotąd badań morfologicznych
dotyczących uszkodzeń błędnika u zwierząt narażonych na rozpuszczalniki organiczne, dlatego trudno jest
wskazać pierwotną lokalizację tych zaburzeń.
PODSUMOWANIE AKTUALNEJ WIEDZY
W podsumowaniu dotychczasowych badań nad ototoksycznym działaniem rozpuszczalników organicznych
należy podkreślić dobrze udokumentowany wzrost
ryzyka uszkodzenia słuchu w przypadku izolowanego
narażenia na rozpuszczalniki i potęgowania tego efektu w przypadku łącznego narażenia na rozpuszczalniki
i hałas. Uszkodzenia słuchu dotyczą głównie wysokich
częstotliwości, choć mogą również obejmować częstotliwości mowy (0,5–4 kHz). Wielkość uszkodzenia
słuchu przypisywana narażeniom na te substancje chemiczne może wynosić kilka, kilkanaście dB HL. Przy
łącznym działaniu rozpuszczalników i hałasu dominuje
efekt hałasu.
Wykazano również wpływ rozpuszczalników organicznych na ośrodkową część układu równowagi, jednak możliwy jest również wpływ na jego część obwodo-
Nr 1
Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
wą – błędnik. Wynikiem uszkodzenia jest zmniejszenie
pobudliwości układu przedsionkowego, niewykluczona
jest również asymetria pobudliwości.
Żadne z przeprowadzonych badań nie upoważnia
do wyznaczenia zależności typu dawka–odpowiedź ani
określenia stężeń rozpuszczalników całkowicie bezpiecznych dla narządu słuchu i równowagi. Wynika to
najprawdopodobniej z trudności z retrospektywnym
określeniem indywidualnego narażenia pracowników,
zarówno na rozpuszczalniki, jak i na hałas, który często
jest współobecny. Obserwowano jednak pogorszenie
wyników badań wraz ze wzrostem narażenia – dotyczyło to audiometrii tonalnej, audiometrii wysokich częstotliwości, testu Dichotic Digit oraz wyników reaktywności błędników na bodziec kaloryczny.
OTOTOKSYCZNE DZIAŁANIE
ROZPUSZCZALNIKÓW ORGANICZNYCH
A REGULACJE PRAWNE
Stosunkowo dobrze udokumentowana wiedza dotycząca ototoksycznego działania rozpuszczalników organicznych sprawia, że wiele krajów rozważa wprowadzenie uregulowań prawnych ochrony słuchu w przypadku
występowania takich narażeń w miejscu pracy. Pierwszym europejskim aktem prawnym, w którym zwrócono uwagę na łączne działanie rozpuszczalników i hałasu
oraz hałasu i wibracji na narząd słuchu, jest Dyrektywa
Unijna 2003/10/EC z 6 lutego 2003 r. (58). W jej artykule 4. dotyczącym obowiązków pracodawcy wskazano, że przy szacowaniu ryzyka zawodowego w związku
z narażeniem na hałas powinny zostać uwzględnione
również interakcje zachodzące miedzy hałasem a innymi czynnikami ototoksycznymi, w tym zwłaszcza rozpuszczalnikami organicznymi. Uznając wagę problemu, Unia Europejska finansowała programy naukowobadawcze – program NOPHER (Noise Pollution Health
Effects Reduction) w latach 2001–2003, NoiseChem
(Interaction Effects on Hearing and Balance) w latach 1998–2003 oraz Noise-Hear w latach 2004–2008,
których rezultatem są liczne publikacje autorki niniejszego artykułu w tej dziedzinie (25,28,30,37,52,53).
Dyrektywa Unii Europejskiej stanowi jedynie podstawę dla krajów członkowskich do ustalenia własnych
uregulowań prawnych. W Polsce zalecenia unijne zostały uwzględnione w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 19 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych
z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (59).
We Francji obniżono wartości najwyższego dopuszczal-
99
nego stężenia (NSD) dla styrenu z 50 mg/m3 do 30 mg/m3
oraz wprowadzono stosowanie ochron słuchu u osób
pracujących w narażeniu na rozpuszczalniki i hałas
powyżej 80 dB(A). Również w Niemczech popierane
jest ograniczenie narażenia na rozpuszczalniki organiczne, zaleca się uwzględnianie rozpuszczalników
w historii zawodowych narażeń, edukację pracowników i pracodawców, szczególnie dla narażeń przekraczających normatywy higieniczne. Z kolei w Hiszpanii
proponowane jest włączenie badań audiometrycznych
(rekomendowana jest audiometria wysokich częstotliwości i emisje otoakustyczne) niezależnie od poziomu
hałasu, ze względu na sam fakt narażenia na rozpuszczalniki organiczne. Ototoksyczność rozpuszczalników
organicznych uwzględniono wcześniej w zaleceniach
Centrum Promocji Zdrowia i Medycyny Zapobiegawczej Armii USA (US Army Center for Health Promotion and Preventive Medicine), obejmujących monitoringiem audiometrycznym osoby narażone na wysokie
stężenia rozpuszczalników, niezależnie od poziomu hałasu (60). We wszystkich rekomendacjach i regulacjach
prawnych podkreślana jest konieczność prowadzenia
dalszych badań ukierunkowanych na wyznaczenie zależności efektów zdrowotnych od narażenia na rozpuszczalniki organiczne.
Chociaż w przypadku niektórych rozpuszczalników
organicznych działanie ototoksyczne jest uwzględniane jako efekt krytyczny, w przypadku żadnego nich nie
było ono podstawą do ustalenia wartości NDS. Należy
jednak podkreślić, że w Polsce wartości te należą do
najniższych na świecie (dla toluenu – 100 mg/m3, a dla
styrenu – 50 mg/m3) i w świetle aktualnej wiedzy nie
wymagają redukcji.
Ważnym aspektem profilaktyki są badania lekarskie
mające na celu określenie objawów i zaburzeń charakterystycznych dla danego narażenia na etapie na tyle
wczesnym, aby móc zapobiec poważnym skutkom
zdrowotnym. W Polsce aktem prawnym wskazującym
minimalny zakres diagnostyki u pracowników w ramach badań wstępnych, okresowych i końcowych jest
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania
badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych
w Kodeksie Pracy (61). Zgodnie z jego zapisami narażenie na hałas powyżej 85 dBA obliguje do oceny stanu
słuchu przez otolaryngologa oraz wykonania badania
audiometrycznego. W przypadku ksylenu i toluenu konieczne jest przeprowadzenie badania ogólnolekarskie-
100
E. Zamysłowska-Szmytke, M. Śliwińska-Kowalska
go ze zwróceniem uwagi na układ nerwowy oraz wykonie morfologii krwi z rozmazem i liczbą płytek. Dla
styrenu zalecenia obejmują ponadto monitorowanie
stanu układu oddechowego, skóry i wątroby. Nie ma natomiast ustaleń dotyczących badań ukierunkowanych
na narząd słuchu i równowagi. W świetle dotychczasowej wiedzy ww. rozporządzenie powinno uwzględniać
poniższe zalecenia.
ZALECENIA DLA CELÓW
PROFILAKTYKI MEDYCZNEJ
Ze względu na udowodniony wpływ izolowanego narażenia na rozpuszczalniki organiczne na wzrost ryzyka
uszkodzenia słuchu, a także na częstość występowania
zaburzeń równowagi wskazane jest wprowadzenie do
działań profilaktycznych konsultacji laryngologa wraz
z oceną narządu słuchu i równowagi. Podstawowym
testem w tej ocenie powinna być audiometria mowy
w szumie (HINT) oraz posturografia.
Wykazana w literaturze przedmiotu zależność ryzyka uszkodzenia słuchu od audiogramu początkowego wskazuje, że zasadne jest wprowadzenie kryterium
prawidłowego stanu słuchu do badań profilaktycznych
u osób rozpoczynających pracę w narażaniu na rozpuszczalniki organiczne, pomimo, że aktualne przepisy
nie wymagają oceny stanu słuchu w tej grupie osób.
PIŚMIENNICTWO
1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych. Dz.U. 2009 r.
nr 105, poz. 869
2. Campo P., Lataye R., Cossec B., Placidi V.: Toluene-induced hearing loss: a mid-frequency location of the cochlear lesions. Neurotoxicol. Teratol. 1997;19(2):129–140
3. Campo P., Lataye R., Loquet G., Bonnet P.: Styrene-induced hearing loss: a membrane insult. Hear.
Res. 2001;154(1–2):170–180
4. Lataye R., Campo P., Loquet G.: Toluene ototoxicity in
rats: assessment of the frequency of hearing deficit by
electrocochleography. Neurotoxicol. Teratol. 1999;21(3):
267–276
5. Lataye R., Campo P., Loquet G.: Combined effects of
noise and styrene exposure on hearing function in the rat.
Hear. Res. 2000;139(1–2):86–96
6. Johnson A.C., Morata T.C., Lindblad A.C., Nylén P.R.,
Svensson E.B., Krieg E. i wsp.: Audiological findings in
workers exposed to styrene alone or in concert with noise.
Noise Health 2006;8(30):45–57
Nr 1
7.Johnson A.C., Canlon B.: Progressive hair cell loss induced by toluene exposure. Hear. Res. 1994;75(1–2):
201–208
8.Loquet G., Campo P., Lataye R.: Comparison of tolueneinduced and styrene-induced hearing losses. Neurotoxicol. Teratol. 1999;21(6):689–697
9.Lataye R., Campo P.: Combined effects of a simultaneous exposure to noise and toluene on hearing function.
Neurotoxicol. Teratol. 1997;19(5):373–382
10.Brandt-Lassen R., Lund S.P., Jepsen G.B.: Rats exposed to Toluene and Noise may develop Loss of Auditory Sensitivity due to Synergistic Interaction. Noise
Health 2000;3(9):33–44
11.Lataye R., Maguin K., Campo P.: Increase in cochlear
microphonic potential after toluene administration.
Hear. Res. 2007;230(1–2):34–42
12.Bergström B., Nyström B.: Development of hearing
loss during long-term exposure to occupational noise.
A 20-year follow-up study. Scand. Audiol. 1986;15(4):
227–234
13.Muijser H., Hoogendijk E.M., Hooisma J.: The effects of
occupational exposure to styrenee on high-frequency
hearing thresholds. Toxicology 1988;49(2–3):331–340
14.Möller C., Odkvist L., Larsby B., Tham R., Ledin T.,
Bergholtz L.: Otoneurological findings in workers exposed
to styrene. Scand. J. Work Environ. Health 1990;16(3):
189–194
15.Morata T.C., Dunn D.E., Kretschmer L.W., Lemasters G.K., Keith R.W.: Effects of occupational exposure
to organic solvents and noise on hearing. Scand. J. Work
Environ. Health 1993;19(4):245–254
16.Jacobsen P., Hein H.O., Suadicani P., Parving A., Gyntelberg F.: Mixed solvent exposure and hearing impairment:
An epidemiological study of 3284 men. The Copenhagen
male study. Occup. Med. (Lond.) 1993;43(4):180–184
17.Abbate C., Giorgianni C., Munaò F., Brecciaroli R.:
Neurotoxicity induced by exposure to toluene. An
electrophysiologic study. Int. Arch. Occup. Environ.
Health 1993;64(6):389–392
18.Sass-Kortsak A.M., Corey P.N., Robertson J.M.: An investigation of the association between exposure to styrene
and hearing loss. Ann. Epidemiol. 1995;5(1):15–24
19.Vrca A., Karacić V., Bozicević D., Bozikov V., Malinar M.:
Brainstem auditory evoked potentials in individuals
exposed to long-term low concentrations of toluene.
Am. J. Ind. Med. 1996;30(1):62–66
20.Morata T.C., Fiorini A.C., Fischer F.M., Colacioppo S.,
Wallingford K.M., Krieg E.F. i wsp.: Toluene-induced
hearing loss among rotogravure printing workers.
Scand. J. Work Environ. Health 1997;23(4):289–298
Nr 1
Rozpuszczalniki a narząd słuchu i układ równowagi
21.Morata T.C., Engel T., Durão A., Costa T.R., Krieg E.F.,
Dunn D.E. i wsp.: Hearing loss from combined exposures among petroleum refinery workers. Scand.
Audiol. 1997;26(3):141–149
22.Niklasson M., Arlinger S., Ledin T., Möller C., Odkvist L., Flodin U. i wsp.: Audiological disturbances
caused by long-term exposure to industrial solvents. Relation to the diagnosis of toxic encephalopathy. Scand.
Audiol. 1998;27(3):131–136
23.Morioka I., Kuroda M., Miyashita K., Takeda S.: Evaluation of organic solvent ototoxicity by the upper limit of
hearing. Arch. Environ. Health 1999;54(5):341–346
24.Morioka I., Miyai N., Yamamoto H., Miyashita K.: Evaluation of combined effect of organic solvents and noise
by the upper limit of hearing. Ind. Health 2000;38(2):
252–257
25.Śliwińska-Kowalska M., Zamysłowska-Szmytke E., Szymczak W., Kotyło P., Fiszer M., Dudarewicz A. i wsp.:
Hearing loss among workers exposed to moderate
concentrations of solvents. Scand. J. Work Environ.
Health 2001;27(5):335–342
26.Morata T.C., Johnson A.C., Nylen P., Svensson E.B.,
Cheng J., Krieg E.F. i wsp.: Audiometric findings in workers exposed to low levels of styrene and noise. J. Occup.
Environ. Med. 2002;44(9):806–814
27.Sułkowski W.J., Kowalska S., Matyja W.: Effects of occupational exposure to a mixture of solvents on the
inner ear: a field study. Int. J. Occup. Med. Environ.
Health 2002;15:247–256
28.Śliwińska-Kowalska M., Zamysłowska-Szmytke E., Szymczak W., Kotyło P., Fiszer M., Wesołowski W. i wsp.:
Ototoxic effects of occupational exposure to styrene and
co-exposure to styrene and noise. J. Occup. Environ.
Med. 2003;45(1):15–24
29.Schäper M., Seeber A., van Thriel C.: The effects of toluene
plus noise on hearing thresholds: an evaluation based on
repeated measurements in the German printing industry.
Int. J. Occup. Med. Environ. Health 2008;21(3):191–200
30.Śliwińska-Kowalska M., Zamysłowska-Szmytke E., Szymczak W., Kotyło P., Fiszer M., Wesołowski W. i wsp.: Effects of coexposure to noise and mixture of organic solvents on hearing in dockyard workers. J. Occup. Environ.
Med. 2004;46(1):30–38
31.Prasher D., Al-Hajjaj H., Aylott S., Aksentijevic A.: Effect of exposure to a mixture of solvents and noise on
hearing and balance in aircraft maintenance workers.
Noise Health 2005;7(29):31–39
32.Kaufman L.R., LeMasters G.K., Olsen D.M., Succop P.:
Effects of concurrent noise and jet fuel exposure on
hearing loss. J. Occup. Environ. Med. 2005;47(3):212–218
101
33.Kim J., Park H., Ha E., Jung T., Paik N., Yang S.: Combined effects of noise and mixed solvents exposure on the
hearing function among workers in the aviation industry.
Ind. Health 2005;43(3):567–573
34.Chang S.J., Chen C.J., Lien C.H., Sung F.C.: Hearing loss
in workers exposed to toluene and noise. Environ. Health
Perspect. 2006;114(8):1283–1286
35.Hoffmann J., Ihrig A., Hoth S., Triebig G.: Field study to
explore possible effects of styrene on auditory function in
exposed workers. Ind. Health 2006;44(2):283–286
36.Rabinowitz P.M., Galusha D., Slade M.D., Dixon-Ernst C.,
O’Neill A., Fiellin M. i wsp.: Organic solvent exposure and
hearing loss in a cohort of aluminum workers. Occup.
Environ. Med. 2008;65(4):230–235
37.Zamysłowska-Szmytke E., Fuente A., Niebudek-Bogusz E., Śliwińska-Kowalska M.: Temporal processing disorder associated with styrene exposure. Audiol.
Neurootol. 2009;14(5):296–302
38.Fuente A., Slade M.D., Taylor T., Morata T.C., Keith R.W.,
Sparer J. i wsp.: Peripheral and central auditory dysfunction induced by occupational exposure to organic
solvents. J. Occup. Environ. Med. 2009;51(10):1202–1211
39.Fuente A., McPherson B., Hickson L.: Central auditory
dysfunction associated with exposure to a mixture of solvents. Int. J. Audiol. 2011;50(12):857–865
40.Mohammadi S., Labbafinejad Y., Attarchi M.: Combined
effects of ototoxic solvents and noise on hearing in
automobile plant workers in Iran. Arh Hig Rada
Toksikol. 2010 1;61(3):267–274
41.Savolainen K., Riihimäki V., Luukkonen R., Muona O.:
Changes in the sense of balance correlate with concentrations of m-xylene in venous blood. Br. J. Ind.
Med. 1985;42(11):765–769
42.Ödkvist L.M., Arlinger S.D., Edling C., Larsby B.,
Bergholtz L.M.: Audiological and vestibulo-oculomotor findings in workers exposed to solvents and jet fuel.
Scand. Audiol. 1987;16:75–81
43.Antti-Poika M., Ojala M., Matikainen E., Vaheri E., Juntunen J.: Occupational exposure to solvents and cerebellar, brainstem, and vestibular functions. Int. Arch. Occup.
Environ. Health 1989;61:397–401
44.Ledin T., Jansson E., Möller C., Odkvist L.M.: Chronic
toxic encephalopathy investigated using dynamic posturography. Am. J. Otolaryngol. 1991;12(2):96–100
45.Calabrese G.: Otoneurological study in workers exposed
to styrene in the fiberglass industry. Int. Arch. Occup. Environ. Health 1996;68(4):219–223
46.Niklasson M., Möller C., Odkvist L.M., Ekberg K.,
Flodin U., Dige N. i wsp.: Are deficits in the equilibrium system relevant to the clinical investigation of
102
E. Zamysłowska-Szmytke, M. Śliwińska-Kowalska
solvent-induced neurotoxicity? Scand. J. Work Environ.
Health 1997;23(3):206–213
47.Yokoyama K., Araki S., Murata K., Nishikitani M.,
Nakaaki K., Yokota J. i wsp.: Postural sway frequency analysis in workers exposed to n-hexane, xylene, and toluene:
assessment of subclinical cerebellar dysfunction. Environ.
Res. 1997;74(2):110–115
48.Smith L.B., Bhattacharya A., Lemasters G., Succop P., Puhala E., Medvedovic M. i wsp.: Effect of chronic low-level
exposure to jet fuel on postural balance of US Air Force
personnel. J. Occup. Environ. Med. 1997;39(7):623–632
49.Iwata T., Mori H., Dakeishi M., Murata K.: Effects of
mixed organic solvents on neuromotor functions among
workers in Buddhist altar manufacturing factories.
J. Occup. Health 2005;47:145–148
50.Toppila E., Forsman P., Pyykkö I., Starck J., Tossavainen T.: Effect of styrene on postural stability among reinforced plastic boat plant workers in Finland. J. Occup.
Environ. Med. 2006;48(2):175–180
51.Herpin G., Gargouri I., Gauchard G.C., Nisse C., Khadhraoui M.: Effect of chronic and subchronic organic
solvents exposure on vestibular and balance control
of workers in plant manufacturing adhesive materials.
Neurotox. Res. 2009;15(2):179–186
52.Zamysłowska-Szmytke E., Politański P., Śliwińska-Kowalska M.: Balance system assessment in workers exposed to organic solvent mixture. J. Occup. Environ.
Med. 2011;53(4):441–447
53.Zamysłowska-Szmytke E., Śliwińska-Kowalska M.: Otoneurological assessment in workers exposed to styrene and dichloromethane. Int. J. Audiol. 2011;50(11):
815–822. DOI: 10.3109/14992027.2011.599872
54.Tham R., Bunnfors I., Eriksson B., Larsby B., Lindgren S.,
Odkvist L.M.: Vestibulo-ocular disturbances in rats
Nr 1
exposed to organic solvents. Acta Pharmacol. Toxicol.
(Copenh.) 1984;54(1):58–63
55.Larsby B., Tham R., Eriksson B., Odkvist L.M.: The effect of toluene on the vestibulo- and opto-oculomotor
system in rats. A computerized nystagmographic study.
Acta Otolaryngol. 1986;101(5–6):422–428
56.Tham R., Larsby B., Eriksson B., Niklasson M.: The effect
of toluene on the vestibulo- and opto-oculomotor system
in rats, pretreated with GABAergic drugs. Neurotoxicol.
Teratol. 1990;12(4):307–311
57.Hogie M., Guerbet M., Reber A.: The toxic effects of
toluene on the optokinetic nystagmus in pigmented rats.
Ecotoxicol. Environ. Saf. 2009;72(3):872–878
58.Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych
wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa
dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem) (siedemnasta
dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16, ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)
59.Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy
pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania
mechaniczne. DzU z 2005 r. nr 157, poz. 1318
60.United States Army Public Health Command: Medical
Safety Federal Laws and Regulations [cytowany 1 grudnia
2012]. Adres: http://phc.amedd.army.mil/topics/workplacehealth/ms/Pages/FederalLawsandRegulations.aspx
61.Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań
lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki
zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich
wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie Pracy.
DzU z 1996 r. nr 69, poz. 332
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 3.0 Polska / This work is licensed under a Creative
Commons Attribution-NonCommercial 3.0 Poland License – http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/pl/.