postęp i możliwości analityczne techniki generowania par
Transkrypt
postęp i możliwości analityczne techniki generowania par
Wydział Technologii Chemicznej Politechniki Poznańskiej Komisja Chemii Analitycznej PAN ZAPRASZAJĄ NA KONWERSATORIUM XXII POZNAŃSKIE KONWERSATORIUM ANALITYCZNE z cyklu NOWOCZESNE METODY PRZYGOTOWANIA PRÓBEK I OZNACZANIA ŚLADOWYCH ILOŚCI PIERWIASTKÓW M odern M et ho ds of S amp l e P re pa r ati on and D et er mi nat ion of T ra c e El e men ts Poznań, 4-5 kwietnia 2013 r. http://www2.fct.put.poznan.pl/konw2013.htm Poznań 2013 Komitet Naukowy Konwersatorium prof. dr hab. Henryk Matusiewicz prof. dr hab. Rajmund Dybczyński Komitet Organizacyjny: Przewodniczący - prof. dr hab. Henryk Matusiewicz Sekretarz - Maria Kamińska Członkowie Iwona Janik Joanna Jasiak Magdalena Jeszka-Skowron Magdalena Krawczyk Wanda Pawlaczyk Ewa Stanisz Mariusz Ślachciński Justyna Werner Agnieszka Zgoła-Grześkowiak 2 3 4 5 6 7 SPIS TREŚCI SESJA NAUKOWA H. Matusiewicz Kierunki rozwoju analizy spektrochemicznej w bionieorganicznej analizie śladowej i specjacyjnej: od makro do mikroanalityki K. Chojnacka Analiza wielopierwiastkowa jako użyteczna technika w oznaczaniu pierwiastków śladowych w produktach chemii dla rolnictwa R. Sitko, E. Turek, B. Zawisza Grafen jako nowy sorbent w chemii analitycznej M.I. Szynkowska, A. Pawlaczyk, K. Osingłowska, K. Palińska, A. Parczewski LA-ICP-MS w badaniach śladów kryminalistycznych J. Nawrocki Ozon w uzdatnianiu wody - mity i fakty M. Jabłońska-Czapla, S. Szopa, R. Michalski, A. Łyko Analiza nieorganicznych form specjacyjnych antymonu z wykorzystaniem techniki HPLC-ICP-MS K. Pawlak i K. Brama Wyznaczanie masy cząsteczkowej kompleksów fitochelatyn z kadmem za pomocą chromatografii żelowej i elektroforezy kapilarnej z detekcją ICP MS J. Ciba, V. Helán Nowa książka „Chemical elements – compendium“ P. Niedzielski, L. Kozak, W. Wachowiak Tandemowe połączenie spektrofotometrii UV-Vis i płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej w badaniach specjacji żelaza A. Szymański Przygotowanie próbek w chemicznych metodach analizy oksyalkilatów B. Zawisza, R. Sitko Nanomateriały węglowe jako nowe sorbenty do zatężania pierwiastków śladowych J. Grodowski Nowa konstrukcja komory zderzeniowej reakcyjnej ICP-Q-MS umożliwiająca optymalizację redukcji interferencji w trudnych matrycach 17 18 19 20 22 23 25 26 28 29 31 32 SESJA PLAKATOWA 1. A. Ściubidło, I. Majchrzak-Kucęba (Politechnika Częstochowska, Częstochowa) Zastosowanie metody ED-XRF do oznaczania składu chemicznego popiołów lotnych 2. S. Szopa, M. Jabłońska–Czapla, R. Michalski (Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Zabrze) Zagrożenia środowiskowe związane z występowaniem form specjacyjnych talu, 34 35 8 arsenu i antymonu w wodach i osadach dennych rzeki Kłodnicy 3. I. Zalewska, A. Karaś, W. Sokołowska (Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych, Warszawa) Zastosowanie metod spektroskopowych (FAAS i ICP-OES) do kontroli procesu technologicznego wprowadzania domieszek celowych do spinelu glinowomagnezowego (Me:MgAl2O4) 4. Z. Wichłacz (Interdyscyplinarny Zespół Badawczy SALUBRIS, Tulce) Interferencje spektralne przy oznaczaniu wybranych metali ciężkich w próbkach środowiskowych przy zastosowaniu wysokorozdzielczej absorpcyjnej spektrometrii atomowej 5. E. Turek, R. Sitko (Uniwersytet Śląski, Katowice) Wykorzystanie tlenku grafenu w zatężaniu jonów ołowiu 6. E. Chajduk, I. Bartosiewicz, M. Pyszynska, J. Chwastowska, H. PolkowskaMotrenko (Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa) Analiza złóż uranonośnych z obniżenia podlaskiego i syneklizy perybałtyckiej metodą ICP-MS 7. I. Bartosiewicz, W. Skwara, J. Dudek, J. Chwastowska, H. PolkowskaMotrenko (Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa) Badanie specjacji pierwiastków śladowych występujących w łupkach dictyonemowych i piaskowcach 8. H. Polkowska-Motrenko, M. Smolik, B. Danko, A. Jakóbik-Kolon (Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa; Politechnika Śląska, Gliwice) Analiza wysokiej czystości cyrkonu metodą NAA 9. P. Kowalewski, P. Niedzielski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Badania specjacji żelaza w osadach dennych 10. E. Nowak, P. Niedzielski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Oznaczanie metali ciężkich w osadach tsunami 11. M. Woźniak, P. Niedzielski, M. Rudnicka (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Problematyka oznaczania selenu w suplementach diety obecnych na polskim rynku 12. M. Ślachciński, H. Matusiewicz (Politechnika Poznańska, Poznań) Chemiczne generowanie par przy udziale promieniowania ultrafioletowego oraz ultradźwięków w optycznej spektrometrii emisyjnej plazmy indukowanej mikrofalowo 13. M. Narożny, K. Eitner, W. Urbaniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Pionowy rozkład cząstek PM10 w mieście Poznań 14. J. Falandysz, T. Zalewska, L. Cocchi, N. Szylke (Uniwersytet Gdański; Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – PIB, Gdańsk; Gruppo Micologico e Naturalistico, Italia; Comitato Scientifico Nazionale dell Associazione Micologica Bresadola, Italia) Radiocez w płachetce kołpakowatej w Italii i Polsce 15. A. Mazur, M. Różycka, J. Falandysz (Uniwersytet Gdański, Gdańsk) Rtęć w opieńce 16. J. Falandysz, A. Wobalis, G. Krasińska (Uniwersytet Gdański, Gdańsk) Rtęć w owocnikach opieńki ciemnej, biomasie roślinnej, w której żyje grzybnia i podłożu glebowym tego grzyba 37 38 39 41 43 44 45 46 47 48 49 50 52 54 9 17. M.I. Szynkowska, K. Osingłowska, A. Pawlaczyk, J. Rogowski, A. Parczewski (Politechnika Łódzka, Łódź; Uniwersytet Jagielloński, Kraków; Instytut Ekspertyz Sądowych, Kraków) Analiza śladów cząstek GSR 18. J. Albińska, M.I. Szynkowska, E. Leśniewska, A. Pawlaczyk, J. Góralski, T. Paryjczak (Politechnika Łódzka, Łódź) Oznaczanie rtęci w produktach żywnościowych 19. A. Boryło, B. Skwarzec, G. Romańczyk (Uniwersytet Gdański, Gdańsk) Polon 210Po w krwi ludzkiej 20. Z. Kowalkiewicz, S. Lipiecka, K. Makowska, W. Urbaniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań; Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Bydgoszcz) Pośrednie oznaczanie fluoru za pomocą spektroskopii fluorescencji rentgenowskiej jako modyfikacja Polskiej Normy 21. M. Krawczyk, H. Matusiewicz (Politechnika Poznańska, Poznań) Oznaczanie złota z zastosowaniem techniki generowania lotnych form i wysokorozdzielczego spektrometru absorpcyjnego z ciągłym źródłem promieniowania 22. J. Jasiak, H. Matusiewicz (Politechnika Poznańska, Poznań) Generowanie zimnych par kadmu z wykorzystaniem tetrahydroboranu(III) sodu w absorpcyjnej spektrometrii atomowej z atomizacją w piecu grafitowym 23. G. Bazylak, B. Rut, M. Stochaj-Yamani, J. Czerwiński, B. Sperkowska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Bydgoszcz; Politechnika Lubelska, Lublin; Perlan Technologies Polska) Oznaczanie zawartości niektórych składników mineralnych metodą ICP-MS w wodnych naparach wieloziołowych produktów funkcjonalnych 24. G. Bazylak, B. Rut, M. Stochaj-Yamani, J. Czerwiński, A. Przybylska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Bydgoszcz; Politechnika Lubelska, Lublin; Perlan Technologies Polska, Warszawa) Oznaczanie zawartości wybranych składników mineralnych metodą ICP-MS w odmianowych miodach pszczelich dostępnych na terenie Bydgoszczy 25. M. Truskolaska, K. Jankowski (Politechnika Warszawska, Warszawa) Optymalizacja miniaturowego analizatora do badania specjacji rtęci 26. J. Świrk, K. Pawlak, J. Wojcieszek, M. Jarosz (Politechnika Warszawska, Warszawa) Badanie wpływu promieniowania ultradźwiękowego na wydajność ługowania rtęci z osadu rzecznego 27. D. Kruk, K. Makowska, W. Urbaniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Optymalizacja metody otrzymywania fluorku wapnia z kwasu fluorokrzemowego 28. A. Hanć, D. Barałkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Zastosowanie metody LA-ICP-MS do analizy ilościowej oraz zobrazowania miejsc kumulacji pierwiastków (Cd, Cu, Pb, Zn) w tkankach roślin 29. B. Pikosz, M. Belter, M. Marcinkowska, D. Barałkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Weryfikacja metody oznaczania Cr(III) i Cr(VI) w wodzie techniką HPLC-ICP-MS 56 58 60 61 62 63 64 66 68 70 71 72 73 10 30. A. Szymański, A. Zgoła-Grześkowiak (Politechnika Poznańska, Poznań) Osady par jonowych oksyetylenowanych fluorotelomerów z tetrajodobizmutanem(III) baru 31. K. Nicpoń, A. Turek (Politechnika Łódzka, Łódź) Optymalizacja potencjometrycznej metody oznaczania chlorków w paliwach 32. J. Ziemblińska, P. Bielecki, W. Wasiak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Charakterystyka fizykochemiczna cieczy jonowych z grupy soli didecylodimetyloamoniowych za pomocą odwróconej chromatografii gazowej 33. P. Domek, J. Mazur, W. Wasiak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Oznaczanie zawartości rtęci oraz innych metali ciężkich w kurzu pochodzącym z mieszkań aglomeracji poznańskiej 34. J. Ostrowska, R. Wawrzyniak, W. Wasiak (Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań) Terpenoidy jako markery w identyfikacji gatunków kryptycznych Aneura Pinguis 35. I. Rykowska, W. Wasiak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań) Chemicznie modyfikowana krzemionka w technikach ekstrakcyjnych (SPE, SPME, SBSE) 36. J. Werner, E. Stanisz, H. Matusiewicz (Politechnika Poznańska, Poznań) Oznaczanie wybranych form rtęci metodą TSIL USA DLLME w połączeniu z CV AAS 37. G. Olszewski, A. Boryło, B. Skwarzec (Uniwersytet Gdański, Gdańsk) Metodyka oznaczania radu 226Ra w próbkach gleb za pomocą spektrometrii alfa 38. A. Boryło, G. Olszewski, B. Skwarzec (Uniwersytet Gdański, Gdańsk) Zawartość radionuklidów polonu i ołowiu w próbkach gleb z rejonu składowiska fosfogipsów w Wiślince 39. A. Boryło, W. Nowicki (Uniwersytet Gdański, Gdańsk) Bioakumulacja wybranych metali ciężkich w roślinach uprawnych i łąkowych w rejonie składowiska fosfogipsów w Wiślince 40. K. Makowska, S. Lipiecka, Z. Kowalkiewicz, D. Kruk, W. Urbaniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań; Uniwersytet TechnologicznoPrzyrodniczy, Bydgoszcz) Identyfikacja włókien azbestu chryzotylowego przy użyciu mikroskopu polaryzacyjnego 41. S. Lipiecka, K. Makowska, Z. Kowalkiewicz, W. Urbaniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań; Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Bydgoszcz) Zanieczyszczenie środowiska włóknami respirabilnymi i sposoby ich analizy 42. K. Wójcik, M. Balcerzak, W. Stokarski, D. Lech (Politechnika Warszawska, Warszawa; Metrohm Polska; Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa) Woltamperometria inwersyjna, technika ICP-MS i chromatografia jonowa z detekcją UV/Vis w oznaczaniu miedzi, kadmu i cynku w wodach pitnych 75 77 79 80 81 82 83 84 85 86 88 90 92 11 43. B. Marczewska, A. Kramek, R. Kuzioła (Katolicki Uniwersytet Lubelski, Stalowa Wola) Porównanie zawartości wanadu w glebach wokół terenów uprzemysłowionych i rolniczych 44. B. Marczewska, M. Rycyk, R. Kuzioła (Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin, Stalowa Wola) Wpływ furosemidu w obecności glukozy na elektroforetyczny obraz albuminy ludzkiej stosując do barwienia białka Comassie Brillant Blue lub AgNO3 45. D. Karmasz, J. Retka (Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa) Metoda ICP-MS w analizie osadów jeziornych. Oznaczanie pierwiastków ziem rzadkich 46. M. Otto, J. Dobrzyńska, A. Mróz, R. Dobrowolski (Uniwersytet Marii Curie– Skłodowskiej, Lublin) Metrologiczne aspekty oznaczania kobaltu metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej po wzbogaceniu na modyfikowanych węglach aktywnych 47. J. Dobrzyńska, M. Otto, A. Mróz, R. Dobrowolski (Uniwersytet Marii Curie– Skłodowskiej, Lublin) Wzbogacanie palladu z wykorzystaniem SBA-15 modyfikowanego monomerami zawierającymi atomy azotu i siarki 48. A. Mróz, J. Dobrzyńska, M. Otto, R. Dobrowolski (Uniwersytet Marii CurieSkłodowskiej, Lublin) Adsorpcja jonów Pt(IV) na modyfikowanych wielościennych nanorurkach węglowych 49. I. Rutyna, M. Korolczuk (Uniwersytet Marii Curie–Skłodowskiej, Lublin) Oznaczanie jonów Cr(VI) w obecności nadmiaru Cr(III) i substancji humusowych metodą woltamperometrii stripingowej 50. J. Kryczyk, M. Bartyzel, E. Ochab, A. Błażewska-Gruszczyk, M. Słowiaczek, D. Huk, P. Zagrodzki (Uniwersytet Jagielloński, Kraków; Instytut Fizyki Jądrowej PAN, Kraków; CM „DIAGNOZA”, Kraków) Stężenie jodu w moczu - problem dużej dobowej zmienności wyników 51. M. Jeszka-Skowron, A. Zgoła-Grześkowiak (Politechnika Poznańska, Poznań) Oznaczanie aktywności przeciwrodnikowej oraz zawartości związków fenolowych w zielonej herbacie 52. W. Szwerc, R. Kocjan, R. Świeboda, I. Sowa, M. Wójciak - Kosior, M. Strzemski (Uniwersytet Medyczny, Lublin; Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii, Puławy) Analiza śladowa pierwiastków w meteorycie Jiddat al. Harasis 630 metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej 53. A. Wasilewska, E. Maćkowska, W. Urbaniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań; Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Bydgoszcz) Zastosowanie procesu dekoloryzacji barwników do szacunkowego określania stopnia rozkładu ścieków przemysłowych 93 95 97 98 99 100 101 102 103 105 106 12 54. K. Witt, J. Czajka, A. Wasilewska, W. Urbaniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań; Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Bydgoszcz) Oznaczanie zawartości siarki w wybranych roślinach metodą rentgenowskiej spektroskopii fluorescencyjnej z dyspersją energii EDXRF 55. M. I. Szynkowska, M. Marcinek, A. Pawlaczyk (Politechnika Łódzka, Łódź) Oznaczanie kadmu i cynku we włosach - korelacje antagonistyczne 56. M.I. Szynkowska, A. Pawlaczyk, K. Palińska, K. Osingłowska (Politechnika Łódzka, Łódź), A. Parczewski (Uniwersytet Jagielloński) Zastosowanie techniki LA-ICP-MS w badaniach dokumentów 107 LISTA UCZESTNIKÓW KONWERSATORIUM LISTA FIRM 113 121 109 111 13 14 SŁOWO WSTĘPNE Już po raz 22-gi miło nam gościć Państwa na Poznańskim Konwersatorium Analitycznym w Poznaniu. Konwersatorium tradycyjnie otwiera wiosenny (roczny) sezon konferencyjny chemików analityków. O słuszności kontynuowania spotkań w ramach Konwersatorium przekonuje nas popularność i uznanie wśród polskich chemików analityków poparta dużą liczbą zgłoszeń uczestników oraz nadesłanych komunikatów na Konwersatorium (8 referatów plenarnych, 4 komunikaty, 56 plakatów, ok. 90 osób). Konwersatorium od wielu już lat towarzyszy wystawa aparatury naukowej, materiałów, odczynników i literatury fachowej. Mamy nadzieję, że zamieszczone w materiałach konferencyjnych tematy zostaną w sposób ciekawy przedstawione przez autorów w celu podzielenia się swoimi osiągnięciami i przyczynią się do rozszerzenia Państwa zainteresowań oraz ożywią naukową dyskusję. Życzymy Państwu owocnych obrad, miłych spotkań z przyjaciółmi i udanego pobytu w Poznaniu. W pracach organizacyjnych uzyskaliśmy pomoc od Komitetu Chemii Analitycznej PAN, za którą dziękujemy. Henryk Matusiewicz Poznań, kwiecień 2013 15 WYKŁADY I KOMUNIKATY 16 KIERUNKI ROZWOJU ANALIZY SPEKTROCHEMICZNEJ W BIONIEORGANICZNEJ ANALIZIE ŚLADOWEJ I SPECJACYJNEJ: OD MAKRO DO MIKROANALITYKI H. Matusiewicz Politechnika Poznańska, Wydział Technologii Chemicznej, ul. Piotrowo 3, 60-965 Poznań, e-mail: [email protected] W referacie poruszone będzie zagadnienie nowych kierunków rozwoju analizy spektrochemicznej w bionieorganicznej analizie śladowej i specjacyjnej. Bardzo istotnym etapem oznaczania zawartości/stężenia pierwiastków śladowych w próbkach rzeczywistych jest ich przygotowanie, głównie przeprowadzenie próbek do roztworu. W wystąpieniu przedstawione zostanie zastosowanie wysoko temperaturowego (340 oC)/wysoko ciśnieniowego (130 bar) systemu mikrofalowego w celu określenia kinetyki i reakcji chemicznej próbek. W drugiej części referatu poruszone będzie zagadnienie wyboru techniki wprowadzania próbek w absorpcyjnej spektrometrii atomowej (AAS) i optycznej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem w plazmie mikrofalowej (MIP-OES). Znaczne zwiększenie możliwości analitycznych płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (F-AAS) dla wybranych pierwiastków poprzez połączenie dwóch technik: zastosowania foto-generowania lotnych indywiduów oraz wzbogacania i atomizację in situ w kwarcowej przystawce aparaturowej, przy udziale niskocząsteczkowych związków organicznych, ultradźwięków lub/i katalizatorów. Połączenie techniki rozdzielania w układach planarnych za pomocą techniki sprzężonej łączącej elektroforezę kapilarną (CE) z wykorzystaniem mikrorozpylaczy pneumatycznych i ultradźwiękowych z detekcją w MIP-OES; detekcją na mikrochipie (µCE-MIP-OES) 17 ANALIZA WIELOPIERWIASTKOWA JAKO UŻYTECZNA TECHNIKA W OZNACZANIU PIERWIASTKÓW ŚLADOWYCH W PRODUKTACH CHEMII DLA ROLNICTWA K. Chojnacka Instytut Technologii Nieorganicznej i Nawozów Mineralnych, Wydział Chemiczny, Politechnika Wrocławska W pracy przedstawiono rolę spektrometrii plazmowej w oznaczaniu zawartości pierwiastków śladowych, w tym mikroelementów i pierwiastków toksycznych w opracowywaniu nowych technologii wykorzystujących biomasę jako surowiec. Opracowano technologię biologicznych dodatków paszowych i komponentów nawozowych z mikroelementami metodą biosorpcji. Wykonano analizę wielopierwiastkową z wykorzystaniem techniki ICP-OES celem oceny zawartości pierwiastków odżywczych i toksycznych w surowcach i produktach. W opracowywaniu technologii istotna była ocena wpływu parametrów procesowych na wskaźniki: zawartość mikroelementów w produkcie końcowym oraz ocena właściwości użytkowych produktów w badaniach in vivo. Nowe preparaty podawano w badaniach zootechnicznych zwierzętom oraz roślinom w testach kiełkowania. Na podstawie analizy wielopierwiastkowej produktów zwierzęcych i roślinnych możliwa była ocena bioprzyswajalności pierwiastków z nowych preparatów. 18 GRAFEN JAKO NOWY SORBENT W CHEMII ANALITYCZNEJ R. Sitko, E. Turek, B. Zawisza Uniwersytet Śląski, Instytut Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, ul. Szkolna 9, 40-006 Katowice W ostatnich latach grafen stał się przedmiotem intensywnych badań. Grafen zbudowany jest z pojedynczej warstwy atomów węgla tworzących połączone pierścienie sześcioczłonowe a struktura przypomina plaster miodu. Ze względu na swoje ciekawe właściwości elektryczne, optyczne i mechaniczne znajduje szereg zastosowań w wielu dziedzinach nauki i techniki: elektronice, optoelektronice, chemii, biologii, katalizie itd. Dzięki swojej strukturze oraz bardzo dużej powierzchni właściwej grafen spotkał się również z bardzo dużym zainteresowaniem analityków m.in. jako nowy sorbent o imponujących pojemnościach sorpcyjnych [1,2]. Jednolub kilkuatomowe warstwy grafenu o właściwościach hydrofobowych stanowią idealny sorbent dla wielu związków organicznych. Z kolei tlenek grafenu zawierający liczne grupy funkcyjne, m.in. karboksylowe i hydroksylowe, wykazuje silne powinowactwo do polarnych związków organicznych jak i jonów metali. Podczas wykładu zostaną przedstawione zalety i ograniczenia grafenu i tlenku grafenu w stosunku do innych nanomateriałałów opartych na węglu [3-5]. Omówione będą właściwości sorpcyjne grafenu i tlenku grafenu oraz ich zastosowanie w chemii analitycznej: ekstrakcji do fazy stałej, mikroekstrakcji do fazy stałej oraz ekstrakcji z zastosowaniem magnetycznych kompozytów. Literatura: 1. Q. Liu, J. Shi, G. Jiang, Trends Anal. Chem. 37 (2012) 1. 2. R. Sitko, E. Turek, B. Zawisza, E. Malicka, E. Talik, J. Heimann, A. Gagor, B. Feist, R. Wrzalik, Dalton Trans. (w druku) 3. M. Trojanowicz, Trends Anal. Chem. 25 (2006) 480. 4 K. Pyrzynska, Trends Anal. Chem. 29 (2010) 718. 5 R. Sitko, B. Zawisza, E. Malicka, Trends Anal. Chem. 37 (2012) 22. 19 LA-ICP-MS W BADANIACH ŚLADÓW KRYMINALISTYCZNYCH M.I. Szynkowska1), A. Pawlaczyk1), K. Osingłowska1), K. Palińska1), A. Parczewski2, 3) 1) Politechnika Łódzka, Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej, ul. Żeromskiego 116, 90-924 Łódź 2) Uniwersytet Jagielloński, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, ul. Ingardena 3, 30-060 Kraków 3) Instytut Ekspertyz Sądowych, ul. Westerplatte 9, 31-033 Kraków Początki kryminalistyki datowane są na rok 1893 rok kiedy to we Wiedniu wydano „Podręcznik sędziego śledczego” autorstwa Hansa Grossa. Ówcześnie za ojców kryminalistyki uznaje się: Hansa Grosa (1847-1915), austriackiego sędziego śledczego, który usystematyzował wiedzę kryminalistyczną; Alfonsa Bertillona (1853-1914), francuskiego uczonego i funkcjonariusza policji, twórcę antropometrii kryminalnej oraz Franciszka Galtona (1822-1911), angielskiego przyrodnika i antropologa, twórcę nowoczesnego systemu identyfikacji daktyloskopijnej. Według Brunona Hołysa kryminalistyka jest… nauką o metodach ustalania faktu przestępstwa, sposobu jego popełnienia, wykrywania sprawców i zapobiegania przestępcom…. Zgodnie z definicją Tadeusza Hanauska… można ją określić jako naukę o taktycznych zasadach i sposobach, oraz o technicznych metodach i środkach rozpoznawania i wykrywania prawnie określonych, ujemnych zjawisk społecznych, a w szczególności przestępstw i ich sprawców oraz udowadniania istnienia lub braku związku pomiędzy osobami i zdarzeniami…. Współczesna kryminalistyka jest nauką kompleksową, wykorzystującą osiągnięcia wielu dziedzin naukowych do odnalezienia indywidualnych metod, środków śledczych i badawczych w celu określeniai wykrycia ujemnych zjawisk społecznych w tym przestępstw, ich sprawców i zachowań. Wraz z rozwojem instrumentalnych metod pomiarowych wzrosło zainteresowanie specjalistów z różnych dziedzin nad możliwościami pozyskiwania szerokiego spektrum informacji i coraz bardziej wyczerpującej charakterystyki badanych obiektów. W efekcie rosnących zagrożeń ze strony nowych rodzajów przestępstw i przy równoczesnym 20 wzroście oczekiwań wobec wymiaru sprawiedliwości konieczne jest zastosowanie jak najbardziej efektywnych technik do badania różnego rodzaju śladów kryminalistycznych. Współcześnie podstawowymi problemami związanymi z analizą materiału dowodowego są: ustalenie czy próbka materiału dowodowego i próbka porównawcza pochodzą z jednego rodzaju obiektu (analiza porównawcza) oraz określenie z jakiej kategorii użytkowej pochodzi obiekt poddawany badaniu (analiza klasyfikacyjna) [1-4]. W pracy dokonany zostanie przegląd badań prowadzonych z wykorzystaniem techniki LA-ICP-MS z zakresu nauk kryminalistycznych dotyczących śladów kryminalistycznych, które mogą pełnić funkcję potencjalnych materiałów dowodowych. Przegląd najnowszych osiągnięć z dziedziny badań kryminalistycznych uzupełniony zostanie o badania własne obejmujące charakterystykę zarówno różnych podłoży, środków kryjących (tonery, pasty i żele długopisowe), jak próbek niejednokrotnie zabezpieczanych na miejscu zdarzenia m.in. lakiery samochodowe, okruchy szkła, cząstki powystrzałowe. Badania wykonano za pomocą techniki spektrometrii mas z jonizacją w plazmie indukcyjnie sprzężonej z analizatorem czasu przelotu (OptiMass 8000, GBC) i systemem ablacji laserowej (Cetac, LSX-500), LA-ICP-ToF-MS. Uzyskane wyniki dowodzą, że zastosowana w badaniach technika stanowi szybkie, użyteczne i skuteczne narzędzie, które może być z powodzeniem stosowane w kryminalistycznych badaniach porównawczych i indentyfikacyjnych, pozwalając na uzyskanie w relatywnie krótkim czasie i przy minimalnym uszkodzeniu materiału dowodowego, wiarygodnych wyników o istotnym potencjale informacyjnym. Praca finansowana z grantu MNiSW nr N N209 434839. Literatura: 1. Pikulski S., Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznych, Termida 2, Białystok 1997. 2. Hołyst B., Kryminalistyka, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1996. 3. Hanausek T., Kryminalistyka – zarys wykładu, Zakamycze, Kraków 2005. 4.Kasprzak J., Młodziejowski B., Brzęk W., Moszczyński J., Kryminalistyka, Wydawnictwo DIFIN, Warszawa 2006. 21 OZON W UZDATNIANIU WODY - MITY I FAKTY J. Nawrocki Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Umultowska 89, Poznań e-mail: [email protected] Wszyscy jesteśmy konsumentami wody wodociągowej, wszyscy chcemy pić wodę, która jest nie tylko bezpieczna ale i smaczna. Zanim woda ze środowiska naturalnego trafi do konsumenta musi zostać uzdatniona. W procesach uzdatniania wody niebagatelną rolę odgrywają zarówno tlen jak i jego odmiana alotropowa: ozon. Nie wszyscy zdajemy sobie sprawę z roli tlenu w procesach uzdatniania wody ale także w procesach dystrybucji wody. Ozon w uzdatnianiu wody pojawiać się zaczął już pod koniec XIX w. ale jego szerokie wykorzystanie w tej technologii datuje się dopiero na lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XXw. W tym bowiem okresie po raz pierwszy wykryto tzw. uboczne produkty chlorowania wody a to spowodowało zwrócenie się technologii wody w stronę bardziej masowego wykorzystania ozonu. Temu szerszemu wykorzystaniu ozonu towarzyszy od początku szereg mitów gloryfikujących ozon jako panaceum na wszystkie zanieczyszczenia wód. Niniejsza prezentacja ma na celu polemikę z tymi mitami i przybliżenie konsumentom wody rzetelnych wiadomości o możliwościach wykorzystania ozonu w procesach uzdatniania wody, o jego zaletach ale także wadach. Omówione zostaną procesy, w których wykorzystuje się ozon oraz skutki stosowania tego utleniacza. Wskażemy także nad jakimi nowymi technologiami wykorzystującymi ozon pracuje się w laboratoriach naukowych. 22 ANALIZA NIEORGANICZNYCH FORM SPECJACYJNYCH ANTYMONU Z WYKORZYSTANIEM TECHNIKI HPLC-ICP-MS M. Jabłońska-Czapla, S. Szopa, R. Michalski, A. Łyko Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk, ul. M. Skłodowskiej-Curie 34, Zabrze 41-819 Dane toksykologiczne świadczą o tym, że w wielu wypadkach nie całkowita zwartość danego pierwiastka, lecz udział jego poszczególnych form ma decydujący wpływ na organizmy żywe. Dlatego ważniejsza niż informacja na temat całkowitej zawartości jest wiedza na temat występowania każdej z form danego pierwiastka. Aktywność biologiczna i toksyczność wobec organizmów żywych wykazują przede wszystkim pierwiastki występujące w postaci jonowej. Antymon to pierwiastek wszechobecny w środowisku naturalnym i pochodzący z naturalnych procesów jak i z działalności człowieka. W zachowaniu geochemicznym antymon zbliżony jest do arsenu i bizmutu. Występuje na dwóch stopniach utlenienia Sb(III) oraz Sb(V). Jego zawartość w rzekach jest zwykle mniejsza jak 1 µg/l, a w wodach do spożycia stężenie antymonu zwykle nie przekracza 0,5 µg/L [1]. Migracja jonów antymonu z osadów dennych rzek do wód i odwrotnie jest procesem złożonym, a poznanie stosunku zawartości poszczególnych jego form jonowych jest istotne w kontekście przemian zachodzących w ekosystemach wodnych. Duże zawartości toksycznych form antymonu w wodzie prowadzi do jego kumulowania przez florę i faunę Zbiornika wodnego. W ciągu ostatnich dziesięcioleci zaobserwowano znaczny wzrost stężenia antymonu pochodzącego z antropogenicznej działalności w systemach wodnych. Największe antropogeniczne pochodzenie antymonu jest związane z przemysłem przeróbki rud miedzi oraz spalania węgla i odpadów komunalnych. Przemysł na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP) oparty jest na hutnictwie i górnictwie węgla kamiennego, stąd duże zainteresowanie wzbudza jego poziom w wodach na terenie Górnego Śląska. Antymon jest jednym z głównych pierwiastków, którego stężeniem zainteresowała się U.S. EPA (Environmental Protection Agency of the United States, 1979) i Unia Europejska (Council of the European Communities, 1976). Antymon znalazł się na liście substancji szkodliwych po konwencji w Bazylei (United Nations Environmental Program, 1999) [2]. Biologiczna rola antymonu nie jest w pełni rozpoznana, ale podobnie jak arsen jest on toksyczny już na niskim poziomie, Sb(III) ma około 10 krotnie silniejsze właściwości toksyczne jak Sb(V), stąd duże zainteresowanie analizą specjacyjną tego pierwiastka [3,4]. Związki antymonu są łatwo pobierane przez rośliny, a łatwa fitoprzyswajalność tego pierwiastka wpływa na wzrost jego stężenia w roślinach 23 szczególnie na terenach zanieczyszczonych. Związki antymonu wykazuje działanie mutagenne i kancerogenne [5]. Celem niniejszych badań było zoptymalizowanie warunków przygotowania próbek i ich oznaczania wykorzystując układ HPLC-ICP-MS, określenie zagrożenia środowiskowego związanego z obecnością nieorganicznych form specjacyjnych Sb(III) i Sb(V) oraz ich przemian w układzie osad denny/woda przydenna zbiornika Pławniowickiego. W ramach realizacji niniejszych badań zastosowano układ technik łączonych HPLC-ICP-MS. Układ taki stwarza ogromne możliwości w zakresie analityki specjacyjnej ze względu na niskie granice wykrywalności i oznaczalności oraz wysoką selektywność. Próbki wód przydennych oraz osadów dennych pobierano w 2012 roku comiesięcznie wykorzystując czerpacz Ruttnera i Birge – Ekmana. Próbki wód i osadów dennych bezpośrednio po poborze były przechowywane w temperaturze -220C, odpowiednie analizy fizykochemiczne przeprowadzano zaraz po rozmrożeniu próbek: pH, Eh, oznaczanie całkowitej zawartości Sb oraz jego form specjacyjnych Sb(III) i Sb(V) Literatura: 1. Smichowski P., Antimony in the environment as a global pollutant: A review on analytical methodologies for its determination in atmospheric aerosols, Talanta, 75, (2008), 2-14 2. Filella M. , Belzile N. , Chen Y. W.; Antimony in the environment: a review focused on natural waters Occurrence, Earth-Science Reviews, 57, (2002), 125-176 3. Nash M.J., Maskall J.E., Hill S.J.: Developments with Anion Exchange Stationary Phases for HPLC-ICP-MS Analysis of Antimony Species, Analyst, 131, (2006), 724–730. 4. Leonard A., Gerber G. B.; Mutagenicity, carcinogenicity and teratogenicity of antimony compounds, Mutation Research, 366, (1996), 1-8 5. Niedzielski P., Siepak M., Siepak J., Przybyłek J., Determination of different forms of arsenic antimony and selenium in water samples using hydride generation, Pol. J. Environ. Stud., 11, 219-224, 2002. 24 WYZNACZANIE MASY CZĄSTECZKOWEJ KOMPLEKSÓW FITOCHELATYN Z KADMEM ZA POMOCĄ CHROMATOGRAFII ŻELOWEJ I ELEKTROFOREZY KAPILARNEJ Z DETEKCJĄ ICP MS K. Pawlak, K. Brama Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny Politechniki Warszawskiej, ul. Noakowskiego 3, 00-664 Warszawa Fitochelatyny (PCs) to syntezowane przez rośliny peptydy bogate w reszty cysteiny. Peptydy te są odpowiedzialne za dezaktywację toksycznych jonów metali poprzez wiązanie za pomocą grup tiolowych. Kompleksy te jednak są dość nietrwałe i większość metod chromatograficznych prowadzi do ich rozpadu podczas procesu rozdzielania. Chromatografia wykluczania (SEC) należy do podstawowych metod stosowanych do rozdzielania kompleksów metali ekstrahowanych z tkanki biologicznej. Jej podstawową zaletą jest ograniczenie oddziaływań hydrofobowych i hydrofilowych na rzecz sterycznych, co pozwala na prawie całkowity odzysk rozdzielanych związków. W metodzie tej, jako faza ruchoma, stosowane są roztwory wodne o kontrolowanym pH, co pozwala na proste połączenie chromatografii ze specyficzną izotopowo spektrometrią mas z jonizacją w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP MS). Metoda ta ma dość ograniczony zakres rozdzielania związków ze względu na różnice w masie cząsteczkowej i małą selektywność. Inną metodą rozdzielania związków (zwłaszcza obdarzonych tym samym ładunkiem) ze względu na różnice w masie cząsteczkowej jest elektroforeza kapilarna, w której ruchliwość elektroforetyczna związków zależy od ich wielkości. Do wyznaczania mas cząsteczkowych kompleksów fitochelatyn z jonami kadmu o stechiometrii 1:1 użyto równań półempirycznych opartych na prawie Stokes’a. Na podstawie otrzymanych zależności stwierdzono, że ruchliwość elektroforetyczna zależy w większym stopniu od powierzchni cząsteczki (r 2 = 0,999) niż od ich objętości (r2 = 0,995). Ponadto zauważono, na podstawie zwiększających się czasów migracji tych ujemnie naładowanych kompleksów, że utworzenie wiązania merkaptanowego z jonami metalu prowadzi do zmniejszenia powierzchni i objętości cząsteczki. Opracowana metoda została zastosowana do scharakteryzowania kompleksów fitochelatyn z jonami kadmu ekstrahowanymi z korzeni Arabidopsis thaliana. Otrzymane wyniki porównano z chromatogramami otrzymanymi za pomocą SEC – ICP MS. Stwierdzono, że metoda CE - ICP MS ma lepszą selektywność, jednakże jej czułość jest mniejsza. Obie metody należy traktować komplementarnie i pozwalają na scharakteryzowanie nietrwałych kompleksów metali. 25 NOWA KSIĄŻKA „CHEMICAL ELEMENTS – COMPENDIUM” J. Ciba1), V. Helán2) 1) Katedra Chemii, Technologii Nieorganicznej i Paliw, Wydział Chemiczny, Politechnika Śląska, ul. B. Krzywoustego 6, 44-100 Gliwice, [email protected] 2) 2 THETA ASE, s.r.o., Jasná 307, 735 62 Český Těšín, CZ, [email protected] Nowa książka wydana przez 2 THETA jest kontynuacją wcześniej wydanych książek: „Encyklopedii pierwiastków” wydanej przez Wydawnictwo Naukowo Techniczne w 1995 r. i podręcznika „Prawie wszystko o pierwiastkach” wydanego w 2005 roku przez Wydawnictwo Politechniki Śląskiej. Te książki były kierowane głównie do studentów uniwersytetów i politechnik i spełniały cele dydaktyczne. Nowa edycja jest skierowana do pracowników laboratoriów analitycznych, jako pomoc w kursach doskonalących techniki analityczne, np. ICP, ASA, XRF itd. Treść książki omawia 103 pierwiastki prezentując między innymi krótką historię pierwiastka, jego właściwości fizyczne i chemiczne, w tym konfigurację elektronową, wybrane wartości stałych równowagi tworzenia kompleksów i trudno rozpuszczalnych osadów. Ponadto przedstawiono wykorzystywane do oznaczania poszczególnych pierwiastków metody analityczne, a także ich znaczenie biologiczne. Książka zawiera dodatkowe tablice, np. metali zestawionych według najwyższych i najniższych temperatur topnienia i wrzenia, itp. Recenzentami wymienionych wyżej wydań książki byli prof. Andrzej Burewicz, prof. Jerzy Jurczyk i prof. Zbigniew Hubicki. Nową pozycję oceniają prof. Miroslav Vlček i prof. Zbigniew Hubicki. Przykładowe zestawienie danych: ELEMENT History and general properties 26 Content in the universe, Occurrence, Deposits, Industrial production Physical and chemical properties: melting point, boiling point, density, thermal conductivity λ, solubility in water S, molar volume V0, Brinell hardness, tensile strength Rm, coeff. of lineal thermal expansion α... Oxid. states (electron config., radius pm, examples of chemical substances) Isotope mass range, number of isotopes, key isotopes Thermodynamic data: state, ΔHº, ΔGº, Sº,Cp, ΔHf, ΔHv Critical parameters: TK, pK, ρK, ZK Crystal structure Electronegativity, Electron affinity, Ionization energy, Standard redox potential Reactivity Solubility constants of chosen compounds, Stability constants of chosen complexes Applications of the element and its compounds Biological role (daily dietary intake, toxic intake, lethal intake) Analytical determination (methods, limits of detection) 27 TANDEMOWE POŁĄCZENIE SPEKTROFOTOMETRII UV-VIS I PŁOMIENIOWEJ ABSORPCYJNEJ SPEKTROMETRII ATOMOWEJ W BADANIACH SPECJACJI ŻELAZA P. Niedzielski1), L. Kozak1), W. Wachowiak1,2) 1) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Analizy Wody i Gruntów, ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań, e-mail: [email protected] 2) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Pile, ul. Kołobrzeska 15, 64-720 Piła Przedstawiono nową procedurę analityczną równoczesnego oznaczania zawartości wybranych form żelaza w ekstraktach próbek stałych: osadów i gleb. Opisany został skonstruowany tandemowy układ analityczny wykorzystujący zjawiska absorpcji cząsteczkowej i atomowej absorpcji, pracujący w trybie przepływowo-wstrzykowym i wyposażony w dwa detektory: spektrofotometryczny szeregu diodowego i płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej. Nowy układ analityczny umożliwił oznaczenia zawartości jonowych form żelaza Fe(II) i Fe(III) oraz niejonowych form skompleksowanych w ekstraktach próbek stałych: osadów i gleb. Uzyskano granice wykrywalności 0.2; 0.9 i 0.9 ng.mL-1 odpowiednio dla Fe(II), Fe(III) i całkowitego żelaza w ekstraktach próbek stałych, precyzja oznaczeń zawierała się w przedziale 1.8% do 2.4%. Opracowaną i zoptymalizowaną metodę analityczną zastosowano w badaniach specjacji żelaza we frakcji wymywanej kwasem osadów i gleb różnego pochodzenia. Przykładowo przedstawiono wyniki badań frakcji osadów powodziowych, naniesionych przez rzekę Wartę. Próbki osadów powodziowych zostały zebrane przez pracowników Instytutu Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Analizy osadów powodziowych finansowane były przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach projektu badawczego N N304 105240. Literatura: L. Kozak, P. Niedzielski, W. Wachowiak, The tandem analytical method of flow injection diode array spectrophotometry and flame atomic absorption spectrometry (FI DAD(Vis)-FAAS) in iron speciation studies using 1,10-phenanthroline complexes, Microchemical Journal, 2013, doi:10.1016/j.microc.2013.02.004. 28 PRZYGOTOWANIE PRÓBEK W CHEMICZNYCH METODACH ANALIZY OKSYALKILATÓW A. Szymański Politechnika Poznańska, Instytut Chemii i Elektrochemii Technicznej, ul. Piotrowo 3, 60-965 Poznań Oznaczanie oksyalkilatów, to jedno z najtrudniejszych zagadnień analizy środowiskowej. Uciążliwość ich analizy uwarunkowana jest fizykochemicznie (mieszaniny homologów o różnym stopniu oksyalkilenowania, niemające ugrupowań atomów o wybitnie chromoforowych cechach) i metodologicznie (organiczny charakter uniemożliwia stosowanie w procedurach ich oznaczania wstępnych etapów dekompozycji próbki, jakie często poprzedzają oznaczanie jonów metali, a jednocześnie wymusza wprowadzanie do procedur analitycznych złożonych etapów wstępnej obróbki, w których nawet kilkakrotnie powtarzane są takie operacje jak ekstrakcja, wypienianie, adsorpcja i wymiana jonowa). Te złożone uwarunkowania leżą u podstaw dużej różnorodności metod środowiskowej analizy oksyalkilatów, a zarazem tłumaczą harmonijny rozwój klasycznych metod chemicznych oraz metod opartych na zaawansowanych technikach instrumentalnych, w analizie tych związków. Klasyczne chemiczne metody analizy oksyalkilatów rozwijane są od kilkudziesięciu lat. Główne z nich, to metody ekstrakcyjne (metoda rodanokobaltanowa, z 1955 roku – normatywna w Stanach Zjednoczonych, gdzie znana jest jako tzw. metoda CTAS i metoda pikrynianowa, z 1976 roku) oraz metody strąceniowe, z których jako pierwszą opracowano metodę tetrafenyloboranową (1957 rok), a największe znaczenie zyskała opracowana w 1963 roku przez Bürgera – później modyfikowana przez Wickbolda, Watersa i Longmana – klasyczna metoda jodobizmutanowa, normatywna w wielu krajach Europy (także w Polsce), a znana pod równoważnymi nazwami – metoda BiAS, metoda Wickbolda lub metoda strąceniowa ze zmodyfikowanym odczynnikiem Dragendorffa. Głównym etapem tych metod jest reakcja chemiczna, której celem jest wprowadzenie do analizowanej 29 próbki jonów metalu, z którego ekwiwalentnej ilości są ostatecznie, w pośredni sposób, oznaczane oksyalkilaty. Dużą rolę w procedurach analitycznych metod instrumentalnych oznaczania oksyalkilatów (zwłaszcza z użyciem technik GC i HPLC) ma chemiczny etap derywatyzacji. Główne sposoby derywatyzacji oksyalkilatów, to: rozszczepianie kwasem tosylowym oraz bezwodnikiem octowym (końcowe oznaczanie GC, 1971 rok), rozszczepianie bromowodorem (końcowe oznaczanie GC, 1976 rok), a także otrzymywanie pochodnych z izocyjanianem fenylu (końcowe oznaczanie HPLC, 1980 rok). Ostatnie lata w analityce oksyalkilatów to dominacja zaawansowanych technik instrumentalnych. Etap chemiczny (reakcja chemiczna) w stosowanych procedurach przestaje spełniać rolę etapu wprowadzania pośredniego analitu, a coraz częściej jest efektywnym sposobem wydzielania, zatężania oraz oczyszczania oksyalkilatów z badanej próbki. Oczyszczenie zazwyczaj uzyskuje się poprzez przemywanie wytrąconego osadu par jonowych. Pomiar końcowy najczęściej wykonywany jest technikami tensammetrycznymi bądź techniką HPLC-MS. Omówiono znaczenie klasycznych metod chemicznych i reakcji chemicznych stanowiących etap derywatyzacji (w procedurach metod instrumentalnych), w analizie oksyalkilatów, podkreślając ich zalety oraz wady. Na podstawie badań własnych i literatury naukowej, oceniono przydatność metod chemicznych. 30 NANOMATERIAŁY WĘGLOWE JAKO NOWE SORBENTY DO ZATĘŻANIA PIERWIASTKÓW ŚLADOWYCH B. Zawisza, R. Sitko Uniwersytet Śląski, Instytut Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, ul. Szkolna 9, 40-006 Katowice Współczesna chemia analityczna poszukuje nowych efektywnych sposobów zatężania pierwiastków śladowych. Wśród tych poszukiwań ważne miejsce zajmują nowe sorbenty. Wyjątkowe właściwości sorpcyjne nanomateriałów węglowych sprawiają, że zyskują one coraz większe zastosowanie w analityce. Rozwój prac analitycznych, w których wykorzystywane są nanorurki węglowe i grafen jest obecnie bardzo dynamiczny [1,2,3]. Zaprezentowana zostanie metoda dyspersyjnej mikroekstrakcji do fazy stałej z wykorzystaniem utlenionych nanorurek węglowych i tlenku grafenu jako nowych sorbentów do zatężania wybranych metali ciężkich. Proste modyfikacje chemiczne nanomateriałów węglowych często znacząco zwiększają ich właściwości sorpcyjne. Zaproponowana metoda może być sprzężona z wieloma technikami pomiarowymi. Pomiar z zastosowaniem rentgenowskiej spektrometrii fluorescencyjnej pozwala jednak na bezpośrednią, wielopierwiastkową, nieniszczącą analizę otrzymanych próbek. Próbki po procesie sorpcji osadzane były na sączku membranowym w postaci cienkich warstw. W zaproponowanych badaniach przewagą rentgenowskiej spektrometrii fluorescencyjnej nad powszechnie używanymi technikami atomowymi jest możliwość oznaczania pierwiastków bez konieczności ich wymywania przed oznaczaniem, co eliminuje konieczność użycia toksycznych rozpuszczalników. Literatura: 1. K. Pyrzyńska, Carbon nanostructures for separation, preconcentration and speciation of metal ions, Trends in Analytical Chemistry, 29, 2010, 718-727 2. R. Sitko, B. Zawisza, E. Malicka, Modification of carbon nanotubes for preconcentration, separation and determination of trace-metal ions, 37, 2012, 22–31 3. R. Sitko, E. Turek, B. Zawisza, E. Malicka, E. Talik, J. Heimann, A. Gagor, B. Feist, R. Wrzalik, Adsorption of divalent metal ions from aqueous solutions using graphene oxide, Dalton Transactions, DOI: 10.1039/c3dt33097d 31 NOWA KONSTRUKCJA KOMORY ZDERZENIOWEJ REAKCYJNEJ ICP-Q-MS UMOŻLIWIAJĄCA OPTYMALIZACJĘ REDUKCJI INTERFERENCJI W TRUDNYCH MATRYCACH J. Grodowski SPECTRO - LAB, ul. Warszawska 100/102, 05-092 Łomianki Jednym z podstawowych wyzwań analitycznych w technice ICP-MS, jest obecność interferencji spektralnych pochodzących zarówno od tła tj. wody, argonu, stosowanych kwasów, powietrza jak i jonów matrycy. Najczęściej stosowanym rozwiązaniem mającym na celu tłumienia tych zakłóceń to komora zderzeniowa/reakcyjna, w której następuje dysocjacja cząsteczek wieloatomowych przy zderzeniu z gazami np: hel, wodór, lub zmiana masy jonów w wyniku reakcji chemicznych z gazami reaktywnymi takimi jak np. tlen lub amoniak. Optymalnym układ do pracy rutynowej powinien pracować w trybie „zderzeniowym” z jednym uniwersalnym gazem obojętnym z możliwością zastosowania alternatywnych gazów lub bardziej "agresywnych" warunków w komorze do analizy trudniejszych matryc. Nowy konstrukcja komory zderzeniowej - QCell – zastosowana w spektrometrze iCAP Q Thermo Scientific, oparta jest o układ kwadrupolowy o płaskich prętach (flatapole). Odpowiednia polaryzacja prętów i przekrój komory z przewężeniem w środkowej części powoduje, że jony o masie niższej niż analizowana zostają zatrzymane - tzw. „low mas cut-off”. Dla przykładu w czasie pomiaru 75As, wszystkie masy poniżej 47AMU zostają odcięte. W ten sposób eliminuje się szereg prekursorów interferencji – m. in. H, S, Cl, Ar. Mechanizm “low mas cut-off” działa automatycznie i nie wymaga ingerencji operatora. W połączeniu z podawaniem do komory odpowiednio zoptymalizowanego przepływu gazu oraz ustawieniu odpowiedniego wartości dyskryminacji energii – KED, otrzymujemy najbardziej skuteczną metodę eliminacji interferencji przed wejściem jonów do filtra masowego. Przedstawione zostaną widma masowe dla roztworów m. in: 5% HNO3 + 5% HCL + 1% H2SO4 + IPA + 200ppm Na + 500ppm P + 200ppm Ca i tego samego roztworu wzbogaconego o pierwiastki przejściowe – potwierdzające skuteczność redukcji interferencji. 32 SESJA PLAKATOWA STRESZCZENIA 33 ZASTOSOWANIE METODY ED-XRF DO OZNACZANIA SKŁADU CHEMICZNEGO POPIOŁÓW LOTNYCH A. Ściubidło, I. Majchrzak-Kucęba Politechnika Częstochowska, Instytut Zaawansowanych Technologii Energetycznych, Wydziała Inżynierii Środowiska i Biotechnologii, ul.Dąbrowskiego 73, 42-200 Częstochowa, e-mail: [email protected]; [email protected] Paliwa kopalne w perspektywie do 2030 będą pokrywać ok. 4/5 zapotrzebowania energetycznego świata, przy czym węgla zgodnie z prognozą rezerw paliw kopalnych na świecie wystarczy na ok. 200 lat, ropy naftowej na ok. 35-40 lat a gazu ziemnego na ok. 40-50 lat. Spalanie paliw kopalnych i produktów ich konwersji w najbliższej i dalszej przyszłości będzie podstawowym sposobem ich użytkowani. Zwiększające się zapotrzebowanie na energię będzie pokryte przez węgiel w znacznie dłuższym okresie niż ma to miejsce dla gazu oraz ropy. Ze względu na zagrożenia środowiskowe związane z wysoką emisyjnością węgla oraz to, iż będzie on podstawowym paliwem dla produkcji energii elektrycznej poszukiwane są nowe, bardziej przyjazne środowisku metody utylizacji popiołów lotnych powstających podczas spalania węgla. O możliwościach wykorzystania odpadów w określonym procesie technologicznym decydują przede wszystkim ich właściwości fizyczne i chemiczne. W związku z czym w pracy przedstawiono analizę składu chemicznego popiołów lotnych przy użyciu metody ED-XRF. Wykonana została analiza jakościowa oraz ilościowa głównych i śladowych pierwiastków. Określony został m.in. wpływ czasu pomiaru oraz liczba powtórzeń pomiaru. 34 ZAGROŻENIA ŚRODOWISKOWE ZWIĄZANE Z WYSTĘPOWANIEM FORM SPECJACYJNYCH TALU, ARSENU I ANTYMONU W WODACH I OSADACH DENNYCH RZEKI KŁODNICY S. Szopa, M. Jabłońska–Czapla, R. Michalski Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk ul. M. Skłodowskiej-Curie 34, 41-819 Zabrze, e-mail: [email protected] Badania śladowych stężeń analitów, szczególnie w próbkach o obciążonej matrycy wymaga stosowania złożonych i wyrafinowanych metod i technik analitycznych. Najnowsze tendencje w tym zakresie dotyczą tzw. technik łączonych, w których metody rozdzielania łączone są z różnymi metodami detekcji. Z danych toksykologicznych wynika, że często nie całkowita zawartość danego pierwiastka, lecz formy w jakich on występuje – decydują o jego bioprzyswajalności, aktywności oraz toksyczności. Dotyczy to przede wszystkim jonowych form metali i metaloidów [1]. Przedmiotem niniejszych badań są nieorganiczne formy specjacyjne arsenu, antymonu i talu. Arsen i antymon to pierwiastki charakteryzujące się złożonymi właściwościami fizyko-chemicznymi, które ciągle cieszą się dużym zainteresowaniem zarówno toksykologów, jak i chemików analityków [2]. Z kolei pierwiastkiem bardzo słabo rozpoznanym jest tal, którego toksyczność jest wyższa od toksyczności Pb, Hg, Cd. W związku z tym tal został zaliczony przez US EPA do zanieczyszczeń priorytetowych [3]. Badania prowadzone w warunkach laboratoryjnych dotyczyły opracowania i optymalizacji metodyk oznaczania form jonowych As, Sb oraz Tl w silnie zanieczyszczonych wodach i osadach dennych. W tym celu wykorzystano technikę łączoną HPLC-ICP-MS, w ramach której testowano szereg kolumn chromatograficznych oraz optymalizowano warunki rozdziału (rodzaj eluentu i jego pH, natężenie przepływu, temperatura, objętość nastrzyku etc.). Do badań próbek środowiskowych wybrano wody i osady denne rzeki Kłodnicy. Centralna część Wyżyny Śląskiej to najsilniej przekształcony przez gospodarkę teren Polski. W wyniku powierzchniowej i wgłębnej eksploatacji górniczej, urbanizacji oraz różnorodnej działalności przemysłowej nastąpiły na tym obszarze nieodwracalne zmiany w środowisku geograficznym. Kłodnica przepływając przez centralną część GOP (Górnośląski Okręg Przemysłowy) charakteryzuje się bardzo wysokimi wskaźnikami zanieczyszczeń, pochodzących ze ścieków przemysłowych i bytowo-gospodarczych. Oznacza to, że stanowi ona potencjalne zagrożenie dla środowiska, w szczególności ze względu na obecność metali ciężkich, które mogą migrować do wód gruntowych i gleby. Ponadto, występujące w ostatnich latach częste wezbrania, często mające charakter powodziowy, mogą powodować, przemieszczanie osadów poza koryto rzeki. Fala powodziowa powoduje ponowne uwolnienie zdeponowanych w osadach dennych 35 metali ciężkich ich przemieszczanie z biegiem rzek i ponowną sedymentację niejednokrotnie poza obrębem koryta rzeki, co stanowi poważne niebezpieczeństwo dla tysięcy ludzi mieszkających w najbliższym ich sąsiedztwie [4]. Literatura: 1. R. Michalski, M. Jablonska, S. Szopa, A. Lyko, Application of Ion Chromatography with ICP-MS or MS detection to the Determination of Selected Halides and Metal/Metalloids Species, Crit. Rev. Anal. Chem., 2011, 41, 1-18 2. R. Michalski, S. Szopa, M. Jabłońska, A. Łyko, Application of Hyphenated Techniques in Speciation Analysis of Arsenic, Antimony, and Thallium, The ScientificWorld Journal, 2012, Article ID 902464, 17 pages, doi:10.1100/2012/902464 3. S. Galvan-Arzate, A. Santamarıa, Thallium toxicity, Toxicol. Lett., 1998, 99, 1–13 4. W. Nocoń, Zawartość metali ciężkich w osadach dennych rzeki Kłodnicy, J. Elementology, 2006, 4, 457–466 36 ZASTOSOWANIE METOD SPEKTROSKOPOWYCH (FAAS I ICP-OES) DO KONTROLI PROCESU TECHNOLOGICZNEGO WPROWADZANIA DOMIESZEK CELOWYCH DO SPINELU GLINOWOMAGNEZOWEGO (Me:MgAl2O4) I. Zalewska, A. Karaś, W. Sokołowska Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych, ul. Wólczyńska 133, 01 – 919 Warszawa W Instytucie Technologii Materiałów Elektronicznych w Warszawie opracowywane są technologie otrzymywania polikrystalicznych tworzyw przeźroczystych opartych na spinelu glinowo-magnezowym domieszkowanym Co2+, Ti4+ i V5+ w zakresie 0,1 at.%-5 at.%. Monokrystaliczny spinel glinowo-magnezowy stosowany jest jako nieliniowy absorber (Q-switch) do układów laserowych dla laserów Nd-YAG. Wykazuje on duży przekrój czynny na absorpcję, długi czas relaksacji oraz posiada bardzo dobre właściwości mechaniczne. W ITME podjęto pierwszą próbę wytworzenia ceramik Co2+, Ti4+, V5+:MgAl2O4 o wysokiej przeźroczystości w zakresie światła widzialnego i podczerwieni, jednorodnej mikrostrukturze i rozmieszczeniu kationów domieszki. Jednak dużym problemem okazało się dokładne, ilościowe określenie zawartości domieszek w finalnym produkcie, co jest istotne do porównania wytworzonych ceramik z dostępnymi handlowo monokryształami. W Laboratorium Charakteryzacji Materiałów Wysokiej Czystości w ITME opracowano metody ilościowej analizy Co, Ti i V w próbkach MgAl2O4. Celem badania było ustalenie sposobu roztwarzania próbek, zbadanie wzajemnych wpływów poszczególnych pierwiastków na wyniki oznaczeń oraz opracowanie warunków analitycznych. Analiza domieszek celowych w spinelu glinowo-magnezowym pozwoliła technologom na prawidłowe prowadzenie procesu wprowadzanych domieszek. Badaniom poddano nanoproszki, ich prekursory oraz ceramiki uzyskane na drodze spiekania swobodnego w próżni oraz wytworzone metodą dwustopniowego współstrącania azotanów magnezu i glinu wodorowęglanem amonu. Zastosowano metody spektroskopowe: atomową spektrometrię abosrpcyjną z atomizacją w płomieniu (FAAS) oraz atomową spektroskopię emisyjną z plazma indukcyjnie sprzężoną (ICP – OES). Zestawiono otrzymane wyniki z założeniami teoretycznymi oraz wybrano najlepszą metodę ich oznaczania. 37 INTERFERENCJE SPEKTRALNE PRZY OZNACZANIU WYBRANYCH METALI CIĘŻKICH W PRÓBKACH ŚRODOWISKOWYCH PRZY ZASTOSOWANIU WYSOKOROZDZIELCZEJ ABSORPCYJNEJ SPEKTROMETRII ATOMOWEJ Z. Wichłacz Interdyscyplinarny Zespół Badawczy SALUBRIS, ul. Poznańska 2, 63-004 Tulce Metody absorpcyjnej spektrometrii atomowej stosowane są w analizie metali ciężkich od ponad pół wieku. Niewątpliwym przełomem w rozwoju tej metody było wprowadzenie na rynek w 2006 roku komercyjnego modelu wysokorozdzielczego spektrometru absorpcji atomowej z ciągłym źródłem światła w całym zakresie widma (HR CS AAS) przez firmę Analytik Jena. Interdyscyplinarny Zespół Badawczy SALUBRIS zakupił w 2009 roku, jako drugie laboratorium w Polsce, spektrometr HR CS AAS ContrAA 700 umożliwiający pracę techniką pieca grafitowego, płomieniową, generowania wodorków oraz zimnych par. Aparatura ta wykorzystywana jest do prowadzenia rutynowych oznaczeń następujących pierwiastków: Ag, Al, As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, Mo, Mn, Ni, Pb, Sb, Se, V w matrycach środowiskowych takich jak wody, ścieki, gleby i osady. Podczas oznaczania ołowiu (217,001 i 283,306 nm) techniką atomizacji elektrotermicznej napotkano interesujące interferencje spektralne związane z powstawaniem pasm cząsteczkowych PO pochodzących z modyfikatora fosforanowego [1]. Zaobserwowano również nakładanie się pasm cząsteczkowych NO pochodzących z kwasu azotowego, na linię rezonansową cynku 213,857 nm, podczas oznaczania tego pierwiastka techniką płomieniową. Opracowano praktyczne sposoby eliminacji lub ograniczenia negatywnego wpływu opisanych wyżej interferencji spektralnych, których identyfikacja oraz dokładna analiza była możliwa dzięki uzyskiwanym widmom o wysokiej rozdzielczości. Opisane zalecenia znajdują zastosowanie również wśród użytkowników tradycyjnych spektrometrów absorpcji atomowej. Literatura 1. B. Welz, H. Becker-Ross, S. Florek, U. Heitmann „High-Resolution Continuum Source AAS: The Better Way to Do Atomic Absorption Spectrometry” WILEYVCH 2005 38 WYKORZYSTANIE TLENKU GRAFENU W ZATĘŻANIU JONÓW OŁOWIU E. Turek, R. Sitko Instytut Chemii, Uniwersytet Śląski, ul. Szkolna 9, 40-006 Katowice Tlenek grafenu (GO) jest utlenioną formą grafenu (G), na powierzchni którego występują tlenowe grupy funkcyjne takie jak hydroksylowe, karbonylowe i karboksylowe. Uzyskuje się go najczęściej na drodze utleniania grafitu m.in. z użyciem KMnO4 (modyfikowana metoda Hummer’a) lub K2Cr2O7 [1-3]. Tlenek grafenu oraz grafen poddaje się ponadto modyfikacjom chemicznym w celu utworzenia różnych grup funkcyjnych np. etylenodiaminatetraoctanowych, bądź otrzymuje się kompozyty z tlenkami metali np. G/MnO2, GO/TiO2 [4-6]. Ze względu na doskonałe właściwości sorpcyjne tlenek grafenu i grafen budzi coraz większe zainteresowanie w chemii analitycznej jako sorbent w ekstrakcji do fazy stałej jonów metali i różnych związków organicznych [5,7]. W niniejszej pracy zastosowano tlenek grafenu otrzymany w wyniku utlenienia grafitu za pomocą K 2Cr2O7 do zatężania jonów Pb(II). Badania wykazały imponujące pojemności sorpcyjne w stosunku do jonów Pb(II) (maksymalna pojemność sorpcyjna wynosi 1119 mg·g -1), ale także dla Cd(II), Cu(II) i Zn(II) (wartości wynoszą odpowiednio 530, 294 i 345 mg·g-1) wobec czego tlenek grafenu stanowi interesujący obiekt badań [8]. Celem niniejszej pracy było opracowanie metody wykorzystującej tlenek grafenu jako sorbentu w ekstrakcji do fazy stałej do oznaczania jonów Pb(II) przy użyciu absorpcyjnej spektrometrii atomowej (AAS). Optymalizacji poddano takie parametry jak: objętość eluenta, objętość próbki, prędkość przepływu. Określono wpływ matrycy oraz wyznaczono precyzję, granice wykrywalności i oznaczalności, zakres liniowości. Literatura: 1. W.S. Hummers, R.E. Offeman, J. Am. Chem. Soc., 80 (1958) 1339 2. G. Shao, Y. Lu, F. Wu, C. Yang, F. Zeng, Q. Wu, J. Mater. Sci., 47 (2012) 44004409 3. S. Chandra, S. Sahu and P. Pramanik, Mater. Sci. Eng. B, 167 (2010) 133–136 39 4. C.J. Madadrang, H.Y. Kim, G. Gao, N. Wang, J. Zhu, H. Feng, M. Gorring, M.L. Kasner, S. Hou, ACS Appl. Mater. Interfaces 4 (2012) 1186-1193 5. Y. Ren, N. Yan, J. Feng, J. Ma, Q. Wen, N. Li, Q. Dong, Mater. Chem. Phys., 136 (2012) 538-544 6. Y.C. Lee, J.W. Yang, Ind. Eng. Chem., 18 (2012) 1178–1185 7. C. Wang, C. Feng, Y. Gao, X. Ma, Q. Wu, Z. Wang, Chem. Eng. J., 173 (2011) 92– 97 8. R. Sitko, E. Turek, B. Zawisza, E. Malicka, E. Talik, J. Heimann, A. Gągor, B. Feist, R. Wrzalik, Dalton Trans.(w druku) Autorka składa podziękowania za wsparcie finansowe przyznane w ramach stypendium z projektu UPGOW (zadanie 55 poz. 484), dotowanego przez Europejski Fundusz Społeczny. 40 ANALIZA ZŁÓŻ URANONOŚNYCH Z OBNIŻENIA PODLASKIEGO I SYNEKLIZY PERYBAŁTYCKIEJ METODĄ ICP-MS E. Chajduk, I. Bartosiewicz, M. Pyszynska, J. Chwastowska, H. Polkowska - Motrenko Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, ul. Dorodna 16, 03-195 Warszawa W wyniku prac prowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny (PIG) w latach 70-tych zostały wykryte koncentracje uranowe w łupkach dictyonemowych na obszarze obniżenia podlaskiego oraz interesujące ze względu na okruszcowanie uranem piaskowce w utworach dolnego i środkowego triasu syneklizy perybałtyckiej. Opracowano metodę oznaczania uranu oraz pierwiastków towarzyszących takich jak Th, Cu, Co, Mn, Zn, La, V, Yb, Mo, Ni, Sb, Fe. Łupki dictyonemowe pochodzą z odwiertów z Rajska, Hacki, Husaki, Chraboły, a piaskowce z Krynicy Morskiej i Ptaszkowa. Analizowane próbki były przeprowadzane do roztworu za pomocą mieszaniny kwasów (HNO3 + HF) z usunięciem nadmiaru jonów fluorkowych (H3BO3) w suszarce mikrofalowej. W uzyskanym roztworze oznaczano pierwiastki metoda ICP-MS w odpowiednio dobranych warunkach pomiaru. Wyznaczono szereg parametrów: między innymi zakres liniowości i powtarzalność, granice wykrywalności. Dokładność opracowanych procedur sprawdzono przez analizę Certyfikowanych Materiałów Odniesienia: Soil-5( IAEA), Lake Sedyment ( IAEA SL-1), Apatite Concentrate (ICHTJ CTA-AC-1). Przeprowadzono analizę 78 próbek łupków dictyonemowych oraz 50 próbek piaskowców. Wyniki przedstawiono w postaci średniej uzyskanej dla każdego pierwiastka oraz zakresu stężeń poszczególnych pierwiastków w analizowanych próbkach. Na podstawie otrzymanych wyników można przeprowadzić ocenę analizowanych złóż. Stwierdzono, że: 1. W łupkach dictyonemowych poza uranem występuje wanad i molibden w stężeniach o znaczeniu technologicznym. 2. W piaskowcach zawartości uranu są znacznie wyższe niż w 41 łupkach, natomiast zawartości innych pierwiastków z wyjątkiem manganu są raczej niższe. 3. Zróżnicowanie zawartości pierwiastków w próbkach analizowanych materiałów jest bardzo duże, co wpływa niekorzystnie na możliwość wykorzystania badanych złóż. Praca częściowo finansowana ze środków projektu POIG No 01.01.02-14-094-09-00 Analiza możliwości pozyskania uranu dla energetyki jądrowej z zasobów krajowych 42 BADANIE SPECJACJI PIERWIASTKÓW ŚLADOWYCH WYSTEPUJĄCYCH W ŁUPKACH DICTYONEMOWYCH I PIASKOWCACH I. Bartosiewicz, W. Skwara, J. Dudek, J. Chwastowska, H. Polkowska - Motrenko Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, ul. Dorodna 16, 03-195 Warszawa Łupki dictyonemowe z obniżenia podlaskiego oraz piaskowce z syneklizy perybałtyckiej ze względu na ubogą mineralizację uranową były uznawane jako nieekonomiczne. Zastosowanie metod biotechnologicznych pozwala na odzysk metali z wydajnością 90-95% z niskoprocentowych rud jak również odpadów. Stąd uzasadnione jest zainteresowanie tego typu materiałami geologicznymi. Powszechnie wiadomo, że oznaczenie całkowitej zawartości pierwiastków jest często niewystarczające, lecz bardzo ważne jest określenie, w jakich formach te pierwiastki występują. Tego typu informacje są potrzebne ze względu na badania technologiczne dotyczące opracowania optymalnych metod odzysku pierwiastków, jak i na zagrożenie środowiska (migracja do wód gruntowych pierwiastków toksycznych) Analizę specjacji przeprowadzono dla 4 próbek łupków i 4 próbek piaskowców o stosunkowo wysokich zawartościach uranu. Zastosowano zmodyfikowaną metodę ekstrakcji sekwencyjnej BCR (Bureau of Reference of the European Commission obecnie Standards, Measuring and Testing SM&T). Do oznaczania pierwiastków w poszczególnych ekstraktach zastosowano metodę spektrometrii mas z plazmą sprzężoną indukcyjnie (ICP-MS) ( U, Th, Cu, Co, Zn, La, V, Ni, Fe, Cd, Pb,) oraz metodę absorpcyjnej spektrometrii atomowej (AAS) (Hg, Cr, As). Na podstawie otrzymanych wyników można określić mobilność pierwiastków badanych. Do frakcji pierwszej trzy- stopniowej ekstrakcji sekwencyjnej przechodzą formy pierwiastków rozpuszczalne w wodzie i słabych kwasach, a także jonowymienne. Są to pierwiastki, które łatwo uwalniają się z matrycy próbki, co może stanowić zagrożenie dla środowiska. Praca częściowo finansowana ze środków strategicznego projektu badawczego Nr SP/J/3/143045/11 przyznanych przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR) w latach 2011-2014 43 ANALIZA WYSOKIEJ CZYSTOŚCI CYRKONU METODĄ NAA H. Polkowska – Motrenko1), M. Smolik2), B. Danko1), A. JakóbikKolon2) 1) 2) Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, ul. Dorodna 16, 03-195 Warszawa Katedra Chemii, Technologii Nieorganicznej i Paliw, Wydziału Chemicznego Politechniki Śląskiej, ul. Bolesława Krzywoustego 6, 44-100 Gliwice Największym problemem napotykanym w technologii pozyskania wysokiej czystości Zr jest zanieczyszczenie Hf. Metale te, należąc do tej samej grupy układu okresowego (IV), stanowią parę pierwiastków przejściowych o bardzo zbliżonych właściwościach. Podobieństwo to wynika nie tylko z budowy elektronowej, ale też z niemal identycznych promieni jonowych i atomowych. Obydwa pierwiastki są wykorzystywane w technice jądrowej. Znaczące różnice w wartościach przekroju czynnego na absorpcję neutronów termicznych dyktują różne zastosowania. Hf ze względu na wysoką wartość przekroju czynnego (б=113 barn) stosowany jest do produkcji prętów paliwowych reaktora jądrowego. Cyrkon – materiał niemal przezroczysty dla neutronów (б=0.18 barn), wykorzystywany jest do konstrukcji wnętrz reaktorów, jak również wytwarzania koszulek elementów paliwowych reaktorów w postaci stopu zircaloy. W ramach współpracy z Katedrą Chemii, Technologii Nieorganicznej i Paliw, Wydziału Chemicznego Politechniki Śląskiej badano próbki roztworów uzyskanych podczas opracowywania metody otrzymywania Zr o wysokiej czystości (praca finansowana z projektu badawczego MNiSzW nr N N209 231838). W dostarczonych do badań próbkach zawierających Zr (makroskładnik) i Hf (ilości śladowe) oznaczono zawartość obu pierwiastków metodą neutronowej analizy aktywacyjnej (NAA) w wersji instrumentalnej. Próbki roztworów o określonej masie były umieszczane w naczynkach polietylenowych, odparowywane do sucha i wraz z wzorcami pierwiastkowymi napromieniowane w strumieniu neutronów termicznych 1014cm -1s-1 przez 45 min. w reaktorze MARIA w Narodowym Centrum Badań Jądrowych w Świerku. Wyniki oznaczeń oparto na pomiarze promieniowania gamma emitowanego przez radionuklidy: Hf-181 (482,2 KeV) i Zr-95 (724,2 keV i 756,7 keV) powstające w reakcji wychwytu radiacyjnego Hf-180(n,γ) Hf-181 oraz Zr-94(n,γ) Zr-95. Oszacowano niepewności pomiarów. Granica wykrywalności Hf wynosi 0,0016 μg. Zastosowana metoda pozwoliła oznaczyć śladowe zawartości hafnu w cyrkonie. 44 BADANIA SPECJACJI ŻELAZA W OSADACH DENNYCH P. Kowalewski, P. Niedzielski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Analizy Wody i Gruntów, ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań, e-mail: [email protected] Osad denny jest mieszaniną mineralnych i organicznych składników chemicznych, przy czym te drugie składają się ze związków o wysokiej zawartości węgla i azotu i o wysokich masach cząsteczkowych. Tworzy się w wodach naturalnych i ma powierzchnię kontaktową z wodą. Osady w zbiornikach wodnych powstają wskutek nagromadzenia się substancji autochtonicznych (materia tworząca się z wytrąconych z toni wodnej substancji mineralnych i nierozłożonych szczątków organicznych) oraz allochtonicznych (substancje dopływające do zbiornika wodnego z otaczającej go zlewni, np. krzemionka, iły, gliny). Badania osadów dennych są bardzo ważną gałęzią analityki środowiskowej, biologicznej i geochemicznej. Dzięki tym badaniom można ustalić, jakie zanieczyszczenia dostały się do zbiorników wodnych i jak można ochronić taki zbiornik przed następstwami tych skażeń, a także zapobiegać dalszemu doprowadzaniu zanieczyszczeń, bądź ścieków. Badania te wnoszą informacje dotyczące ewentualnego obumierania organizmów żywych w zbiorniku oraz przyczyn eutrofizacji. Celem wykonanych badań było określenie zawartości i specjacji żelaza w osadach dennych różnych zbiorników wodnych. Żelazo było oznaczane w formach jonowych (Fe(II) i Fe(III)) za pomocą spektrofotometrii UV-VIS techniką kolorymetryczną oraz w formach skompleksowanych techniką absorpcyjnej spektrometrii atomowej (AAS). 45 OZNACZANIE METALI CIĘŻKICH W OSADACH TSUNAMI E. Nowak, P. Niedzielski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Analizy Wody i Gruntów, ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań, e-mail: [email protected] Tsunami to fale morskie, które są generowane w pobliżu dna oceanu, powstają w wyniku trzęsień ziemi, wybuchu wulkanu, osuwisk, spadania do morza, w szczególności do zatoki dużych odłamków skalnych czy lodu odrywanych w wyniku wstrząsów. Bardzo rzadko przyczyną powstawania fal tsunami jest uderzenie meteorytu. Na otwartym oceanie osiągają olbrzymią długość nawet do 200 km i niewielką wysokość. Fale tsunami początkowo poruszają się z dużą prędkością, która może osiągnąć wartość 800 km/h. Gdy zbliżają się do płytkich wód przybrzeżnych ich prędkość stopniowo maleje, w pobliżu wybrzeża fala tsunami rozchodzi się niemal w linii prostej. Konsekwencją tego są straty materialne, zniszczenia infrastruktury, budynków, ale także erozja wybrzeża, uszkodzenie raf koralowych. Tsunami w Japonii miało miejsce 11 marca 2011. Siłę trzęsienia ziemi oceniono na 8,9 w skali Richtera. Doszło do niego o godz. 14.46 czasu miejscowego (6.46 czasu warszawskiego). Towarzyszyła mu seria wstrząsów wtórnych, epicentrum znajdowało się około 130 km od wschodniego wybrzeża wyspy Honsiu. Maksymalna wysokość fali tsunami wynosiła 40 m. Celem wykonanych badań była analiza rdzenia osadu naniesionego przez tsunami, o miąższości ok. 30 cm pod względem zawartości metali ciężkich. 46 PROBLEMATYKA OZNACZANIA SELENU W SUPLEMENTACH DIETY OBECNYCH NA POLSKIM RYNKU M. Woźniak, P. Niedzielski, M. Rudnicka Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Analizy Wody i Gruntów, ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań, e-mail: [email protected] Odkryty w roku 1817 przez szwedzkiego chemika J.J. Berzeliusa selen początkowo uważany za pierwiastek o wyłącznie toksycznych właściwościach, okazał się niezbędnym mikroskładnikiem, koniecznym do prawidłowego funkcjonowania organizmów ludzi i zwierząt. Pierwiastek ten w organizmie człowieka spełnia wiele funkcji, a do najważniejszych można zaliczyć: ochronę komórek przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, zapobieganie powstawaniu zmian nowotworowych w różnych narządach i tkankach, czy wpływanie na prawidłowe funkcjonowanie tarczycy. Ostatnie badania dowodzą, że selen odgrywa także ważną rolę w zapobieganiu chorób sercowo-naczyniowych, powstawaniu stanów zapalnych oraz hamowaniu rozwoju wirusa HIV. Pomimo tego, że selen jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmów żywych, to jego nadmierna dawka może spowodować zaburzenia w homeostazie organizmu, a nawet prowadzić do śmierci. Granica między dawką leczniczą a toksyczną jest wąska i zależy od formy chemicznej selenu, jego zawartości w organizmie i wielu innych zmiennych. Dlatego ważne staje się monitorowanie zawartości tego pierwiastka nie tylko w organizmie człowieka, ale także w produktach spożywczych, glebie czy suplementach diety. Jedną z metod uzupełniania niedoboru selenu w organizmie może być suplementacja preparatami zawierającymi jego związki. Zgodnie z polskim prawem suplementy diety nie są uznawane za leki, przez co są bardzo powszechne. Stwarza to ryzyko dostarczenia nadmiernej dawki, która może spowodować wystąpienie objawów toksycznych. Celem pracy jest określenie formy występowania oraz zawartości związków selenu w suplementach diety dostępnych na polskim rynku oraz próba oceny ich przydatności w procesie uzupełniania niedoborów tego pierwiastka. 47 CHEMICZNE GENEROWANIE PAR PRZY UDZIALE PROMIENIOWANIA ULTRAFIOLETOWEGO ORAZ ULTRADŹWIĘKÓW W OPTYCZNEJ SPEKTROMETRII EMISYJNEJ PLAZMY INDUKOWANEJ MIKROFALOWO M. Ślachciński, H. Matusiewicz Politechnika Poznańska, Zakład Chemii Ogólnej i Analitycznej ul. Piotrowo 3, 60-965 Poznań, e-mail: [email protected] Rozwój analizy śladowej w zakresie metod chemicznych polega na opracowywaniu nowych oraz polepszaniu stosowanych już metod wzbogacania i rozdzielania oznaczanych pierwiastków. W oznaczeniach pierwiastków występujących w próbkach (często o skomplikowanej matrycy) na poziomie śladowym, istotnym problemem jest występowanie interferencji zakłócających sygnał analityczny. Konsekwencją wpływu matrycy jest często pogorszenie precyzji i dokładności otrzymywanych wyników. W związku z tym poszukuje się metod pozwalających na wydzielenie oznaczanych pierwiastków i wyeliminowanie wpływu matrycy oraz oznaczanie niewielkich zawartości/stężeń. Metodą pozwalającą wyeliminować wyżej wymienione trudności jest przeprowadzenie oznaczanych pierwiastków w stan gazowy (pary, lotne indywidua). Lotne indywidua wielu pierwiastków: As, Bi, Sb, Se, Sn, Pb, Te (wodorki) oraz Cd, Hg, metali grup przejściowych (Co, Cu, Fe i Ni), metali szlachetnych (Au, Pd, Pt, Rh i Ag) i niemetali (I i S) mogą być generowane przy udziale promieniowania ultrafioletowego (ang. PVG- photochemical vapor generation). W tym celu roztwór próbki z dodatkiem kwasów organicznych o małej masie cząsteczkowej (mrówkowy, octowy, propionowy) naświetlany jest za pomocą lamp rtęciowych o mocy od kilku do kilkunastu watów emitujących promieniowanie ultrafioletowe (UV), a powstałe lotne formy oznaczanych pierwiastków przenoszone są, w strumieniu gazu nośnego, do źródła atomizacji lub wzbudzenia. Dodatkowo w celu zwiększenia efektywności generowania par oraz ich transportu do detektora stosuje się energię ultradźwiękową. W pracy przedstawiona zostanie metoda oznaczania lotnych wodorków (As, Bi, Sb, Se, Sn) oraz par Hg i Cd z zastosowaniem rozpylania ultradźwiękowego przy udziale promieniowania UV w optycznej spektrometrii atomowej mikrofalowo indukowanej plazmy. Dokonano optymalizacji, metodą sympleksów oraz jednej zmiennej, warunków reakcji tworzenia wodorków i par oraz pracy plazmy mikrofalowej i spektrometru emisyjnego. Sprawdzono poprawność zaproponowanej metody analitycznej przy użyciu certyfikowanych materiałów odniesienia: DOLT-2 oraz SRM 1643e. Dla wszystkich oznaczanych pierwiastków uzyskano granice wykrywalności (3σ) w zakresie 11-22 µg L - 1. 48 PIONOWY ROZKŁAD CZĄSTEK PM10 W MIEŚCIE POZNAŃ M. Narożny, K. Eitner, W. Urbaniak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, ul. Umultowska, 89B, 61-614 Poznań Badania epidemiologiczne opisują związek między podwyższoną zachorowalnością na choroby układu oddechowego i krążenia oraz śmiertelnością a podwyższoną zawartością cząstek zawieszonych w powietrzu atmosferycznym. Zjawisko to najwyraźniej widać na przykładzie grup ludzi starszych i młodych. Problem wysokich zawartości PM10 nabiera w ostatnich latach coraz większego znaczenia, zwłaszcza na terenach mocno zurbanizowanych i gęsto zaludnionych. Na świecie prowadzi się wiele badań od lat 60 i wszystkie jednoznacznie pokazują wysoką rangę problemu, z jakim należy się uporać. Przez okres od października 2011 do czerwca 2013 cząstki PM10 było mierzone w Poznaniu. Pomiary były prowadzone w jednym punkcie, w budynku Uniwersytetu Ekonomicznego znajdującego się przy ulicy al. Niepodległości 10. Monitoring cząstek zawieszonych wykonywany był, co dwa tygodnie na różnych wysokościach, umożliwiła to konstrukcja budynku. Posiada on zewnętrzne schody przeciwpożarowe, które nie są zabudowane. Na każdym piętrze prowadzono pomiar cząstek PM10 za pomocą przenośnego pyłomierza DustTrak 8530 a parametry meteorologiczne (prędkość wiatru, temperatura, ciśnienie, wilgotność) zmierzono aparatem Oregon Scientific WMR 200. Zakres wysokości, w jakim wykonano pomiary wynosił od 18 piętra budynku do parteru, Uniwersytet Ekonomiczny jest najwyższym budynkiem (103 metry), jaki jest w Poznaniu. Z racji jego wysokości badania pokazują jak rozkładają się cząstki PM10 w centrum miasta na różnych wysokościach, przy różnych warunkach meteorologicznych oraz w różnych porach roku. Na każdym piętrze pomiar zapylenia trwał 10 minut, najwyższe stężenie średnie z jednego pomiaru wyniosło 532 µg/m3. Zanotowano je 21 grudnia na najniższej wysokości pomiarowej. Zawartość PM10 jest silnie skorelowane z niskimi temperaturami i mniejszymi wysokościami oraz słabszym wiatrem. Wyniki tych badań podkreślają ważność źródeł emisji głównie z spalania paliw kopalnych w piecach w celach grzewczych oraz ruch samochodowy. Te dwa czynniki stanowią przyczynę tak wysokich zawartości cząstek w powietrzu atmosferycznym na terenie miasta Poznań. 49 RADIOCEZ W PŁACHETCE KOŁPAKOWATEJ W ITALII I POLSCE J. Falandysz1), T. Zalewska2), L. Cocchi3,4), N. Szylke1) 1) Pracownia Chemii Środowiska i Ekotoksykologii, Uniwersytet Gdański Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - PIB, Oddział Morski w Gdyni 3) Gruppo Micologico e Naturalistico R. Franchi, Via D. Piani, 6, I-42100 Reggio Emilia, Italia 4) Comitato Scientifico Nazionale dell Associazione Micologica Bresadola, Via A.Volta, 46, I-38100 Trento, Italia 2) W wyniku katastrofy w elektrowni jądrowej w Czarnobylu - po względnie szybkim zaniku krótko żyjącego jodu-131 - gros pozostałego zanieczyszczenia promieniotwórczego przyrody pochodzi od cezu-137, którego okres rozpadu połowicznego (promieniowanie gamma) wynosi 30,17 lat. Katastrofa Czarnobylska miała miejsce w dniu 26 kwietnia 1986 r., i jest określana jako wypadek jądrowy na świecie, który dotychczas miał największy wpływ na stopień skażenia promieniotwórczego terytorium Europy. Iloraz z wartości aktywności 137Cs i 134Cs w poczarnobylowej chmurze promieniotwórczej wynosił średnio 2.0 (Baldini et al. 1990). Okres rozpadu 134Cs jest znacznie krótszy (t1/2 = 2,06 lat). Radiocez zdeponowany na powierzchni roślin i ściółki w lasach stopniowo, ale bardzo wolno wnika wgłęb profilu glebowego (Mietelski et al. 2010; Rosén et al. 2011; Rühm et al. 1997). Radiocez deponowany z atmosfery wraz z mokrym opadem atmosferycznym (deszcz) infiltruje wgłęb gleby leśnej szybciej, niż kiedy jest deponowany jako opad suchy (pył) (Strandberg 2004). Ponadto opad mokry - deszcz a szczególnie śnieg wydajnie oczyszcza powietrze atmosferyczne z zanieczyszczeń (też promieniotwórczych), i zarazem wprowadza je w dużej ilości na powierzchnię lądu lub do zbiornika wodnego w miejscu gdzie spadł. Wymienione zjawiska a także fakt, iż grzybnia (też ryzomorfy) rozwija się, odpowiednio, w ściółce lub glebie - zależnie od gatunku grzyba ma to miejsce na różnej głębokości profilu ściółka/podłoże glebowe, sprawiają, że masa radionuklidów sztucznych nagromadzanych w owocnikach przez grzyby leśne jest wypadkową wielu procesów. Badania własne miały na celu określenie i porównania stopnia zanieczyszczenia radiocezem owocników płachetki kołpakowatej (Cortinarius caperatus) oraz warstwy wierzchniej (0-10 cm) podłoża glebowego tego grzyba zebranych na stanowiskach z terenu prowincji Reggio Emilia w Italii w latach 19921999 oraz z różnych miejsc w Polsce w latach 1996-2010. Wszystkie aktywności przeliczono na datę zebrania próbek - uwzględniając rozpad promieniotwórczy. W owocnikach płachetki i glebie z Italii oznaczono aktywność 137Cs i 134Cs a w materiale z ternu Polski aktywność 137Cs (134Cs był niewykrywalny w 2013 r.). Aktywność promieniotwórczą radiocezu oznaczono metodą spektrometrii gamma z zastosowaniem detektora półprzewodnikowego. Wszystkie aktywności przeliczono na datę zebrania materiału uwzględniając rozpad promieniotwórczy. Płachetkę kołpakowatą z terenu prowincji Reggio Emilia cechowała 50 aktywność rzędu 6297-10100 (137Cs) i 255-6840 (134Cs) Bq kg-1 masy suchej w 1992; 5823-15430 (137Cs) i 85-265 (134Cs) Bq kg-1 m.s. w 1995 i 16290-19340 (137Cs) i 96103 (134Cs) Bq kg-1 m.s. w 1999 r. Wartość ilorazu z aktywności 137Cs/134Cs w owocnikach płachetki kołpakowatej z Italii dla lat 1992-1999 mieściła się w zakresie od 14.9-26.2 (1992 r.) do 161-187 (1999 r.). Płachetkę kołpakowatą z badanych terenów Polski cechowała aktywność (137Cs) rzędu 12696-16160 Bq kg-1 m.s. w 1996; 3839-5206 Bq kg-1 m.s. w 2006 i 3750-5563 Bq kg-1 m.s. w 2010 r. Spośród zbadanych owocników płachetki kołpakowatej z terenu kraju maksymalną aktywność 137Cs sięgającą 18000 Bq kg-1 m.s. wykazano w kapeluszach tego grzyba wyrosłych w puszczy NapiwodzkoRamuskiej w północno-wschodnim regionie kraju (okolice Szczytna) w 2002 r. Kapelusze płachetki kołpakowatej przeciętnie zawierają 2-3 krotnie więcej 137Cs niż trzony. Pomimo upływu czasu i powolnej infiltracji radiocezu wgłęb gleb leśnych płachetka kołpakowata w okresie 50-60 lat po globalnym opadzie radioaktywnym powstałym w rezultacie testowania broni jądrowej w atmosferze i w 25 lat po katastrofie jądrowej w Czarnobylu jako grzyb jadalny dobrze nagromadzający radiocez pozostaje znacznie skażona 137Cs. Literatura: 1. Baldini E, Nyatemu K, Tubertini O (1990) Radiochim. Acta , 49, 49 2. Mietelski JW, Dubchak S, Błażej S, Anielska T, Turnau K (2010) J. Environ. Radioact., 101:706 3. Rosén K, Vinichuk M, Nikolova I, Johanson K (2011) J. Environ. Radioact., 102 178 4. Rühm W, Kammerer L, Hiersche L, Wirth E (1997) J. Environ. Radioact., 35:129 5. Strandberg M (2004) Sci. Total Environ., 327:315 51 RTĘĆ W OPIEŃCE A. Mazur, M. Różycka, J. Falandysz Pracownia Chemii Środowiska i Ekotoksykologii, Uniwersytet Gdański Opieńka ciemna (Armillaria solidipes) – dawniej powszechnie nazywana lub kojarzona z opieńką miodową (A. mellea) jest najpopularniejszym rosnącym dziko nadrzewnym grzybem jadalnym w Polsce. Na terenie kraju zidentyfikowano pięć gatunków grzybów z rodzaju Armillaria, tj. poza najpopularniejszą A. solidipes (nazywaną przez czas jakiś też A. ostoyae) - inne częściej spotykane to A. cepistipes i A. Galica, Z kolei A. borealis jest gatunkiem rzadkim a najrzadsza jest A. mellea (Żółciak 2003a). Wykazano, że na terenie kraju A. solidipes jest gatunkiem pasożytniczym względem 28 gatunków drzew (Żółciak 2003b). Młode owocniki A. solidipes są jadalne całe a tylko kapelusze w przypadku owocników starszych, których trzon jest silnie łykowaty - twardawy i nieco zdrewniały. Badania miały na celu poznanie stopnia zanieczyszczenia rtęcią owocników opieńki ciemnej i gleby w miejscach pozyskania grzybów z miejsc przestrzennie oddalonych od siebie (12 miejsc) w kraju oraz ocenę zdolności tego gatunku grzyba do nagromadzania rtęci. Owocniki (na ogół 15 próbek zbiorczych z każdego stanowiska – łącznie 955 okazów), po oczyszczeniu ich powierzchni z ewentualnych zanieczyszczeń suszono na powietrzu przez kilka dni a następnie w suszarce w temperaturze 65 °C do czasu uzyskania stałej masy. Próbki gleby, po usunięciu fragmentów roślin, kamyków i widocznych bezkręgowców, suszono w czystym pomieszczeniu w temperaturze pokojowej przez kilkanaście tygodni, przesiewano przez sito plastykowe z oczkami średnicy 2 mm i następnie suszono w temperaturze 65 ºC przez 48 godz. Zawartość rtęci oznaczono techniką zimnych par absorpcyjnej spektroskopii atomowej (CVAAS) po termicznym rozkładzie matrycy próbki (masa ok. 50 mg) i dalszej amalgamacji par uwolnionej rtęci pierwiastkowej oraz jej desorpcji z wełny ze złota (analizator rtęci model MA–2000, Nippon Instruments Corporation, Takatsuki, Japonia). Jakość analiz kontrolowano na bieżąco badając stosowne biologiczne materiały odniesienia o znanej zawartości rtęci ogółem. Wartości średnie zawartości rtęci ogółem w kapeluszach opieńki ciemnej dla 52 dwóch stanowisk mieściły się w granicy od 20±8 do 70±20 ng g-1 masy suchej a dla dziesięciu stanowisk od 110±30 do 300±70 ng g-1 m.s., a w trzonach przeciętnie było o od 1,1 do 1,7 –krotnie mniej. Opieńkę ciemną charakteryzowały wartości współczynnika bionagromadzania rtęci w kapeluszach większe od jedności, tj, przeciętnie od 1,8 do 15. Zatem grzyba tego można uznać za gatunek nagromadzający a niewykluczający rtęć. Z uwagi na wykazane względnie duże wartości współczynnika bionagromadzania rtęci i też duże wartości zawartości tego pierwiastka w owocnikach można sugerować, że ten grzyb nadrzewny (grzybnia żyje w żywych i martwych drzewach) pobiera rtęć głównie z podłoża glebowego poprzez ryzomorfy (po części też i grzybnię żyjącą w glebie) a nie z ubogiej w rtęć biomasy roślinnej opanowanej przez grzybnię. Kapelusze opieńki ciemnej jako surowiec spożywczy pozyskiwany w lasach niezanieczyszczonych rtęcią jest w świetle obowiązujących tolerancji i wytycznych o dopuszczalnym spożyciu rtęci produktem bezpiecznym. Literatura: 1. Żółciak A. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa, Seria A 2(952): 5-21 (2003) 2. Żółciak A. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa, Seria A 3(956): 7-22 (2003) 53 RTĘĆ W OWOCNIKACH OPIEŃKI CIEMNEJ, BIOMASIE ROŚLINNEJ, W KTÓREJ ŻYJE GRZYBNIA I PODŁOŻU GLEBOWYM TEGO GRZYBA J. Falandysz, A. Wobalis, G. Krasińska Pracownia Chemii Środowiska i Ekotoksykologii, Uniwersytet Gdański Opieńka ciemna (Armillaria solidipes) jest grzybem pasożytniczym, który jest bardzo szkodliwy dla drzew - wywołuje białą zgniliznę drewna. Grzybnia opieńki żyje w żywych i martwych drzewach oraz w glebie. Grzyb ten rozprzestrzenia się przy pomocy ryzomorf, które wyrastają na długość wielu metrów rozprzestrzenione w wierzchniej 20 centymetrowej oraz na drodze bezpośredniego kontaktu grzybni. W ten sposób grzybnia opieńki jako sklonowana kolonia licznych osobników może skolonizować duże obszary lasu albo być jednym wielkim i starym organizmem z dobrze skomunikowaną grzybnią. Na przykład grzybnia i ryzomorfy grzyba Armillaria bulbosa mogą rozrastać się na powierzchni 150 tys. metrów kwadratowych lasu (Smith et al. 1992). W badaniach własnych owocników opieńki ciemnej wykazano względnie dużą zawartość rtęci w okazach zebranych w wielu miejscach w kraju – w kapeluszach było od 0.020±0.008 do 0.30±0.07 g/g masy suchej (m.s.), w trzonach było od 0,020±0,006 do 0,16±0,04 g/g m.s. a w podłożu glebowym było od 0.020±0.002 do 0.10±0.13 g/g m.s. (Mazur et al. 2013). Badania miały na celu ocenę, co może być dla opieńki ciemnej głównym źródłem pobrania rtęci – opanowany przez grzybnię substrat roślinny (tkanka żywych i martwych) drzew, który zazwyczaj jest materiałem ubogim w rtęć czy wierzchnia warstwa gleby, w której ryzomorfy rozrastają się a po części może też rosnąć grzybnia. Owocniki opieńki ciemnej i substrat roślinny, na którym wyrosły oraz glebę (warstwa 0-15 cm) pozyskano w borze sosnowym (dominujący gatunek sosna pospolita Pinus silvestris z domieszka świerka Picea abies i brzozy omszonej Betula pubescens) w okolicy miejscowości Jodłowno i Buszkowy Górne (nadleśnictwo 54 Kolbudy) w woj. pomorskim w 2011 r. Świeże owocniki, po oczyszczeniu ich powierzchni z ewentualnych zanieczyszczeń suszono na powietrzu przez kilka dni a następnie w suszarce do czasu uzyskania stałej masy w temperaturze 65 °C. Próbki gleby, po usunięciu fragmentów roślin, kamyków i widocznych bezkręgowców, suszono w czystym pomieszczeniu w temperaturze pokojowej przez kilkanaście tygodni, przesiewano przez sito plastykowe z oczkami średnicy 2 mm i następnie suszono w temperaturze 65 ºC przez 48 godz. Próbki substrat roślinnego, na którym wyrosły owocniki suszono w czystym pomieszczeniu w temperaturze pokojowej przez kilkanaście tygodni, rozdrabniano i następnie suszono w temperaturze 65 ºC przez 48 godz. Zawartość rtęci oznaczono techniką zimnych par absorpcyjnej spektrouskopii atomowej (CV-AAS) po termicznym rozkładzie matrycy próbki (masa ok. 50 mg) i dalszej amalgamacji par uwolnionej rtęci pierwiastkowej i jej desorpcji z wełny ze złota (analizator rtęci model MA-2000, Nippon Instruments Corporation, Takatsuki, Japonia). Zawartość rtęci ogółem w podłożu roślinnym (drewno), na którym wyrosły okazy opieńki ciemnej była mniejsza o jeden rząd wielkości niż w podłożu glebowym (Tabela 1). Fakt ten pośrednio może wskazywać, że podłoże glebowe jest głównym źródłem rtęci dla tego grzyba. Tabela 1. Zawartość rtęci w owocnikach oraz podłożu roślinnym i glebowym opieńki ciemnej Hg (g/g m.s.) Materiał Próbki Średnia±SD Mediana Rozstęp Owocniki 16 (131)* 0,099±0,049 0,091 0,043-0,24 Podłoże roślinne 16 0,029±0,020 0,023 0,0074-0,076 Podoże glebowe 16 0,28±0,14 0,28 0,090-0,52 Uwagi: *Próbki zbiorcze (od 2 do 19 okazów w próbce) Literatura: 1. Smith ML, Bruhn JN, Anderson JB (1992) The fungus Armillaria bulbosa is among the largest and oldest living organisms. Nature, 356:428-431. 2. Mazur A, Różycka M, Falandysz J (2013) Rtęć w opieńce. XXII Poznańskie Konwersatorium Analityczne. 55 ANALIZA ŚLADÓW CZĄSTEK GSR M.I. Szynkowska1), K. Osingłowska1), A. Pawlaczyk1), J. Rogowski1), A. Parczewski2,3) 1) Politechnika Łódzka, Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej, ul. Żeromskiego 116, 90-924 Łódź 2) Uniwersytet Jagielloński, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, ul. Ingardena 3, 30-060 Kraków 3) Instytut Ekspertyz Sądowych, ul. Westerplatte 9, 31-033 Kraków Z uwagi na wzrastającą liczbę przestępstw z użyciem broni palnej coraz więcej miejsca w laboratoriach kryminalistycznych zajmują analizy śladów powystrzałowych, czyli cząstek GSR (ang. gunshot residues). Są to nieorganiczne cząstki metaliczne, które po oddaniu strzału z broni palnej jako produkty wybuchowych reakcji spłonki i ładunku miotającego, wydostają się we wszystkich kierunkach w postaci chmury i osadzają na napotkanych po drodze przeszkodach, m.in.: na broni, rękach, twarzy i odzieży osoby strzelającej, w jej pobliżu oraz na celu. W przypadku amunicji tradycyjnej, unikatowe cząstki powystrzałowe, zawierają jednocześnie ołów antymon i bar (PbSbBa). Ujawnienie ich w materiale dowodowym pozwala na wydanie opinii o stwierdzeniu obecności śladów powystrzałowych z bardzo wysokim prawdopodobieństwem. Natomiast cząstki indykatywne, czyli zgodne z pozostałościami powystrzałowymi, również zawierają trzy wymienione pierwiastki, jednak w postaci dwu- lub jednoskładnikowej (np. PbSb, PbBa, SbBa, Pb, Sb i Ba). Ich ujawnienie pozwala na wnioskowanie o prawdopodobnej obecności śladów GSR w badanym materiale [1-4]. Ogromny postęp mikrotechnik analitycznych pozwala na coraz szersze i bardziej precyzyjne analizy pozostałości powystrzałowych. Obecnie możliwe jest już nie tylko poznanie budowy i niejednorodności składu pierwiastkowego na ich powierzchni, ale również badanie ich wewnętrznej struktury [4]. Coraz więcej analiz poświeconych jest badaniom składu chemicznego charakterystycznych cząstek w zależności od położenia względem broni, co związane jest z ustaleniem przybliżonej odległości strzału [5, 6] oraz badane są również na odciskach palców [7]. W pracy przedstawiono wyniki badań cząstek GSR za pomocą metod: LAICP-TOF-MS, TOF-SIMS oraz SEM-EDS. Cząstki pochodziły ze zużytych łusek FAM kaliber 12 mm krajowej produkcji (FAM-PIONKI) oraz ze ślepej amunicji hukowej krótkiej kaliber 6 mm. Praca finansowana z grantu MNiSW nr N N209 434839. [1] Coumbaros J., Kirkbride K.P., Klass G., Skinner W. Forensic Sci. Int., 2001, 119, 72-81. [2] Brożek-Mucha Z. Forensic Sci. Int., 2009, 183, 33-44. [3] Pohoska K., Kryminalistyczne badania, Stołeczny Magazyn Policyjny, 2011, VIII, 11-12. 56 [4] Brożek-Mucha Z., Balistyka chemiczna, Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sadowych, Kraków 2008. [5] Brożek-Mucha Z., Problems of Forensic Sciences 2002, vol. LI, pp. 119-136. [6] Brożek-Mucha Z., Jarosz J., Problems of Forensic Sciences 2001, vol. XLV, pp. 109-121. [7] Szynkowska M.I., Szajdak K., Parczewski A., Rogowski J., Surface and Interface Analysis 2012, DOI10.1002/sia.5142. 57 OZNACZANIE RTĘCI W PRODUKTACH ŻYWNOŚCIOWYCH J. Albińska, M.I. Szynkowska, E. Leśniewska, A. Pawlaczyk, J. Góralski, T. Paryjczak Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Łódzka, ul. Żeromskiego 116, 90-924 Łódź Rtęć jest pierwiastkiem nefrotoksycznym i neurotoksycznym, posiada właściwości mutagenne i alergizujące. Powoduje dysfunkcję układu nerwowego, mięśniowego oraz zaburza działanie enzymów i białek. Nie stwierdzono dotąd, aby rtęć pełniła w organizmach jakiekolwiek funkcje metaboliczne czy fizjologiczne. Ekspozycja na rtęć zawartą w produktach spożywczych jest zjawiskiem powszechnym. Obecność rtęci stwierdzono praktycznie we wszystkich produktach żywnościowych. Pobieranie rtęci przez rośliny uzależnione jest od formy i ilości związków rtęci występujących w glebie. Szacuje się, że w suchej masie warzyw jest jej trzy razy więcej niż w glebie. Najczęściej w warzywach i owocach stężenie tego pierwiastka wynosi od 5 do 30 µg/kg świeżego produktu. Grzyby kumulują znacznie większe ilości metalu niż inne produkty pochodzenia roślinnego, które może wynosić nawet kilka mg/kg w świeżej masie. Największe stężenia rtęci obserwuje się w produktach spożywczych pochodzenia morskiego i z wód lądowych. Duża toksyczność rtęci i jej związków, przypadki zatruć, zdolność do akumulacji w łańcuchu troficznym sprawiają, że jest ona ważnym przedmiotem analiz produktów żywnościowych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w Zakładach Higieny Weterynaryjnej badaniami w zakresie zanieczyszczeń chemicznych w Polsce, w tym metali toksycznych (arsen, kadm, ołów, rtęć) objęte są wszystkie gatunki zwierząt rzeźnych i łownych, drób, owoce, warzywa, mleko, jaja, miód oraz pasze. Określono dopuszczalne dawki rtęci dla człowieka, jednak nie do końca są znane dokładne granice tolerancji na różne jej związki, jak również następcze skutki długiego działania niskich stężeń. Średnie pobieranie rtęci przez dorosłego człowieka szacuje się na 20 µg/dzień. Tymczasowe tolerowane tygodniowe pobranie rtęci ustalono na 300 µg, w tym 200 µg metylortęci, a dzienne 43 µg. W Polsce średnie pobieranie rtęci 58 dla dorosłego człowieka wynosi 9-33 µg/dzień [1-8]. W pracy przedstawiono badania zawartości rtęci w następujących produktach żywnosciowych: ryby, jaja, warzywa, grzyby, zwierzyna łowna pochodzących z regionu łódzkiego. Uzyskane wyniki zawartości rtęci w poszczególnych rodzajach próbek poddano analizie statystycznej, porównano z normami i danymi literaturowymi. Analizę zawartości rtęci przeprowadzono za pomocą techniki bezpłomieniowej atomowej spektrometrii absorpcyjnej z generowaniem zimnych par rtęci na automatycznym analizatorze rtęci Mercury SP3D firmy Nippon Instruments Corporation. Poprawność uzyskiwanych wyników została sprawdzona na podstawie analizy certyfikowanych materiałów odniesienia: Bovine Liver BCR 185R, Tuna Fish IMEP-20, CS-M-1, CS-CR-1 Granica wykrywalności metody GW= 0,125 ng Hg, a oznaczalności GO= 0,157 ng Hg. Literatura: 1. Szynkowska M. I., Leśniewska E., Paryjczak T., 2003, Przem. Chem., 82/3, 240243 2. Szkoda J., Nawrocka A., Kmiecik M., Żmudzki J., 2011, Och. Śr. Zas. Nat., 48 3. Szkoda J., Żmudzki J., Grzebalska A., 2007, Och. Sr. Zas. Nat., 31 4. Luten J. B., Bouquet W., 1987, Bul. of Env. Cont. Tox., 38, 318–323 5. Nakhle K., Cossa D., Claisse D., Beliaeff B., Simon S., 2007, ICES J. Mar. Sci, 64, 929–938 6. Katner A., Mei-Hug S., Suffet M., 2010, Sci. Environ., 48, 23, 5707-5714 7. U.S. Food and Drug Administration, 2011, FDA Monitoring Program 8. Atta A., Voegborlo R. B., Agorku E. S., 2012, Environ. Monit. Ass., 184,5, 3259 59 POLON 210PO W KRWI LUDZKIEJ A. Boryło, B. Skwarzec, G. Romańczyk Uniwersytet Gdański, Wydział Chemii, Zakład Analityki i Radiochemii Środowiska, Instytut Ochrony Środowiska i Zdrowia Człowieka, ul. Sobieskiego 18/19, 80-952, Gdańsk; e-mail: [email protected] Krew to płyn ustrojowy, który za pośrednictwem układu krążenia pełni funkcję transportową oraz zapewnia komunikację pomiędzy poszczególnymi układami organizmu. Krew jest płynną tkanką łączną, krążącą w naczyniach krwionośnych lub w jamie ciała. Krew i jej poszczególne składniki spełniają wiele istotnych zadań, mających na celu podtrzymanie procesów życiowych. Głównym zadaniem jest transport tlenu i składników pokarmowych do komórek i transport powrotny produktów końcowych przemiany materii np. dwutlenku węgla czy mocznika. Poza tym krew transportuje hormony i inne substancje pomiędzy komórkami, zapewnia homeostazę, tzn. utrzymanie równowagi wodnej i elektrolitowej, regulację wartości pH oraz temperatury ciała. Jako część układu odpornościowego krew pełni funkcje obronne przeciwko ciałom obcym i antygenom dzięki fagocytom oraz przeciwciałom. Celem badań było oznaczenie stężenia polonu 210 Po w krwi ludzkiej u 43 chorych z niedokrwienną chorobą serca. Badania przeprowadzono za zgodą Niezależnej Komisji Bioetycznej do Spraw Badań Naukowych przy Gdańskim Uniwersytecie Medycznym Gdańsku. Aktywność polonu w krwi ludzkiej mieściła się w przedziale od 18318 do 74471 mBq. Nie stwierdzono istotnych różnic statystycznych wśród poszczególnych grup dawców, czyli osób palących, niepalących oraz byłych palaczy. Średnie stężenie polonu wynosiło dla każdej grupy odpowiednio 8331, 9146 oraz 8432 mBq/l. Nie stwierdzono również zależności pomiędzy stężeniem polonu a konsumpcją ryb w grupie osób niepalących i byłych palaczy. Pewną zależność pomiędzy zawartością 210 Po a konsumpcją ryb odnotowano tylko w grupie osób palących, gdzie współczynnik korelacji r wynosił 0,457. Zróżnicowane aktywności 210Po w krwi ludzkiej są wynikiem stosowanej diety, palenia papierosów, różnic w czasie pobrania krwi, jak również stopnia przenikania polonu powstającego z rozpadu 210Pb do kości. Prezentowane badania naukowe wsparte zostały finansowo przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach grantu: DS-530-8120-D196-12. 60 POŚREDNIE OZNACZANIE FLUORU ZA POMOCĄ SPEKTROSKOPII FLUORESCENCJI RENTGENOWSKIEJ JAKO MODYFIKACJA POLSKIEJ NORMY Z. Kowalkiewicz1), S. Lipiecka1), K. Makowska1), W. Urbaniak1,2) 1) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Chemii; ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań; e-mail: [email protected] 2) Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. J. Śniadeckich w Bydgoszczy, Wydział Technologii i Inżynierii Chemicznej; ul. Seminaryjna 3, 85-326 Bydgoszcz. Polska Norma [1] dotycząca analizy chemicznej topników zawiera m.in. procedurę analityczną oznaczania fluoru w fluorycie (CaF2). Oznaczenie fluoru polega na rozpuszczeniu związków wapnia w kwasie octowym, następnie sączeniu próbki i uzyskaniu nierozpuszczalnego w CH3COOH osadu CaF2. Końcowym oznaczeniem jest miareczkowanie kompleksometryczne z użyciem EDTA uzyskanego fluorku wapnia. Zawartość fluoru w próbce jest obliczana na podstawie stechiometrycznego stosunku molowego między pierwiastkami w fluorku wapnia. Zaproponowana przez nas modyfikacja obejmuje rozpuszczenie uzyskanego osadu fluorku wapnia w kwasie chlorowodorowym i przeprowadzenie końcowego oznaczenia wapnia za pomocą spektrometrii fluorescencji rentgenowskiej (XRF). Ponadto wprowadzono wstępną analizę jakościową próbki z wykorzystaniem techniki XRF przed wykonaniem właściwego oznaczenia w celu oszacowania zawartości wymienionych substancji przeszkadzających, do których zaliczane są jony siarczanowe (VI), ortofosforanowe (V) oraz inne tworzące trudno rozpuszczalne w wodzie związki z wapniem. Wprowadzono również dodatkowy pomiar stężenia jonów fluorkowych w przesączu uzyskanym po rozpuszczaniu próbki w kwasie octowym. Oznaczenie stężenia F- dokonuje się przy użyciu elektrody jonoselektywnej. Celem niniejszej pracy jest sprawdzenie konieczności wykonywania dodatkowego pomiaru stężenia jonów fluorkowych w zależności od stężenia analitu w badanej próbce. Literatura: 1. Polska Norma PN-70 H-04132. Analiza chemiczna topników. Fluoryt. 61 OZNACZANIE ZŁOTA Z ZASTOSOWANIEM TECHNIKI GENEROWANIA LOTNYCH FORM I WYSOKOROZDZIELCZEGO SPEKTROMETRU ABSORPCYJNEGO Z CIĄGŁYM ŹRÓDŁEM PROMIENIOWANIA M. Krawczyk, H. Matusiewicz Politechnika Poznańska, Zakład Chemii Ogólnej i Analitycznej, ul. Piotrowo 3, 60-965 Poznań Złoto jest jednym z najmniej reaktywnych pierwiastków. Z tego powodu jego zastosowanie w różnych dziedzinach życia ciągle wzrasta. Złoto jest często stosowane w profilaktyce stomatologicznej, jubilerstwie oraz w syntezie organicznej jako katalizator. Pierwiastek ten jest jednak toksyczny dla ludzi, zwierząt i roślin. Może powodować ostre alergie i z tego powodu jego oznaczanie w próbkach środowiskowych, medycznych i biologicznych staje się coraz ważniejsze. Celem przeprowadzonych badań było opracowanie procedury oznaczania złota w materiałach odniesienia i próbkach rzeczywistych. Zbadano możliwości analityczne płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej (FAAS, ang. flame atomic absorption spectrometry). W celu zwiększenia możliwości analitycznych techniki FAAS podczas prowadzonych badań zastosowano nasadkę szczelinową (STAT, ang. slotted-tube atom trap). Jako efektywny sposób wprowadzania oznaczanego pierwiastka do układu pomiarowego zastosowano technikę generowania lotnych form złota (CVG, ang. chemical vapor generation) z atomizacją w kwarcowej rurce ogrzewanej elektrycznie. Lotne formy złota były generowane z zastosowaniem tetrahydroboranu(III) sodu jako reduktora, w obecności kwasu solnego. Zbadano wpływ bromku didodecyldimetylamonianu oraz dietyldikarbaminianu sodu na wartość absorbancji. Największe obniżenie granic wykrywalności uzyskano z zastosowaniem dietyldikarbaminianu sodu. Poprawność opracowanej metody analitycznej sprawdzono oznaczając złoto w certyfikowanych materiałach odniesienia: NRCC PCT-1a (Copper – Nickel Sulphide Concentrate with Noble Metals), NIST SRM 2710 (Montana Soil) i NIST SRM 1643e (Trace Element in Water). Podjęto także próby oznaczania złota w: popiołach lotnych, stopie niklu i kobaltu oraz osadzie dennym. Potwierdzono przydatność opracowanej metody do oznaczania całkowitej zawartości złota w próbkach rzeczywistych. 62 GENEROWANIE ZIMNYCH PAR KADMU Z WYKORZYSTANIEM TETRAHYDROBORANU (III) SODU W ABSORPCYJNEJ SPEKTROMETRII ATOMOWEJ Z ATOMIZACJĄ W PIECU GRAFITOWYM J. Jasiak, H. Matusiewicz Politechnika Poznańska, Zakład Chemii Ogólnej i Analitycznej, ul. Piotrowo 3, 60-965 Poznań Wprowadzanie do atomizera lotnych form (par/wodorków) oznaczanych pierwiastków, wiąże się z wieloma zaletami w porównaniu z konwencjonalnymi technikami ich oznaczania. Pozwala na obniżenie granic wykrywalności oraz wyeliminowanie wielu interferencji, dzięki oddzieleniu oznaczanego pierwiastka od pozostałych składników matrycy. Poza tym, badana próbka jest wprowadzana do atomizera już w stanie gazowym, pozwalając na uzyskanie mniejszych strat energii cieplnej oraz atomizację przy stosunkowo niższych temperaturach. Przeprowadzenie oznaczanych metali w lotne formy powoduje także zwiększenie efektywności transportu w porównaniu z konwencjonalnym rozpylaniem roztworu. Obecnie obserwuje się szybki rozwój technik analitycznych opartych na generowaniu lotnych indywiduów w analizie śladowej w połączeniu z różnymi systemami detekcji. Technika generowania zimnych par kadmu z wykorzystaniem tetrahydroboranu (III) sodu, jako reduktora w połączeniu z absorpcyjną spektrometrią atomową pozwala na skuteczne oznaczanie kadmu w rozmaitych próbkach biologicznych i środowiskowych na poziomie śladowym i ultra-śladowym. Ze względu na toksyczność kadmu, istotne staje się monitorowanie zawartości tego pierwiastka w środowisku i opracowywanie nowych rozwiązań analitycznych, służących jego oznaczaniu. Celem badań była optymalizacja generowania zimnych par kadmu w połączeniu z układem okresowym przed oznaczaniem techniką GF-AAS. Sprawdzono wpływ takich czynników na sygnał analityczny jak: rodzaj użytego kwasu, pH próbki, stężenie i szybkość przepływu reduktora, czas reakcji generowania oraz przepływ gazu nośnego. Dobierano również podstawowe parametry programu temperaturowego pieca grafitowego, ze szczególnym uwzględnieniem temperatur wzbogacania i atomizacji. Poprawność opracowanej metody analitycznej sprawdzono oznaczając kadm w wybranych certyfikowanych materiałach odniesienia. 63 OZNACZANIE ZAWARTOŚCI NIEKTÓRYCH SKŁADNIKÓW MINERALNYCH METODĄ ICP-MS W WODNYCH NAPARACH WIELOZIOŁOWYCH PRODUKTÓW FUNCJONALNYCH G. Bazylak1), B. Rut2), M. Stochaj-Yamani3), J. Czerwiński2), B. Sperkowska1) 1) Katedra i Zakład Bromatologii, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 85-067 Bydgoszcz, ul. Jagiellońska 13, [email protected] 2) Laboratorium Analiz Środowiskowych, Wydział Inżynierii Środowiska, Politechnika Lubelska, 20-618 Lublin, ul. Nadbystrzycka 40B 3) Perlan Technologies Polska, 02-785 Warszawa, ul. Puławska 303 Zawartość składników mineralnych w sypkich i porcjowanych produktach zielarskich, które zawierają części roślin należące do jednego, dobrze zdefiniowanego gatunku taksonomicznego jest stosunkowo dobrze poznana. Natomiast brak jest tego typu informacji w przypadku produktów funkcjonalnych i leczniczych zawierających części roślin stanowiących mieszaninę dwóch i więcej gatunków roślin farmagnostycznych, przyprawowych, jadalnych i ozdobnych, które pakowane są w tzw. torebkach typu fix i przeznaczone do spożycia w postaci naparów wodnych (tzw.„herbatek”). W Polsce sprzedaż i konsumpcja tego rodzaju wieloziołowych produktów funkcjonalnych (WPF) szybko i systematycznie się zwiększa. Celem badań było oznaczenie zawartości 15 składników mineralnych (Na, K, Mg, Ca, Sr, Ba, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Al, Pb) w naparach wodnych uzyskanych z WPF do redukcji masy ciała („odchudzających”, 10 produktów, OY) oraz z WPF polepszających stan skóry i włosów („witalizujących”, 10 produktów, UX). Napary uzyskiwano zalewając 1,0 g suchego produktu WPF 50,0 mL dejonizowaną wrzącą wodą i pozostawiając uzyskany roztwór przez 5 min pod przykryciem. Gotowy napar filtrowano, pobierano 5,0 mL, dodawano 3,0 mL st. HNO3 i poddawano mineralizacji mikrofalowej (Anton Paar Multiwave 3000) przez 30 min. Stosowano narost mocy generatora od 0 do 1200 W przez 10 min oraz stałą moc 1200 W przez następne 20 min. Średnia temp. i ciśnienie podczas mineralizacji wynosiła, odpowiednio, 190oC i 20 bar. Analizy mineralizatów dokonano metodą ICP-MS na spektrometrze Agilent 64 7700x, jako wzorzec wewnętrzny stosowano roztwór 195Pt (12 ppb). Średnia zawartość Na w naparach z WPF „odchudzających” OY (6,35 ppm) była wyższa w porównaniu do średniego stężenia Na w naparach z WPF „witalizujących” UX (4.57 ppm). Natomiast średnia zawartość każdego z pozostałych 14 składników mineralnych była od 20 do 150 % większa w naparach z WPF „witalizujących” UX. Średnia zawartość biopierwiastków w naparach UX wynosiła: K 240,33 ppm, Mg 24,49 ppm, Ca 44,12 ppm, Sr 155,11 ppb, Ba 108,86 ppb, Cr 2,45 ppb, Mn 1898,48 ppb, Fe 271,87 ppb, Co 1,58 ppb, Ni 28,14 ppb, Cu 34,26 ppb, Zn 136,39 ppb, Al 1131,42 ppb i Pb 2,31 ppb. Najwyższe stężenia Na (od 15,25 do 21,10 ppm) odnotowano w naparach z WPF zawierających równocześnie miętę, pokrzywę, czerwoną herbatę, mniszek lekarski, koper włoski i liść brzozy. W naparach z WPF będących mieszaniną pokrzywy, jabłka, dzikiej róży, bratka, mniszka, zielonej herbaty i trawy cytrynowej oznaczono najwyższe stężenia K (od 300,50 do 395,37 ppm), czemu towarzyszyły wysokie stężenia Ni (80,16 ppm), miedzi (44,13 ppb) i Al (2540,04 ppm). W przypadku naparu z WPF zawierającego równocześnie hibiskus, miętę, pokrzywę, skrzyp, żurawinę, aronię i czarną porzeczkę zanotowano najwyższe stężenia Ca (57,56 ppm), Sr (275,60 ppm), Cr (3,91 ppb) i Pb (4,86 ppb). Z kolei w naparze z WPF zawierającego kombinację jabłka, hibiskusa, liści mate, zielonej herbaty, korzenia lukrecji, liści jeżyny, nasion guarany i ekstraktu z winogron oznaczono najwyższe ilości Mg (30,86 ppm), Ba (282,28 ppm), Mn (4712,07 ppb), Zn (188,14 ppb), Cu (41,32 ppb) oraz Al (2259,17 ppb). Najwyższe stężenia Fe (do 629,48 ppm) i Co (do 2,87 ppm) stwierdzono w naparach z WPF zawierających równocześnie jabłko, hibiskus, dziką różę, pokrzywę i skrzyp polny. Metodą analizy składowych głównych PCA ustalono, że wyznaczony profil 15 biopierwiastków pozwala na odróżnienie obu badanych grup WPF oraz weryfikację deklarowanej obecności surowców roślinnych wchodzących w ich skład. 65 OZNACZANIE ZAWARTOŚCI WYBRANYCH SKŁADNIKÓW MINERALNYCH METODĄ ICP-MS W ODMIANOWYCH MIODACH PSZCZELICH DOSTĘPNYCH NA TERENIE BYDGOSZCZY G. Bazylak1), B. Rut2), M. Stochaj-Yamani3), J. Czerwiński2), A. Przybylska1) 1) Katedra i Zakład Bromatologii, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Jagiellońska 13, 85-067 Bydgoszcz, [email protected] 2) Laboratorium Analiz Środowiskowych, Wydział Inżynierii Środowiska, Politechnika Lubelska, ul. Nadbystrzycka 40B, 20-618 Lublin 3) Perlan Technologies Polska, Puławska 303, 02-785 Warszawa Miód pszczeli, jako produkt spożywczy i składnik żywności funkcjonalnej, jest cennym źródłem makro- i mikroskładników mineralnych w dietach stosowanych w profilaktyce i leczeniu wielu chorób cywilizacyjnych. Wyznaczenie profilu składników mineralnych, wpływających m.in. na właściwości pro- i antyoksydacyjne, w poszczególnych odmianach miodu zwiększyłoby możliwości jego zastosowania w żywieniu pacjentów o specyficznych wskazaniach terapeutycznych. Celem badań było oznaczenie zawartości 12 składników mineralnych (Na, K, Mg, Ca, B, Al, Cr, Mn, Fe, Ni, Cu, Zn) w krajowych i importowanych z obszaru UE miodach należących do ośmiu różnych odmian (lipowy, akacjowy, gryczany, wrzosowy, faceliowy, rzepakowy, wielokwiatowy, spadziowy), które zostały zakupione w Bydgoszczy. Próbki miodów (1,0 g) rozpuszczano w 10,0 mL st. HNO 3 i poddawano mineralizacji mikrofalowej (Anton Paar Multiwave 3000) stosując narost mocy generatora od 0 do 1200 W przez 10 min oraz stałą moc 1200 W przez 20 min. Średnie ciśnienie i temp. podczas mineralizacji wynosiły, odpowiednio, 20 bar oraz 190 oC. Analizę mineralizatów wykonano metodą ICP-MS na spektrometrze Agilent 7700x, stosując roztwór 195Pt jako wzorzec wewnętrzny (12 ppb). Stwierdzono, że jedynie w miodzie gryczanym zawartość Na (397,62 ppm) była wyższa od zawartości K (245.06 ppm). Natomiast w pozostałych siedmiu odmianach miodu zależność ta była odwrotna (średnio 826,58 ppm K). W miodzie spadziowym oznaczono najwyższe ilości K (4652,88 ppm) i Mg (84,19 ppm), a 66 najniższe – Na (9,67 ppm). Najwyższą zawartość Ca miały miody lipowy (98,69 ppm) i rzepakowy (79,01 ppm), a najniższą - akacjowy (18,70 ppm). Najwyższe stężenia B stwierdzono w próbkach miodu lipowego (13,24 ppm) i gryczanego (11,24 ppm). Średnia zawartość Al w badanych miodach wynosiła 2,13 ppm, najwyższą jego zawartość stwierdzono w miodzie spadziowym (20,69 ppm). Nie stwierdzono obecności Cr (< 0.040 ppb) w miodzie akacjowym i rzepakowym. Pozostałe odmiany miodu zawierały średnio 4,77 ppb Cr, a podwyższoną zawartość Cr stwierdzono w miodzie gryczanym (18,53 ppb). Najwyższą zawartość Mn odnotowano w miodzie wrzosowym (8,83 ppm), spadziowym (3,25 ppm) i gryczanym (3,17 ppm). Niską zawartość Mn stwierdzono w miodzie akacjowym (0,15 ppm) i rzepakowym (0,14 ppm). Średnia zawartość Fe w badanych miodach wynosiła 4.95 ppm. Wyjątkowo dużą zawartość Fe stwierdzono w miodzie gryczanym (28,53 ppm). Zwiększoną zawartość Ni zaobserwowano w miodzie spadziowym (1297,8 ppb), w przeciwieństwie do miodu rzepakowego, który zawierał go najmniej (8,92 ppb). Najwyższe stężenie Cu (1,910 ppm) było w miodzie spadziowym, a zwiększone - w miodzie wrzosowym (0,43 ppm) i gryczanym (0,38 ppm). Największą ilość Zn obserwowano w miodzie rzepakowym (23,26 ppm) i wrzosowym (12,81 ppm). Miody wielokwiatowe miały o wiele niższe stężenie Zn (0,83 ppm), zbliżone do jego zawartości w miodach akacjowym (0,82 ppm), gryczanym (0,87 ppm) i faceliowym (0,62 ppm). Stosując analizę składników głównych PCA wyróżniono dwie główne składowe PC1 i PC2, które wyjaśniały 65,61% całkowitej zmienności w/w wyników oznaczeń ICP-MS. Profil biopierwiastków miodu gryczanego i spadziowego pozwalał na ich jednoznaczne odróżnienie metodą PCA. Obliczenia PCA nie umożliwiały rozróżnienia pozostałych sześciu miodów o bardziej jednorodnym składzie mineralnym. Dominujący wpływ (79,1%) na dyskryminację odmian miodu miały zmienne określające zawartość B i Fe. 67 OPTYMALIZACJA MINIATUROWEGO ANALIZATORA DO BADANIA SPECJACJI RTĘCI M. Truskolaska, K. Jankowski Wydział Chemiczny, Politechnika Warszawska, ul. Noakowskiego 3, Warszawa Rtęć w glebach i osadach występuje w różnych formach chemicznych. Sposób oddziaływania toksycznego rtęci na glebę oraz osady jest bardzo zależna od ich formy chemicznej a nie od całkowitego stężenia. W tym celu oznaczenia organicznych i nieorganicznych form rtęci stosowana jest specjacja grupowa. Do oznaczania rtęci w glebach i osadach wykorzystano optyczną spektometrię emisyjną ze wzbudzeniem w helowej plazmie w połączeniu z generowaniem zimnych par rtęci (CVG). Do wzbogacania śladowych ilości Hg zastosowano mikroekstrakcję do fazy stałej z gazowej fazy nadpowierzchniowej (SPME). Wydzielone związki rtęci uwalniano po wprowadzeniu mikrowłókna do dozownika termicznego. Zastosowanie odpowiedniego postępowania derywatyzującego zostało wykorzystane do badania specjacji grupowej rtęci (rtęć organiczna i rtęć nieorganiczna). Dla uzyskania jak najlepszej czułości przeprowadzono optymalizację miniaturowego analizatora. Wyznaczono optymalne warunki procesu: czas integracji, temperaturę desorpcji oraz szybkość przepływu gazu nośnego i plazmowego. Wyładowanie jest wytworzone między trzema elektrodami. W obszarze między elektrodowym wytwarza się plazma helowa z wykorzystaniem wirującego pola elektromagnetycznego o częstotliwości 6 kHz sterowana cyfrowo. Próbka przebywa w obszarze plazmy kilka milisekund [2]. Ustalono, że największą intensywność emisji Hg rejestrowanej w postaci sygnału chwilowego można osiągnąć przy użyciu gazu nośnego o szybkości przepływu 50 mL min-1. Przepływ gazu plazmowego utrzymywany był na poziomie 500 mL min-1. Promieniowanie emitowane w wyniku wzbudzenia atomów rtęci rejestrowano przy długości fali 253,7 nm. Precyzja oznaczenia wyrażona jako względne odchylenie standardowe wynosi 3,3 %, a granica wykrywalności 4,7 ng L-1. Opracowany sposób postępowania wykorzystano w analizie próbek gleby i osadów o certyfikowanej zawartości rtęci. Przygotowanie próbki polegało na 68 ekstrakcji wspomaganej mikrofalami za pomocą 3M kwasu chlorowodorowym HCl. Dzięki niskim granicom wykrywalności dla tej techniki możliwe jest oznaczenie rtęci Hg w próbkach na poziomie kilkunastu µg/kg. W celu wygładzenia rejestrowanych sygnałów oraz dalszego zwiększenia czułości oznaczenia zastosowano różniczkowanie sygnału według algorytmu Savitzky'ego i Golaya. Wygładzenie pików przyczynia się do eliminacji błędów przypadkowych z jednoczesnym pojawieniem się błędów systematycznych związanych ze zmianą wysokości, szerokości i powierzchni piku. Celem zminimalizowania tego rodzaju błędów jest odpowiedni dobór rzędu pochodnej, stopnia wielomianu oraz liczby punktów rozpięcia wielomianu. Po zastosowaniu numerycznej obróbki sygnału precyzja oznaczenia wyrażona jako względne odchylenie standardowe wynosi 0,8%, a granica wykrywalności 3,1 ng L-1. Połączenie mikroekstrakcji do fazy stałej, desorpcji termicznej, miniaturowej aparatury wykorzystującej plazmę oraz miniaturowego spektrometru OES pozwoliło na skonstruowanie taniego zminiaturyzowanego układu pomiarowego do oznaczania śladowych ilości pierwiastków, w tym rtęci Hg. Istotną zaletą wynikającą ze sposobu wprowadzania próbki jak i zastosowaniu miniplazmy helowej jest uzyskanie niskiego tła spektralnego. Dodatkowo urządzenie jest trwałe i łatwe w obsłudze oraz umożliwia szybkie wykonywanie analiz. PODZIĘKOWANIA Badania, których wyniki są opisane w tej pracy były finansowane ze środków grantu: „Opracowanie i atestacja nowych typów materiałów odniesienia niezbędnych do uzyskania akredytacji europejskiej przez polskie laboratoria zajmujące się analityką przemysłową” przyznanego przez Narodowe centrum Badań i Rozwoju. Literatura: 1. Tyburska, K. Jankowski, A. Rodzik, Spectrochim. Acta, Part B, 66 (2011) 517 2. K. Jankowski, A.P. Ramsza, E.Reszke, A. Tyburska, J. Anal. At. Spectrom., 27 (2012) 1287 69 BADANIE WPŁYWU PROMIENIOWANIA ULTRADŹWIĘKOWEGO NA WYDAJNOŚĆ ŁUGOWANIA RTĘCI Z OSADU RZECZNEGO J. Świrk, K. Pawlak, J. Wojcieszek, M. Jarosz Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny Politechniki Warszawskiej, Noakowskiego 3, 00-664 Warszawa Rtęć należy do jednych z najbardziej toksycznych pierwiastków. Dostając się do zbiorników wodnych poprzez sedymentację staje się składnikiem osadów, w których zachodzą liczne procesy biochemiczne, między innymi biometylacja. Powstałe w ten sposób metylowe pochodne rtęci łatwiej ulegają bioakumulacji i rozprzestrzeniają się w łańcuchu pokarmowych. Kontrola zawartości rtęci w osadach rzecznych i morskich jest ważna z punktu widzenia kontroli skażenia środowiska i zagrożenia zdrowia człowieka. Rtęć w ekstrakcie oznaczano za pomocą spektrometru mas z jonizacją w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP MS) używając palnik z platynową osłoną. Osady zawierające rtęć poddano ługowaniu za pomocą roztworów różnych kwasów. Sprawdzono wpływ stężenia kwasu solnego, cysteiny i dodatku kwasu azotowego na odzysk rtęci. Sprawdzony został wpływ czasu wytrząsania, sonikacji i działania promieniowania mikrofalowego. Stwierdzono, że dodatek cysteiny - odczynnika kompleksującego - do roztworu kwasu solnego znacząco zwiększa wydajność ekstrakcji (z 57 do 93%). Duże znaczenie ma także metoda wspomagająca proces ekstrakcji. Najlepsze efekty zaobserwowano w przypadku sonikacji i wytrząsania, natomiast promieniowanie mikrofalowe było odpowiedzialne za duże straty rtęci w postaci oparów. Wpływ sonikacji, ze względu na znaczne skrócenie czasu procesu ługowania, sprawdzono w przypadku płuczki ultradźwiękowej i sondy. Stwierdzono, że etap ługowania trwający 2 godziny w przypadku wytrząsania, może być skrócony do 1 godziny i 4 minut, w przypadku odpowiednio płuczki i sondy ultradźwiękowej. Opracowana metoda została zastosowana do oznaczenia rtęci w certyfikowanym materiale odniesienia (WQB-1 – osadu rzecznego; o atestowanej zawartości rtęci 1,09 ± 0,15 ug Hg /g suchej masy) i pozwoliła na wyznaczenie całkowitej zawartości rtęci (1,02 ± 0,04 /g suchej masy). Zaproponowana metoda ekstrakcji rtęci pozwala na znaczne skrócenie czasu przygotowania próbki i charakteryzuje się dobrą dokładnością. Badania, których wyniki są opisane w tej pracy były finansowane ze środków grantu: „Opracowanie i atestacja nowych typów materiałów odniesienia niezbędnych do uzyskania akredytacji europejskiej przez polskie laboratoria zajmujące się analityką przemysłową” przyznanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. 70 OPTYMALIZACJA METODY OTRZYMYWANIA FLUORKU WAPNIA Z KWASU FLUOROKRZEMOWEGO D. Kruk, K. Makowska, W. Urbaniak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań Fluorek wapnia jest to nieorganiczny związek chemiczny. W przyrodzie występuje w postaci kryształu o nazwie fluoryt. Zarówno forma naturalna jak i syntetyczna ma szerokie zastosowanie. Dodatek niewielkich ilości tego związku przy produkcji materiałów budowlanych powoduje polepszenie ich właściwości. Fluorek wapnia pełni rolę topnika przy wyrobie cementu powodując obniżenie temperatury spiekania. Beton z dodatkiem tego składnika chroni przed jego korozją, Przyczyną korozji jest agresywność zewnętrzna, czyli oddziaływanie różnych czynników środowiska[1]. Fluorek wapnia w optyce stosowany jest do wyrobu soczewek o niskim współczynniku załamania światła, oraz do produkcji okien w kuwetach pomiarowych stosowanych w spektroskopii podczerwieni [2]. Celem pracy jest opracowanie najlepszej metody otrzymania fluorku wapnia z kwasu fluorokrzemowego. Kwas ten jest produktem ubocznym przy produkcji kwasu fosforowego i nawozów fosforowych. W Polsce istnieją trzy zakłady przemysłowe, które przetwarzają ten kwas w produkty rynkowe [3]. Przemysł chemiczny z produkcją nawozów mineralnych jest branżą stosunkowo dobrze rozwiniętą w Polsce. W branży tej powstają i będą powstawać odpady nieorganiczne. Jedynym rozwiązaniem jest zagospodarowanie powstających odpadów. Sposobem na wykorzystanie kwasu fluorokrzemowego jest otrzymanie z niego fluorku wapnia, który może być następnie wykorzystany np. w cementowni. Kwas fluorokrzemowy jest także stosowany do produkcji aluminium, również okazało się, że jest doskonałym katalizatorem w procesie chromowania[4]. W prezentowanej pracy przedstawiona zostanie metoda otrzymywania fluorku wapnia z odpadowego kwasu fluorokrzemowego oraz procedura oznaczania stężenia jonów fluorkowych w otrzymanym preparacie, będąca kluczowym i zarazem najbardziej problematycznym etapem całego procesu. Literatura: 1. Bolewski, A., Budkiewicz, M. i Wyszomirski, P. Surowce Ceramiczne. Warszawa, Wydawnictwo Geologiczne, 1991 2. Kęcki, Z. Podstawy spektroskopii molekularnej. Warszawa, PWN, 1992 3. Najlepsze Dostępne Techniki (BAT) Wytyczne dla Branży Chemicznej w Polsce, 2005, Ministerstwo Środowiska Warszawa 4. Cichy, B. Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego. Raport końcowy, 2012 71 ZASTOSOWANIE METODY LA-ICP-MS DO ANALIZY ILOŚCIOWEJ ORAZ ZOBRAZOWANIA MIEJSC KUMULACJI PIERWIASTKÓW (Cd, Cu, Pb, Zn) W TKANKACH ROŚLIN A. Hanć, D. Barałkiewicz Pracownia Analizy Spektroskopowej Pierwiastków, Wydział Chemii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Umultowska 89 b, 61-614 Poznań W wielu miejscach na świecie poziom metali w glebie lokalnie przekracza dopuszczalne normy i użytkowanie tych areałów musi zostać poprzedzone poprawą jakości gleb. Dlatego obiecującą metodą, obok kosztownej i pracochłonnej rekultywacji, może okazać się jedna z odmian fitoremediacji–fitoekstrakcja. Wybór odpowiednich roślin do fitoremediacji wiąże się bezpośrednio z dobraniem i opracowaniem odpowiednich technik analitycznych, które pozwolą na ocenę ilościową pobranych metali. Celem niniejszej pracy było: (1) opracowanie procedury oznaczania in vivo pierwiastków śladowych, takich jak Cd, Cu, Pb i Zn w próbkach roślin metodą LAICP-MS; (2) oznaczenie ilościowe oraz zobrazowanie drogi transportu i miejsc kumulacji wybranych pierwiastków w tkankach roślin grochu. Do eksperymentu został wybrany groch (Pisum sativum L., cv. Bohun), jako roślina naturalnie występująca, charakteryzująca się szybkim wzrostem biomasy i akumulacją pierwiastków śladowych. W czasie eksperymentu porównano zawartość pierwiastków (Cd, Cu, Pb i Zn) w roślinie grochu w warunkach stresu wywołanego obecnością metali śladowych (hodowla hydroponiczna) oraz w roślinach kontrolnych. W celu przeprowadzenia analizy ilościowej metodą LA-ICP-MS porównano różne strategie kalibracyjne m.in. metodę wzorca wewnętrznego, kalibrację przy użyciu wzorców dopasowanych matrycowo (ang. matrix-matched calibration) oraz przy użyciu wzorców nie dopasowanych matrycowo (ang. non matrix-matched). Wyniki analityczne otrzymane po analizie metodą LA-ICP-MS zostały porównane pod względem wybranych parametrów walidacyjnych (np. dokładność, precyzja, oraz granicy wykrywalności) z wynikami uzyskanymi po analizie ICP-MS (próbki po mineralizacji). W celu sprawdzenia opracowanej procedury analitycznej oznanczia wybranych pierwiastków metodą LA-ICP-MS zastosowano certyfikowane materiały odniesienia NIST SRM 1570a Spinach Leaves oraz NIST SRM 1515 Apple Leaves. 72 WERYFIKACJA METODY OZNACZANIA Cr(III) I Cr(VI) W WODZIE TECHNIKĄ HPLC-ICP-MS B. Pikosz, M. Belter, M. Marcinkowska, D. Barałkiewicz Pracownia Analizy Spektroskopowej Pierwiastków, Wydział Chemii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Umultowska 89 b, 61-614 Poznań Analiza specjacyjna pierwiastków jest nowym trendem w chemii analitycznej. Często wymaga ona wykorzystania nowoczesnych technik analitycznych, w tym układów łączonych. Technika wysokosprawnej chromatografii cieczowej połączonej ze spektrometrią mas z plazmą sprzężoną indukcyjnie (HPLCICP-MS) jest z powodzeniem stosowana w oznaczaniu form specjacyjnych pierwiastków w próbkach ciekłych. Na szczególną uwagę zasługują te pierwiastki, dla których toksyczność, biodostępność oraz mobilność w środowisku zależy od formy chemicznej, w jakiej występują. Jednym z nich jest chrom. Oznaczanie form specjacyjnych chromu w wodzie jest uzasadnione ze względu na zróżnicowane działanie, Cr(III) i Cr(VI) na organizm ludzki. Chrom sześciowartościowy został zakwalifikowany jako czynnik rakotwórczy dla człowieka [1]. Natomiast chrom trójwartościowy jest niezbędnym składnikiem diety. Badania specjacji chromu przeprowadzono z wykorzystaniem spektrometru mas z plazmą sprzężoną indukcyjnie firmy PerkinElmer, Kanada, model ELAN DRC II wyposażonego w komorę DRC. Rozdzielanie chromatograficzne Cr(III) i Cr(VI) uzyskano stosując kolumnę C8 Brownlee firmy PerkinElmer działającą w odwróconym układzie faz. Zastosowaną fazę ruchomą stanowi mieszanina 0,8 mmol L-1 TBAH oraz0,6 mmol L-1 EDTA. Całkowity czas analizy wynosi 3 min. Zagwarantowanie jakości wyników oznaczania Cr(III) i Cr(VI) w wodzie techniką HPLC-ICP-MS zrealizowano poprzez wyznaczenie parametrów walidacyjnych, zapewnienie spójności pomiarowej oraz oszacowanie budżetu niepewności. Walidację procedury analitycznej wykonano zgodnie z zaleceniami opisanymi w normie PN-EN ISO/IEC 17025:2005 [2]. Wyznaczono szereg parametrów charakteryzujących zarówno procedurę analityczną, m.in: granicę wykrywalności (LOD), granicę oznaczalności (LOQ), liniowość oraz precyzję, jak i 73 wynik pomiaru: spójność pomiarową oraz niepewność wyniku pomiaru. Uzyskano satysfakcjonujące wartości odzysku dla obydwu form specjacyjnych chromu (93–113 %). Wartości LOD wynoszą odpowiednio: 0,094 μg L-1 dla Cr(III) i 0,10 μg L-1 dla Cr(VI). Dodatkowo, porównano dwie metody szacowania niepewności pomiarowej: metodę modelową oraz opartą na danych z walidacji. Dzięki przeprowadzeniu walidacji procedury analitycznej, zachowaniu spójności pomiarowej oraz oszacowaniu budżetu niepewności zapewniono, iż wyniki uzyskiwane przy zastosowaniu danej metody są wiarygodne. Praca częściowo finansowana w ramach projektu badawczego MNiSzW NN 204 140439. Literatura: 1. IARC Monographs on the Evaluation of Cancerogenic Risk to Humans. Chromium, Nikiel and Welding, 49 (1990). 2. PN-EN ISO/IEC 17025:2005 General requirements for the competence of testing and calibration laboratories. 74 OSADY PAR JONOWYCH OKSYETYLENOWANYCH FLUOROTELOMERÓW Z TETRAJODOBIZMUTANEM (III) BARU A. Szymański, A. Zgoła-Grześkowiak Politechnika Poznańska, Instytut Chemii i Elektrochemii Technicznej, 60-965 Poznań, ul. Piotrowo 3 Oksyetylenowane fluorotelomery zyskują w ostatnim czasie na znaczeniu w strukturze globalnego popytu na surfaktanty, ze względu na specyficzne cechy użytkowe. Przewidywany wzrost produkcji oraz zastosowań narzuca konieczność opracowania metod analitycznych, przydatnych w ich monitoringu środowiskowym. Jedną z klasycznych metod oznaczania oksyetylatów w środowiskowych próbkach wody jest chemiczna metoda jodobizmutanowa (tzw. metoda BiAS), w której są one oznaczane pośrednio, z ekwiwalentu jonów bizmutu wprowadzonych do próbki w reakcji oksyetylatów z tetrajodobizmutanem(III) baru. Chemizm tej reakcji dla oksyetylenowanych fluorotelomerów nie był dotychczas badany. Celem tej pracy było otrzymanie osadów par jonowych z tetrajodobizmutanem(III) baru dla wybranych oksyetylenowanych fluorotelomerów (Zonyl FSO-100 i Zonyl FSN-100 produkcji amerykańskiej firmy DuPont, z polidyspersyjnymi podstawnikami fluorodecylowymi i średnim stopniem oksyetylenowania odpowiednio 5 i 10) oraz ustalenie ich składu. Skład osadów par jonowych ustalono w oparciu o bilans masy eksperymentów wytrącania oraz wyniki oznaczania oksyetylenowanych fluorotelomerów pośrednią metodą tensammetryczną (ITM). Chromatografię cieczową w układzie sprzężonym ze spektrometrią mas (HPLC-MS) zastosowano do oceny polidyspersyjności wyjściowych surfaktantów i do zbadania dystrybucji homologów o różnym stopniu oksyetylenowania w otrzymanych osadach par jonowych. Krystaliczne osady par jonowych oksyetylenowanych fluorotelomerów z tetrajodobizmutanem(III) baru mają ogólny wzór Ba(Zonyl) x(BiI4)2, gdzie x=1,191,74 jest ilością moli oksyetylatu na jeden mol jonów baru. Na jeden jon baru przypada w nich 8,7-11,9 grup oksyetylenowych, co jest zbieżne z dostępnymi w 75 literaturze danymi dla tego typu osadów z innymi oksyetylatami. Wykonano widma mas dla frakcji fluorodecylowych wzorcowych surfaktantów fluorotelomerowych, a także dla tych samych frakcji w otrzymanych osadach par jonowych z tetrajodobizmutanem(III) baru i w przesączu po ich wytrącaniu. Na wszystkich widmach maksimum krzywej dystrybucji stopnia oksyetylenowania mieszaniny homologów, występuje dla homologów o zbliżonym stopniu oksyetylenowania. Efektu takiego nie zaobserwowano nigdy dla osadów par jonowych, zawierających oksyetylaty z podstawnikami węglowodorowymi w cząsteczce. W tych typowych oksyetylatach z jonami baru kompleksują tylko atomy tlenu z łańcucha oksyetylenowego. W widmie mas surfaktantu z osadu pary jonowej, maksimum na krzywej dystrybucji homologów przesunięte jest wtedy w stronę homologów o wyższym stopniu oksyetylenowania niż we wzorcu, a w przesączu po wytrącaniu osadu - w stronę homologów z mniejszą ilością grup oksyetylenowych. W oksyetylenowanych fluorotelomerach możliwe jest kompleksowanie z jonami baru nie tylko atomów tlenu z łańcucha oksyetylenowego, ale też atomów fluoru z podstawnika fluorotelomerowego, co znosi różnice podatności na kompleksowanie z jonami baru homologów o różnym stopniu oksyetylenowania. 76 OPTYMALIZACJA POTENCJOMETRYCZNEJ METODY OZNACZANIA CHLORKÓW W PALIWACH K. Nicpoń, A. Turek Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej, Politechnika Łódzka 90-924 Łódź, ul. Żeromskiego 116; [email protected] Obecność chloru w paliwach stosowanych w przemyśle jest przyczyną korozji wysokotemperaturowej. Istota procesu polega na dyfuzji powstającego gazowego chloru w głąb materiału reaktora. W wysokich temperaturach łatwo odparowują również powstające chlorki metali (produkty korozji), co powoduje niszczenie warstwy ochronnej. Działanie korodujące ma też obecny w spalinach chlorowodór. Zgodnie z obowiązującą normą (PN-G-04534) do oznaczania zawartości chloru w paliwach zaleca się stosowanie dwóch alternatywnych metod: (1) miareczkowania argentometrycznego potencjometrycznego z metodą zastosowaniem Volharda; (2) miareczkowania siarczkowo-srebrowej elektrody jonoselektywnej. Mimo swojej prostoty, w praktyce druga z wymienionych metod stwarza znaczne problemy. Szczególnie dotyczy to odczytu punktu końcowego miareczkowania śladowych ilości chlorków. Stąd często wyniki oznaczania analitu uzyskane wymienionymi metodami nie są zgodne. Celem przedstawionej pracy było określenie wpływu wybranych parametrów metody na wyniki oznaczania chlorków w produktach spalania paliwa stałego (miał węglowy). Badania dotyczyły: (a) pH analizowanych roztworów; (b) dodatku izopropanolu; (c) dodatków stosowanych podczas spalania paliwa w bombie kalorymetrycznej (weglan amonu, mieszaniana Eschki). Opisana w Polskiej Normie procedura spalania próbki i potencjometrycznego oznaczania zawartości chlorków wymaga stosowania znacznej ilości stężonego kwasu azotowego(V). Końcowe pH roztworu przygotowanego do miareczkowania jest znacznie niższe niż dolna granica zakresu pH zalecanego dla elektrod siarczkowo-srebrowych. W silnie kwaśnym środowisku krzywa miareczkowania jest zniekształcona, co w znacznym stopniu 77 utrudnia prawidłowy odczyt punktu końcowego. Dodatek izopropanolu obniża rozpuszczalność powstającego chlorku srebra. Stwierdzono, że obecność tego odczynnika powoduje wyraźny wzrost regularności kształtu krzywej miareczkowania (szczególnie w przypadku próbek o niskim stężeniu chlorków), a tym samym poprawia precyzję metody. Zbadano efekt dodatków stosowanych na etapie przygotowania próbek paliwa do analizy. Obecność węglanu amonu nie wpływa znacząco na wyniki oznaczeń. Zawartości chlorków oznaczone metodą Volharda były wprawdzie nieco wyższe od otrzymanych metodą potencjometryczną, ale różnica ta nie przekraczała dopuszczalnej wartości podanej w normie. Dodatek mieszaniny Eschki nie wpływa na wyniki oznaczeń, jednak powoduje zauważalne zniekształcenie krzywych miareczkowania i znacznie utrudnia odczyt punktu końcowego. Autorzy dziękują Pani Kierownik Agacie Kędzierskiej i Pracownikom Zakładowego Laboratorium Cementowni Warta S.A. za pomoc udzieloną w trakcie realizacji niniejszej pracy. 78 CHARAKTERYSTYKA FIZYKOCHEMICZNA CIECZY JONOWYCH Z GRUPY SOLI DIDECYLODIMETYLOAMONIOWYCH ZA POMOCĄ ODWRÓCONEJ CHROMATOGRAFII GAZOWEJ J. Ziemblińska, P. Bielecki, W. Wasiak Zakład Chemii Analitycznej, Wydział Chemii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań Ciecze jonowe stanowią obiekt zainteresowania środowiska naukowego, głównie ze względu na swoje unikatowe właściwości fizykochemiczne, w znacznym stopniu uzależnione od budowy jonowej tych związków, rozmiaru, rozmieszczenia oraz natury obojga jonów. Potencjał syntetyczny, wynikający z ogromnej liczby możliwych kombinacji kation-anion, jest obecnie szacowany na 1018, co wskazuje na wielofunkcyjność tych związków. Nieprzeciętne właściwości, takie jak bardzo mała prężność par, wysoka stabilność termiczna, szeroki zakres występowania w stanie ciekłym, stosunkowo niska przewodność oraz zdolność rozpuszczania szerokiej i różnorodnej gamy związków, predestynują ciecze jonowe do stosowania w różnych dziedzinach chemii. Obecnie ciecze jonowe z powodzeniem funkcjonują w wielu obszarach chemii analitycznej. Ich zastosowanie w metodach rozdzielczych cieszy się dużym powodzeniem przez wzgląd na ich dobre właściwości ekstrakcyjne w stosunku do związków organicznych jak i jonów metali. Głównym celem badań jest zidentyfikowanie oddziaływań pomiędzy 28 starannie wybranymi, lotnymi związkami organicznymi a trzema nowymi cieczami jonowymi z grupy soli didecylodimetyloamoniowych z różnymi anionami (ClO4-,BF4i NO3-), za pomocą odwróconej chromatografii gazowej. Na podstawie wartości 0 zredukowanej objętości retencji ( V g ) związków dozowanych na kolumnę, w której ciecze jonowe stanowią fazę stacjonarną, został obliczony współczynnik aktywności ( ) oraz parametry oddziaływań Flory-Huginsa ( ). Badania zostały przeprowadzone przy różnych wartościach temperatury w zakresie 35 °C – 80 °C. Został określony wpływ temperatury oraz struktury cieczy jonowych na oddziaływania międzycząsteczkowe oraz wartość współczynnika aktywności. Na podstawie otrzymanych wyników, bazując na wartościach współczynnika aktywności oraz parametrów oddziaływań Flory-Hugginsa, sprecyzowano różnice pomiędzy poszczególnymi cieczami jonowymi oraz wskazano obszar zastosowania tych związków w chemii analitycznej. Literatura 1. F. Mutelet, J.-N. Jaubert, J. Chromatogr. A, 1102, 256 (2006). 2. J.L. Anderson, D.W. Armstrong, G-T. Wei, J. Am. Chem. Soc., May, 2893 (2006). 3. A. Voelkel , B. Strzemiecka, K. Adamska, J. Chromatogr. A, 1216, 1551 (2009). 79 OZNACZANIE ZAWARTOŚCI RTĘCI ORAZ INNYCH METALI CIĘŻKICH W KURZU POCHODZĄCYM Z MIESZKAŃ AGLOMERACJI POZNAŃSKIEJ P. Domek, J. Mazur, W. Wasiak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań Dom. Miejsce, do którego uciekamy przed hałasem i wszechobecnymi zanieczyszczeniami miejskich ulic, które jawi się nam jako pozbawione zagrożeń schronienie, izolujące nas od środowiska zewnętrznego Ale czy na pewno dom jest tak bezpieczny jak sądzimy? By to sprawdzić został przeprowadzony szereg analiz na obecność rtęci i wybranych metali ciężkich w próbkach kurzu, jako idealnej matrycy gromadzącej się w zakamarkach wszystkich pomieszczeń. Jest on głównie postrzegany jako alergen, niemniej jest ośrodkiem kumulacji niebezpiecznych substancji, w tym wcześniej wspomnianych metali ciężkich. Materiał do badań stanowił kurz z odkurzaczy pochodzący z mieszkań aglomeracji poznańskiej zebrany w okresie od października do grudnia 2012 roku. Do każdej próbki dołączona była ankieta zawierająca m.in. informacje na temat okolicy miejsca zamieszkania czy nawyków mieszkańców. W celu porównania zawartości metali, analizie poddano także kurz pochodzący z pomieszczeń Collegium Chemicum Novum w Poznaniu, gdzie prowadzone były badania. W próbkach kurzu oznaczano całkowitą zawartość rtęci oraz wybrane metale ciężkie: chromu, miedzi, żelaza, niklu oraz ołowiu. Rtęć oznaczano wykorzystując absorpcyjną spektrometrię atomową z generowaniem zimnych par rtęci przy użyciu automatycznego analizatora rtęci Mercury Analyzer MA – 2. Do określenia zawartości pozostałych metali ciężkich w wybranych próbkach wykorzystano spektrometr emisyjny ze wzbudzeniem plazmowym VISTA-MPX firmy Varian. Przeprowadzono kontrolę jakości otrzymanych wyników przy użyciu certyfikowanego materiału odniesienia BCR ®-062 Olive leaves (Olea europaea). 80 TERPENOIDY JAKO MARKERY W IDENTYFIKACJI GATUNKÓW KRYPTYCZNYCH ANEURA PINGUIS J. Ostrowska, R. Wawrzyniak, W. Wasiak Zakład Chemii Analitycznej, Wydział Chemii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza Umultowaska 89b; 61-614 Poznań Aneura pinguis inaczej zwana beznerwem tłustym jest powszechnie występującym, kosmopolitycznym gatunkiem wątrobowca, czyli prekursora wszystkich roślin lądowych. Bytowanie tych roślin obejmuje obszary północnej i południowej Ameryki, Europy (w tym dużej mierze Polski), Azji, Afryki, Madagaskaru, Australii i Nowej Zelandii. Polska nazwa wywodzi się od wyglądu rośliny, gdyż plecha wygląda jakby była pokryta warstwą tłuszczu. Do lat 70-tych wątrobowiec ten był uważany za morfologicznie jednorodny. Wraz z wprowadzeniem, do badań taksonomicznych mszaków, metod biochemicznych wykryto w obrębie tego taksonu gatunki kryptyczne, inaczej bliźniacze. Jest to grupa blisko spokrewnionych gatunków, które są do siebie na tyle podobne, że ich rozróżnienie na podstawie morfologii jest utrudnione, a często nawet niemożliwe. Występuje u nich całkowita bariera rozrodcza i brak krzyżowania. Do tej pory udowodniono istnienie przynajmniej pięciu gatunków kryptycznych w obrębie kompleksu A. pinguis: A, B, C, D i E. Na terenie Polski wykryto występowanie wszystkich, poza gatunkiem D. Występuje on jedynie na terenie Wysp Brytyjskich. W pracy przedstawiono wyniki badań mających na celu wykazanie różnic w składzie jakościowym, jak i ilościowym związków z grupy terpenoidów, które mogą posłużyć jako chemiczne markery przy weryfikacji poszczególnych gatunków kryptycznych Aneura pinguis, gdyż obserwuje się występowanie zmiennych genetycznych, w obrębie gatunku uzależnionych od położenia geograficznego. Do badań wykorzystano materiał mrożony zebrany na obszarze Polski. Analizę przeprowadzono w oparciu o technikę mikroekstrakcji do fazy stacjonarnej. Ze względu na specyfikę oznaczanej grupy związków w badaniach zastosowano włókno pokryte DVB/CAR/PDMS (diwinylobenzen/karboksen/polidimetylosiloksan). Identyfikację związków przeprowadzono w oparciu o materiał wzorcowy i analizę GC/MS. 81 CHEMICZNIE MODYFIKOWANA KRZEMIONKA W TECHNIKACH EKSTRAKCYJNYCH (SPE, SPME, SBSE) I. Rykowska, W. Wasiak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań, e-mail: [email protected] Konieczność oznaczania szeregu zanieczyszczeń w próbkach środowiskowych i biologicznych na bardzo niskim poziomie stężeń doprowadziła do rozwoju licznych technik i metod analitycznych. Wśród wielu znanych technik przygotowania próbek, dwie mikroekstrakcyjne techniki, a mianowicie: mikroekstrakcja do fazy ciekłej (z ang. Liquid-Phase Microextraction – LPME) i mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej (z ang. Solid-Phase Microextraction – SPME) znajdują liczne praktyczne zastosowania. Nowe rozwiązania dotyczące ekstrakcji do fazy stałej związane są z jednej strony z wykorzystaniem nowych sorbentów, z drugiej różnych rozwiązań dotyczących konstrukcji urządzenia, na którym znajduje się sorbent. Plakat przedstawi wyniki badań dotyczące zastosowania krzemionki z chemicznie związanymi grupami ketoiminowymi jako sorbentu do wydzielania i zatężania związków organicznych i metali przejściowych z matryc wodnych w technice SPE, SPME i SBSE. Określone zostaną właściwości fizykochemiczne tych sorbentów, na podstawie analizy elementarnej na zawartość węgla, wodoru i azotu. W oparciu o dane tej analizy obliczone zostanie stężenie powierzchniowe związanego silanu [Si], określające stopień pokrycia powierzchni krzemionki reagującym z nią silanem. W celu zbadania powierzchni otrzymanych sorbentów wykonane zostaną pomiary powierzchni właściwej, widma NMR dla ciała stałego ( 29Si CP MAS NMR), widma IR z transformacją Fouriera (FTIR). Ocenie zostanie poddana przydatność modyfikowanej krzemionki, osadzonej między innymi na ruchomym elemencie sorpcyjnym do zatężania wybranej grupy ksenoestrogenów z matryc wodnych. Wśród wybranej grupy analizowanych związków będą między innymi: estron, 4–tert–oktylofenol (4t-OP), 4–nonylofenol (NP) i bisfenol A (BPA). 82 OZNACZANIE WYBRANYCH FORM RTĘCI METODĄ TSIL USA DLLME W POŁĄCZENIU Z CV AAS J. Werner, E. Stanisz, H. Matusiewicz Politechnika Poznańska, Zakład Chemii Ogólnej i Analitycznej ul. Piotrowo 3, 60-965 Poznań Rtęć (Hg) jest jednym z najbardziej toksycznych pierwiastków śladowych, istnieje w środowisku w formach nieorganicznych (Hg2+, Hg+, HgS) oraz organicznych (CH3Hg+, C2H5Hg+, C6H5Hg+). Ze względu na niskie stężenie form rtęci w większości próbek rzeczywistych, przed oznaczaniem wymagane jest ich wydzielenie z matrycy i wzbogacenie. W tym celu stosowane są techniki ekstrakcyjne, głównie mikroekstrakcja ciecz-ciecz, mikroekstrakcja do fazy stałej oraz techniki pochodne wykorzystujące ultradźwięki lub promieniowanie mikrofalowe. Ponadto, w nowoczesnych technikach ekstrakcyjnych, zgodnie z zasadami „zielonej chemii”, coraz częściej jako ekstrahenty stosuje się ciecze jonowe, zamiast toksycznych rozpuszczalników organicznych. Spośród metod oznaczania rtęci w próbkach rzeczywistych najczęściej stosowana jest absorpcyjna spektrometria atomowa z generowaniem zimnych par (CV AAS, cold vapour atomic absorption spectrometry). Metoda ta polega na redukcji rtęci (II) do rtęci (0) prze użyciu SnCl2 lub NaBH4, a uzyskana w ten sposób rtęć charakteryzuje się wysoką prężnością par. Celem niniejszych badań było oznaczenie rtęci nieorganicznej (Hg2+) oraz rtęci organicznej (CH3Hg+) w próbkach rzeczywistych. W etapie wzbogacania próbki zastosowano wspomaganą ultradźwiękami, dyspersyjną mikroekstrakcję ciecz-ciecz przy użyciu cieczy jonowej (TSIL USA DLLME, task specific ionic liquid, ultrasound-assisted dispersive liquid-liquid microextraction). Zastosowana ciecz jonowa - tiosalicylan metylotrioktyloamoniowy była jednocześnie czynnikiem kompleksującym oraz ekstrahentem. W etapie oznaczania zastosowano technikę absorpcyjnej spektrometrii atomowej w połączeniu z generowaniem zimnych par, do której wykorzystano analizator rtęci Aula-254 wyposażony w lampę bezelektrodową emitująca promieniowanie o długości fali 253,7 nm. Poprawność opracowanej metody analitycznej sprawdzono oznaczając rtęć w wybranych certyfikowanych materiałach odniesienia. 83 METODYKA OZNACZANIA RADU 226Ra W PRÓBKACH GLEB ZA POMOCĄ SPEKTROMETRII ALFA G. Olszewski, A. Boryło, B. Skwarzec Uniwersytet Gdański, Wydział Chemii, Zakład Analityki i Radiochemii Środowiska, Instytut Ochrony Środowiska i Zdrowia Człowieka, Sobieskiego 18/19 80-952 Gdańsk; e-mail: [email protected] Opracowano metodę oznaczania radu w próbkach gleb z wykorzystaniem współstrącania na siarczanie ołowiu i rozdziale na żywicach jonowymiennych. Przed rozpoczęciem analizy do ok. 0,2 g próbek gleb dodawany jest znacznik odzysku w równowadze z 228 Th i 224 232 U Ra. Pobrane próbki gleb są roztwarzane na gorąco w mieszaninie stężonych kwasów HCl i HNO3. Następnym etapem jest wzbogacanie radu z matrycy (m. in. pierwiastki I grupy i uran) za pomocą współstrącania z wykorzystaniem PbSO4. Tak otrzymany osad jest odwirowywany i kompleksowany z użyciem 0,1M amoniakalnego EDTA. Następnie roztwór EDTA wprowadzany jest na anionit Dowex 1x8 (100-200 mesh w formie chlorkowej) w celu oddzielenia radu od toru i aktynu. Kolejnym etapem jest rozdział radu od resztek ołowiu i części baru za pomocą kationitu 50Wx8 (200-400 mesh w formie amonowej) i żywicy Sr-resin firmy Triskem w 3M HNO3. Oddzielony rad poddawany jest elektrolizie w 15 mL 0,17M (NH4)2C2O4 (pH=2,6) z dodatkiem 400 µg platyny (jako K 2PtCl6) przy natężeniu prądu 0,7A w czasie 90 min. Pomiar aktywności 226 Ra wykonywane jest przy użyciu niskotłowego spektrometru alfa Alpha Analyst S470 firmy CanberraPackard wyposażonego w detektory krzemowe. Prezentowane badania naukowe wsparte zostały finansowo przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach grantu: DS-530-8120-D196-12. 84 ZAWARTOŚĆ RADIONUKLIDÓW POLONU I OŁOWIU W PRÓBKACH GLEB Z REJONU SKŁADOWISKA FOSFOGIPSÓW W WIŚLINCE A. Boryło, G. Olszewski, B. Skwarzec Uniwersytet Gdański, Wydział Chemii, Zakład Analityki i Radiochemii Środowiska, Instytut Ochrony Środowiska i Zdrowia Człowieka, Sobieskiego 18/19, 80-952 Gdańsk; e-mail: [email protected] Celem badań było oznaczenie zawartości izotopów 210Po oraz 210Pb w próbkach gleb zebranych w 2012 roku w bliskim sąsiedztwie hałdy fosfogipsów w Wiślince. Zawartość 210Po i 210Pb w analizowanych próbkach gleb mieściło się odpowiednio w zakresie od 2,72±0,18 mBq·g—1 m.m. do 322,17±16,10 mBq·g—1 m.m. oraz od 2,81±0,24 mBq·g—1 m.m. do 165,35±2,99 mBq·g—1, podczas gdy wartości stosunku aktywności 210Po/210Pb wynosiły od 0,70±0,05 do 2,15±0,13. Większe zawartości oznaczanych radionuklidów odnotowano w próbkach gleb zebranych do analizy ze zbocza i podnóża hałdy, zdecydowanie mniejsze natomiast w próbkach gleb, które zebrano z rejonów stosunkowo oddalonych od hałdy, co jest związane z procesami wypłukiwania i wietrzenia z hałdy do terenów znajdujących się w niedalekiej odległości. Otrzymane wyniki zawartości analizowanych radionuklidów przedstawiono graficznie w postaci map rozkładu z wykorzystaniem interpolacji metodą naturalnego sąsiada (Spatial Analysis and Decision Assistance (SADA), co pozwoliło na wyodrębnienie wokół składowiska 4 stref radiochemicznych, określających skażenie radionuklidami 210Po i 210Pb: strefy wokół podnóża hałdy, strefy zbocza hałdy, strefy znajdującej się na drugim brzegu Martwej Wisły i strefy pól uprawnych wokół składowiska fosfogipsów w Wiślince. Wykonano również wykresy rozkładu zawartości 210Po i 210Pb w zależności od odległości, co z kolei pozwoliło określić strefę o największym skażeniu radiochemicznym. Wartości stosunku aktywności 210Po/210Pb są w większości próbek zbliżone do jedności, co wskazuje, że analizowane radionuklidy znajdują się w stanie względnej równowagi promieniotwórczej. Odstępstwa od stanu równowagi promieniotwórczej są prawdopodobnie wynikiem stosowania nawozów fosforowych na polach uprawnych wokół składowiska fosfogipsów. Prezentowane badania naukowe wsparte zostały finansowo przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach grantu: DS-530-8120-D196-12, BW-538-81201470-11 i BW-538-8120-1078-12. Praca naukowa współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytetu IV, projekt pt. „Program wdrożenia nowoczesnych elementów kształcenia w Uniwersytecie Gdańskim”, Zadanie „Stypendia naukowe dla doktorantów szansą na rozwój gospodarki” 85 BIOAKUMULACJA WYBRANYCH METALI CIĘŻKICH W ROŚLINACH UPRAWNYCH I ŁĄKOWYCH W REJONIE SKŁADOWISKA FOSFOGIPSÓW W WIŚLINCE A. Boryło, W. Nowicki Zakład Analityki i Radiochemii Środowiska, Zakład Dydaktyki Chemii, Instytut Ochrony Środowiska i Zdrowia Człowieka, Uniwersytet Gdański, 80-952 Gdańsk, ul. Sobieskiego 18/19, [email protected], [email protected] Fosfogips jest produktem ubocznym powstającym podczas produkcji kwasu fosforowego i nawozów fosforowych, a jego składowanie stanowi problem dla wielu krajów. Olbrzymie ilości fosfogipsów zrzucane są do mórz i oceanów lub składowane w postaci hałd. Hałda fosfogipsów w Wiślince powstawała przez ponad 30 lat. Skały fosforytowe, które wykorzystywano do produkcji kwasu fosforowego zawierają znaczne ilości metali ciężkich. Zgodnie z raportem Agencji Ochrony Środowiska mogą one powodować chemiczne zagrożenie dla zdrowia człowieka i środowiska. Metale, które pełnią rolę mikroelementów w organizmach żywych, występują zazwyczaj w ilościach śladowych, ściśle określonych dla poszczególnych gatunków. Niedobór metali, jak również ich nadmiar może być szkodliwy dla organizmów żywych. W zależności od stopnia zagrożenia środowiska metale można podzielić na cztery grupy: pierwiastki o bardzo wysokim stopniu (Cd, Hg, Zn, Pb, Cr, Ag, Au, Sb, Sn, Tl), pierwiastki o dużym stopniu (Mn, Fe, Se, Mo), pierwiastki o średnim stopniu (Ni, Co, V) i pierwiastki o niskim stopniu (Zr, Ta, Nb, La). Źródłem metali ciężkich w środowisku są naturalne procesy geochemiczne (wietrzenie skał, procesy glebowe, pożary lasów, erupcje wulkaniczne) i liczne procesy antropogeniczne (liczne gałęzie przemysłu metalurgicznego i chemicznego oraz nawożenie pól uprawnych). Do badań wybrano rośliny łąkowe (mniszek lekarski, pięciornik gęsi, turzyca pospolita) oraz rośliny uprawne (marchew, pietruszka, por, buraki, sałata, cebula). Materiał porównawczy (próbki kontrolne) zebrano z okolic Osieka (okolice Starogardu Gdańskiego). Celem prezentowanej pracy było określenie zawartości wybranych metali ciężkich oraz próby określenia ich możliwej migracji do rośliny w próbkach roślinnych z okolic składowiska odpadów fosfogipsowych w Wiślince. Głównym źródłem nagromadzenia metali ciężkich w roślinach uprawnych i łąkowych jest system korzeniowy. Nieznaczną rolę w procesie bioakumulacji metali ciężkich do wnętrza rośliny odgrywa natomiast suchy i mokry opad atmosferyczny. Zawartości metali ciężkich we wszystkich analizowanych roślinach łąkowych i uprawnych pobranych z okolic składowiska fosfogipsów były odpowiednio cztery i trzy razy wyższe w porównaniu do roślin, które zebrano z terenów niezanieczyszczonych, znacznie oddalonych od hałdy. Średnie wartości zawartości metali w roślinach uprawnych i łąkowych z okolic składowiska oszacowano odpowiednio na 149,7 µg/g m.m. i 834,7 µg/g m.m., natomiast średnie wartości zawartości metali w obu analizowanych grupach roślin z terenów 86 nieuprzemysłowionych wynosiły odpowiednio 57,3 µg/g m.m. oraz 245,6 µg/g m.m. Znacząco wyższe zawartości metali w roślinach pobranych w sąsiedztwie składowiska fosfogipsów pozwalają wnioskować, że ich konsumpcja w dłuższym okresie czasu może być niebezpieczna dla ludzi i wypasanych tam zwierząt. Prezentowane badania naukowe wsparte zostały finansowo przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach grantów: DS/530-8120-D196-12 i DS/530-8140D198-12. 87 IDENTYFIKACJA WŁÓKIEN AZBESTU CHRYZOTYLOWEGO PRZY UŻYCIU MIKROSKOPU POLARYZACYJNEGO K. Makowska1), S. Lipiecka1), Z. Kowalkiewicz1), D. Kruk1), W. Urbaniak1,2) 1) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Chemii ul. Umultowska 89B, 61-614 Poznań 2) Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Wydział Technologii i Inżynierii Chemicznej, ul. Seminaryjna 3, 85-326 Bydgoszcz Najważniejszym aktem prawnym, który zapoczątkował proces usuwania azbestu z terytorium Polski jest Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest [1]. Zgodnie z tą ustawą zakazano produkcji, stosowania oraz obrotu wyrobami zawierającymi azbest. Zakaz ten dotyczy wszystkich form mineralogicznych azbestu: chryzotylowego, krokidolitowego, amozytu, azbestu antofylitowego, azbestu tremolitowego oraz azbestu aktynolitowego. Obecnie na terenie Polski znajduje się około 14,5 milionów ton wyrobów zawierających azbest, które należy, zgodnie z Programem oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009-2032, usunąć z terytorium naszego kraju do roku 2032 [2]. Zabezpieczenie tak znacznych ilości wyrobów azbestowych wiąże się z opracowaniem szeregu przepisów prawnych regulujących odpowiednie postępowanie z wyrobami oraz odpadami zawierającymi azbest, a także z samym minerałem azbestowym. Istnieje również konieczność opracowania metod unieszkodliwiania włókien azbestowych oraz metod służących do ich identyfikacji i oznaczania. Mikroskopia polaryzacyjna (PLM) jest stosunkowo prostą, szybką, niezbyt kosztowną i efektywną metodą identyfikacji włókien azbestu. Wykorzystuje ona fakt, że każdy rodzaj azbestu posiada charakterystyczną morfologię oraz właściwości optyczne. Wymaga jedynie odpowiednio przeszkolonego personelu i specjalnego wyposażenia mikroskopu w akcesoria dedykowane do oznaczania azbestu. Badania wykonane przy użyciu PLM pozwalają na odróżnienie azbestu od włókien innego rodzaju [3] oraz określenie poszczególnych odmian tego minerału za pomocą wyznaczenia jego właściwości optycznych takich jak dwójłomność, barwa czy współczynnik załamania światła. W prezentowanej pracy przedstawiona zostanie metoda identyfikacji włókien azbestu chryzotylowego przy użyciu mikroskopu polaryzacyjnego, która może mieć jednocześnie zastosowanie do wykluczenia obecności tego minerału w unieszkodliwionych metodami chemicznymi próbkach zawierających pierwotnie chryzotyl. Literatura: [1] Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. z 1997 r., Nr 101, poz. 628 z późn. zm.; Tekst jednolity: Dz. U. z 2004 88 r. Nr 3, poz. 20); [2] Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 – 2032, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, lipiec 2009, przyjęty przez Radę Ministrów dnia 14 lipca 2009 r.; [3] Grażyna Stroszejn – Mrowca, Identyfikacja azbestu w próbkach materiałów z zastosowaniem mikroskopu optycznego polaryzacyjnego i kontrastu fazowego (MOP). Prezentacja metody i wyników jej zastosowania. Medycyna Pracy 2003; 54 (6): 567 — 572. 89 ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA WŁÓKNAMI RESPIRABILNYMI I SPOSOBY ICH ANALIZY S. Lipiecka1), K. Makowska1), Z. Kowalkiewicz1), W. Urbaniak1,2) 1) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Chemii ul. Umultowska 89B, 61-614 Poznań 2) Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Wydział Technologii i Inżynierii Chemicznej, ul. Seminaryjna 3, 85-326 Bydgoszcz, e-mail: [email protected] Wykorzystanie różnorodnych włóknistych materiałów, w tym również nanowłókien, w przemyśle wciąż wykazuje tendencje wzrostowe. Zwiększone produkcja i użycie wyrobów zawierających włókna, spowodowało wzrost zanieczyszczenia środowiska tym czynnikiem. Wymagało to opracowania oraz wprowadzenia odpowiednich technik analizy tych cząstek, obecnych głównie w powietrzu [1]. O szkodliwości włókien decyduje nie tylko skład chemiczny, ale przede wszystkim ich wymiary, od których zależy stopień penetracji w układzie oddechowym człowieka i związane z tym ryzyko występowania różnych patologii. Za niebezpieczne dla zdrowia uważa się włókna o wymiarach respirabilnych, które definiowane są jako struktury o długości powyżej 5 μm, średnicy poniżej 3 μm, a także stosunku długości do średnicy przekraczającym 3:1 [2]. Te parametry aerodynamiczne powodują, że takie włókna są jakby zawieszone w powietrzu, swobodnie przemieszczają się w środowisku i mogą w łatwy sposób wniknąć do płuc człowieka wraz z wdychanym powietrzem, wywołując niekiedy groźne choroby układu oddechowego. Początkiem zainteresowań i badań nad właściwościami i obecnością włókien w otoczeniu człowieka były doniesienia o szkodliwości azbestu [3]. Obecnie w kręgu zainteresowań pozostają także włókna szklane, glinokrzemianowe i inne. Długi okres latencji chorób azbestozależnych, średnio 15-40 lat od pierwszego narażenia można odnieść do prężnie rozwijającej się nanotechnologii, stosowanej właściwie dopiero od 10 lat, stąd trudno z całą pewnością wykluczyć szkodliwy wpływ tych materiałów na zdrowie człowieka [4]. Do analizy zawartości włókien respirabilnych przede wszystkim w powietrzu, ale również i w innych matrycach, wykorzystuje się głównie techniki mikroskopowe, od najprostszych: optycznych, aż po zaawansowane, wykorzystujące mikroskopię elektronową. Inne metody mają ograniczone możliwości dostarczania informacji o istotnej w tym przypadku strukturze i morfologii materiału [1-3]. W pracy zostaną krótko przedstawione i scharakteryzowane sposoby oznaczania włókien respirabilnych. Analizy te stają się szczególnie istotne w związku z nowymi wymaganiami określonymi postanowieniami ECHA [5], dotyczącymi włóknistych glinokrzemianów. Przepisy te mają wpływ na różne gałęzie przemysłu, w tym także na gospodarkę różnymi odpadami, np. pochodzącymi z przeróbki katalizatorów. 90 Literatura: 1 Mikheev M.I., Determination of airborne fibre number concentrations, ISBN 92 4 154496 1, WHO, Genewa, 1997. 2. Norma PN-88 Z-04202/02 „Ochrona czystości powietrza. Badanie zawartości azbestu. Oznaczanie stężenia respirabilnych włókien azbestu na stanowiskach pracy metodą mikroskopii optycznej”, 1988. 3. Baron P., Measurement of Airborne Fibers: A Review, Industrial Health, 39, 39-50, 2011 4. Jurkowski B., Wpływ nanocząstek na stan zdrowia ludzi, Tworzywa Sztuczne w Przemyśle, 26-28, 1/2011. 5. The European Chemicals Agency, Consolidation of the Candidate List (Decision of the ECHA), Doc: ED/95/2012, Helsinki, 2012. 91 WOLTAMPEROMETRIA INWERSYJNA, TECHNIKA ICP-MS I CHROMATOGRAFIA JONOWA Z DETEKCJĄ UV/VIS W OZNACZANIU MIEDZI, KADMU I CYNKU W WODACH PITNYCH K. Wójcik1), M. Balcerzak1), W. Stokarski2), D. Lech3) 1) Politechnika Warszawska, Wydział Chemiczny, Katedra Chemii Analitycznej, ul. Noakowskiego 3, 00-664 Warszawa 2) Metrohm Polska, ul. Centralna 27, 05-816 Opacz-Kolonia 3) Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy, Centralne Laboratorium Chemiczne, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Oznaczanie śladowych ilości metali ciężkich w wodach pitnych stanowi ważny parametr kontroli jakości tych wód z racji możliwości negatywnego odziaływania zwiększonych ilości metali na zdrowie konsumentów. Dopuszczalne ilości potencjalnie toksycznych metali podlegają regulacjom prawnym, w Polsce Rozporządzeniom Ministra Zdrowia (np. 0,003 mg/L (Cd), 1,0 mg/L (Cu) w wodach mineralnych, źródlanych i stołowych (Dz. U. 2011, nr 85, poz. 466)). W prezentowanej pracy porównano możliwości trzech technik analitycznych: woltamperometrii inwersyjnej (ASV), techniki ICP-MS i chromatografii jonowej (IC) z detekcją UV/Vis w oznaczaniu miedzi, kadmu i cynku w wybranych wodach pitnych (wodociągowych, mineralnych i leczniczych). Stężenia jonów metali oznaczano bezpośrednio w badanych próbkach wód lub po ich wstępnym rozcieńczeniu. Pomiary woltamperometryczne w trybie wiszącej kropli rtęciowej (HMDE) prowadzono z wykorzystaniem aparatu 797 VA Computrace Metrohm wyposażonego w wielofunkcyjną elektrodę rtęciową (elektroda pracująca), elektrodę chlorosrebrową (referencyjna) i elektrodę platynową (pomocnicza) metodą dodatku wzorca. Pomiary techniką ICP-MS przeprowadzono z wykorzystaniem aparatu ICP-MS Elan DRC II firmy Perkin Elmer z zastosowaniem rodu i renu jako wzorców wewnętrznych. W badaniach techniką IC-UV-Vis stosowano chromatograf jonowy 881 Compact IC firmy Metrohm z kolumną C4-150/4,0 i spektrofotometryczną detekcją po za-kolumnowej derywatyzacji z wykorzystaniem 4-(2-pirydyloazo)rezorcynolu (PAR) jako czynnika chromogenicznego. Wyznaczone granice oznaczalności (LOQ) badanych analitów wynosiły odpowiednio: 1,96 (Cu), 0,06 (Cd) i 0,99 (Zn) ng/mL [ASV], 0,05 (Cu), 0,05 (Cd) i 1,0 (Zn) ng/mL [ICP-MS] i 10 (Cu), 10 (Cd) i 5 (Zn) ng/mL [IC-UV/Vis]. Oznaczano miedź w zakresie 4-4,44 ng/mL (wody wodociągowe), <LOQ (wody mineralne) i <LOQ-17,6 ng/mL (wody lecznicze); kadm w zakresie 0,06-0,2 ng/mL (wody wodociągowe) i <LOQ-0,5 ng/mL (wody lecznicze); cynk w zakresie 264-890 ng/mL (wody wodociągowe), <LOQ (wody mineralne) i <LOQ-19 ng/mL (wody lecznicze). 92 PORÓWNANIE ZAWARTOŚCI WANADU W GLEBACH WOKÓŁ TERENÓW UPRZEMYSŁOWIONYCH I ROLNICZYCH B. Marczewska, A. Kramek, R. Kuzioła Instytut Inżynierii Środowiska, KUL JPII Lublin, Ofiar Katynia 6a, 37-450 Stalowa Wola. Działanie biologiczne wanadu uzależnione jest od jego stopnia utlenienia. Wraz ze wzrostem stopnia utlenienia zwiększa się również toksyczność tego pierwiastka. Największym źródłem zanieczyszczającym powietrze, wodę i glebę wanadem są źródła antropomorficzne, związane z przemysłem chemicznym i spalaniem paliw. Podawana w literaturze zawartość wanadu w glebie w środowisku naturalnym waha się od ilości śladowych do kilkuset μg g-1. Średnia zawartość wanadu w glebach wynosi od 10 do 220 μg g-1. Zawartość wanadu w glebach związana jest z rodzajem skał macierzystych, z których jest formowana gleba. Występowanie wanadu w roślinach o zawartościach niższych niż 2 μg·g-1 zwiększa syntezę chlorofilu przyswajalność potasu, asymilację azotu zaś w wyższych powoduje chlorozy i ograniczenie wzrostu. Również u człowieka wanad w śladowych ilościach pełni rolę mikroelementu, natomiast większe zawartości mogą wywoływać m.in. depresję, niewydolność nerek, zawał serca, niedokrwistość i raka płuc. Oznaczanie zawartości wanadu, który występuje w formach toksycznych, a jednocześnie uczestniczy w łańcuchach pokarmowych gleba-roślina-zwierzęczłowiek, w glebach znajdujących się w pobliżu zakładów przemysłowych i na terenach, gdzie przemysł praktycznie nie istnieje należą do ważnych problemów analitycznych. Celem niniejszej pracy było porównanie na podstawie danych literaturowych zawartości wanadu, w próbach gleby wierzchniej, wokół wybranych zakładów przemysłowych z zawartościami wanadu na terenach rolniczych w wybranych rejonach świata. Są to tereny wokół kopalni wanadu Vametco obok Pretorii w Południowej Afryce, Dąbrówka Wielka obok Częstochowy (Polska) rafineria Ropy Płock (Polska) elektrownia zasilana olejem ciężkim Szazhalombatta (Węgry), elektrownia Jamshoro, Sindh (Pakistan), odpady komunalne w Montcada (Hiszpania) i Siedlec (Polska) oraz ośrodek przemysłowy Będzin (Polska).Tereny rolnicze to grunty orne Mehrabpur (Pakistan), Campus Chittagong University (Bangladesz), rejon Barcelony (Hiszpania), Miedzyrzec Podlaski (Polska), Park Krajobrazowy obok Płocka (Polska), Justynów koło Łodzi (Polska). 93 Próbki gleby pobierano z wierzchnich warstw gleby, pomiary zawartości wanadu w próbkach były wykonywane procedurą z ekstrakcją, a pomiar stężenia wanadu stosując techniki: spektroskopię UV-VIS oraz ET AAS, ISP MS, ACP AES, ISP AES. Zawartość V(V) w próbkach gleby jest na ogół niższe niż zawartość V(IV). Zawartości całkowite wanadu w próbkach z terenów rolniczych z dala od obiektów przemysłowych wynosiły od 1-72 μg g-1. Należy przypuszczać że zawartość ta była związana ze składem skały macierzystej, natomiast w okręgach przemysłowych wahało się w granicach od 1-7160 μg g-1. Gleba powyżej wartości 220 jak się wydaje wymaga rekultywacji. 94 WPŁYW FUROSEMIDU W OBECNOŚCI GLUKOZY NA ELEKTROFORETYCZNY OBRAZ ALBUMINY LUDZKIEJ STOSUJĄC DO BARWIENIA BIAŁKA COMASSIE BRILLANT BLUE LUB AgNO3 B. Marczewska1), M. Rycyk2), R. Kuzioła1) 1) Instytut Inżynierii Środowiska, KUL JPII Lublin, Ofiar Katynia 6a, 37-450 Stalowa Wola, 2) Instytut Biotechnologii, KUL JPII Lublin, Konstantynów 1I, 20-708 Lublin Do oznaczania albuminy ludzkiej (HSA) stosowano elektroforezę żelową natywną, która umożliwia badanie białek bez ich modyfikacji. Albumina jest białkiem osocza, która w niewielkich ilościach znajduje się w moczu, a jej stężenie jest markerem prawidłowego funkcjonowania nerek. Celem pracy było zbadanie wpływu obecności wybranych środków farmaceutycznych (furosemid) w obecności glukozy na elektroforetyczny obraz albuminy osocza ludzkiego przy zastosowaniu różnych technik wybarwiania białka. Badania przeprowadzono w roztworach modelowych imitujących mocz o stężeniu 50 mg L-1 albuminy ludzkiej, w buforze fosforanowym o pH= 6,5 i w roztworach rzeczywistych (mocz) oraz w tych roztworach w obecności 1% i 5 % glukozy (cukrzyca), furosemidu (lek moczopędny) o stężeniu 80 mg L-1 co odpowiada dawce furosemidu na dobę, a także w obecności cukru i furosemidu. (podawanie leku chorym na cukrzycę). Do określania stężenia białka zastosowano barwnik Comassie Brillant Blue G-250 (CBB) oraz porównawczo jony srebra Ag+. Wartości otrzymane w wyniku rozdziału albuminy oraz albuminy z 1% i 5% glukozą, wybarwianej dwiema metodami, wskazują że obecność glukozy powoduje zmniejszenie pola powierzchni plamek albuminy, co wskazuje na pozorne zmniejszenie stężenia albuminy. Zmiany te są większe przy większym stężeniu. W stosowanej metodzie przy wybarwianiu żelu metodą AgNO3 zmiany są bardziej widoczne. Zmniejszenie stężenia jest pozorne i wiąże się prawdopodobnie z glikacją albuminy w miejscach łączenia albuminy z barwnikiem. Wyniki dla procesu elektroforezy albuminy i albuminy z dodatkiem furosemidu o stężeniu 80 mg L-1 wskazują na pozorne zwiększenie stężenia albuminy, za co odpowiedzialne jest powstawanie kompleksu albumnia-lek, który wpływa na zmianę konformacji białka i uwalnia dostęp cząsteczek barwnika do aktywnych grup albuminy. Analiza roztworu zawierającego 5% glukozy i 80 mgl-1 furosemidu w roztworze albuminy wskazuje zmniejszenie pola powierzchni plamek do wartości zbliżonej do tej, którą otrzymano w obecności tylko 5% glukozy. Świadczyłoby to o silniejszym oddziaływaniu na 95 białko glukozy niż furosemidu, a być może w ogóle utrudnieniu łączenia leku z albuminą w wyniku czego mogłaby ulec upośledzeniu funkcja jego transportu. Azotan srebra do wybarwiania żeli uzyskanych po rozdziale elektroforetycznym albuminy wykazuje większą czułość niż CBB. Metoda srebrowa pomimo większej czułości jest czasochłonna i droższa. Nasuwa się więc pytanie, którą metodę można uznać za lepszą? Jednoznacznie nie można na nie odpowiedzieć. Wybór metody wybarwiania powinien być uzależniony od stężenia oraz od rodzaju analizowanych substancji. 96 METODA ICP-MS W ANALIZIE OSADÓW JEZIORNYCH OZNACZANIE PIERWIASTKÓW ZIEM RZADKICH D. Karmasz, J. Retka Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy, Centralne Laboratorium Chemiczne, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa W Polsce od 1990 r. w ramach programu Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ) prowadzone są, między innymi, badania osadów jeziornych. Są one wykonywane dla jezior należących do sieci regionalnej monitoringu i 23 jezior reperowych sieci krajowej monitoringu. Badania w jeziorach należących do sieci regionalnej wykonywane są co kilka lat, najczęściej co pięć, natomiast badania w jeziorach reperowych co 2 lata. Każdorazowo pobieranych jest ok. 150 próbek osadów jeziornych. Głównym celem prowadzonych badań jest monitorowanie zawartości metali ciężkich i wybranych szkodliwych związków organicznych. W ostatnich latach pojawiło się również zainteresowanie zawartością pierwiastków ziem rzadkich. Badania te pozwalają uzupełniać informacje o geochemii środowiska. Centralne Laboratorium Chemiczne PIG-PIB wychodząc naprzeciw potrzebom swoich zleceniodawców opracowało metodę badawczą, wykorzystującą spektrometrię mas z jonizacją w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-MS), pozwalającą oznaczyć zawartość pierwiastków ziem rzadkich w próbkach osadów jeziornych. W niniejszej pracy zaprezentowano wyniki oznaczeń REE dla ponad 150 próbek osadów jeziornych. Przedstawiono sposób ich przygotowania oraz warunki pomiarowe (wybrane izotopy, potencjalne interferencje, granice oznaczalności, precyzję). Do badań wykorzystano spektrometr mas Elan DRC II firmy Perkin Elmer. 97 METROLOGICZNE ASPEKTY OZNACZANIA KOBALTU METODĄ ATOMOWEJ SPEKTROMETRII ABSORPCYJNEJ PO WZBOGACENIU NA MODYFIKOWANYCH WĘGLACH AKTYWNYCH M. Otto, J. Dobrzyńska, A. Mróz, R. Dobrowolski Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej i Analizy Instrumentalnej, pl. M.C. Skłodowskiej 3, 20-031 Lublin Atomowa spektrometria absorpcyjna z atomizacją w piecu grafitowym (GF AAS) jest techniką często stosowaną do oznaczania śladowych ilości niklu w różnego rodzaju materiałach. Jednakże oznaczanie pierwiastków występujących w skomplikowanych próbkach środowiskowych i żywności za pomocą tej techniki może być niemożliwe ze względu na ich niską zawartość oraz występowanie silnych efektów interferencyjnych. Stąd niezbędne staje się ich wstępne wydzielanie i wzbogacanie z badanych próbek bezpośrednio przed właściwym oznaczaniem. Jednym z takich sposobów jest selektywna adsorpcja jonów metali na węglach aktywnych, uzyskiwana poprzez ich odpowiednią modyfikację. Zaletą stosowania tego rodzaju adsorbentów jest również możliwość ich bezpośredniego lub w postaci zawiesiny wprowadzania do atomizera elektrotermicznego spektrometru AAS, przez co mogą być uzyskiwane wysokie współczynniki wzbogacenia [1]. Jednakże każdy dodatkowy etap, wprowadzany w procedurze analitycznej oznaczania pierwiastków śladowych jest dodatkowym źródłem niepewności otrzymywanego wyniku. Celem pracy była ocena możliwości zastosowania impregnowanego dimetyloglioksymem (DMG) węgla aktywnego do wzbogacania jonów Co(II) z roztworów wodnych uzyskanych w wyniku roztwarzania kwasem azotowym(V) próbek roślinnych i żywności. W tym celu przeprowadzono właściwą modyfikację węgla aktywnego, a otrzymany preparat został wykorzystany do optymalizacji warunków adsorpcji jonów Co(II). Opracowano oraz zwalidowano procedurę oznaczania kobaltu w roztworach wodnych po jego wzbogaceniu z wykorzystaniem węgla impregnowanego 1% roztworem DMG z zastosowaniem atomowej spektrometrii absorpcyjnej i techniki dozowania zawiesiny węgla aktywnego do atomizera elektrotermicznego. W związku ze złożonością etapu przygotowania próbek zidentyfikowano i przeanalizowano poszczególne źródła niepewności zaproponowanej procedury analitycznej. Oszacowano również wartości niepewności rozszerzonej proponowanego postępowania analitycznego zgodnie z wytycznymi opisanymi w przewodniku GUM [2]. Literatura: 1. R. Dobrowolski, Stud. Surf. Sci. Catal., Part B, 120 (1999) 777 2. ISO, Guide to the Expression of Uncertainty In Measurement, Geneva, 1995 98 WZBOGACANIE PALLADU Z WYKORZYSTANIEM SBA-15 MODYFIKOWANEGO MONOMERAMI ZAWIERAJĄCYMI ATOMY AZOTU I SIARKI J. Dobrzyńska, M. Otto, A. Mróz, R. Dobrowolski Zakład Chemii Analitycznej i Analizy Instrumentalnej, Wydział Chemii, Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej, pl. M. C. Skłodowskiej 3, 20-031 Lublin Pallad znajduje szerokie zastosowanie w katalizatorach, stomatologii, przemyśle telekomunikacyjnym oraz do produkcji biżuterii. Rosnące zużycie palladu sprawia, że konieczna staje się kontrola jego zawartości w wodach, glebach, żywności, a także w ludzkich tkankach. Udowodniono, że w przypadku palladu znaczne ilości tego pierwiastka są rozpuszczalne w wodzie [1]. Monitoring zawartości metali szlachetnych w próbkach środowiskowych jest zatem niezwykle ważny z punktu widzenia zdrowia ludności. Ze względu na niskie zawartości palladu w wodzie pitnej i próbkach pochodzenia roślinnego niezbędne jest wprowadzenie etapu wzbogacania do procedury analitycznej. Zaletą wstępnego wzbogacania, oprócz poprawy czułości oznaczeń, jest usunięcie matrycy próbki i tym samym zmniejszenie bądź eliminacja interferencji. Mezoporowate materiały typu SBA-15 modyfikowane odpowiednimi grupami organicznymi wykazują znaczne powinowactwo do jonów metali szlachetnych [2]. Ich właściwości adsorpcyjne w dużym stopniu zależą od warunków syntezy, ilości i rodzaju powierzchniowych grup funkcyjnych obecnych w strukturze oraz porowatości. SBA-15 cechują się bardzo dużą powierzchnią właściwą, niekiedy przekraczającą 1000 m2/g. Celem tej pracy było opracowanie procedury oznaczania palladu zawierającej etap wstępnego wzbogacania z wykorzystaniem modyfikowanego SBA15. Do wzbogacania jonów Pd(II) zastosowano materiały hybrydowe zsyntetyzowane metodą zol-żel na drodze kondensacji tetraetoksysilanu (TEOS) z monomerami zawierającymi atomy azotu oraz siarki. W celu wyznaczenia optymalnych warunków wzbogacania określono wpływ pH na adsorpcję jonów Pd(II) oraz kinetykę adsorpcji na modyfikowanych SBA-15. Wyznaczono przebieg izoterm adsorpcji jonów Pd(II) na zsyntezowanych materiałach krzemoorganicznych. Zbadano również efektywność desorpcji palladu z SBA-15 przy użyciu roztworów kwasu azotowego(V), chlorowodorowego oraz kwaśnego roztworu tiomocznika. Przeprowadzone eksperymenty wykazały, że adsorpcja palladu na badanych materiałach jest nieodwracalna, zatem techniką z wyboru pozwalającą na przeprowadzenie oznaczenia jest atomowa spektrometria absorpcyjna z zastosowaniem dozowania zawiesiny sorbentu do atomizera elektrotermicznego. Literatura: 1. K.H. Ek, G.M. Morrison, S. Rauch, Sci. Total Environ., 2004, 334, 21 2. T. Kang, Y. Park, J. Yi, Ind. Eng. Chem., 2004, 43, 1478 99 ADSORPCJA JONÓW Pt(IV) NA MODYFIKOWANYCH WIELOŚCIENNYCH NANORURKACH WĘGLOWYCH A. Mróz, J. Dobrzyńska, M. Otto, R. Dobrowolski Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej i Analizy Instrumentalnej, pl. M. C. Skłodowskiej 3, 20-031 Lublin Zastosowanie platyny w różnych dziedzinach przemysłu przyczyniło się do znacznego wzrostu jej zawartości w środowisku. Istotnymi źródłami zanieczyszczeń platyną są przemysł chemiczny, samochodowy, chemiczny, medycyna, jubilerstwo, przemysł szklarski oraz elektroniczny. Coraz większe ilości platyny przedostają się do środowiska Z tego powodu konieczna staje się kontrola zawartości platyny w glebach, roślinach i pyłach drogowych. Oznaczanie platyny na poziomie ng/g lub pg/g w próbkach środowiskowych jest nadal poważnym wyzwaniem dla analityka ze względu na duży stosunek matrycy do analitu oraz występujące interferencje chemiczne. Metody analityczne stosowane do oznaczeń platyny, takie jak neutronowa analiza aktywacyjna (NAA) czy absorpcyjna spektrometria atomowa (AAS), ze względu na niskie zawartości platyny lub występujące efekty interferencyjne, bardzo często nie pozwalają na jej oznaczenie w wielu próbkach. Z tego powodu konieczne staje się wprowadzenie dodatkowego etapu do procedury analitycznej, który polega na wzbogaceniu platyny lub/i oddzieleniu jej od matrycy. W tym celu stosowano już wiele metod wzbogacania, jednak najbardziej efektywną wydaje się ekstrakcja do fazy stałej, w której stosuje się różnego rodzaje sorbenty. Coraz częściej jako materiały adsorpcyjne jonów metali są stosowane różnego rodzaju nanomateriały węglowe. Nanorurki węglowe (CNTs) stanowią grupę bardzo ciekawych materiałów, które są atrakcyjne nie tylko dlatego, iż stanowią interesujący przedmiot badań naukowych, ale również dlatego, że posiadają duże zdolności adsorpcyjne, które można zwiększyć przez odpowiednią ich modyfikację. W pracy przedstawiono wyniki badań wpływu modyfikacji wielościennych nanorurek węglowych na ich właściwości adsorpcyjne jonów Pt(IV). Zbadano wpływ pH, jonów chlorkowych i azotanowych(V) na adsorpcję Pt(IV) na CNTs oraz wyznaczono izotermy adsorpcji. Określono również stopień desorpcji platyny z nanorurek węglowych w zależności od stężenia użytego kwasu chlorowodorowego, azotowego(V) i tiomocznika. Literatura: 1. M. Kaczmarczyk, E. Bulska, Analityka: nauka i praktyka, 2 (2007) 34 2. C. Herrero Latorre, J. Alvarez Mendez, J. Barciela Garcia, S. Garcia Martin, R.M. Pena Crecente, Anal. Chim. Acta, 749 (2012) 16 100 OZNACZANIE JONÓW Cr(VI) W OBECNOŚCI NADMIARU Cr(III) I SUBSTANCJI HUMUSOWYCH METODĄ WOLTAMPEROMETRII STRIPINGOWEJ I. Rutyna, M. Korolczuk Wydział Chemii, Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej Pl. Marii Curie – Skłodowskiej 3, 20 – 031 Lublin Metoda woltamperometrii stripingowej należy do najczulszych metod analitycznych ze względu na zawarty w procedurze pomiarowej etap zatężania analitu. Jednakże obecność substancji organicznych, szczególnie surfaktantów w próbkach środowiskowych jest często przeszkodą w oznaczaniu jonów metali ciężkich z wykorzystaniem tej metody. Substancje powierzchniowo czynne mogą adsorbować się na powierzchni elektrody, a przez to uniemożliwiać nagromadzanie jonów oznaczanego pierwiastka. Wynikiem tych interferencji jest zmniejszenie prądu piku oznaczanego pierwiastka. W przypadku analizy specjacyjnej chromu głównym powodem interferencji jest obecność substancji humusowych w próbkach środowiskowych. Substancje te tworzą z jonami Cr(III) kompleksy o ładunku ujemnym, co w konsekwencji, przy zastosowaniu wielu metod rozdziału form chromu, prowadzi do zawyżenia wyników oznaczeń Cr(VI), a zaniżenia wyników oznaczeń Cr(III) [1]. W tym komunikacie przedstawiono procedurę oznaczania jonów Cr(VI) w obecności nadmiaru jonów Cr(III) i substancji humusowych. W celu zatężenia Cr(VI) i oddzielenia obydwu form chromu zastosowano żywicę anionowymienną Dowex 1X8. Formy chromu oznaczano metodą woltamperometrii stripingowej wykorzystując selektywną procedurę w obecności DTPA (kwas dietylenotriaminopentaoctowy) i jonów NO3- [2]. Pomiary prowadzono z wykorzystaniem odnawialnej błonkowej elektrody amalgamatowej jako elektrody pracującej. W zoptymalizowanych warunkach i zatężaniu w czasie 30 s krzywa kalibracyjna jest linią prostą w zakresie stężeń jonów Cr(VI) od 5 × 10−11 do 5 × 10−10 mol L−1. Opracowana procedura pozwala na oznaczanie Cr(VI) w obecności 5 mg L -1 substancji humusowych oraz w obecności 1000 – krotnego nadmiaru Cr(III). Dzięki zastosowaniu wstępnego zatężania Cr(VI) na żywicy jonowymiennej uzyskano ponadto obniżenie granicy wykrywalności. Literatura: 1. P.A. Sule, J.D. Ingle Anal. Chim. Acta, 326 (1996) 85. 2. M. Grabarczyk, M. Korolczuk, Anal. Bioanal. Chem., 376 (2003) 1115. 101 STĘŻENIE JODU W MOCZU– PROBLEM DUŻEJ DOBOWEJ ZMIENNOŚCI WYNIKÓW J. Kryczyk1), M. Bartyzel2), E. Ochab2), A. Błażewska-Gruszczyk3), Marian Słowiaczek3), D. Huk1), P. Zagrodzki1,2) 1) Zakład Bromatologii UJ CM, ul. Medyczna 9, 30-688 Kraków Instytut Fizyki Jądrowej PAN im. H. Niewodniczańskiego, ul. Radzikowskiego 152, 31-342 Kraków 3) CM "DIAGNOZA", ul. Zaczarowane Koło 5, 30-087 Kraków 2) Jod należy do pierwiastków niezbędnych. Jego zawartość w organizmie dorosłego człowieka waha się pomiędzy 15 a 30 miligramów. Znaczna większość jodu znajduje się w gruczole tarczowym, gdzie stanowi niezbędny składnik syntezy hormonów tarczycy. Najpowszechniejszym - w skali populacyjnej - sposobem badania zasobów tego pierwiastka w organizmie jest wyznaczenie stężenia jonów jodkowych (jodu) w moczu. Metodą często stosowaną do tego celu jest metoda Sandell’a i Kolthoff’a, oparta na katalitycznym działaniu jodu w reakcji ceru(IV) z arsenem(III). Celem pracy było: 1) dokonanie pomiaru stężenia jodu w próbkach porannego moczu zmodyfikowaną metodą Sandell’a i Kolthoff’a; 2) ustalenie różnic pomiędzy wybranymi miarami stężenia jodu w cyklu pomiarów 5-dniowych. Badaniami objęto grupę kobiet (n=57) w przedziale wiekowym 21-48 lat. Mocz poranny zbierano od poszczególnych osób przez 5 kolejnych dni. Do czasu analizy próbki przechowywano w stanie zamrożonym (-20oC). Przed analizą, próbki moczu były rozmrażane w temperaturze pokojowej, w myjce ultradźwiękowej Sonic-6 (Polsonic, Polska), przez 30-45 min., co skutecznie eliminowało osady wytrącone w niektórych próbkach w okresie przechowywania. Stężenie jodu w moczu wyznaczono przy użyciu spektrometru UV-VIS Helios- (Spectronic Unicam, Leeds, Wielka Brytania). Jakość wykonywanych analiz potwierdzono analizując materiał odniesienia SeronormTM Trace Elements Urine, Lot 0511545. W pracy przedstawiono oszacowania stężenia jodu przy zastosowaniu następujących miar: 1) średnia arytmetyczna obliczona dla wszystkich wyników dla danej osoby; 2) średnia arytmetyczna obliczona dla wyników bez wartości odstających; 3) średnia arytmetyczna przy ustalonym współczynniku zmienności stężeń jodu poniżej progu 50%; 4) mediana bez odrzucania wartości odstających; 5) wartość średnia obliczona po konwersji wyników do logarytmów. Tak uzyskane wyniki poddano szczegółowej analizie statystycznej. 102 OZNACZANIE AKTYWNOŚCI PRZECIWRODNIKOWEJ ORAZ ZAWARTOŚCI ZWIĄZKÓW FENOLOWYCH W ZIELONEJ HERBACIE M. Jeszka-Skowron, A. Zgoła-Grześkowiak Politechnika Poznańska, Instytut Chemii i Elektrochemii Technicznej, ul. Piotrowo 3, 60-965 Poznań Zielona herbata (Camellia sinensis L.) jest źródłem związków fenolowych, w tym flawan-3-oli, takich jak (+)-katechiny, (-)-epikatechiny, galusanu (-)epigalokatechiny, flawonoli: kwercetyny, rutyny oraz fenolokwasów. Związki te oraz inne przeciwutleniacze znajdujące się w herbacie, są odpowiedzialne za całkowitą aktywność przeciwutleniającą naparu. Działanie przeciwutleniające jest związane z unieszkodliwianiem wolnych rodników tlenowych i azotowych tworzących się podczas procesu nowotworowego oraz chelatowaniem jonów metali w reakcjach utleniania i redukcji (Yang i in., 2009). Zielona herbata zmniejsza również ryzyko rozwoju chorób układu krążenia, chorób neurodegeneracyjnych, a także spowalnia proces demencji organizmu (Mandel i in., 2006; Vinson i in., 2004). Celem badań było: 1) zoptymalizowanie warunków procesu ekstrakcji związków bioaktywnych z liści zielonej herbaty przez oznaczenie aktywności przeciwrodnikowej naparów testem DPPH (2,2-difenylo-1-pikrylohydrazyl) w oparciu o zastosowanie planowania doświadczeń metodą powierzchni odpowiedzi oraz 2) analiza jakościowa i ilościowa wybranych związków aktywnych obecnych w naparach z herbaty. Optymalizując proces ekstrakcji wykorzystano aproksymację powierzchni odpowiedzi wielomianem II stopnia, z powtórzeniem układu centralnego, gdzie zmiennymi parametrami były temperatura oraz czas procesu ekstrakcji. Wnioskowanie statystyczne przeprowadzono na poziomie istotności p = 0,05 z uwzględnieniem wartości współczynnika determinacji oraz poprawionego współczynnika determinacji. Parametry modelu określone analizą wariancji ANOVA, w tym wartości współczynnika determinacji oraz poprawionego współczynnika determinacji wyniosły dla testu DPPH (model kwadratowy): R 2 = 99,08%; Adj R2 = 98,42%. Optymalne parametry procesu ekstrakcji zastosowano do oznaczenia związków fenolowych w naparach zielonych herbat. Zawartość związków fenolowych w naparach badanych herbat oznaczono przy wykorzystaniu chromatografu cieczowego UltiMate 3000 RSLC sprzężonego ze spektrometrem mas API 4000 QTRAP przy wykorzystaniu detekcji jonów ujemnych. Rozdział chromatograficzny przeprowadzono na kolumnie Gemini -NX C18 (100 mm 2.0 mm I.D.; 3 µm) stosując gradient w układzie 0,1% kwas mrówkowy – acetonitryl. Literatura: Mandel S., Amit T., Reznichenko L., Weinreb O., Youdim M.B.H. 2006. Green tea 103 catechins as brain-permeable, natural iron chelators-antioxydants for the treatment of neurodegenerative disorders. Mol. Nutr. Food Res. 50: 229-234. Vinson J.A., Teufel K., Wu N., 2004. Green and black teas inhibit atherosclerosis by lipid, antioxidant, and fibrinolytic mechanisms. J. Agric. Food Chem. 52: 3661-3665. Yang Ch.S., Wang X., Lu G.L., Picinich S.C., 2009. Cancer prevention by tea: animal studies, molecular mechanisms and human relevance. Nat. Rev. Cancer 9: 429-439. Badania były finansowane z grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego numer DS-PB 31-280/2013. 104 ANALIZA ŚLADOWA PIERWIASTKÓW W METEORYCIE JIDDAT AL. HARASIS 630 METODĄ ATOMOWEJ SPEKTROMETRII ABSORPCYJNEJ W. Szwerc1), R. Kocjan1), R. Świeboda2), I. Sowa1), M. Wójciak - Kosior1), Maciej Strzemski1,3) 1) Katedra Chemii, Zakład Chemii Analitycznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, , ul. Chodźki 4a, 20 – 093 Lublin, tel. 815357387, e-mail – [email protected] 2) Katedra Chemii, Zakład Chemii Nieorganicznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 3) Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii Oddział Puławy Meteoryt Jiddat al Harasis jest materiałem pozaziemskim, znalezionym w 2010 roku w południowo-wschodniej części Półwyspu Arabskiego, w Omanie (19º47’51.31’’N; 55º53’27.20’’E). Meteoryt ten został sklasyfikowany przez T. Bucha i J. Wittkego jako chondryt zwyczajny L5, o stopniu zszokowania S3 i stopniu zwietrzenia W3. Zawartość fajalitu (Fe2(SiO4)) określono na 22,8 mol%, ferrosilitu (FeMgSi2O6) 19,8 mol% a wollastonitu (CaSiO3) 2,3 mol%. Całkowita znana masa tego meteorytu wynosi 3,04 kg [1]. Materiał badawczy stanowił fragment (97 mg) meteorytu pozyskany z płytki, zakupionej od członka Polskiego Towarzystwa Meteorytowego księdza Piotra Beczały przez Macieja Strzemskiego w 2013 r. Płytkę o masie 1,81 g zakupił ksiądz Beczała od Fabien'a Kuntz'a (Francja). Pozostała część okazu znajduje się w kolekcji współautora niniejszej pracy. Próbkę rozdrobniono w młynie korundowym i roztworzono w mieszaninie 40% kwasu fluorowodorowego, 65% kwasu azotowego (V) i 32% kwasu solnego. Proces roztwarzania przeprowadzono w mineralizatorze mikrofalowym Uniclever. Fluorki usunięto przez ogrzewanie próbki z 98,3% kwasem siarkowym (VI). Część uzyskanego roztworu rozcieńczono i przeznaczono do analizy makroskładników meteorytu, natomiast pozostałą część próbki poddano badaniu na zawartość mikroskładników metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej [2], w spektrometrze ContrAA700 z ciągłym źródłem światła z atomizacją elektrotermiczną. Literatura: 1. Meteoritical Bulletin, no. 101 2. K. C. Welten, M. W. Caffee, D. J. Hillegonds, T. J. McCoy, J. Masarik and K. Nishiizumi: ”Cosmogenic radionuclides in L5 and LL5 chondrites from Queen Alexandra Range, Antarctica: Identification of a large L⁄LL5 chondrite shower with a preatmospheric mass of approximately 50,000 kg”. Meteoritics & Planetary Science 46, Nr 2, 179 (2011). 105 ZASTOSOWANIE PROCESU DEKOLORYZACJI BARWNIKÓW DO SZACUNKOWEGO OKREŚLANIA STOPNIA ROZKŁADU ŚCIEKÓW PRZEMYSŁOWYCH A. Wasilewska1), E. Maćkowska1), W. Urbaniak1,2) 1) Wydział Technologii i Inżynierii Chemicznej, Uniwersytet TechnologicznoPrzyrodniczy, ul. Seminaryjna 3 85-326 Bydgoszcz 2) Wydział Chemii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Grunwaldzka 6 60-780 Poznań Większość ścieków pochodzących z procesów przemysłowych zawiera znaczne ilości substancji organicznych, które są praktycznie nierozkładalne metodami biochemicznymi. Ich rozkład przebiega z udziałem różnych czynników utleniających, takich jak ozon, nadsiarczan amonu czy odczynnik Fenton’a. Wskaźnikiem stopnia oczyszczenia ścieków są zazwyczaj ChZT (chemiczne zapotrzebowanie tlenu) i BZT (biochemiczne zapotrzebowanie tlenu). W przypadku ścieków poprzemysłowych lepszy jest wskaźnik ChZT, ponieważ BZT nie odzwierciedla faktycznego stanu zanieczyszczenia substancjami organicznymi. Bez względu na użytą metodę oznaczania wskaźnika ChZT, jest to metoda długotrwała, często uciążliwa. W niniejszej pracy dokonano analizy znanych barwników pod kątem możliwości ich wykorzystania do szybkiej oceny efektywności stopnia degradacji materii organicznej zawartej w ściekach. Barwniki są związkami odznaczającymi się stosunkowo dużą odpornością na promieniowanie ultrafioletowe i większość czynników utleniających, a dodatkowo posiadając bardzo silne właściwości barwiące, wyraźnie zabarwiają ścieki już przy bardzo niskich zawartościach. Istotą proponowanej metody jest fakt, że odbarwienie ścieków z dodatkiem barwnika skorelowane jest ze stopniem rozkładu zanieczyszczeń organicznych. Pomiar zawartości barwnika za pomocą spektroskopii UV-Vis jest bardzo szybki i prosty. Umożliwia to bardzo szybką ocenę stopnia rozkładu związków organicznych w ściekach. 106 OZNACZANIE ZAWARTOŚCI SIARKI W WYBRANYCH ROŚLINACH METODĄ RENTGENOWSKIEJ SPEKTROSKOPII FLUORESCENCYJNEJ Z DYSPERSJĄ ENERGII EDXRF K. Witt1), J. Czajka1), A. Wasilewska1), W. Urbaniak2) 1) Wydział Technologii i Inżynierii Chemicznej, Uniwersytet TechnologicznoPrzyrodniczy, ul. Seminaryjna 3 85-326 Bydgoszcz 2) Wydział Chemii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Grunwaldzka 6, 60-780 Poznań Siarka jest pierwiastkiem mającym ogromne znaczenie dla roślin uprawnych. Wynika to z funkcji o znaczeniu biologicznym, ochronnym i gospodarczym. Dużym problemem w wielu krajach europejskich, w tym również w Polsce jest pogłębiający się deficyt siarki spowodowany zmniejszeniem emisji gazów do atmosfery. Ograniczona zawartość siarki w atmosferze ma duży wpływ na wzrost i rozwój wielu roślin uprawnych. Niedobór siarki w roślinach wpływa na obniżenie plonowania oraz pogorszenie ich jakości użytkowej. W tej sytuacji konieczne jest ciągłe monitorowanie siarki w roślinach oraz ich odpowiednie nawożenie. Przedmiotem prowadzonych badań były tzw. warzywa krzyżowe (liście rzepaku i czosnek), które wykazują duże zapotrzebowanie na siarkę, sięgające powyżej 50 kg siarki na ha. Do oznaczenia zawartości siarki w próbkach użyto rentgenowskiej spektroskopii fluorescencyjnej z dyspersją energii - EDXRF. Badania prowadzono w oparciu o procedury zawarte w Normie PN-EN ISO 14596 „Przetwory naftowe, Oznaczanie zawartości siarki, Metoda rentgenowskiej spektroskopii fluorescencyjnej z dyspersją energii”. Zgodnie z normą do sporządzenia roztworów wzorcowych użyto związku o nazwie dibenzotiofen (DBT) o nominalnej zawartości siarki 17,399% (m/m), oraz trzech różnych rozpuszczalników: nafty kosmetycznej, oleju rzepakowego BARTEK i oleju parafinowego. Przygotowanie próbek do badań polegało na rozdrobnieniu wysuszonych liści rzepaku i utarciu świeżego czosnku. Wyniki otrzymane metodą XRF porównano z wynikami otrzymanymi metodą ICP- 107 OES. Kolejnym etapem badań było zbadanie koncentracji siarki w materiale roślinnym przez jego ekstrakcję w nafcie kosmetycznej. Wyniki dla próbek rzepaku uzyskane metodą XRF znacznie odbiegały od wyników ICP-OES. Zawartości siarki uzyskane metodą ICP wahały się w granicach 1%, w metodzie XRF miały one duży rozrzut i wynosiły od 0,25 do ok. 4%. Wyniki otrzymane dla próbek czosnku były obarczone mniejszym błędem, ale były nadal niezadawalające. Błąd wyników mógł być spowodowany nieprawidłowym przygotowaniem próbek. Fluorescencja rentgenowska jako technika analityczna jest bardzo wrażliwa na tzw. efekt matrycy próbki. Na natężenie wzbudzonych linii widmowych fluorescencji rentgenowskiej mógł mieć wpływ skład chemiczny próbki, granulacja lub stan powierzchni próbki. Również zbyt krótki czas pomiaru przy niskich zawartościach oznaczanego pierwiastka mógł mieć wpływ na wynik analizy. Zadowalające wyniki uzyskano przez ekstrakcję próbek rzepaku i czosnku. Wykazano, że oznaczany pierwiastek przechodził do ekstraktu tylko w przypadku świeżych próbek roślinnych (czosnek). Ekstrakcja składników ze świeżych próbek roślinnych może być alternatywą do oznaczania pierwiastków w roślinach metodą rentgenowskiej spektroskopii fluorescencyjnej. Dzięki ekstrakcji można ominąć problemy związane z przygotowaniem i ujednoliceniem stałych próbek roślinnych. 108 OZNACZANIE KADMU I CYNKU WE WŁOSACH KORELACJE ANTAGONISTYCZNE M. I. Szynkowska, M. Marcinek, A. Pawlaczyk Politechnika Łódzka, Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej, ul. Żeromskiego 116, 90-924 Łódź Wraz z szybkim rozwojem technik analitycznych analiza włosów znalazła szerokie zastosowanie w życiu codziennym. Ludzkie włosy są stosowane w biomonitoringu, jako ocena narażenia człowieka na pierwiastki toksyczne pochodzące ze środowiska bądź diety, w medycynie przy diagnozowaniu różnego rodzaju chorób i schorzeń, a także w indywidualnej ocenie stanu mineralnego organizmu. Niedobór biopierwiastków, a także nadmiar pierwiastków toksycznych może prowadzić do poważnych zaburzeń fizjologicznych organizmu. Analiza pierwiastkowa oprócz określania poziomów pierwiastków we włosach zajmuje się również znajdywaniem wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi pierwiastkami, co jest nawet ważniejsze niż określanie samych stężeń. Określenie poziomu biopierwiastków do pierwiastków toksycznych może pomóc we wskazaniu źródła narażenia na pierwiastki toksyczne, a także w określeniu ich niepożądanego działania na organizm [1, 2]. Przykładem takich proporcji jest stosunek kadmu do cynku. Cynk jest niezbędnym mikroelementem, który jest składnikiem wielu enzymów trawiennych, wspomaga system immunologiczny, ma także właściwości przeciwutleniające. Zarówno niedobór cynku jak i jego nadmiar są szkodliwe dla organizmu. Nadmiar może powodować ostre zatrucie objawiające się wymiotami i ogólnym osłabieniem, natomiast niedobór powoduje brak apetytu, popędu seksualnego, dłuższe gojenie się ran oraz stany depresyjne.[3-5]. Niedobór cynku związany jest ze wzrostem zawartości kadmu w organizmie – jako skutek antagonistycznych korelacji pomiędzy tymi pierwiastkami. Toksyczne właściwości kadmu mogą powodować zaburzenia czynności nerek, nadciśnienie oraz zmiany nowotworowe, a u noworodków zbyt niską masę ciała po urodzeniu oraz nieprawidłowy rozwój układu naczyniowego. [6] Celem badań było ustalenie poziomu stężenia kadmu i cynku w próbkach włosów pobranych od osób zamieszkujących region łódzki oraz zbadanie korelacji pomiędzy tymi dwoma pierwiastkami. Materiał badawczy obejmował próbki pobrane od 100 osób (25 mężczyzn, 75 kobiet), zamieszkujących obszar regionu łódzkiego. Ochotnicy zostali poproszeni o wypełnienie szczegółowej ankiety zawierającej pytania na temat ich stylu życia, zwyczajów dietetycznych, przyjmowanych leków, palenia papierosów itp. Poziomy pierwiastków we włosach określono techniką ICPQMS firmy Thermo (X-Series, Thermo Electron Corporation). Literatura: 1. Katz S.A., Chatt A., „Hair Analysis. Applications in the Biomedical and Environmental Sciences”, VCH Publishers, 1988 2. Michalak I., Chojnacka K., Saeid A., Chin. Sci. Bull. (2012), 57 (26), 3460-3465 109 3. Afridi H.I., Kazi T.G., Kazi N.G., Jamali M.K., Arain M.B., Sirajuddin, Baig J.A., Kondhro G.A., Wadhwa S.K., Shah A.Q., Journal of Human Hypertension (2010), 24, 34-43 4. Kazi T.G., Wadhwa S.K., Afridi H.I., Kazi N.G., Kondhro G.A., Baig J.A., Shah A.Q., Kolachi N.F., Arain M.B., Journal of Hazardous Materials (2010), 176, 985991 5. www.biomol.pl 6. Popko J., Olszewski S., Hakułowicz K., Markiewicz R., Borowska M.H., Szczepanowicz P., Polish Journal of Environmental Studies, (2003), 12, 3, 375-379 110 ZASTOSOWANIE TECHNIKI LA-ICP-MS W BADANIACH DOKUMENTÓW M.I. Szynkowska1), A. Pawlaczyk1), K. Palińska1), K. Osingłowska1),A. Parczewski2,3) 1) Politechnika Łódzka, Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej, ul. Żeromskiego 116, 90-924 Łódź 2) Uniwersytet Jagielloński, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej, ul. Ingardena 3, 30-060 Kraków 3) Instytut Ekspertyz Sądowych, ul. Westerplatte 9, 31-033 Kraków Za dokument uznawana jest każdy przedmiot zawierający treść utrwaloną różnymi metodami. Treść rozumiana jest jako słowo pisane, cyfry, rysunki itp. Jednolite pojęcie dokumentu znajduje się w kodeksie karnym w art., 115§14, według którego dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym związane jest określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. W praktyce śledczej i sądowej kryminalistyczna analiza dokumentów znajduje coraz szersze zastosowanie i w chwili obecnej ekspertyzom podlegają przede wszystkim trzy typy fałszerstw obejmujących: podrobienie (związane z wytworzeniem w całości fałszywego dokumentu), przerobienie (rozumiane jako wprowadzenie zmian w oryginalnym dokumencie) oraz używanie jako autentycznego dokumentu podrobionego lub przerobionego (wynikające ze świadomego używania takiego dokumentu jako prawdziwego). Do zakresu badań wykonywanych w ramach ekspertyz kwestionowanych dokumentów zalicza się m.in.: identyfikację podłoża i środków kryjących, identyfikację osób na podstawie pisma ręcznego, identyfikację podpisów i osób fałszujących podpisy, identyfikację dokumentów kopiowanych i powielanych, identyfikację urządzeń do pisania i drukowania, badania autentyczności tekstów maszynowych, ustalenie marek maszyn, identyfikację druków, ustalenie wieku dokumentu jak i weryfikację stopnia autentyczności dokumentów. Wraz z rozwojem kryminalistyki jako nauki nastąpił dynamiczny rozwój możliwości zastosowań technik badawczych, a proste testy chemiczne zostały z upływem lat zastąpione przez bardziej wyrafinowane techniki spektrometryczne i chromatograficzne. Przykładowo, w przypadku badań autentyczności dokumentów obecnie przeprowadzane są nie tylko analizy grafologiczne pisma odręcznego, lecz także ocenie poddawany jest materiał podłoża jak i naniesione środki kryjące wraz z ustaleniem kolejności ich nałożenia [14]. Celem pracy była ocena możliwości wykorzystania techniki LA-ICP-MS w badaniach śladów kryminalistycznych dotyczących analizy dokumentów. Badane próbki obejmowały charakterystykę zarówno różnych podłoży jak i środków kryjących (tonery, pasty i żele długopisowe). Badania dokumentów przeprowadzono za pomocą techniki spektrometrii mas z jonizacją w plazmie indukcyjnie sprzężonej 111 z analizatorem czasu przelotu (OptiMass 8000, GBC) i systemem ablacji laserowej (Cetac, LSX-500), LA-ICP-ToF-MS. Praca finansowana z grantu MNiSW nr N N209 434839. Literatura: 1. B. Hołyst, Kryminalistyka, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1996. 2. M. Hryciuk, Kryminalistyczne badania podłoża i środków kryjących, Wydawnictwo Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego KGP, Warszawa 2000. 3. M. Kulicki, V., Kwiatkowska-Wójcikiewicz, L. Stępka, Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009. 4. L. Koźmiński, Dokument jako ślad kryminalistyczny. Wybrane aspekty, Wydawnictwo Szkoły Policji w Pile, Pila 2010. 112 OZNACZANIE KOFEINY W LEKACH I SUPLEMENTACH DIETY METODĄ HPLC M. Frankowska1), R. Siwek2), E. Witkowska-Banaszczak2), A. Szymański1), M. Szymański2) 1) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, ul. Umultowska 89, 61-614, Poznań, 2) Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego, Katedra i Zakład Farmakognozji, ul. Święcickiego 4, 60-781 Poznań, Kofeina (3,7-dihydro-1,3,7-trimetylo-1H-puryno-2,6-dion), alkaloid purynowy występujący naturalnie w roślinach: Kawie (ziarnach), Kakaowcu właściwym (nasiona), Ciernioplącie guarana (nasiona), Koli zaostrzonej (nasiona), Ostrokrzewie paragwajskim (liście) i Herbacie (liście). Może być również otrzymywany syntetycznie. Na organizm człowieka działa pobudzająco i stymulująco, poprawia koncentrację, zmniejsza senność, powoduje skurcz naczyń krwionośnych, przyśpieszenie akcji serca, wykazuje właściwości moczopędne i przyśpiesza metabolizm. Ze względu na swoje właściwości kofeina ma szerokie zastosowanie w medycynie. Jest składnikiem wielu preparatów przeciwbólowych i przeciwmigrenowych, jest stosowana w przypadku przeziębień, w leczeniu niepowściągliwych wymiotów u kobiet ciężarnych oraz bezdechu noworodków. Leki i suplementy diety zawierające kofeinę analizowano na chromatografie cieczowym HP 1050 z detekcją UV (280 nm) wyposażonym w kolumnę Waters Symmetry C-18, 5 µm (4,6 x 250 mm). Fazę ruchomą stanowił roztwór metanol/woda = 40/60%. Na kolumnę chromatograficzną nastrzykiwano rozpuszczone w fazie ruchomej farmaceutyki. Poprawność zaproponowanej metody wykazano wyznaczając prostoliniowy przebieg krzywej kalibracyjnej w zakresie od 5.0 do 200 µg/ml. Współczynnik korelacji liniowej wyniósł 0,999. Wyznaczono granicę oznaczalności analizowanego związku, oraz obliczono odzysk, względne odchylenie standardowe (R.S.D.) oraz precyzję. Proponowana metoda charakteryzuje się dobrą dokładnością, wysoką precyzją i umożliwia kontrolowanie zawartości kofeiny w farmaceutykach. Wykorzystując opracowaną metodę oznaczania kofeiny przeprowadzono kontrolowany, laboratoryjny proces uwalniania tego związku wg Farmakopei IX. Do badań wykorzystano preparaty farmaceutyczne zawierające zarówno syntetyczną jak i naturalną kofeinę. 113 POLIMER KSANTANOWY JAKO STABILIZATOR ZAWIESIN W OZNACZANIU CHLOROWODORU W POWIETRZU METODĄ TURBIDYMETRYCZNĄ Modyfikacja metody PN-Z-04225-02:1992 K. Sternal1,2), A. Szymański1), K. Ren1), J. Sternal2) 1) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Chemii, ul. Umultowska 89b 2) Laboratorium Ekoanalityka J. Sternal, ul. Zielona 24, 64-100 Leszno Metoda oznaczania chlorowodoru w powietrzu została opisana w PN-Z04225-02:1992 Ochrona czystości powietrza. Oznaczanie chlorowodoru na stanowiskach pracy metodą turbidymetryczną. Oznaczenie polega na przepuszczeniu powietrza przez impregnowany węglanem sodu filtr w celu chemisorpcji na nim chlorowodoru. Powstałą na filtrze sól wypłukuje się wodą, a następnie dodaje azotanu srebra. Powstała zawiesina chlorku srebra jest podstawą oznaczenia turbidymetrycznego. W metodach turbidymetrycznych istotne dla uzyskania prawidłowego wyniku jest utrzymanie stabilnej zawiesiny w trakcie analizy spektrofotometrycznej. Niestety zawiesina chlorku srebra nie jest stabilna i po zaprzestaniu mieszania natychmiast sedymentuje. Podczas oznaczania najczęściej wykonuje się trzy odczyty turbidancji badanej próbki, które następnie się uśrednia. W pracy wykazano, iż otrzymana zgodnie z PN-Z-04225-02:1992 zawiesina ulega ciągłej sedymentacji i nie ma logicznych zasad wyboru momentów właściwych dla pomiarów turbidancji. Odchylenie standardowe zwiększa się jeszcze bardziej podczas wyznaczania precyzji metody, gdy niezbędne jest wykonanie większej liczby powtórzeń, co stanowi jeden z etapów walidacji / sprawdzenia metody. Zbadano odchylenie standardowe serii 20 pomiarów turbidymetrycznych próbek o tym samym stężeniu chlorowodoru różniących się jedynie obecnością stabilizatora. Względne odchylenie standardowe dla zawiesiny przygotowanej zgodnie z PN-Z-04225-02:1992 oraz z dodatkiem 0.01% polimeru ksantanowego wyniosło odpowiednio: 4.42∙10 -3 i 2.12∙10-4. Jednocześnie dodatek stabilizatora nie wpłynął negatywnie na nachylenie krzywej kalibracyjnej i jej liniowość w badanym zakresie. Współczynnik kierunkowy krzywej kalibracyjnej sporządzonej z zawiesin zgodnych z normą oraz stabilizowanych polimerem ksantanowym wyniósł odpowiednio: 0.052 i 0.062. Zmniejszenie odchyleń standardowych w różnych etapach walidacji metody przyczynia się ostatecznie do zmniejszenia całkowitej niepewności analizy. Powoduje również zwiększenie wiarygodności otrzymywanych wyników ze względu na brak rozbieżności wartości turbidancji w poszczególnych odczytach. Podsumowując: polimer ksantanowy skutecznie przeciwdziała sedymentacji zawiesiny chlorku srebra, dodatek stabilizatora nie wpływa negatywnie na nachylenie krzywej kalibracyjnej, a wręcz polepsza czułość metody, 114 polimer ksantanowy zastosowany jako stabilizator w metodzie turbidymetrycznego oznaczania chlorowodoru przyczynia się do zmniejszenia niepewności metody. 115 OZNACZANIE MIEDZI W GLEBIE I OSADACH DENNYCH TECHNIKĄ ZAWIESINOWĄ W ABSORPCYJNEJ SPEKTROMETRII ATOMOWEJ Z ATOMIZACJĄ ELEKTROTERMICZNĄ K. Sternal, A. Szymański, K. Ren Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Chemii, ul. Umultowska 89b W trakcie chemicznych przemian jakim poddawane są analizowane próbki możliwa jest utrata analitu lub niekontrolowane wprowadzenie zanieczyszczeń towarzyszących używanym odczynnikom. Przeciwdziałaniu takim zagrożeniom służy rozwój metod bezpośrednich, w których próbka analizowana jest w postaci jak najmniej zmienionej. Analizatory chemiczne konstrukcyjnie są przystosowane do badania próbek ciekłych, co stało się przyczyną rozwoju technik zawiesinowych (ang. slurry sampling technique), w których próbka stała ma postać zawiesiny i w analizatorze jest traktowana jak roztwór. Głównym problemem w technikach zawiesinowych jest zapewnienie homogeniczności zawiesiny analitycznej w czasie trwania procesu pomiarowego. W celu zapobieżenia sedymentacji zawiesiny stosuje się różne techniki fizyczne lub związki chemiczne, mające właściwość tworzenia z cząsteczkami wody uporządkowanych struktur, co przejawia się zwykle wzrostem lepkości. Związkiem doskonale nadającym się do przeciwdziałania sedymentacji zawiesin próbek analitycznych jest polimer ksantanowy (ang. xanthan polymer). Jego rozwory mają unikalne właściwości reologiczne, które wyróżniają go spośród wszystkich dotychczas stosowanych w tym celu dodatków chemicznych. Celem zaprezentowanych badań było wykazanie zalet polimeru ksantanowego w przeciwdziałaniu sedymentacji zawiesin analitycznych, przeznaczonych do analizowania techniką ET-AAS (ang. electrothermal atomic absorption spectrometry) oraz ilościowe oznaczenie miedzi tą techniką w materiałach referencyjnych. Badano trwałość 0.1% zawiesin mineralnych substancji stałych poddawanych analizie. Przeprowadzono badania wpływu różnych czynników na dynamikę sedymentacji w tym również wpływ obecności bakterii. Przydatność polimeru ksantanowego jako stabilizatora zawiesin potwierdzono oznaczeniami miedzi w materiałach referencyjnych. Próbkami analitycznymi były 0.1% zawiesiny materiałów certyfikowanych w 0.03% roztworze polimeru ksantanowego. Oznaczenia przeprowadzono metodą krzywej wzorcowej, techniką absorpcyjnej spektrometrii atomowej z atomizacją elektrotermiczną, przy użyciu spektrometru Varian GTA 120. Podsumowując: na podstawie wyników badań turbidymetrycznych stwierdzono, że polimer ksantanowy zapewnia doskonałą stabilizację zawiesin mineralnych próbek stałych, 116 udowodniono zdolność polimeru ksantanowego do stabilizacji zawiesin w długim czasie i ustalono, że jedynym zagrożeniem zniszczenia struktury polimeru jest aktywność bakteryjna, przydatność metody potwierdzono wynikami oznaczeń miedzi w materiałach referencyjnych (gleba, osady denne). 117 OZNACZANIE WYBRANYCH METALI I ZWIĄZKÓW POLIFENOLOWYCH W URTICA DIOICA K. Stelmaszyk1), A. Szymański1), E.Witkowska-Banaszczak2), M. Szymański2) 1) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, ul. Umultowska 89, 61-614, Poznań, 2) Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego, Katedra i Zakład Farmakognozji, ul. Święcickiego 4, 60-781 Poznań, Metale takie jak Ca, Mg, Na, K należą do tzw. makroelementów, czyli pierwiastków występujących w znacznych ilościach w organizmie oraz niezbędnych dla jego prawidłowego funkcjonowania. Mikroelementy natomiast powinny występować w ściśle określonych ilościach, ponieważ zarówno ich niedobór, jak i nadmiar są niekorzystne dla zdrowia. Natomiast dostanie się do organizmu człowieka takich metali, jak Cd, Hg czy Pb stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia i życia. Problem związany z tymi metalami polega nie tylko na ich właściwościach toksycznych, ale także na zdolności do kumulowania się, czyli gromadzenia w organizmie człowieka. Metale ciężkie mogą wnikać do organizmu człowieka poprzez układ oddechowy, pokarmowy oraz przez skórę, a skutki ich działania mogą ujawniać się po wielu latach. Dlatego też istotne jest monitorowanie zawartości poszczególnych metali również w surowcach roślinnych wykorzystywanych w lecznictwie. Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) jest jednoroczną rośliną należącą do rodziny Urticaceae. Zwykle postrzegana jest, jako trudny do wyplewienia chwast, jednak w fitoterapii uważana jest za jedną z cenniejszych roślin leczniczych. Ziele pokrzywy stosowane jest w chorobach dróg moczowych, chorobie reumatycznej, zewnętrznie w trudno gojących się ranach oraz w suplementacji mikroelementów i witamin. Celem pracy było oznaczenie zawartości wybranych metali metodą ICP-OES oraz sumy polifenoli i kwasów fenolowych metodami kolorymetrycznymi z odczynnikiem Folin-Ciocalteu i z odczynnikiem Arnova w zielu pokrzywy zwyczajnej oraz porównanie ilości oznaczonych metali i polifenoli w zależności od miejsca pobrania próbki. Surowiec do badań (liście i łodygi) został pobrany z dwóch miejsc w Puszczy Noteckiej: w okolicy Kiszewa w czerwcu oraz z okolicy Sierakowa w październiku. Pobrane próbki wysuszono do stałej masy, następnie materiał rozdrobniono w celu uzyskania jednorodnego pyłu (homogenizacja). Tak przygotowane i odważone próbki poddano procesowi mineralizacji za pomocą mineralizatora mikrofalowego CEM Corporation USA Mars 5. Zawartość wybranych metali oznaczono metodą optycznej spektrometrii emisyjnej z plazmą sprzężoną indukcyjnie (ICP – OES) stosując spektrometr Varian ICP – OES VISTA MPX (Inductively Coupled Plasma – Optical Emission Spectrometry), gdyż metoda ta charakteryzuje się możliwością szybkiego i jednoczesnego oznaczenia kilkudziesięciu pierwiastków w roztworze od 0,01 do 100 µg/L z dużą dokładnością i dobrą precyzją, zapewnia także szeroki zakres liniowości. 118 BADANIE ZAWARTOŚCI WYBRANYCH METALI I ZWIĄZKÓW POLIFENOLOWYCH W MILLEFOLII HERBA K. Marciniak1), N. Klak2), E. Witkowska-Banaszczak2), A. Szymański1), M. Szymański2) 1) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Chemii, ul. Umultowska 89, 61-614, Poznań, 2) Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego, Katedra i Zakład Farmakognozji, ul. Święcickiego 4, 60-781 Poznań, Achillea millefolium L. (Krwawnik pospolity) należy do powszechnie stosowanych roślin leczniczych. Napary z ziela wykorzystywane są w zaburzeniach żołądkowo-jelitowych, związanych z brakiem apetytu, niestrawnością, kurczowymi bólami żołądka i jelit. Zewnętrznie stosuje się w stanach zapalnych błon śluzowych i skóry oraz u kobiet w bolesnych miesiączkach i stanach skurczowych narządów w obrębie miednicy. Z uwagi na szerokie wykorzystanie w lecznictwie ziela krwawnika, podjęto badania mające na celu określenie zawartości wybranych metali metodą ICP-OES oraz sumy polifenoli i kwasów fenolowych metodami kolorymetrycznymi z odczynnikiem Folin-Ciocalteu i z odczynnikiem Arnova w surowcach zebranych z różnych obszarów okolic Poznania oraz próbkę ziela handlowego. Stężenie glinu i innych metali w surowcach roślinnych uwarunkowane jest przede wszystkim rodzajem gleby, stopniem jej zakwaszenia, jakością wód podziemnych oraz zdolnością absorpcji przez roślinę. Surowce do badań zebrano z dziesięciu potencjalnie zróżnicowanych ekologicznie terenów: polana przy puszczy Zielonka - okolice Klin; polana przy drodze Poznań-Wierzonka; pobocze drogi Poznań-Czerwonak, okolice oczyszczalni ścieków w Koziegłowach; plac zabaw na osiedlu Wichrowe Wzgórza; plac zabaw na osiedlu Zwycięstwa; skraj lasu w Luboniu, sąsiedztwo zakładów chemicznych; polana przy zakładach chemicznych; działka przydomowa na Szczepankowie; polana na peryferiach Leszna-Zatorze, działka budowlana w Lesznie-Zaborowo, próbka handlowy. Surowce zebrane zostały w okresie kwitnienia rośliny we wrześniu. Zawartość metali analizowana była na spektrometrze emisyjnym Varian ICPOES. Surowiec mineralizowany był w stężonym kwasie azotowym Ultranal na mineralizatorze mikrofalowym CEM Corporation USA Mars 5. W wyniku przeprowadzonych analiz wykazano, że w badanych surowcach roślinnych stężenia metali oraz suma kwasów fenolowych i polifenoli występują w zróżnicowanych ilościach, zależnie od miejsca zbioru. Stężenie glinu mieściło się w granicach od 224,8 ppm do 53,6 ppm, miedzi od 17,9 ppm do 8,0 ppm, chromu od 2,2 ppm do 0,2 ppm, cynku od 118,7 ppm do 18,2 ppm, ołowiu od 2,5 ppm do 0,3 ppm, manganu od 171,2 ppm do 22,0 ppm, baru od 19,7 ppm do 4,2 ppm, boru od 38,5 ppm do 4,2 ppm. Suma kwasów fenolowych (w przeliczeniu na kwas kawowy) 119 mieściła się w granicach od 0,11 % do 0,42 % a polifenoli (w przeliczeniu na kwas galusowy) od 0,44 % do 1,25 %. 120 SYNTEZA I WŁAŚCIWOŚCI WYBRANYCH CIECZY JONOWYCH J. Jędraś, P. Wesołowska, A. Szymański Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Wydział Chemii, Zakład Chemii Analitycznej ul. Umultowska 89b, 61-614 Poznań Ciecze jonowe (ionic liquids - IL) są związkami jonowymi. Każda IL zbudowana jest z dużego kationu organicznego oraz z anionu, który może być zarówno nieorganiczny jak i organiczny. Cechą charakterystyczną tych substancji jest temperatura topnienia poniżej 100o C [1]. Właściwości fizyko-chemiczne są zależne od konkretnej budowy IL, warunkowanej odpowiednim zestawieniem kationu z anionem. Pozwala to na możliwość zaprojektowania ich zgodnie z przeznaczeniem [2]. Ta wyjątkowa cecha podnosi ich atrakcyjność i powoduje wzrost zainteresowania w świecie nauki. Ciecze jonowe znalazły zastosowanie, jako media reakcyjne, rozpuszczalniki, czynniki ekstrahujące, fazy stacjonarne w chromatografii gazowej, dodatki do fazy ruchomej w chromatografii cieczowej, modyfikatory powierzchni krzemionki [3]. Oprócz stosunkowo niskich temperatur topnienia, charakteryzują się: małą prężnością par, nielotnością, niepalnością, stabilnością termiczną w szerokim zakresie temperatur. Możliwość projektowania cieczy jonowych sprawia, że są coraz częściej stosowane, jako alternatywa dla rozpuszczalników organicznych. Przyczyną tego trendu jest ich mniejsza uciążliwość dla środowiska [4]. Celem pracy jest zbadanie właściwości wybranych IL pod kątem ich przydatności do ekstrakcji analitu z próbek wodnych. Planowo, analit stanowić mają słabo rozpuszczalne w wodzie związki kompleksowe jonów metali. Do syntezy wybranych cieczy jonowych użyto trzech surfaktantów kationowych: tetranyl BC-50 (alkyldimethylbenzylammonium chloride - ADBAC), pentonium DO-50 (bisoctyldimethyl ammonium chloride-BDAC), benzyldimethyltetradecylammonium chloride (TDBAC) z trzema anionami nieorganicznymi: BF4-, ClO4-, NO3-. W efekcie otrzymano dziewięć trudno rozpuszczalnych w wodzie cieczy jonowych. Zbadano właściwości fizyko-chemiczne takie jak: temperaturę topnienia, gęstość, graniczną przewodność molową i rozpuszczalność w wodzie. Ostatnia właściwość okazała się mieć kluczowe znaczenie dla zastosowania do ekstrakcji. Z wykonanych badań wynika, że rozpuszczalność zaprezentowanych IL nie przekracza 0,25 g substancji na 100 g wody. Wskazuje to na bardzo słabą rozpuszczalność tych substancji w wodzie. Badania wykazały, że najlepiej rozpuszczają się w wodzie te IL, w skład, których wchodzą jony azotanowe NO3-. Gęstości badanych cieczy jonowych bliskie są gęstości wody i mieszczą się w granicach od 0,77 do 1,52 g/cm3. Temperatury topnienia IL wynoszą od -3 do 68oC. W temperaturze pokojowej ciecze jonowe złożone z kationu BDAC występują w postaci cieczy, pozostałe - w postaci ciała stałego. [1] – J. L. Anderson, D. W. Armstrong, G. Wei, Anal. Chem., 2006, 9, 2893 121 [2] – H. Olivier-Bourbigou, L. Magna, Journal of Molecular Catalysis A: Chemical, 2002, 423 [3] – J. Liu , Jan Å. Jönsson, G. Jiang, TrAC, 2005, 24, 20-24 [4] – Z. Abedin, F. Enres, Chem Phys Chem, 2006, 7, 58 122 Lista uczestników Konwersatorium Albińska Jadwiga Politechnika Łódzka; [email protected] Balcerzak Maria Politechnika Warszawska; [email protected] Barałkiewicz Danuta Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Bazylak Grzegorz Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika; [email protected] Bieńkowski Piotr Analityka - Redakcja; [email protected] Biłda Wanda Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska; [email protected] Boryło Alicja Uniwersytet Gdański; [email protected] Chojnacka Katarzyna Politechnika Wrocławska; [email protected] Ciba Jerzy Politechnika Śląska; [email protected] Czerwińska Lidia Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska; [email protected] Domek Paulina Uniwersytet im. A. Mickiewicza; Dubowik Romuald [email protected] 123 Dudek Jakub Instytut Chemii i Techniki Jądrowej; [email protected] Dybczyński Rajmund Instytut Chemii i Techniki Jądrowej; [email protected] Grodowski Jarosław Spectro-lab; [email protected] Hanć Anetta Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Helán Václav 2 THETA; [email protected] JabłońskaCzapla Magdalena PAN Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska; [email protected] Janik Iwona Politechnika Poznańska; Jasiak Joanna Politechnika Poznańska; [email protected] Jaskólska Justyna Politechnika Poznańska; [email protected] JeszkaSkowron Magdalena Politechnika Poznańska; [email protected] Jędrzejczyk Krzysztof Przedsiębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o.; [email protected] Kamińska Maria Politechnika Poznańska; [email protected] Karmasz Dorota Państwowy Instytut Geologiczny; [email protected] 124 Kęsy Arleta Labstand PPU; [email protected] Klimek Agnieszka Akademia Górniczo-Hutnicza; [email protected] Knapik Piotr Instytut Metalurgii Żelaza; [email protected] Knapik Eugeniusz Politechnika Poznańska; Kopeć Monika Tacon Chem Sp. z o.o.; [email protected] Korycka Barbara TESTCHEM; [email protected], Kowalkiewicz Zuzanna Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Kozłowska Anna Tacon Chem Sp. z o.o.; [email protected] Krawczyk Magdalena Politechnika Poznańska; [email protected] Kruk Dagna Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Kryczyk Jadwiga Uniwersytet Jagielloński; [email protected] Krzepkowska Kamila Przedsiębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o.; [email protected] Kubiak MERANCO; [email protected] Mariusz 125 Kuzioła Rafał Katolicki Uniwersytet Lubelski; [email protected] Lesiński Maciej GSK Poznań; [email protected] Lipiecka Sylwia Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Maćkowiak Joanna Cargill Polska; [email protected] Maćkowska Ewa Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy; [email protected] MajchrzakKucęba Izabela Politechnika Częstochowska; [email protected] Makowska Katarzyna Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Marcinek Marta Politechnika Łódzka; [email protected] Marczewska Barbara Katolicki Uniwersytet Lubelski; [email protected] Matusiewicz Henryk Politechnika Poznańska; [email protected] Mazur Jagoda Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Muzyka Roksana Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla; [email protected] Nawrocki Jecek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza; [email protected] 126 Niedzielski Przemysław Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Nowicki Waldemar Uniwersytet Gdański; [email protected] Olszewski Grzegorz Uniwersytet Gdański; [email protected] Osingłowska Katarzyna Politechnika Łódzka; [email protected] Ostrowska Joanna Uniwersytet im. A. Mickiewicza; Otto Magdalena Uniwersytet M.Curie-Skłodowskiej; [email protected] Pawlaczyk Aleksandra Politechnika Łódzka; [email protected] Pawlaczyk Wanda Politechnika Poznańska; Pawlak Katarzyna Politechnika Warszawska; [email protected] Pepłońska Ewa Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji; [email protected] Piechocka Hanna Cargill Polska; [email protected] PolkowskaMotrenko Halina Instytut Chemii i Techniki Jądrowej; [email protected] Poślednik Bartłomiej TESTCHEM; [email protected] 127 Pyszynska Marta Instytut Chemii i Techniki Jądrowej; [email protected] Reszke Edward ERTEC; [email protected] Retka Jacek Państwowy Instytut Geologiczny; [email protected] Rutyna Iwona Uniwersytet M.Curie-Skłodowskiej; [email protected] Rykowska Iwona Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Sitko Rafał Uniwersytet Śląski; [email protected] Siwek Ewelina Laboratorium Badawcze Interlabo; [email protected] StaneczkoBaranowska Irena Politechnika Śląska; [email protected] Stanisz Ewa Politechnika Poznańska; [email protected] Staniszewska Anna Wojewódzki Inspektorat Weterynarii w Szczecinie; [email protected] Stankiewicz Grażyna Instytut Metalurgii Żelaza; [email protected] Szwerc Wojciech Akademia Medyczna Katedra Chemii; [email protected] Szymański Andrzej Politechnika Poznańska; [email protected] 128 Szynkowska Małgorzata Iwona Politechnika Łódzka; [email protected] Ściubidło Aleksandra Politechnika Częstochowska; [email protected] Ślachciński Mariusz Politechnika Poznańska; [email protected] Truskolaska Monika Politechnika Warszawska; [email protected] Turek Anna Politechnika Łódzka; [email protected] Turek Edyta Uniwersytet Śląski; [email protected] Urbańska Katarzyna Uniwersytet Rolniczy w Krakowie; [email protected] Wasiak Wiesław Uniwersytet im. A. Mickiewicza; [email protected] Wasilewska Agnieszka Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy; [email protected] Werner Justyna Politechnika Poznańska; [email protected] Wichłacz Agnieszka SALUBRIS; [email protected] Wichłacz Zoltan SALUBRIS; [email protected] Wichłacz Malwina SALUBRIS; [email protected] 129 Zagrodzki Paweł Uniwersytet Jagielloński; [email protected] Zawisza Beata Uniwersytet Śląski; [email protected] ZgołaGrześkowiak Agnieszka Politechnika Poznańska; [email protected] Ziemblińska Justyna Uniwersytet im. A. Mickiewicza; 130 FIRMY PREZENTUJĄCE W CZASIE KONWERSATORIUM LITERATURĘ FACHOWĄ, APARATURĘ, SPRZĘT I ODCZYNNIKI 131
Podobne dokumenty
Materiały XII Konwersatorium w formacie PDF
i doszedłem do przekonania, że najwyższy już czas ustąpić miejsca młodszym kolegom. Przy tej okazji pragnę podziękować wszystkim byłym i obecnym członkom KNAŚ KChA PAN za wsparcie i współpracę. Zai...
Bardziej szczegółowo