docH. Karp, Terroryzm
download 
Reklamacja Transkrypt
H. Karp, Terroryzm
HANNA KARP Wy¿sza Szko³a Kultury Spo³ecznej i Medialnej, Toruñ Terroryzm medialny Terroryzm to zjawisko zøozÇone, w sposoÂb znaczny juzÇ rozpoznane, opisane i skategoryzowane. Badacze podkresÂlajaÎ, izÇ terroryzm jako pojeÎcie relatywne1, niejednoznaczne, nieustannie ewoluujaÎce i nabierajaÎce nowych znaczen zalezÇnie od kontekstu historycznego, doczekaø sieÎ bardzo wielu definicji ± wspoÂøczesÂnie funkcjonuje ich ok. 2002. Tematem naszych rozwazÇan jest zjawisko terroryzmu medialnego, a wieÎc szczegoÂlnej jego odmiany, ktoÂra wciaÎzÇ nie zostaøa dostatecznie scharakteryzowana. Zanim jednak przejdziemy do tego problemu, przyjrzyjmy sieÎ zjawisku terroryzmu w ogoÂlnosÂci. 1. Zagadnienia terminologiczne Badacze terroryzmu stwierdzajaÎ, zÇe jego najwazÇniejszaÎ cechaÎ jest to, izÇ objawia sieÎ on w celu zdobycia wøadzy, wywoøania atmosfery strachu i zameÎtu. Bruce Hoffman podkresÂla, zÇe terroryzm ma na celu ¹sÂwiadome budzenie i wykorzystanie strachu w wyniku przemocy lub grozÂby przemocy w daÎzÇeniu do zmian politycznych3. AmerykanÂski analityk terroryzmu Ralph Cooper powiada, zÇe ¹terroryzm to taktyka lub technika, przy pomocy ktoÂrej akt przemocy lub grozÂba jej dokonania søuzÇyc ma wytworzeniu poczucia strachu dla wymuszenia 1 2 3 K. Maniszewska, (2006), Terroryzm a media, Wrocøaw, s. 27. TamzÇe, s. 24. Zob. B. Hoffman, (1999), Oblicza terroryzmu, Warszawa, s. 13-20. 274 Hanna Karp okresÂlonego celuº4. Z kolei polski badacz Tomasz PszczoÂøkowski, zajmujaÎcy sieÎ zjawiskiem wspoÂøczesnego terroryzmu na terenie RFN, charakteryzuje terroryzm jako ¹stosowanie siøy i przemocy w zamiarze szerzenia strachu i przerazÇenia dla urzeczywistnienia celoÂw politycznychº5. Wedøug irlandzkiego badacza Johna Horgana, koncentrujaÎcego sieÎ na spoøeczno-politycznych i psychologicznych aspektach terroryzmu, terroryzm to ¹metoda wywoøywania strachu z pomocaÎ powtarzanych dziaøan cechujaÎcych sieÎ przemocaÎ, stosowanych przez (poÂø)podziemne jednostki, grupy lub panÂstwa z powodoÂw indywidualnych, przesteÎpczych lub politycznychº6. Krzysztof Liedel, prawnik specjalista w zakresie terroryzmu mieÎdzynarodowego i jego zwalczania, okresÂla strach jako podstawowe narzeÎdzie terroryzmu. PodkresÂla, izÇ ¹terroryzm posøuguje sieÎ strachem, aby realizowac swoje cele, ale jego celem jest takzÇe wywoøywanie strachuº7. Jest to wieÎc zjawisko, ktoÂre ¹samo sobaÎ sieÎ karmi, a realizuje postawione przed sobaÎ zadania, za pomocaÎ nakreÎcajaÎcej sieÎ spirali strachu, ktoÂry w rezultacie zaczyna generowac nowaÎ jakosÂc w wymiarze nie tylko politycznym, ale takzÇe spoøecznymº8. Tomasz Biaøek, przygotowany do profesjonalnego zwalczania terroryzmu, zauwazÇa, izÇ terror a w konsekwencji i terroryzm, oparte saÎ na kilku skøadowych: ¹sugestii, podsteÎpie, przymusie i przemocyº9. Zaznacza jednoczesÂnie, zÇe cechy te nie stanowiaÎ domeny wyøaÎcznie terroryzmu, ¹ale saÎ cechami funkcjonowania organizmu panÂstwowegoº, jednak jak podkresÂla ¹roÂzÇnice zasadnicze pomieÎdzy dziaøaniami terrorystycznymi a dziaøaniami panÂstwowymi lezÇaÎ w stosowanych metodach, a takzÇe w ich legitymizacji baÎdz jej brakuº10. 4 K. Maniszewska, (2006), s. 23. T. PszczoÂøkowski, (1983), ZÂroÂdøa i ideologia terroryzmu w RFN, w: ¹Studia Niemcoznawcze-Studien zur Deutschkundeº, t. II/III, Warszawa, s. 237, cyt. za: K. Maniszewska, (2006), s. 24. 6 J. Horgan, (2008), Psychologia terroryzmu, Warszawa, s. 41. 7 K. Liedel, (2005), Terroryzm znak naszych czasoÂw, Warszawa, s. 37. 8 TamzÇe. 9 T. Biaøek, (2005), Terroryzm manipulacja strachem, Warszawa, s. 21. 10 TamzÇe. 5 Terroryzm medialny Conor Gearty, opisujaÎc terroryzm w podstawowym znaczeniu tego søowa powiada, izÇ chodzi o terroryzowanie niewinnych ludzi celem zakomunikowania przesøania politycznegoº11. Przypomina jednoczesÂnie, zÇe termin ten obecnie utraciø precyzyjne znaczenie jeÎzykowe, co powoduje, zÇe czeÎsto wykorzystuje sieÎ go jako søowo-wytrych, pojawiajaÎce sieÎ przy opisywaniu kazÇdego aktu przemocy o charakterze politycznym. Gearty ostrzega, by przedostanie sieÎ tak rozumianego pojeÎcia terroryzmu do jeÎzyka potocznego, nie byøo wykorzystywane do opisywania aktoÂw wolnych od przemocy. Jako przykøady tego zjawiska podaje funkcjonujaÎce pojeÎcia ¹ekoterroryzmuº i ¹narkoterroryzmuº a nawet ¹terroryzmu konsumenckiegoº12. Conor Gearty stawia tezeÎ, izÇ w czasach wspoÂøczesnych ¹nie istnieje zÇaden wysteÎpek, ktoÂrego nie mozÇna by okresÂlic mianem jakiegos terroryzmuº13. Zas zaistniaøe zjawisko nazywa ¹semantycznaÎ anarchiaκ14. Pewnym potwierdzeniem obaw Gearty'ego mozÇe byc praca Bartosza Bolechowa Terroryzm w sÂwiecie dwubiegunowym, i jej rozdziaø, gdzie samym waÎtpliwosÂciom terminologicznym autor posÂwieÎca 46 stron, analizujaÎc m.in. takie pojeÎcia jak ¹terroryzm egzogemicznyº i ¹endogemicznyº, ¹terroryzm subrewolucyjnyº, ¹terroryzm parapolitycznyº, czy ¹terroryzm antyaborcyjnyº15. 2. Czym jest terroryzm medialny? Dochodzimy do pytania o terroryzm medialny: czy pojeÎcie to nie jest takzÇe efektem ¹semantycznej anarchiiº? W naszych z koniecznosÂci ograniczonych rozwazÇaniach proponujeÎ skupic sieÎ gøoÂwnie na jednej z zasadniczych funkcji terroryzmu, a mianowicie na rozpow11 12 13 14 15 s. 166. C. Gearty, (1998), Terroryzm, Warszawa, s. 31. TamzÇe, s. 41-42. C. Gearty, (1998), s. 42. TamzÇe. W. GieøzÇynÂski, (2006), Inne sÂwiaty, inne drogi, Bydgoszcz-Warszawa, 275 276 Hanna Karp szechnianiu strachu, przemocy o charakterze psychicznym i manipulacji strachem. Jak zauwazÇa Wojciech GieøzÇynÂski, badacze terroryzmu skrupulatnie analizujaÎ wszystkie jego przypadki, ich tøo spoøeczne i polityczne, ich technologie oraz ¹skutecznosÂc ± gøoÂwnie w postaci postrachu, jaki rzucajaÎ na ludzi, na caøe miasta i narodyº16. Zapytajmy wieÎc, czy media stanowiaÎ jedynie pas transmisyjny w nagøasÂnianiu dziaøan terrorystoÂw, zÇyjaÎc z nimi w stanie przerazÇajaÎcej symbiozy? Czy cienka granica mieÎdzy propagowaniem idei terroryzmu a informowaniem o terroryzmie nie przeksztaøca sieÎ w rodzaj terroryzmu medialnego? A mozÇe media dysponujaÎ wøasnymi narzeÎdziami, wywoøujaÎcymi w odbiorcy strach i produkujaÎ go na skaleÎ znacznie wieÎkszaÎ nizÇ terrorysÂci? ProÂbeÎ odpowiedzi na te pytania podejmeÎ w kolejnych podrozdziaøach. 2.1. Egzemplifikacja przejawów terroru medialnego Obecnie caøe narody i spoøeczenÂstwa tworzaÎ siec poøaÎczenÂ, w ktoÂrych komunikacja medialna, czyli przekazywanie znaczen realizowane poprzez technicznaÎ komunikacjeÎ, rozwija sieÎ w postaci wszechobecnej i nieustajaÎcej siøy. Medioznawca Denis McQuail zauwazÇa, zÇe wøadza komunikacyjna, czyli symboliczna roÂzÇniaÎca sieÎ z zasady od innych rodzajoÂw wøadzy, bo polegajaÎca na ¹wykorzystaniu czynnikoÂw niematerialnych (zaufania, racjonalnosÂci, szacunku, emocji)º17, mozÇe byc uzÇyta na wiele roÂzÇnych sposoboÂw. NajwazÇniejsze z nich to: informowanie, zacheÎcanie do dziaøania, selektywne ukierunkowywanie uwagi, perswazja oraz definiowanie sytuacji i nadawanie ram rzeczywistosÂci18. JesÂli media majaÎ moc, wedøug terminologii Josepha Klappera19, wpøywac na zmianeÎ opinii lub poglaÎdoÂw (konwersja) zgodnie z inten16 17 s. 455. 18 19 W. GieøzÇynÂski, (2006). D. McQuail, (2007), Teoria komunikowania masowego, Warszawa, TamzÇe. TamzÇe, s. 456. Terroryzm medialny cjaÎ nadawcy komunikatu, nasteÎpnie zmianeÎ formy lub skali wiedzy (drobna zmiana) oraz zachowanie i utwierdzenie odbiorcy w jego opinii lub wzorze zachowan (wzmocnienie), to moc sÂrodkoÂw masowej komunikacji ma siøeÎ magicznego pocisku, ktoÂry razic mozÇe dowolny obiekt, w dowolnym punkcie, czasie, przestrzeni i z matematycznie wyliczalnaÎ skutecznosÂciaÎ. Dlatego tak bardzo niepokojaÎce saÎ wszelkie przekazy komunikacyjne, ktoÂrych tresÂc przechodzi w teksty (a wieÎc przekazy odebrane i zinterpretowane przez odbiorceÎ)20 o charakterze budzaÎcym leÎk, postrach, panikeÎ, poczucie zagrozÇenia czy narastajaÎcaÎ grozeÎ. Postawy takie sprzyjajaÎ procesom anomii, atomizacji i indyferentyzmu moralnego caøych spoøeczenÂstw, podobnie jak akcje terroru zorganizowanego. JesÂli zgodzimy sieÎ co do tego, co potwierdzajaÎ analitycy terroryzmu, izÇ gøoÂwnym i zasadniczym celem terroryzmu jest kreowanie wielopieÎtrowych poziomoÂw spoøecznego strachu i manipulacja nim, to wszelkie przekazy masowych medioÂw jako utrwalajaÎce i transmitujaÎce znaczenia oraz multiplikujaÎce roÂzÇne rodzaje strachu i psychicznej przemocy, wytwarzac mogaÎ kategorie przekazoÂw stanowiaÎce fenomeny terroryzmu medialnego. PonizÇej przedstawiam egzemplifikacjeÎ zasadniczych fenomenoÂw terroryzmu tworzonego przez media i objawiajaÎcego sieÎ poprzez nie. 2.1.1. Kreowanie irracjonalnych zagro¿eñ Jednym z pierwszych, a jednoczesÂnie bardzo spektakularnych przykøadoÂw kroÂtkotrwaøego bezposÂredniego oddziaøywania medioÂw na odbiorcoÂw i sterroryzowanie ich strachem byøa adaptacja powiesÂci H.G. Wellsa Wojna sÂwiatoÂw, dokonana przez rezÇysera Orsona Wellesa w1938 r. Wtedy to audycja radiowa o apokaliptycznej inwazji Marsjan na ZiemieÎ doprowadziøa do zbiorowej paniki wielu AmerykanoÂw. Przekaz miaø tak wielkaÎ siøeÎ oddziaøywania, izÇ niektoÂrzy søuchacze uciekali z domoÂw, a inni, w przypøywie panicznego strachu, odbierali sobie zÇycie. MozÇna powiedziecÂ, zÇe gdyby dzis terrorysÂci 20 s. 189. T. Goban-Klas, (2004), Media i komunikowanie masowe, Warszawa, 277 278 Hanna Karp potrafili wytworzyc przekazy o tak wielkiej sile perswazji, byc mozÇe nie korzystaliby ze sÂrodkoÂw zabijania i bezposÂredniej przemocy fizycznej. Søuchowisko ¹Wojna sÂwiatoÂwº unaoczniøo po raz pierwszy w historii, jak bardzo irracjonalne leÎki i kreowanie sztucznych zagrozÇen mozÇe wpøywac na procesy bezposÂredniego sterowania caøymi spoøecznosÂciami. 2.1.2. Medialny prêgierz Ze szczegoÂlnym rodzajem przemocy medialnej mamy do czynienia, gdy sÂrodki masowego przekazu jawiaÎ sieÎ jako rodzaj preÎgierza. Poddane mu jednostki czy okresÂlone zbiorowosÂci negatywnie przedstawiane w mediach zostajaÎ wydane na pastweÎ niezliczonej, anonimowej, wielomilionowej publicznosÂci. Nie mogaÎ sieÎ bronic i odpierac zarzutoÂw, zas mozÇliwosÂci repliki przy swojej søabosÂci przeksztaøcajaÎ sieÎ w groteskeÎ. ¹KtosÂ, kto godzi sieÎ na wywiad w telewizji, nie nalezÇaÎc do wewneÎtrznego kreÎgu dziennikarskich strazÇnikoÂw, wkøada gøoweÎ w paszczeÎ lwaº ± pisze wybitna specjalistka badan masowej komunikacji i opinii publicznej Elizabeth Noelle-Neumann21. Stawianie pod medialnym preÎgierzem øaÎczy sieÎ takzÇe z prowokowaniem przemocy przeciw okresÂlonym grupom, organizacjom lub jednostkom, beÎdaÎcym przedmiotem niecheÎci spoøecznej lub wrogosÂci koncernoÂw medialnych. I choc prawo zabrania mediom otwarcie zacheÎcac do przemocy czy nienawisÂci, to mogaÎ one sÂwiadomie demonizowac okresÂlone grupy czy podmioty w taki sposoÂb, zÇe zostajaÎ one narazÇone na realne ryzyko przemocy ze strony pojedynczych osoÂb lub caøych spoøecznosÂci22. Skutkiem takich przekazoÂw medialnych mozÇe byc takzÇe efekt wykluczenia ze wspoÂlnoty, ostracyzm, etykietowanie, stygmatyzacja, marginalizacja, zastraszenie, osÂmieszenie, zadanie sÂmierci cywilnej23. 21 TamzÇe. 22D. McQuail, (2007), s. 475. 23 Por. S. Cenckiewicz, (2009), Kiedy manipulacja jest przemocaÎ, ¹Gazeta Polskaº nr 8, s.11; M. KuzÂminÂski-M. Mueller, (2007), NaboÂr do twierdzy, ¹Tygodnik Powszechnyº, nr 29, s. 6. Terroryzm medialny PreÎgierz, ktoÂry w efekcie niszczy czy zadaje sÂmierc cywilnaÎ, zadaje razy bardziej bolesne nizÇ sÂmierc fizyczna, dlatego, zÇe zÇonglujaÎc odpowiednio prawdaÎ i køamstwem, søuzÇy wyøaÎcznie køamstwu, stajaÎc sieÎ zaprzeczeniem swojej istoty i swego znaczenia. Do preÎgierza wiaÎzano oszustoÂw dla pokazania ludowi i winowajcoÂw skazanych na hanÂbeÎ publicznaÎ, chøosteÎ lub wygnanie z miasta. Przy preÎgierzu ogøaszano wyroki saÎdowe. Gdy za tak bolesnaÎ karaÎ staje faøszywe oskarzÇenie, mamy do czynienia z dziaøaniem ukrytym, przybierajaÎcym roÂzÇne postaci, z zastawianiem puøapek i zasadzek wøaÎcznie, charakteryzujaÎcym metodeÎ køamcy. MozÇna rzec, izÇ mamy do czynienia z dziaøaniem diabolicznym. Jak zauwazÇa autor znakomitej ksiaÎzÇki Filozofia køamstwa, ¹diabeø stanowi personifikacjeÎ køamstwa, jest køamcaÎ, ktoÂry kryje sieÎ za nicosÂciaÎ, za Nieuchwytnym, jedynie podejrzewanym, wyczuwanym i rodzaÎcym zwaÎtpienieº24. JednoczesÂnie za owaÎ dwuznacznosÂciaÎ, zwaÎtpieniem i podejrzliwosÂciaÎ jawiaÎ sieÎ bezkrytyczna pewnosÂcÂ, dogmatyzm i zasÂlepienie. WøasÂnie z takim rodzajem diabolicznej pewnosÂci uderza medialny preÎgierz25. 2.1.3. Ra¿enie scenami zabójstw i przemocy Badacze coraz czeÎsÂciej skøaniajaÎ sieÎ ku hipotezom øaÎczaÎcym narastanie w spoøeczenÂstwie przemocy fizycznej i psychicznej wraz ze wzrostem czeÎstotliwosÂci pojawiania sieÎ krwawych scen w przekazach medialnych. Lata badan zachowan agresywnych wykazaøy, izÇ odbiorcy medioÂw uczaÎ sieÎ agresji, przejmujaÎc jaÎ jako wzory zachowan z obserwacji innych. Podobnie jak inne nawyki spoøeczne, agresywny styl zachowania jest przyswajany w wyniku obserwacji dziaøan otoczenia. Obserwacja taka pøynie takzÇe z medioÂw. W ankiecie przeprowadzonej wsÂroÂd skazanych w wieÎzieniach USA dziewieÎciu na dziesieÎciu uwazÇaøo za mozÇliwe, zÇe programy telewizyjne o przesteÎpczosÂci mogaÎ nauczyc kryminalisteÎ nowych chwytoÂw, a 40 proc. przyznaøo sieÎ, zÇe 24 W. Chudy, (2003), Filozofia køamstwa, Warszawa, s. 366. Zob. J. ZÇakowski, (2007), Dzis to Rydzyk rozdaje w Polsce karty, ¹Dziennikº 20 lipca. 25 279 280 Hanna Karp proÂbowaøo popeønic przesteÎpstwa, ktoÂre widzieli kiedys na ekranie telewizora. AmerykanÂscy badacze dowodzaÎ, izÇ statystyczny amerykanÂski dziesieÎciolatek speÎdza przed telewizorem wieÎcej czasu nizÇ w szkole i ta sytuacja nie zmienia sieÎ juzÇ od ponad 20 lat. Sprawozdanie Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego w USA, przeprowadzone jeszcze w latach 80. informuje, izÇ przecieÎtny szesnastolatek obejrzaø okoøo 13 tysieÎcy morderstw i szereg innych aktoÂw przemocy. Zgodnie z danymi psychologa amerykanÂskiego Georga Gerbnera, ktoÂry od roku 1967 oceniaø programy dla dzieci, te, ktoÂre byøy pokazywane w najdogodniejszym czasie ekranowym, przecieÎtnie przedstawiaøy pieÎc aktoÂw przemocy na godzineÎ, a w programach dla dzieci w soboteÎ rano ± aktoÂw tych byøo okoøo dwudziestu. W tej sytuacji oglaÎdanie przemocy w telewizji przynajmniej posÂrednio sprzyja agresji, a bezposÂrednio zaburza relacje mieÎdzyludzkie26. George Gerbner, ktoÂry zbadaø ramoÂwkeÎ telewizji USA, wykazaø, zÇe dwie trzecie programoÂw zawieraøy sceny przemocy (¹czynnosÂci przymusu fizycznego przy istniejaÎcym zagrozÇeniu pobiciem lub zaboÂjstwem albo pobicie i zaboÂjstwoº). W efekcie do chwili ukonÂczenia szkoøy sÂredniej dziecko widziaøo w telewizji okoøo 8 tysieÎcy scen zaboÂjstw i 100 tysieÎcy innych scen z uzÇyciem przemocy. W Niemczech obliczono, zÇe w czasie 10 lat szkoøy dzieci speÎdziøy przed telewizorem ok. 18 tys. godzin, w szkole zas tylko 15 tys. godzin. 88 proc. dzieci na caøym sÂwiecie w wieku 10-16 lat, jak wykazujaÎ badania prowadzone przez UNESCO, zna Terminatora, postac granaÎ przez Arnolda Schwarzenegera. MozÇna wieÎc moÂwic o globalnej infrastrukturze przemocy w mediach elektronicznych27. 2.1.4. Wywo³ywanie efektu obojêtnoci i niewra¿liwoci na przemoc Badania statystyczne i eksperymentalne dowodzaÎ, izÇ recepcja przemocy obnizÇa wrazÇliwosÂc widzoÂw na agresjeÎ, osøabia powstrzymu26 O. Starowa, (2001), Media jako zÂroÂdøo agresji, ¹Forum Psychologiczneº nr 2, s. 44-45. 27 BoÂg w globalnej wiosce, (2002), abp J. P. Foley w rozmowie z U. Bobingerem, KrakoÂw, s. 58-59. Terroryzm medialny jaÎce przed niaÎ siøy wewneÎtrzne, zmienia lub znieksztaøca odbioÂr rzeczywistosÂci. Na przykøad sprawy zwiaÎzane ze sÂmierciaÎ i umieraniem pojawiajaÎ sieÎ w mediach najczeÎsÂciej w konteksÂcie zaboÂjstw i katastrof. 40 % szwedzkich dzieci w wieku od 6 do 10 lat ± analogicznie jest w innych krajach Europy ± mysÂli, zÇe typowa sÂmierc polega na tym, izÇ zostaje sieÎ zamordowanym. Niemal poøowa populacji maøych SzwedoÂw nic nie wie o chorobach, saÎdzaÎc, zÇe ludzie umierajaÎ tylko z raÎk zaboÂjcy. Badania laboratoryjne przedsieÎwzieÎte w latach 60. przez A. BandureÎ wskazaøy na znacznaÎ ilosÂc danych o wpøywie przemocy telewizyjnej na zachowania spoøeczne. Wynika z nich, zÇe døugotrwaøe eksponowanie przemocy w telewizji mozÇe wzmacniac agresywne zachowania widzoÂw, osøabiac czynniki powstrzymujaÎce agresjeÎ, steÎpiac wrazÇliwosÂc na agresjeÎ, ksztaøtowac u widzoÂw obraz rzeczywistosÂci spoøecznej niezupeønie adekwatny do stanu faktycznego. KazÇdego tygodnia w telewizji niemieckiej telewizji emituje sieÎ obrazy z czterema tysiaÎcami zaboÂjstw. Jak wyliczono, oznacza to zaboÂjstwo co dwie i poÂø minuty czasu antenowego. Analogiczna sytuacja panuje w caøej Europie. Widzowie takich scen stajaÎ sieÎ niewrazÇliwi na rzeczywiste skutki przemocy. Nie zdajaÎ sobie sprawy z jej konsekwencji. Dlatego bawiaÎ sieÎ niaÎ ± czy to jako dzieci na placu zabaw, czy jako uczniowie w szkole, gdy imitujaÎ zbrodnicze zachowania terrorystoÂw czy agresjeÎ chorych psychicznie. MajaÎc dosteÎp do narzeÎdzi przemocy, atakujaÎ nimi kolegoÂw lub nauczycieli28. 2.1.5. Budzenie lêku i przera¿enia Rozmaite leÎki, niepokoje, irracjonalny strach, a nawet fobie budzi takzÇe obserwacja brutalnych scen i drastycznych horroroÂw. LeÎki te, zapisujaÎc sieÎ w podsÂwiadomosÂci, mogaÎ miec charakter intensywny i døugotrwaøy. Nie zawsze mozÇna przewidziecÂ, jakie tresÂci i na jakaÎ sfereÎ psychiki odbiorcy oddziaøajaÎ najbardziej negatywnie. Psychologowie podkresÂlajaÎ, izÇ chcaÎc oszacowac potencjalnaÎ szkodliwosÂc przerazÇajaÎcych przekazoÂw, nalezÇy dokonac ich typologii (np. zagro28 TamzÇe, s. 58. 281 282 Hanna Karp zÇenia fizyczne i psychologiczne), ocenic stopien realizmu oraz uwzgleÎdnic roÂzÇne zmienne, np. dojrzaøosÂc i stabilnosÂc emocjonalnaÎ odbiorcy. WazÇny jest tezÇ kontekst odbioru. Denis McQuail informuje, powoøujaÎc sieÎ na badania holenderskich badaczy z 2000 roku, izÇ 31 proc. przebadanych holenderskich dzieci przyznaøo, zÇe baøo sieÎ po obejrzeniu telewizji, zwykle z powodu filmoÂw i seriali dla dorosøych29. Obserwacja nastolatkoÂw i dorosøych wykazaøa, zÇe osoby oglaÎdajaÎce telewizjeÎ co najmniej przez cztery godziny dziennie bardziej odczuwajaÎ agresjeÎ w stosunku do siebie i uwazÇajaÎ sÂwiat za bardziej niebezpieczny nizÇ ci, ktoÂrzy speÎdzajaÎ przed telewizorem najwyzÇej dwie godziny dziennie. 2.1.6. Porz¹dek przemocy Media, jako podmioty cechujaÎce sieÎ tzw. wyprzedzeniem czasowym, narzucajaÎ tematy, dostarczajaÎc ich niejako do stoøu swoim widzom. Medioznawcy amerykanÂscy znalezÂli na to okresÂlenie ¹agendasetting functionº: funkcja ustalania porzaÎdku dziennego. Media ustalajaÎ porzaÎdek informacji, nadajaÎ ton publicznej debacie, wpøywajaÎ na odbiorcoÂw, ksztaøtujaÎ opinie caøych grup spoøecznych. JesÂli pomijajaÎ okresÂlone wydarzenia, to praktycznie nie funkcjonujaÎ one w sÂwiadomosÂci spoøecznej. ¹Kto søyszaø o sprawie palestynÂskiej czy czeczenÂskiej przed spektakularnymi zamachami terrorystycznymi, ktoÂrych gøoÂwnym celem byøo zwroÂcenie uwagi medioÂw i utrzymanie tego zainteresowania?º ± pyta badaczka terroryzmu zwiaÎzanego z RAF30. W tej sytuacji obie strony zÇerujaÎ na sobie. TerrorysÂci dostarczajaÎ newsy, a media je niemal bezrefleksyjnie podchwytujaÎ. UderzajaÎcy jest fakt, izÇ proponowany przez media porzaÎdek serwisoÂw informacyjnych ukøada sieÎ w porzaÎdek przemocy i strachu31. Z racji izÇ sÂrodki masowego przekazu oferujaÎ w przewazÇajaÎcej mierze komunikacjeÎ jednostronnaÎ, odbiorcy czujaÎ sieÎ wobec takiego porzaÎd29 30 31 D. McQuail, (2007), s. 474. K. Maniszewska, (2006), s. 197. E. Noelle-Neumann, (2004), Spirala milczenia, PoznanÂ, s. 172. Terroryzm medialny ku bezsilni. Media zasÂ, posøugujaÎc sieÎ zimnaÎ selekcjaÎ, prowokujaÎ swoich odbiorcoÂw do jeszcze bardziej dramatycznych zachowan w celu zwroÂcenia uwagi na wøasne przekazy ± zauwazÇa E. Noelle-Neumann32. 2.1.7. Pod¿eganie do przemocy Przemoc, efekty specjalne, nieszczeÎsÂcia wywoøujaÎ u wielu stan fascynacji zøem. Jest to sÂwiat nierealny, sÂwiat symulakrum, ale niestety niektoÂre z tych rzeczywistosÂci stajaÎ sieÎ faktem, kiedy np. møodzi chøopcy ze szkoøy sÂredniej przynoszaÎ ze sobaÎ do szkoøy bron i zaczynajaÎ strzelac do swoich kolegoÂw i nauczycieli. Podejrzenia o zwiaÎzki mieÎdzy rzeczywistymi aktami przemocy a pokazywaniem przesteÎpczosÂci w mediach nasiliøy sieÎ pod wpøywem kilku zaboÂjstw na pozoÂr bez motywu, w ktoÂrych doszukano sieÎ powiaÎzania sprawcoÂw z okresÂlonymi mediami, jak w przypadku masakry w Columbine, gdy w 1999 r. AmerykaÎ wstrzaÎsneÎøa wiadomosÂc o tym, zÇe dwaj nastoletni uczniowie zamordowali 12 roÂwiesÂnikoÂw i nauczycieli, 24 osoby ranili. Podobne zdarzenia miaøy miejsce w Erfurcie (Niemcy) w 2002 r.: 19-latek zabiø woÂwczas siedemnastu ucznioÂw gimnazjum, po czym popeøniø samoboÂjstwo. Inna roÂwnie wielka tragedia rozegraøa sieÎ 11 marca 2009 r.: 15 osoÂb zgineÎøo od strzaøoÂw 17-letniego zamachowca, ktoÂry wtargnaÎø rano do szkoøy ponadpodstawowej w Winnenden koøo Stuttgartu. Zamachowiec zginaÎø w wymianie ognia z policjaÎ. Motywy sprawcy pozostaøy nieznane33. W 2007 r. osiem osoÂb zgineÎøo i kilka zostaøo rannych w strzelaninie w liceum w miesÂcie Tuusula w Finlandii ± 50 km od Helsinek. Napastnikiem byø 18-letni uczenÂ. Kilka godzin przed incydentem na portalu internetowym You Tube ukazaøo sieÎ nagranie wideo przepowiadajaÎce szkolnaÎ masakreÎ (XI 2007). 23 wrzesÂnia 2008 r. agencje doniosøy o kolejnej strzelaninie w szkole sÂredniej w zachodniej Finlandii (Kauhajoki). Sprawca tragedii zastrzeliø sieÎ, wczesÂniej zabijajaÎc 32 TamzÇe, s. 174. Dokument elektroniczny: http://209.85.129.132/wirtualnapolonia.wp.pl/ [odczyt: 9 kwietnia 2009]. 33 283 284 Hanna Karp kilka osoÂb, a wiele raniaÎc. Sprawca twierdziø, zÇe nienawidzi ludzkosÂci ± zamach planowaø od 2002 r. W lutym 2008 r. w stoøoÂwce szkoøy sÂredniej w Memphis roÂwniezÇ padøy strzaøy. Jeden z ucznioÂw zostaø ranny. W USA w szkoøach sÂrednich co kilka miesieÎcy dochodzi do podobnych incydentoÂw. Pojawia sieÎ pytanie, w jakim stopniu przemoc propagowana w mediach wpøyneÎøa na sprawcoÂw tych szokujaÎcych wydarzenÂ? W USA odbyøo sieÎ kilka rozpraw saÎdowych, w ktoÂrych oskarzÇano media o zacheÎcanie do przemocy. Mimo zÇe zÇadna z nich nie zakonÂczyøa sieÎ wyrokiem skazujaÎcym, to obserwatorzy procesu podkresÂlali, zÇe sprawy przeciwko mediom saÎ niezwykle trudne, gdyzÇ efektem wyrokoÂw saÎdu byøyby powszechne zakazy i cenzura34. D. McQuail zauwazÇa, zÇe niektoÂre media de facto wspierajaÎ kampanie nienawisÂci, choc podkresÂla takzÇe, zÇe skutecznosÂc medioÂw uzalezÇniona jest od wielu czynnikoÂw, to jednak w niektoÂrych z wielu odnotowanych przypadkoÂw media odegraøy znaczaÎcaÎ roleÎ. D. McQuail stawia tezÇ szersze pytanie o udziaø medioÂw w podzÇeganiu do wojen i wojen domowych i narodowych. Jest zdania, zÇe saÎ powody, aby przypuszczacÂ, zÇe media przyczyniøy sieÎ do wzniecenia przemocy etnicznej w byøej Jugosøawii na poczaÎtku lat dziewieÎcÂdziesiaÎtych35. 2.1.8. Spirala strachu Poczucie zagrozÇenia, beÎdaÎce wartosÂciaÎ wzgleÎdnaÎ, ksztaøtujaÎ media goniaÎce za sensacjaÎ i goraÎcymi newsami. Z tego powodu wiadomosÂci telewizyjne i niemal caøa zawartosÂc tabloidoÂw przypomina kronikeÎ kryminalnaÎ, a wiele programoÂw publicystycznych ukazuje najdrastyczniejsze zbrodnie. Tego typu obrazy, bombardujaÎce konsekwentnie, regularnie kazÇdego dnia powodujaÎ poczucie zagrozÇenia odbiorcoÂw. Socjolodzy odnotowujaÎ zjawisko tzw. facylitacji spoøecznej, a wieÎc procesu, dzieÎki ktoÂremu jednostki wywierajaÎ wzajemnie intensyfikujaÎcy wpøyw na swoje zachowanie. Przejawiac sieÎ to mozÇe 34 35 D. McQuail, (2007), s. 475. TamzÇe, s. 475. Terroryzm medialny w ten sposoÂb, zÇe jesÂli ze wszystkich zÂroÂdeø informacji dochodzaÎ gøosy o stale narastajaÎcej przesteÎpczosÂci, to po jakims czasie odbiorcy saÎ przekonani o realnosÂci tego zjawiska, choc sami z jego przejawami sieÎ nie zetkneÎli. SpoøecznosÂci towarzyszy takzÇe poczucie narastajaÎcego wewneÎtrznego zagrozÇenia, co powoduje nakreÎcanie spirali strachu ± eskalacjeÎ spoøecznego poczucia zagrozÇenia przesteÎpczosÂciaÎ. Jest to zjawisko bardzo szkodliwe, gdyzÇ nie tyle ostrzega, ile paralizÇuje spoøeczenÂstwo. ZwracajaÎ na nie uwageÎ sami pracownicy policji36. Psycholodzy przyznajaÎ, izÇ raz wyzwolony strach trudno jest opanowacÂ. Dochodzi do procesu sprzeÎzÇenia zwrotnego. Sprawcy, w naszym wypadku nadawcy przekazoÂw medialnych, wiedzaÎc, zÇe odbiorcy obawiajaÎ sieÎ ich komunikatoÂw, poczynajaÎ sobie coraz sÂmielej. 2.1.9. Przekazy z bezporednich dzia³añ terrorystów Brian Jenkins, ekspert do spraw terroryzmu i bezpieczenÂstwa w RAND Corporation, stwierdziø w 1974 r., zÇe ¹terroryzm to teatrº, a ataki terrorystoÂw saÎ czeÎsto starannie zaplanowane w taki sposoÂb, by przyciaÎgnaÎc uwageÎ medioÂw. O mediach wielu badaczy terroryzmu powiada jako o sojuszniku terrorystoÂw. Media pomagajaÎ im sÂwiadomie lub nie w osiaÎgnieÎciu celoÂw. Swoje akcje terrorysÂci planujaÎ bardzo starannie, tak, by przyciaÎgnaÎc uwageÎ mieÎdzynarodowych medioÂw elektronicznych i prasy. Analitycy jednoznacznie twierdzaÎ, izÇ terrorysÂci z biegiem lat eskalujaÎ przemoc; przeprowadzane zamachy stajaÎ sieÎ coraz krwawsze. Podobnie jak w hollywoodzkim kinie akcji, takzÇe na planie realnym trup sÂciele sieÎ coraz geÎsÂciej. Niemieccy terrorysÂci RAF (Rote Armee Fraktion) od poczaÎtku swojej dziaøalnosÂci rozumieli i doceniali znaczenie mass medioÂw. Po kazÇdym zamachu wydawali osÂwiadczenia ¹programoweº niezwiaÎzane z konkretnymi akcjami lub przesyøali dla prasy odpowiednie zdjeÎcia37. Jednak w wyniku zamachoÂw przeprowadzonych przez RAF (czy organizacje zwiaÎzane z RAF) nie zostaø uwolniony nawet jeden czøonek tejzÇe 36 Por. Z. Rau, (2000), Spirala strachu. ZagrozÇenie prawdziwe czy hipotetyczne, ¹Rzeczpospolitaº, 10.01. 37 K. Maniszewska, (2006), s. 196. 285 286 Hanna Karp organizacji, za to o wszystkich zamachach opinia publiczna byøa szeroko poinformowana przez media38. Spektaklem medialnym na globalnaÎ skaleÎ, nieporoÂwnywalnym z niczym innym, byø najwieÎkszy zamach terrorystyczny w historii 11 wrzesÂnia 2001 r. na dwie wiezÇe World Trade Center w Nowym Jorku oraz na Pentagon. PøonaÎce i walaÎce sieÎ wiezÇe przez 24 godziny na dobeÎ pokazywaøy na zÇywo wszystkie stacje telewizyjne sÂwiata, przerywajaÎc uprzednie programy. WiezÇe WTC zawaliøy sieÎ na oczach niemal caøego sÂwiata. Widzowie caøego globu otrzymali transmisjeÎ ¹liveº z apokalipsy39. 2.1.10. Wojna informacyjna W sÂwiecie cywilizacji informacyjnej szczegoÂlny rodzaj terroru obserwujemy podczas wojny informacyjnej. Mamy tu przede wszystkim do czynienia z manipulacjaÎ informacjami. Polega to na wykorzystywaniu prawdziwych informacji, ale w taki sposoÂb, by wywoøac faøszywe implikacje. Na przykøad drogaÎ pomijania wybranych, istotnych, ale niewygodnych informacji lub poprzez takaÎ selekcjeÎ informacji, zÇeby budziøy faøszywe skojarzenia. Informacje zmanipulowane zaznaczajaÎ mniej lub bardziej realne zalety podejmowanych spraw, natomiast maskujaÎ lub przemilczajaÎ ich ciemne strony. Ze szczegoÂlnym rodzajem manipulacji z punktu widzenia infoagresora jest ¹fabrykacja informacjiº, czyli sÂwiadome tworzenie faøszywych informacji i podawanie ich za prawdziwe. Badacze podkresÂlajaÎ, zÇe do ¹jawnych køamstw mozÇna posuwac sieÎ praktycznie bezkarnie po uzyskaniu kontroli nad wieÎkszosÂciaÎ medioÂw i osÂrodkoÂw opiniotwoÂrczych przeciwnika. Przy czym istotniejsza jest kontrola nad mediami nizÇ nad osÂrodkami opiniotwoÂrczymiº40. Albowiem sprawujaÎc kontroleÎ nad mediami, mozÇna szybko wykreowac posøusz38 TamzÇe. Por. H. Karp, (2006), Apokalipsa `live'. Wydarzenia 11 wrzesÂnia 2001 w nowojorskiej WTC jako spektakl medialny, w: K. Korotkich-J. èawski (red.), Biaøystok, s. 372-388. 40 Dokument elektroniczny: http://ojczyzna.pl/ARTYKULY/BRZESKIR_Wojna-Informacyjna.htm [odczyt: 10 kwietnia 2009]. 39 Terroryzm medialny ne sobie osÂrodki opiniotwoÂrcze, ktoÂre beÎdaÎ uwiarygodniac sfabrykowane informacje. Informacje zmanipulowane i sfabrykowane wykorzystuje sieÎ w walce informacyjnej beÎdaÎcej specyficznaÎ, agresywnaÎ formaÎ sterowania spoøecznego w zøej wierze. Jak zauwazÇa Brzeski, ¹zadaniem prowadzaÎcego walkeÎ informacyjnaÎ jest zniszczenie przeciwnika za pomocaÎ informacjiº41. GøoÂwnym pociskiem w walce informacyjnej jest informacja niszczaÎca, ktoÂrej zadaniem jest osøabiac przeciwnika, inspirowac jego bøeÎdne decyzje i dziaøanie42. Przykøadem wojny informacyjnej mozÇe byc znana i szeroko komentowana na forach internetowych tzw. ¹operacja Hasbaraº. Chodzi tu instrukcjeÎ przygotowanaÎ dla sieci ochotnikoÂw, uczestniczaÎcych w wojnie informacyjnej w mieÎdzynarodowych mediach i internecie. Operacja opatrzona zostaøa nazwaÎ ¹megaphoneº. Ma wzmacniacÂ, kreowac i utrwalac jedne opinie oraz zagøuszac te, ktoÂre uzna za wrogie i szkodliwe43. Na wsteÎpie instrukcji do operacji czytamy: ¹Mamy przewageÎ militarnaÎ, ale przegrywamy walkeÎ w mieÎdzynarodowych mediach. Musimy zyskac na czasie, by wojsko odniosøo sukces. MozÇemy mu pomoÂc, pozostajaÎc kilka minut wieÎcej w Internecie. Ministerstwo Spraw Zagranicznych podejmuje wysiøki, by zroÂwnowazÇyc media, ale wszyscy wiemy, zÇe ta bitwa rozgrywa sieÎ na poziomie ilosÂci. Im bardziej angazÇujemy sieÎ w komentarzach, blogach, odpowiedziach i sondazÇach, tym wieÎcej zdobywamy opinii przychylnych naszej sprawieº44. W innym miejscu instrukcji czytamy: ¹Megaphone, ktoÂre wysÂwietla argumenty dostosowane do aktualnej chwili i wyznacza media, na ktoÂre nalezÇy wøasÂnie zwroÂcic wieÎkszaÎ uwageÎ. W tamtym momencie byøy to ¹Timesº, ¹Guardianº, ¹Sky Newsº, ¹BBCº, ¹Yahoo!Newsº, ¹Huffington Postº i ¹Telegraafº. Uczestnicy, rekrutowani w Izraelu i krajach diaspory, majaÎ peønaÎ swobodeÎ formy i tresÂci od41 TamzÇe. TamzÇe. 43 Dokument elektroniczny: http://wiadomosci.onet.pl/waszymzdaniem/ 20407,co_to_jest_i_jak_dziala_hasbara, artykul.html [odczyt: z dn. 10 kwietnia 2009]. 44 TamzÇe. 42 287 288 Hanna Karp dziaøywania, ale dla tych, ktoÂrzy majaÎ mniej czasu, przewidziano gotowce, ktoÂre da sieÎ wkleic wszeÎdzie jednym kliknieÎciem. Czasem to rozbudowane wypowiedzi, czasem pojedyncze, te same zdania w roÂzÇnych wersjach, do wyboru w kilku jeÎzykachº. W wojnie informacyjnej media, nasycajaÎc opinieÎ publicznaÎ odpowiednim steÎzÇeniem masy informacyjnej, mogaÎ doprowadzic do stworzenia stanu spoøecznej apatii przy jednoczesnym umacnianiu wsÂroÂd odbiorcoÂw przekonania, zÇe poinformowanie jest wystarczajaÎce do aktywnego uczestnictwa w zÇyciu spoøecznym. Prowadzi to do pasywnej obserwacji i praktycznie do samowykluczenia z czynnego zÇycia spoøecznego. Robert K. Merton i Paul F. Lazarsfeld, obserwujaÎc to zjawisko w 1948 r., nazwali je ¹dysfunkcjaÎ narkotyzujaÎcaÎ. Pytania koñcowe Na postawione na poczaÎtku pytanie: czy pojeÎcie terroryzmu medialnego jest efektem ¹semantycznej anarchiiº? musimy odpowiedziec przeczaÎco. Wydaje sieÎ, zÇe egzemplifikacja poszczegoÂlnych fenomenoÂw terroryzmu medialnego wystarczajaÎco unaoczniøa skaleÎ tego zøozÇonego i wymagajaÎcego interdyscyplinarnych badan zjawiska. JednaÎ z wazÇnych funkcji medioÂw jest funkcja kontrolna zÇycia politycznego i spoøecznego. O mediach wciaÎzÇ moÂwi sieÎ jako o tzw. ¹czwartej wøadzyº. Funkcja ta mozÇe byc speøniona jedynie w tych panÂstwach i krajach, ktoÂre gwarantujaÎ wolnosÂc praw swoim obywatelom oraz zwiaÎzanaÎ z tym wolnosÂc søowa, zagwarantowanaÎ w konstytucji. JesÂli jednak ¹czwarta wøadzaº produkuje strach, prowadzi wøasnaÎ globalnaÎ ¹greÎ w strachº, to czy mozÇna moÂwic jeszcze o panÂstwie i demokratycznych mediach? Czym jest tzw. ¹czwarta wøadzaº i czym saÎ sÂrodki masowej komunikacji, gdy jej przekazy dezintegrujaÎ zÇycie panÂstwowe i spoøeczne? I to w sytuacji, gdy dla wielu obywateli jedynie media stanowiaÎ gøoÂwne zÂroÂdøo wiedzy o polityce. Co stanie sieÎ z poszczegoÂlnymi narodami i spoøeczenÂstwami, gdy media wzmacniajaÎ dziaøania grup terrorystycznych siejaÎcych strach i nieufnosÂc w stopniu narastajaÎcym? WyobrazÂmy sobie akt terroru bez nagøosÂ- Terroryzm medialny nienia w mediach. Czy zjawisko wspoÂøczesnego terroryzmu zaistniaøoby bez wspomagania i siøy cywilizacji medialnej? Wobec tak dramatycznej rzeczywistosÂci nasuwa sieÎ kolejne pytanie, postawione przez jednaÎ z autorek podejmujaÎcaÎ temat terroryzmu medialnego: dlaczego terroryzm medialny nie podlega penalizacji, skoro wszyscy zgadzamy sieÎ co do tego, zÇe kazÇda przemoc winna byc skutecznie sÂcigana i karana?45. Podsumowanie WspoÂøczesne media posiadajaÎ wøasne narzeÎdzia, produkujaÎce w odbiorcach strach. DysponujaÎc caøym arsenaøem do wywierania psychicznej przemocy, zdolne saÎ oddziaøywac na swoich widzoÂw i søuchaczy, siejaÎc wsÂroÂd nich przerazÇenie i zameÎt na roÂwni z terrorystami miotajaÎcymi gaz w metrze, choc wymaga to innych narzeÎdzi i metod oddziaøywania. Terroryzm medialny to przekazy medialne, rozbijajaÎce zÇycie nie tylko poszczegoÂlnych jednostek i zbiorowosÂci, ale w dobie cywilizacji informatycznej ± caøych narodoÂw i kultur . Przejawia sieÎ on w inwazyjnych obrazach nasyconych przemocaÎ i agresjaÎ, informacjach relacjonujaÎcych tzw. terror dnia codziennego. To takzÇe kreowanie irracjonalnych zagrozÇenÂ, w ktoÂrym potencjalnymi terrorystami stajaÎ sieÎ chocÂby przybysze z innych cywilizacji albo ojcowie wobec coÂrek czy matki wobec meÎzÇoÂw i synoÂw. To takzÇe obrazy i informacje konfrontujaÎce poszczegoÂlne jednostki czy grupy spoøeczne (preÎgierz medialny), a takzÇe codzienne relacje z wydarzen dramatycznych, budzaÎcych lek i przerazÇenie, a stanowiaÎce efekt katastrof zwiaÎzanych z rozwojem cywilizacji technicznej lub z zÇywioøami natury. I wreszcie, terroryzm medialny to medialna multiplikacja agresywnych dziaøan terrorystoÂw, manipulujaÎcych poszczegoÂlnymi przekazami, bandytoÂw doskonale rozumiejaÎcych wspoÂøczesne media. Ostatni, najmniej opisany dotaÎd przejaw terroryzmu medialnego, to wojna informacyjna, albowiem jej istotaÎ jest forma ukryta. Odkrycie i demaskacja tego rodzaju dziaøan obezwøadnia je i czyni nieskutecznymi. 45 K. GizÇycka, (2008), Terroryzm medialny, ¹Cywilizacjaº nr 24, s. 178. 289 290 Hanna Karp The Media Terrorism Summary Author of the article presents the evidence to support the thesis according to which the modern media have and use their own tools aiming at induction of fear in recipients of the given message. The contemporary mass media, having at their disposal the whole arsenal for wielding mental violence, are capable of affecting their audience, spreading dismay, comparable to that caused by terrorist spraying poisonous gas in the underground ± though different tools and impact methods are used. The media terrorism includes media transmissions which smash lives of not only individuals and groups of people but also, in the times of IT civilization, whole nations and cultures. This manifests in invasion images pervaded with violence and aggression, information reporting the so called everyday terror. The media terrorism includes also images and information confronting individuals and social groups, as well as daily reports of dramatic events, resulting from disasters, related either to the development of the technological civilization or to the elements of nature. Finally, the media terrorism is a multiplication of aggressive actions taken by terrorists, manipulating the individual messages. The last symptom of the media terrorism, dealt with to the least extent, is the information war, which has a concealed form ± where the exposure makes it ineffective.
