1. Poglądy na istotę niedostosowania społecznego

Społeczne niedostosowanie dzieci w młodszym wieku szkolnym
1. Poglądy na istotę niedostosowania społecznego
Chcąc prowadzić rozwaŜania na temat pewnych zjawisk czy procesów,
nieodzowne jest określenie, zdefiniowanie przedmiotu tych rozwaŜań. W
naukach ścisłych jest to stosunkowo proste lecz w humanistycznych jak
psychologia, socjologia, pedagogika napotykamy na szereg trudności. W
naukach tych przedmiotem badań jest zmieniający się, nie podlegającej ścisłej
kategoryzacji człowiek, więc wszelkie dotyczące go definicje z natury rzeczy
bywają u róŜnych badaczy rozbieŜne a nawet sprzeczne, gdyŜ zawsze są
definicjami cząstkowymi ( w definione zawarte są tylko niektóre desygnaty
określonego pojęcia, którego rzeczywisty zakres jest szerszy ).
Dotyczy to takŜe definicji niedostosowania społecznego. Wydaje się, Ŝe jedyną
słuszną drogą jest poznanie wielu stanowisk co pozwoli zbliŜyć się do istoty
zagadnienia.
Termin „przystosowanie” w odniesieniu do człowieka jest ściśle związany z
rozwojem w USA koncepcji behawiorystycznych, które traktowały go jako
jednostkę reaktywną, bezwzględnie uzaleŜnioną od wpływów środowiska a jego
zachowanie jest prostą konfiguracją bodziec – reakcja.
W miarę wzrostu w literaturze psychologicznej popularności terminu
„przystosowanie”, pojawiło się określenie „złe przystosowanie”, które pod
zamiennymi nazwami ( „społeczne niedostosowanie”, „zaburzenia w
zachowaniu”, „emocjonalne zaburzenia” itp. ) było szeroko omawiane w
pracach
z zakresu psychologii, pedagogiki, psychiatrii, socjologii czy
kryminologii. Posługując się terminem „niedostosowanie społeczne”, mam na
uwadze tradycję jaką ma to pojęcie – przeszczepione przez Marię
Grzegorzewską z języka francuskiego na nasz teren – w polskim
piśmiennictwie.
Jak juŜ wspomniałem pojęcie „niedostosowanie społeczne” nie jest określane
jednoznacznie. Wydaje się jednak, Ŝe moŜna wyodrębnić dwa duŜe zespoły
definicji tego pojęcia :
I.
definicje oparte na kryterium objawowym, w których podkreśla się
przede wszystkim przejawy niewłaściwego stosunku jednostki do
siebie i otoczenia
II.
definicje zawierające oceny psychologiczne i wyjaśnienia etiologiczne.
W zespole pierwszym wyraźnie wyodrębniają się 3 podejścia :
A. podkreślające negatywne następstwa niedostosowania dla
społeczeństwa
B. podkreślające
przede
wszystkim
negatywne
następstwa
niedostosowania dla samej jednostki
C. uwzględniające oba te aspekty
W grupie A na pewno znajdzie się definicja Schneidersa przyjęta przez
Czapowa i Jedlewskiego traktująca jako społecznie niedostosowane „osoby,
które cechują mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantywne wyróŜnione nie ze
względu na jakikolwiek system społeczny ale ze względu na system ujmowany
jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujący ludzi tworzących
zbiorowość współczesnego państwa. Skrajne nasilenie tego rodzaju reakcji (...)
stanowi wyraz antagonistycznego ustosunkowania się do państwa i norm, które
określają jego funkcje ( definicję tę przytoczyłem jedynie w celach
porównawczych. Jest ona mało operatywna i odnosi się tylko do osobników
dorosłych, dlatego teŜ nie będzie dla nas przydatna ).
Inna definicja tej grupy to określenie niedostosowania Z. Ostrihanskiej
i D. Wójcika przyjęte w badaniach Zakładu Kryminologii Instytutu Państwa i
Prawa PAN. Według tych autorów jednostki niedostosowane to te, które nie
przestrzegają obowiązujących młodzieŜ zasad postępowania. Przejawia się to
m.in. w wagarowaniu, wałęsaniu się bez kontroli po ulicach, dokonywaniu
kradzieŜy, przebywaniu w zdemoralizowanym środowisku, piciu alkoholu,
ucieczkach z domu, narkotyzowaniu się, demoralizacji seksualnej, wandalizmie
i agresji, przy czym objawy te charakteryzuje względna trwałość.
Jest to definicja czysto prawnicza i ma ona zasadniczą wadę – pozostawia poza
określeniem „niedostosowanie” jednostki będące co prawda w zgodzie z
porządkiem prawnym i normami społecznymi lecz wykazujące symptomy
depresji, zahamowania czy wycofywania się.
W grupie B umieściłem określenie złego przystosowania sformułowane przez
R. Hilgarda. Autor za jednostki źle przystosowane uznaje te, które niepotrzebnie
dręczą się swoimi konfliktami, próbują je rozwiązywać na przekór
rzeczywistości, skłonni są do odsuwania się od ludzi. Tutaj teŜ znalazła się
definicja N.G. Norrisa, G. Haringa i L.E. Phillipsa, którzy twierdzą, Ŝe dziecko
niedostosowane to takie, które ma mniej lub bardziej powaŜne problemy z
innymi ludźmi, zwłaszcza mającymi nad nimi władzę ( rodzice, nauczyciele )
lub dziecko nieszczęśliwe i nie będące w stanie działać w sposób
proporcjonalny do swoich moŜliwości i zainteresowań. Generalnie mówiąc jest
to dziecko mające więcej niepowodzeń niŜ sukcesów.
Definicję podkreślającą negatywne skutki niedostosowania dla jednostki
sformułowała takŜe N. Han – Ilgiewicz traktując je jako niedostosowanie do
warunków, ludzi, do norm, obranych celów i wartości ( charakterystyczny błąd
w formułowaniu definicji, „idem per idem” ).
Ostatnią definicją jaką umieściłem w tej grupie jest definicja
M. Przetacznikowej i M. Susułowskiej. Za dzieci niedostosowane uwaŜają one
jednostki, którym zaburzenia w zachowaniu utrudniają bądź uniemoŜliwiają
normalne współŜycie z innymi ludźmi.
Do grupy C zaliczyłem określenie R.S. Cavan, która jako niedostosowane
traktuje „kaŜde dziecko, którego zachowanie nie jest zgodne z normami
społecznymi, zwyczajami, jego postępowanie jest zagroŜeniem dla niego
samego, jego przyszłych interesów lub społeczeństwa” oraz bardzo znane i
często w literaturze cytowane określenie M. Grzegorzewskiej, która tak
charakteryzuje jednostki niedostosowane : ”tendencje społeczne negatywne.
Odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyŜycia się w akcji
społecznej destrukcyjnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów.
Cynizm i brawura w tym względzie. NieŜyczliwy stosunek do człowieka, do
cudzego mienia, regulaminów, nieumiejętność zŜycia z grupą. Wyłamywanie
się, zrzucanie winy. Niechęć do pracy i nauki. Brak poczucia odpowiedzialności
za swoje czyny. śycie chwila, przygodą, awanturą. Wyobraźnia duŜa. Brak
hamulców, krytycyzmu. Sugestywność. Brak wizji Ŝycia w płaszczyźnie
etycznej – społecznie pozytywnej. Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji,
brak wiary w moŜliwość tego”.
Konkludując, moŜna stwierdzić, Ŝe wszystkie w/w definicje nie zawierają
Ŝadnych ocen psychologicznych ani wyjaśnień etiologicznych.
Zawarte są one w definicjach , które zaliczyłem do zespołu II.
H. Spionek traktuje jako niedostosowane , dziecko o zaburzonej sferze
emocjonalno – wolowej oraz zaburzonym rozwoju charakteru i osobowości.
O. Lipkowski widzi istotę niedostosowania we wzmoŜonych trudnościach w
dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i realizacji zadań
Ŝyciowych,
upatrując
przyczyn
tego
zjawiska
w
zaburzeniach
charakterologicznych spowodowanych niekorzystnymi warunkami rozwoju.
Ciekawy pogląd reprezentują Parson i Shaw rozpatrując niedostosowanie w
kategoriach postaw społecznych i szukając jego przyczyn w :
- wysokim stopniu wzmocnienia aspołecznego
- niskim stopniu pozytywnego wzmocnienia zachowań społecznie
poŜądanych
- niedostatkach w pozytywnych przebiegach interakcyjnych w rodzinie lub
zespołach rówieśniczych
Definicja przyjmowana w pedagogice francuskiej zamyka wyodrębniony przeze
mnie zespół II. Według niej, dzieci niedostosowane to „dzieci znajdujące się w
przewlekłym konflikcie z rzeczywistością lub wymaganiami społecznymi, który
to konflikt spowodowany jest bądź ich anomaliami, niedostatecznymi
zdolnościami czy brakami charakterologicznymi, bądź wychowywaniem się w
środowisku nie zaspokajającym ich potrzeb zdrowotnych, intelektualnych,
uczuciowych czy moralnych, bądź teŜ łącznym występowaniem obu tych
rodzajów przyczyn”.
Definicje niedostosowania zawarte w obu wyodrębnionych przeze mnie grupach
mają tak ujemne jak i dodatnie strony. Nierzadko są rozbieŜne a nawet
sprzeczne co wynika ze specyfiki nauk społecznych, które są przecieŜ jedynie
ciągiem kolejnych przybliŜeń.
Warto jednak podkreślić większą przydatność definicji opartych na kryterium
objawowym dla praktyków ( nauczycieli, pedagogów ). Pozwalają one na
szybkie rozpoznanie dzieci, zagroŜonych społecznym niedostosowaniem.
2.
Rodzaje niedostosowania społecznego ( wybrane typologie )
JuŜ „wiedza gorąca” pozwala nam stwierdzić, Ŝe dziecko w róŜny sposób moŜe
być niedostosowane do Ŝycia społecznego.
Jakie mogą być przejawy niedostosowania ? Które z nich moŜemy traktować
jako zespół tworzący pewną względnie jednolitą całość a więc pewien rodzaj
niedostosowania ? Ile i jakie są to rodzaje ?
Te pytania frapujące teoretyków i praktyków – tak jak i istota niedostosowania –
nie znajdują jednoznacznej i wspólnej wszystkim badaczom odpowiedzi.
Ciekawą wydaje się odpowiedź na nie K. Pospiszyla i K. śabczyńskiej.
WyróŜnili oni następujące rodzaje niedostosowania :
a) zachowania przestępcze
b) zachowania neurotyczno lękowe
c) zachowania psychopatyczne
Pierwszy rodzaj wyodrębnili przyjmując za kryterium odstępstwo od norm
prawnych. W dwóch pozostałych odstępstwo od normy psychicznej
Uzasadnienie dla takiego wyróŜnienia znaleźli autorzy w klasyfikacji
psychiatrycznej Eysencka, który posługując się systemem dymensjonalnym
wyodrębnił dwa wymiary, według których moŜna określić zachowanie się
człowieka :
a) neurotyzm
zaburzenia dystymiczne
zaburzenia histeryczno – psychopatyczne
normalność
b) ekstrawersja
introwersja
W kontinuum neurotyzm – normalność znajdują się wyodrębnione przez
Pospiszyla i śabczyńską zachowania neurotyczne i psychopatyczne.
Zachowania przestępcze umieścił Eysenck na linii ekstrawersja – introwersja,
twierdząc, Ŝe przestępcami stają się ekstrawertycy a ich cechy są ukierunkowane
na cechy psychopatyczne.
Autorzy opierając się na wynikach własnych badań polemizują z tym poglądem,
uŜywając jako argumentu istnienie tzw. przestępstw neurotycznych
wynikających z lęku Ŝywionego przez popełniające je jednostki a więc uczucia
obcego psychopatom.
Ostatecznie uznają oni zachowania przestępcze za kryterium róŜnicujące cechy
psychopatyczne i neurotyczne o charakterze lękowym.
Przyjmując dymensjonalny sposób podziału , wyróŜnione przez siebie postaci
niedostosowania przedstawiają na kontinuum :
praworządność
neurotyzm
psychopatia
przestępstwo
Podstawową cechą ( dymensją ) opisaną na kontinuum dystymia – psychopatia
jest poziom lęku a na ciągu praworządność – przestępstwo, stosunek do norm
prawnych.
Pojęcia : neurotyzm, psychopatia, wymagają kilku słów wyjaśnienia.
Określenie „psychopatia” wprowadził w 1891 roku Koch, jej istotę tak określa
K. Dąbrowski : „psychopatia jest strukturą zintegrowaną na niskim poziomie, z
inteligencją w funkcji słuŜebnej (...) przyporządkowaną popędom prymitywnym
(...). Psychiczne środowisko wewnętrzne nie istnieje lub jest niedorozwinięte.
To samo dotyczy empatii (...). Psychopata jest egocentrycznym, nie przeŜywa
konfliktów wewnętrznych (...) jest głuchy i ślepy w stosunku do innych (...).
Drugie interesujące nas pojęcie „neurotyzm” ( nerwica ), którego głównym
objawem jest lęk, przejawia się w trzech formach :
a) fobii
b) obsesji i kompulsji
c) objawów histerycznych
Przyczyny tego zjawiska róŜnie były ujmowane ; Freud podkreślał rolę
konfliktów intrapsychicznych, Adler – poczucie niŜszości, Fromm – wpływ
kultury, Maslow – potrzeby wymagające zaspokojenia.
Panuje jednak obecnie zgodność, Ŝe przyczyny nerwic są natury zewnętrznej,
środowiskowej.
Karen Horney tak tłumaczy jeden z mechanizmów jej pojawiania się u dzieci :
„dorośli bywają dominujący, przesadnie opiekuńczy (...) onieśmielający, skorzy
do gniewu i nerwowi, nadmiernie wymagający, nadmiernie pobłaŜliwi, zmienni
i niekonsekwentni (...). W wyniku tych wpływów (...) dziecko dręczy poczucie
niepewności i niejasny lęk (...). Ów lęk ciąŜy na dziecku paraliŜując
spontaniczne przejawy autentycznych uczuć wobec innych osób i zmusza je do
szczególnych sposobów kontaktowania się z nimi”.
Oryginalną koncepcję klasyfikacji jednostek niedostosowanych przedstawiła
Halina Spionek.
Wśród rodzajów niedostosowania – oprócz nerwicy, psychopatii, charakteropatii
i socjopatii – wymienia ona takŜe jednostki o zaburzonej dynamice procesów
nerwowych oraz charakterystycznych typologicznych właściwościach układu
nerwowego i temperamentu.
Przyjmując pawłowowską klasyfikację układu nerwowego1 za predestynowane
do niedostosowania uwaŜa ona jednostki z silnym niezrównowaŜonym i słabym
układzie nerwowym. Dzieci z typem silnym niezrównowaŜonym, przejawiają
wzmoŜoną pobudliwość psychoruchową.
Zachowania ich charakteryzuje :
- łatwe powstawanie silnych reakcji emocjonalnych
- agresywność
- pochopność i pobieŜność myślenia
U dzieci z typem słabym, występuje zahamowanie psychoruchowe :
- zmniejszona ekspansja ruchowa
- apatia
- rzadkie występowanie silnych emocji
Całkiem odmienną typologię przyjęli Czapów i Jedlewski, którzy wyróŜnili :
a) typ asocjalny – ignorujący wymagania społeczne ale nie działający
poprzez atak
b) typ dysocjalny – osoby włączone do grup i systemów społecznych
dysfunkcjonalnych w stosunku do społeczeństwa i równocześnie wrogich
wobec niego ( np. gangów )
c) typ antysocjalny – przeciwstawiający się wszelkiej więzi społecznej,
nawet tej, która cechuje dysfunkcjonalne ugrupowania społeczne.
Typologia Pospiszyla i śabczyńskiej, choć nie pretenduje – jak to podkreślają
sami autorzy – do miana typologii ostatecznej i wyczerpującej, wydaje się być
najciekawszą. Nie ujmuje ona niedostosowania tylko w konfiguracji człowiek –
społeczeństwo a jednostki jedynie od strony jej ról społecznych.
Przedstawione przez autorów dymensjonalne rozróŜnienie postaci
niedostosowania społecznego, odpowiada powszechnie przyjmowanemu w
literaturze poświeconej zaburzeniom w zachowaniu się dzieci, podziałowi na
zaburzenia, które sprawiają kłopoty otoczeniu, i te, które godzą w samą
jednostkę niedostosowaną.
1
I – typ silny, zrównowaŜonym ruchliwy ; II – typ silny, niezrównowaŜony, ruchliwy ; III – typ silny,
niezrównowaŜony ; IV – typ słaby. Przez siłę układu nerwowego naleŜy rozumieć zdolność komórek
nerwowych do powstawania w nich procesu pobudzania oraz hamowania. Przez równowagę, określony
stosunek między siłą tych procesów. Przez ruchliwość, zdolność układu nerwowego do przechodzenia od
stanu pobudzenia do stanu hamowania i odwrotnie
3. Środowiskowe,
genetyczne
i
konstytucjonalne
determinanty niedostosowania społecznego
Podstawą wszelkich prawidłowych i rokujących sukces działań
profilaktycznych i reedukacyjnych jest znajomość przyczyn zwalczanego
zjawiska. Dotyczy to takŜe niedostosowania społecznego.
Wielu badaczy, przyczyn niedostosowania poszukuje w czynnikach :
A. środowiskowych ( społecznych )
B. genetycznych
C. konstytucjonalnych
A. Czynniki środowiskowe
Traktując, za R. Wroczyńskim, środowisko jako „zespół składników struktury
otaczającej osobnika, które działają w postaci bodźców i wywołują określone
reakcje psychiczne”, bodźce płynące ze środowiska rodzinnego, szkolnego i
rówieśniczego naleŜy uznać za wywierające największy wpływ na proces
przystosowawczy dziecka.
Środowisko rodzinne
Powstanie u dzieci róŜnego typu zaburzeń w zachowaniu prowadzących do
niedostosowania społecznego a związanych ze środowiskiem rodzinnym,
świadczy o dysfunkcjonalności rodziny w zakresie funkcji socjalizującej.
Dysfunkcjonalność ta moŜe przejawiać się w szeregu zjawisk, wśród których
naistotniejsze to :
- rozbicie rodziny przez śmierć, rozwód czy separację rodziców
- atmosfera napięcia i dysharmonii : osłabienie więzi uczuciowej między
rodzicami, brak poczucia wspólnoty rodzinnej
- patologia rodziny : alkoholizm, prostytucja, zachowania przestępcze
- brak miłości i akceptacji w stosunku do dzieci
- postawy : odtrącania, unikania, nadmiernego ochraniania, nadmiernych
wymagań
- błędy wychowawcze rodziców : zbytnia uległość, nadmierna surowość,
niekonsekwencja.
Wymienione zjawiska są przyczyną niezaspokojenia podstawowych potrzeb
dziecka :
- pewności i poczucia bezpieczeństwa
- solidarności i łączności z bliskimi osobami
- miłości
- uznania.
Prowadzi to do szeregu zaburzeń jak : infantylizm psychiczny, niedojrzałość
emocjonalna, nadpobudliwość, nerwicowość, aŜ do zachowań antysocjalnych
włącznie.
Środowisko szkolne
Szkoła, mimo Ŝe jest świadomie przez fachowców organizowanym
środowiskiem wychowawczym, moŜe stać się – na skutek występujących w niej
negatywnych zjawisk – wzmocnieniem lub nawet pierwotną przyczyną
niedostosowania społecznego dziecka.
Do traumatyzujących zjawisk związanych ze środowiskiem szkolnym zalicza
się :
- przeładowanie programów, schematyzm w ich realizacji
- brak indywidualizacji w nauczaniu i wychowaniu
- stosowanie nieracjonalnych wymagań
- metody represji i przymusu.
Są to wszystko przyczyny niepowodzeń szkolnych. PrzeŜyte poraŜki wpływają
na obniŜenie samooceny dziecka, brak wiary we włsne siły i motywacji do
dalszej nauki.
Niechęć do szkoły powoduje nawiązywanie niewłaściwych kontaktów
pozaszkolnych, wagary, co jest jednym z pierwszych symptomów wykolejania
się dziecka, procesu prowadzącego do niedostosowania.
Środowisko rówieśnicze
Grupy rówieśnicze tworzące się w spontanicznej aktywności zabawowej,
stanowią naturalną drogę procesu uspołeczniania.
Obroną przed negatywnymi wpływami grupy powinno być poczucie łączności
dziecka z własną rodziną, które przejawi się w trwałości zinternalizowanych w
niej zasad i wartości, nawet pod naciskiem konkurencyjnych wartości
grupowych.
Brak takiej łączności moŜe stać się przyczyną bezkrytycznego przejęcia postaw i
zachowań grupowych, nawet jeŜeli są one skrajnym przejawem niedostosowania
– przestępczością.
B. Czynniki genetyczne
Z procesem dziedziczenia wiązane jest pojawianie się u jednostek zachowań
psychopatycznych, wyróŜnianych często jako jedna z form niedostosowania
społecznego.
Nie jest to jednak pogląd powszechny. Liczni badacze, przyczyn psychopatii
upatrują w czynnikach środowiskowych i podkreślają to rezygnacją z terminu
„psychopatia” na rzecz pojęcia „socjopatia”.
Wydaje się, Ŝe stanowiska te nie są sprzeczne lecz uzupełniają się, gdyŜ jak
stwierdził jeden z najwybitniejszych genetyków XX wieku Theodosius
Dobzhansky „dziedziczność nie jest stanem lecz procesem. Cechy genetyczne w
swej ostatecznej formie nie są zmagazynowane w komórkach płciowych lecz
powstają w trakcie rozwoju, gdy moŜliwości zdeterminowane przez geny
rodzicielskie urzeczywistniają się w procesie rozwoju w określonych warunkach
środowiska. Podobne geny w niepodobnych do siebie warunkach otoczenia dają
róŜne efekty, to samo dotyczy niepodobnych do siebie genów w podobnych
warunkach”.
C. Czynniki konstytucjonalne
Liczne badania wykazują związek między trudnościami przystosowawczymi
dzieci a istniejącymi u nich uszkodzeniami i mikrouszkodzeniami układu
nerwowego, powstałymi w czasie Ŝycia płodowego lub na skutek przebytych
chorób.
Podkreśla się zwłaszcza obniŜoną zdolność organików radzenia sobie w
prostych codziennych sytuacjach, co obniŜa samodzielność i utrudniając
przyswojenie norm współŜycia, prowadzi do nadmiernej agresywności w
sytuacjach trudnych. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe uszkodzenia te, tylko przy
dodatkowym występowaniu niekorzystnych warunków środowiskowych mogą
być przyczyną trudności socjalizacyjnych. Biologiczne i społeczne przyczyny
niedostosowania warunkują się i przenikają wzajemnie a powiązania między
nimi modyfikują obraz niedostosowania.
Kończąc to krótkie wprowadzenie do problematyki społecznego
niedostosowania dzieci chciałby podkreślić, Ŝe niezaleŜnie od tego jakie są
przyczyny niedostosowania i kiedy się ono pojawiło, zawsze warto jest
przyjrzeć się bliŜej i dokładniej aktualnej sytuacji oraz warunkom
środowiskowym dziecka. Realne zaś zadanie nauczyciela to nie drobiazgowe
definiowanie zaburzeń, lecz przede wszystkim opracowanie takich metod
pedagogicznych, które rokowałyby nadzieje na ich eliminowanie bądź
łagodzenie.
Literatura ( wybrane pozycje )
Czapów C., Jedlewski S. Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa PWN 1971
Dąbrowski K. Dezintegracja pozytywna, Warszawa PIW 1979
Dobzhansky T. RóŜnorodność i równość, Warszawa PIW 1979
Gibbons D.C. Deliquent behavior, New Jersey Prentice – Hall 1980
Horney K. Nerwica a rozwój człowieka, Warszawa PIW 1980
Konopnicki J. Niedostosowanie społeczne, Warszawa PWN 1971
Konopnicki J. Badania nad niedostosowaniem społecznym i ich dotychczasowe
efekty, Zielona Góra IKN 1979
Lewicki A. ( red. ) Psychologia kliniczna, Warszawa PWN 1974
Lipkowski O. Pedagogika specjalna, Warszawa PIW 1979
Massen H., Conger J.J. Child development and personality, New York Harper
International Edition 1974
Pospiszyl K., śabczyńska E. Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie,
Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa
PWN 1981
Urban B. Niedostosowanie społeczne w domach dziecka, Kraków
Wydawnictwo UJ 1982
Urban B. Zachowania dewiacyjne młodzieŜy, Kraków Wydawnictwo UJ 1998
Warszawa PWN 1980
Ziemska M. Rodzina a osobowość, Warszawa Wiedza Powszechna 1979