FILOZOFIA

1
FILOZOFIA
I
TEORIA POZNANIA
28.02.2007
1. Rodzaje filozofii










SPEKULATYWNA
teoretyczna
człowiek myślący, uczony
oddziałowywuje na rozum
abstrakcyjna
kształtuje rozum
zbliża do doskonałości
nie widać błędów, brnie się w nie
dalej
ważne nie tylko działanie, ale też
myślenie
niełatwa, niedostępna dla ludzi
daje podstawy dla filozofii moralnej

MORALNA
praktyczna, bliższa życiu
człowiek działający
oddziałowywuje na uczucia
opiera się na emocjach
kształtuje uczucia
popularna, przystępna
widać błędy, nie brnie się w nie
dalej (człowiek uczy się na
błędach)
doskonali obyczaje


kontrast dobra ze złem
trafia do nas szybko







→ Oba rodzaje filozofii są ze sobą ściśle związane, są komplementarne.
2. Filozofia
a) z greckiego fileo – miłuję, sofia – mądrość, wiedza → umiłowanie mądrości, dążenie
do prawdy
b) początkowo filozofia = nauka
c) do niedawna → metafizyka, teoria poznania, logika, psychologia, etyka, estetyka
d) teraz → metafizyka, teoria poznania, etyka normatywna
e) kiedyś filozof był bardzo ważna osobą, a np. lekarz nie (nie miał nic wspólnego z
etyką, uznawano ten zawód za rzemiosło; prawo Hammurabiego)
f) przez całe wieki filozofia była służebnicą teologii w chrześcijaństwie; mnóstwo
motywów z filozofii greckiej
g) niektórzy postrzegali filozofię o nienaukowość
 istnieje potrzeba jednolitego poglądu na świat i życie; ludzie potrzebują
światopoglądu
 wykształcenie „sztuki filozofowania” – wynalezienie własnych metod sprowadzenia
sądów filozoficznych do ich ostatecznych racji
 nie można się uczyć filozofii, a jedynie sztuki filozofowania
!sztuka filozofowania = sztuka własnego myślenia
 filozofowanie wymaga ściśle zakreślonych pojęć (czyli nie tylko myśleć, ale dzięki
pojęciom trzeba umieć je od siebie odróżnić)
 istota poznania z konieczności wymaga, by słowa, którymi się posługujemy,
oznaczały jasno wyodrębnione i wyraźne pojęcia
h) filozofia ma spełniać 2 warunki
 to czego się uczymy ma być prawdą – warunek zawartości
 forma w jakiej uczy, ma być nauką – warunek formy
2
3. Teoria poznania
a) in. „epistemologia” – nauka o poznaniu
b) poznanie:
 akty poznawcze – pewne czynności psychiczne, podobne zainteresowania co
psychologia
o spostrzeganie
o przypominanie
o sądzenie, itp.
 rezultaty poznawcze
o twierdzenia naukowe
o znaczenia zdań, w których formułuje się prawa
c) naczelne pytania teorii poznania
 co to jest prawda? – istota prawdy
 jakie są źródła poznania? – geneza prawdy
 jakie są granice poznania? – przedmiot poznania
d) co to jest prawda
 klasyczna definicja prawdy – prawda myśli polega na jej zgodności z
rzeczywistością
↓ po uznaniu argumentów krytyków
myśl jest prawdziwa – tzn. że myśl stwierdza, że jest „tak a tak” i rzeczywiście jest
„tak a tak” (twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością, tzn. że jest tak jak to
twierdzenie głosi)
↑
krytyka sceptyków – nigdy nie można dowiedzieć się, czy jakaś myśl jest zgodna,
czy też nie, z rzeczywistością <myśl – rozciągnięcie w czasie – zmienność –
niezgodność>
 nieklasyczna definicja prawdy – zgodność myśli między sobą
 prawdziwość jakiegoś stwierdzenia polega na powszechnej zgodzie na nie
 ostatecznym kryterium jest jego oczywistość (Rickert: twierdzenie oczywiste to
stwierdzenie zgodne z transcendentalną normą = niezależne od nas)
 prawdziwość to zgodność z ostatecznym kryterium pożyteczności (pragmatyzm)
– ważna jest korzyść
e) czy można coś wiedzieć co nie jest prawdą?
 w starożytności sądzono, że wiedza nie może być fałszywa, gdyż poznanie to
niezdolny do błędu stan umysłu
 współcześnie uważa się, iż wiedza nie może być fałszywa, ponieważ definicja słowa
„wiedza” to ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich
wykorzystywania, co sprawia, że jest to pojęcie prawdziwe.
f) Platońska definicja wiedzy
 poznanie jest tym samym co przekonanie (przekonanie może być fałszywe!)
 poznanie musi być prawdziwe
 przekonany musi być przekonany, że poznanie musi być prawdziwe
 przekonany musi mieć dobre uzasadnienie dla przekonania, że poznanie musi być
prawdziwe
3
g) źródła poznania – spór psychologiczny
Czy wśród pojęć w umyśle u dorosłego człowieka znajdują się pojęcia i wrodzone
myśli, czy też wszystkie pojęcia są urobione przez
doświadczenie?
Racjonaliści genetyczni = natywiści
Zmysły nie mają wpływu na to jaka jest
treść naszych pojęć i przekonań
(Platon, Descartes, Leibniz)
Empiryści genetyczni
Umysł ludzki jest nie zapisaną tablicą, na
której doświadczenie wpisuje znaki
(Lock, Hume)
h) jaką rolę w poznaniu odgrywa doświadczenie?
 aprioryzm – poznanie niezależne od doświadczenia
 wiedza osiągnięta przez doświadczenie jest wiedzą pozorną
 to co jest rzeczywiste musi być niezmienne – zmienność niesie ze sobą sprzeczność
 skrajni aprioryści = myśliciele starożytni – tylko rozum zaznajamia nas z
rzeczywistością
 współcześnie stawia się problem: czy w ogóle mamy prawo przyjmować jakieś
twierdzenia choćby pośrednio, nie oparte na doświadczeniach (a priori)?
 empiryzm – poznanie przez doświadczenie
 doświadczenie zewnętrzne – osiągnięte dzięki informacjom płynących ze zmysłów,
o przedmiotach i zdarzeniach świata zewnętrznego, tj. świata fizycznego
 doświadczenie wewnętrzne – postrzeżenie o naszych własnych stanach
psychicznych, zawdzięczanie tzw. introspekcji
i) rodzaje twierdzeń
 sądy analityczne (Kant) – twierdzenia, które wyłuszczają jedynie znaczenia
zawartych w sobie terminów. Definicje ustalają znaczenia pewnych terminów oraz
logiczne następstwa takich definicji (masło jest maślane)
 sądy syntetyczne – rzeczowe twierdzenie, które mogłyby zostać przezdoświadczenie
potwierdzone bądź obalone
 aprioryzm
 skrajny (historyczny)
 umiarkowany – istnieją uprawnione twierdzenia nie będące twierdzeniami
analitycznymi a syntetycznymi a priori (siła fajntazji)
→ odkrycie a priori, pewnej zasady wobec jednostkowego zdarzenia i uczynienie z
tego postrzeżenia prawidłowości ogólnej; Kant nazywał „czysta wyobraźnią”, a Husserl
„wglądem w istotę rzeczy”
 empiryzm
 skrajny – wszelkie uzasadnione twierdzenia muszą opierać się bezpośrednio lub
pośrednio na doświadczeniach
 umiarkowany – istnieją twierdzenia a priori w pełni uprawnione w nauce – są to
sądy analityczne
4. Matematyka czysta i stosowana
a) aksjomaty – zdania, które konstytuują znaczenia zdań pierwotnych. Określają
znaczenia zawartych w nich terminów pierwotnych, które występują w nich jako
wyrazy o niewiadomym znaczeniu; nazywamy je też definicjami uwikłanymi – nie
4
podaja równoznaczników, są to zdania przyjęte bez dowodu (np. pytanie: dlaczego
niebo jest niebieskie?)
b) definicje wyraźne – podają terminy, których znaczenie określają równoznaczniki,
podając ich wartość wprost
c) geometria stosowana – terminy mają określone znaczenie empiryczne niezależne od
aksjomatów
d) geometria czysta – jej terminy nie posiadają innego znaczenia niż to, które wyznaczaja
aksjomaty, nie posiadają znaczenia empirycznego
 konwencjonalizm [empiryzm umiarkowany]; (convenio – zgadzam się, umawiam się)
– o prawdziwości twierdzeń matematyki stosowanej można się przekonać tylko przez
doświadczenie, po odpowiednim zaostrzeniu potocznego sensu terminów
matematycznych, dokonanych w sposób konwencjonalny
5. Źródła prawdy
a) Racjonalizm (antyirracjonalizm) – przeciwstawia się poznaniu czerpiącego ze źródeł
nadprzyrodzonych, w tym tez uczuć, wszelkiego przeczucia, jasnowidztwa,
magicznych wróżb, itp.
 opiera się na poznaniu naukowym – jest intersubiektywnie komunikowalnym (w
wyrazach rozumianych dosłownie) i intersubiektywnie kontrolowanym (powiedzenie
wprost)
 wady: jest schematyczne, abstrakcyjne, traci intymny kontakt z przedmiotem
b) Irracjonalizm
 coś czego nie da się do końca wyjaśnić (rzeczy nadprzyrodzone)
 ludzie z przeżyciami, olśnieniami, przezywają jak gdyby naoczne, bezpośrednie
obcowanie z bóstwem, otrzymują od niego bezpośrednich pouczeń, przestróg i
nakazów
6. Granica poznania
Transcendencja (z łac. Trascendere – przekroczyć) – czy podmiot poznający może w
akcie poznania przekroczyć własne granice?
Przedmioty transcendentne – przedmioty leżące poza granicami poznającego
I rozumienie – przedmiotem transcendentnym jest każdy przedmiot, który jest jego
własnym przeżyciem psychicznym; tworzy immanentne – własne – przeżycia psychiczne
danego podmiotu
 Epistemologiczny idealista immanentny – odmawia zdolność wykroczenia jego w
aktach poznawczych poza jego własną immanentną
 George Berkeley – nie poznajemy przedmiotów transcendentnych tylko myślenie
transcendentne
 Dawid Hume → przeżycia wewnętrzne – zdobycie samowiedzy, tj. świadomość
naszej jaźni, czyli duszy; nie jesteśmy w stanie tego poznać bezpośrednio (najpierw
musi być samoświadomość swojej jaźni, duszy)
 Epistemologiczny realista immanentny: stosunek intencjonalny – stosunek
przedmiotu poznania i podmiotu spostrzegającego → podmiot wychodzi w akcie
poznawczym niejako poza siebie, zwracając się ku czemuś co nie jest jego treścią.
Treść zmysłowa + szereg operacji o charakterze biernym (receptywnym) + szereg
operacji o charakterze czynnym (spontanicznym) = obiektywizacja przedmiotu.
5
II rozumienie – przedmioty transcendentne istnieją naprawdę
 Epistemologiczny idealizm transcendentny – przedmioty istnieją naprawdę, nie są
dostępne poznaniu, poznanie dotyczy konstrukcji myślowych na ich temat
 Epistemologiczny realizm transcendentny – poznanie może dotrzeć do prawdziwej
rzeczywistości
7. Nasz umysł nie jest zdolny poznać świata istniejącego od niego niezależne, tzn. rzeczy
samych w sobie, jest skazany na obcowanie z własnymi konstrukcjami.
Sądy wydawane na podstawie doświadczeń nie są dla idealistów z zasady fałszywe – to,
co zostało lub mogłoby być, przez doświadczenie obalone, nazywają fikcją, złudzeniem.
Twory, za którymi opowiada się doświadczenie nazywają fenomenami lub zjawiskami.
Fenomeny posiadają rzeczywistość empiryczną – potwierdza jej kryterium
doświadczenia, harmonii wewnętrznej, powszechnej zgody, nie posiadają natomiast
istnienia niezależnego od umysłu.
Immanuel Kant: a priori zdobywamy pewne twierdzenie, które potwierdza
doświadczenie i co, do których jesteśmy pewni, że doświadczenie ich nie obali (tzw.
geometrii); przedmioty dane nam w doświadczeniu są tylko konstrukcją umysłu, nie
istnieją naprawdę.
8. Realizm – doświadczenie uzasadnia nasza wiarę w rzeczywiste i niezależne od podmiotu
istnienie świata
Pozytywizm – teza empiryzmu stawiająca na doświadczenie; na podstawie
doświadczenia można poznać rzeczywistość
Neopozytywizm – wypływa z doświadczenia, ale mogą być pewne rzeczy nie
potwierdzane za pomocą doświadczeń (zdania analityczne)
Fizykalizm – właściwymi przedmiotami poznania mogą być jedynie przedmioty
fizyczne (ciała)
9. Stosowanie teorii poznania do innych nauk filozoficznych:
a) Teoria nauki – zajmuje się nauką rozumianą jako system twierdzeń naukowych, a więc
gotowych rezultatów. Zajmuje się elementami, z których nauka się składa
(twierdzeniami, terminami naukowymi).
b) Metodologia – zajmuje się sposobami postępowania, czyli metodami stosowanymi przy
tworzeniu nauki; bada metody dowodzenia, eksperymentowania, rozwiązywania
zagadnień.
↓ zagadnienia wspólne z teorią poznania
zagadnienia odnoszą się do wartości rozmaitych metod naukowych, np. zagadnienia
metody indukcyjnej i dedukcyjnej.
6
II
METAFIZYKA
01.03.2006
1. Metafizyka → Arystoteles: „pierwsza filozofia”; „dociekanie pierwszych zasad
wszystkiego, cokolwiek istnieje”
2. Metafizyka zajmuje się problematyką:
a) ontologiczną
b) zagadnieniami wyrastającymi z dociekań nad poznaniem
c) zagadnieniami wyrastającymi z dociekań nad przyrodą
d) zagadnieniami wyrastającymi z rozważań nad religia i etyką
3. Ontologia (on – będący, logos – słowo, wiedza, nauka o byciu)
a) zajmuje się pojęciem:
 substancji (duchowa czy materialna?)
 bytu rzeczywistego i pomyślanego
 przedmiotów realnych i idealnych
 możliwości i konieczności – pojęcia modalne (pojęcia różnych sposobów istnienia –
czy świat jest jedyny i konieczny?)
b) twierdzenia ogólne ontologii
 ontologiczna zasada sprzeczności – żaden przedmiot nie może zarazem jakiejś cechy
posiadać i nie posiadać
 ontologiczna zasada wyłącznego środka – każdy przedmiot jakąś cechę posiada lub
jej nie posiada
c) ontologia przyrodnicza
 zajmuje się od strony ducha i materii
 rozważanie od strony
 genetycznej – co było na początku: materia czy duch?
 substancjalnej – co jest aktualną podstawą: czy duch na bazie materii, czy materia
na bazie ducha?
4. Materializm
a) zajmuje się wyjaśnianiem czym jest materia
b) atrybuty materii
 ruch
 czas (jest niejednolity; obowiązuje kryterium starszeństwa – data ur.)
 przestrzeń
 zdeterminowanie (podleganie prawom)
c) materia
definicja mieszania materii – substancja, która posiada atrybuty
 ontologiczne (niezależne od poznania)
 ruch – zmienność
 czas – trwanie
 przestrzeń – rozciągłość
 zdeterminowanie – podleganie prawu
→ byt, który posiada 4 cechy ontologiczne to byt fizyczny
 gnoseologiczne (bada je teoria poznania)
 obiektywność – niezależna od świadomości ludzkiej
 poznawalność – bezpośrednia i zmysłowa pośrednia
→ materia to obiektywny byt fizyczny poznawalny bezpośr. lub pośrednio zmysłowo
7
5. Materializm – problemy
a) problem redukcjonizmu – nie można jedne pojęcia redukować do innych, niższe do
wyższych
b) problem rozwoju – na ile rozwija się wszechświat
c) problem kosmologii – pytanie o ewolucję świata, czy powstał, czy też nie (teoria
Wielkiego Wybuchu); pytanie o nieskończoność wszechświata w głąb w sensie
czasowym i przestrzennym.
6. Idealizm (tylko pojęcia, konstrukcje myślowe)
a) uniwersalia – przedmioty ogólne, tzn. człowiek w ogóle, koń w ogóle
b) spór o uniwersalie – zagadnienia wyrastające z rozwiązań nad teorią poznania
c) spór pomiędzy apriorystami i empirystami o epistemologiczne źródła poznania
d) problem esencjonalizmu – czy świat jest płaski czy głęboki, czy jest jednowarstwowy
czy wielowarstwowy?
 fenomenalizm – istnieje tylko jedna warstwa rzeczywistości, fenomeny
 esencjonalizm – za powłoką ukrywa się istota, ujmuje świat wielopoziomowo
7. Spór o uniwersalia
a) skrajny apriorysta Platon – tylko poznanie rozumowe zaznajamia nas z
rzeczywistością, doświadczenie doprowadza nas do świata ułudy; poznanie rozumowe
dokonuje się za pomocą pojęć, poznanie doświadczalne za pomocą spostrzeżeń i
wyobrażeń (samych idei nie możemy sobie wyobrazić)
b) idee – twory dające się tylko abstrakcyjnie w myśli pojąć, są niedostępne spostrzeżeniu,
ani wyobrażeniu (np. cnoty: dobro samo w sobie)
c) tylko świat idei stanowi prawdziwą rzeczywistość (reszta jest tylko odbiciem tych idei)
d) Platon – uniwersalie posiadają byt samoistny i rzeczywisty
↑
skrajny realizm pojęciowy (są tylko i wyłącznie pojęcia)
e) Arystoteles – uniwersalia istnieją jedynie poprzez byty jednostkowe, stanowią ich
istotną własność, stanowią formę bytów jednostkowych, które są substancjalne
↑
umiarkowany realizm pojęciowy (przyrząd i jego forma)
f) konceptualizm – idee w ogóle nie istnieją, są bytem jedynie pomyślanym; nie ma
uniwersaliów, istnieją tylko ich pojęcia
g) nominalizm – nie ma uniwersaliów, ani nawet ich pojęć (są tylko byty jednostkowe)
8. Zagadnienia wyrastające z rozważaniem nad przyrodą
a) jakie jest tworzywo przyrody (substancja): cielesne czy duchowe?
b) jaka jest struktura przyrody?
 problem determinizmu i indeterminizmu – czy wszystko w przyrodzie ma swoją
przyczynę
 problem teleologii i mechanizmu – czy wszystko w przyrodzie ma swój cel?
c) z ilu i jakich substancji składa się świat?
 monizm – jest 1 substancja
idealistyczny –
jedyną substancją jest duch
materialistyczny –
jedyną substancją jest materia
8
 dualizm – są 2 substancje: materia i duch
 pluralizm – substancji jest więcej niż 2
idealistyczny –
tylko substancje idealistyczne,
wg. Leibniza - monady
materialistyczny –
istnieje wiele substancji , ale wszystkie materialne,
wg. Empedoklesa są to 4 niezależne elementy:
 ogień
 woda
 ziemia
 powietrze
9. Substancja: wg. Arystotelesa – byt samoistny, to coś, o czym coś innego może brycć
orzekane, ale samo nie może być cechą czegoś innego
a) substancją jest wszystko to, czemu przysługują jakiekolwiek cechy, ale samo nie jest
ani cechą, ani stosunkiem, ani stanem
b) konkretne jednostkowe rzeczy i osoby
c) dla swojego istnienia nie potrzebuje innych bytów
d) cecha lub własność nie są substancjami, gdyż zawsze przynależy do czegoś, np.
czerwony jest jedynie czegoś cechą, sam nie istnieje
10. Dualizm Arystotelesa umiarkowany – istnieją przede wszystkim ciała, ale każde ciało ma
2 czynniki – materię i formę
a) materia = tworzywo
b) forma = to co stanowi, że ciało jest tym czym jest, a nie czymś innym
 atrybut – pewna cecha uniwersalna każdej substancji (cecha ogólna), jest stała,
zawsze przysługuje danej substancji, bez tej cechy substancja nie może istnieć
 akcydens – dowolna inna cecha, nie stała, nie uniwersalna, nie przysługuje zawsze,
przypadkowa
11. Byty
a) rzeczywiste – wodospad Niagara: istnieje i istnieje naprawdę
b) pomyślane – miłość Romea i Julii: istniała i istnieje ale pomyślanie
c) realne – przedmioty, zdarzenia, które kiedyś, tzn. w jakimś czasie istniały, istnieją lub
będą istnieć
d) idealne – twory ponadczasowe, np. liczby, idealne figury geometryczne: punkty, proste
12. Materializm – zorientowany antyirracjonalistyczny – ostatecznego poglądu na świat
trzeba szukać w wynikach skrupulatnych badań, jakie uprawiają nauki przyrodnicze,
korzystają z zasad matematyki; świat przyrody jest światem prawdziwym i jedynym.
MATERIA
 definicja adekwatna – w sam raz: nie za szeroka i nie za wąska
 adekwatna definicja materii – to taka, która definiuje materię, całą materie i tylko
materię
DEFINICJA MATERII
DEFINICJA DUCHA
adekwatna
za szeroka
za wąska
za wąska
za szeroka
za szeroka i za wąska
9
Rodzaje materii:
a) nieożywiona – fizyczna
b) ożywiona – biologiczna
c) społeczna – myśląca
drabina, po której
wspina się przyroda
2 argumenty potwierdzające, że definicja dotycząca wszystkich rodzajów materii jest:
o genetyczna – 1 materia wywodzi się z drugiej
o strukturalna – materia ożywiona i myśląca składają się z materii nieożywionej
13. Antymateria – 1928 r., Dirac → występowanie antycząstki – cząstka bliźnia,
posiadająca takie same cechy jak zwykła cząstka, oprócz znaku pewnych ładunków;
kiedy anty – i cząstki się do siebie zbliżą zachodzi anihilacja – w jej wyniku powstają
fotony (z punktu widzenia klasycznej elektrodynamiki jest to więc zamiana materii na
promieniowanie elektromagnetyczne.)
a) pozytony – o właściwościach elektronów, ale o ładunku ‘+’
b) antyprotony - o właściwościach elektronów, ale o ładunku ‘-’
c) antyneutrony – różniące się od neutronów ładunkiem barierowym
d) antyneutrion – różniący się od neutronów ładunkiem peptonowym = neutronowym
14. Przyczyna i koniec świata – pytanie o przyczynowość
a) spór o przyczynę
Przyczyna – czynnik, który swym działaniem wywołuje jakieś zjawiska, jest tego
zjawiska niejako sprawcą
 determinizm – każde zdarzenie ma jakąś przyczynę
 indeterminizm – nie każde zdarzenie ma jakąś przyczynę
b) spór o cel
 teleologia = finalizm – świat jest urządzony celowo
finalizm antropomorficzny – świat jest zamierzonym celem istoty zdolnej myśleć,
chcieć
 mechanizm – tok wszystkich zjawisk w świecie przebiega bez celu, jak w jakimś
mechanizmie
 filozoficzny
 biologiczny – wszystkie prawa przyrody wywodzą się z praw biologii i chemii
 witalizm
15. Kategorie ontologiczne – z czego składa się świat?
a) reizm – składa się z rzeczy, trwających w czasie, posiadające rozciągłość przestrzenną
b) procesualizm – składa się z procesów, coś co się zmienia, ciąg zmian, zmiana
wielofazowa, rozciągłość w czasie
c) ewentyzm – składa się ze zdarzeń, nie posiada rozciągłości i w czasie i w przestrzeni.
10
III
ETYKA
08.03.2007
1. Etyka – dyscyplina naukowa, zajmująca się moralnością, teoria, usystematyzowana
wiedza dotycząca moralności; inaczej podstawa danej grupy społecznej, wyróżnionej z
uwagi na całokształt uznawanych i realizowanych norm moralnych; zespół norm i ocen
moralnych charakteryzujących społeczeństwo lub system etyczny (Arystoteles).
Etyka obejmuje ogół rozmyślań nad prawem moralnym nad moralnością.
etyka (gr. etos) – obyczaj
moralność (łac. mores) – obyczaj, zwyczaj
Dzisiaj ani etyki, ani moralności nie utożsamia się z obyczajem.
a) Etyka opisowa (etologia) –opis, sposób wyjaśnienia zjawisk moralności; celem jej
dociekań jest udzielanie odpowiedzi na pytania: co to jest moralność, jaka jest jej
historia, co i dlaczego ludzie w danych warunkach i epokach uważają za moralne i
niemoralne, jakie są mechanizmy jej rozwoju
 Historia moralności i systemów etycznych – analizie podlegają historyczne formy
moralności, istniejące miedzy nimi różnice oraz historyczny rozwój systemów
etycznych (poszczególnych epok lub poszczególnych twórców), ich konkretne
postacie
 Psychologia moralności – przedmiotem tych analiz są zagadnienia z zakresu
psychologii oceniania i postępowania. Dotyczą one np. motywów rządzących
pochwałami i naganami moralnymi ludzi, ich skłonności do surowszego lub
łagodniejszego oceniania określonych czynów w określonych okolicznościach,
specyficzne przeżycia i dyspozycje psychiczne, nieodłączne od sfery moralnej
 Socjologia moralności – zajmuje się uwarunkowaniami społecznymi oraz
zróżnicowaniem – jego podłożem – moralności, wzajemną zależnością moralności i
innych regulacji społecznych (religii, prawa, obyczaju, poglądów politycznych)
 Pedagogika moralności – rozpatruje sprawy wychowawczego oddziaływania na
poglądy i podstawy moralne ludzi – mechanizmy, metody i instrumenty przekazu
wartości i zasad moralności
 Biologia moralności – wskazują na biologiczne podstawy moralności, jej
określonych reguł oraz analizującą moralne regulacje dotyczące tych postaw (życie,
zdrowie, relacje płci - kto jest bardziej moralny? kobieta czy mężczyzna? –, wieku,
itp.); ma ona duże znaczenie współczesne
b) Etyka normatywna – formułowanie norm postępowania moralnego; jej celem jest
udzielanie odpowiedzi na pytanie, co naprawdę jest moralne i niemoralne, co ludzie
powinni uznawać za dobro, a co za zło, jak powinni postępować, co powinno być
celem ich dążeń i aspiracji, jakich zasad przestrzegać, by żyć godnie i słusznie
 Wątek aksjonomiczny (aksjologia moralna → gr. aksja – wartość; aksis – godny,
cenny; logos – nauka, słowo) – dociekania dotyczące wartości moralnych, ich treści i
hierarchii, w tym wartości naczelnej – dobra najwyższego; rozróżnia się określone
systemy – doktryny – etyczne (teocentryczne, eudajmonistyczne, hedonistyczne,
liberalne, itd.)
 Wątek deontologiczny (gr. deon – obowiązek) – obejmuje namysł nad moralnymi
powinnościami ludzi w ogóle, a w szczególności pełniących określone role społeczne
(zawodowe), nad tym, co decyduje o moralnej wartości czynu; spokrewnione z tym są
próby kodyfikacji tych powinności
11

Wątek perfekcjonistyczny, w którym określane są miary moralnej doskonałości,
cnoty, które powinny cechować człowieka; przez „cnoty” rozumie się zazwyczaj
wartości wyrażane w zachowaniach – dzielności, dyspozycje moralne, stałe
właściwości stanowiące wyposażenie człowieka zasługującego na wysoką ocenę
moralną i ułatwiające współżycie ludzi
aretologia – dziedzina refleksji na temat cnót
 Wątek solidarnościowy (higieny współżycia) – dotyczy wartości i zasad niezbędnych
we współżyciu jednostek i grup społecznych
 Wątek felicytologiczny (łac. felis – szczęśliwy) – rozważania ogniskujące się wokół
zagadnień szczęścia, jego istoty, czym jest, na czym polega, w czym się wyraża, jakie
są słuszne drogi jego osiągania (jest to podstawowa refleksja etyczna występująca w
literaturze pięknej)
c) Meta – etyka – filozoficzna analiza norm i ocen moralnych; ich celem jest logiczno –
schematyczne wyjaśnienie charakteru wartościująco – normatywnych sądów etycznych
, zwłaszcza zaś ich znaczenia, możliwości uzasadniania, prawdziwości lub fałszywości.
2. Aksjologia – ogólna teoria wartości, wartościowania; bada naturę różnego rodzaju
wartości, szczególnie etyczno – moralnych, bada ich pochodzenie, sposób istnienia,
strukturę hierarchii, zasady stosowania funkcjonowania, zmienność w czasie, przestrzeni
oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej, pozaludzkiej; zajmuje się
też sposobami poznawania.
3. Moralność – faktycznie funkcjonujące w społeczeństwie poglądy i przekonania moralne
ogółu ludzi (grupy społecznej); poglądy te i przekonania znajdują swój odpowiednik w
postawach ludzi, w ich postępowaniu i współżyciu; jest to zespół poglądów, ocen norm i
wzorów osobowych; nie jest to nauka – moralność jest przedmiotem refleksji etycznej.
4. Czym się różni etyka od prawa?
Prawo jest zbiorem reguł stanowionych przez państwo, forma pisana zapewniająca
jedność, publicznie ogłoszone, egzekwowane z systemem sankcji z państwowym
monopolem przymusu, gdy regulacja prawna jest zbieżna z moralnym poczuciem
zbiorowości to prawo uzyskuje wzmocnioną legitymizaję (nie ma: „prawo swoje, a my
swoje”).
Etyka współcześnie – moralność, teoria moralności; opracowywanie uzasadnionych
standardów decydowania o tym, co jest moralne, właściwie (dobre), a co niewłaściwe
(złe), zbiór ogólnych przekonań moralnych; kodeks: „co się powinno”, w odróżnieniu
„co by się chciało” zrobić w danym przypadku.
5. Kodeks – spisany i uporządkowany zbiór zasad; związany z etyką normatywną; nie jest
możliwe ujęcie wszelkich zasad, przykazań moralnych w zamkniętym ich wykazie.
Kodeksom i postawom kodeksowym krytycy przeciwstawiają „etykę moralności” – brak
w nich moralności, rodzi złudne poczucie „moralnego społeczeństwa”.
Etyka wartości – postępowanie oparte nie na formalnych zakazach i nakazach, lecz na
przyswojeniu, aprobacie i realizacji wartości („po swojemu”)
„etyka sytuacyjna” – negacja „ślepego” stosowania się do reguł moralnych
Wartości to trwałe, pewnego rodzaju zachowania lub stany egzystencji, które są
preferowane przez osoby lub społeczeństwa, a niżeli inny rodzaj zachowania lub
egzystencji; to, co zasługuje na szacunek rozumiany jako samo przez się.
12
Wartości koronne (główne)
 jedność (zgoda, harmonia)
 miłość
 odpowiedzialność
 prawda
→ Wartości nie są bytami, lecz właściwościami, które są nośnikami wartości, a
organizmy są ich użytkownikami.
Osobisty system wartości – zbiór wartości, które jednostka uważa za szczególnie cenne;
określenie hierarchii wartości
Normy (dyrektywy) – szczególnego rodzaju zadania, które wypowiada się uzywając
słów „powinien”, „musi”, „należy”, „trzeba”; mają postać nakazów bądź zakazów,
wypowiadanych z różnym stopniem kategoryczności (np. nie zabijaj, bądź grzeczny).
Zdania zawarte w kodeksach etycznych są na ogół normy wyrażone w postaci jawnej,
czasem są to normy wyrażone niejawnie, np. bank realizuje transakcje zgodnie z prawem.
6. Konsekwencjonalizm – konieczność określania oceny moralnej ze względu na skutki,
jakie dane działanie wywołuje, np. dobro rozumiane w sensie korzyści, z zło polega na
wyrządzaniu szkody
Utylitaryzm – największe dobro (szczęście) dla największej liczby ludzi (użyteczność
społeczna); bilans szczęścia
czyn
motyw
konsekwencja
utylitaryzm
Imperatyw kategoryczny Kanta – postępuj tylko wg. takiej maksymy, dzięki której
możesz zarazem chcieć żeby stała się prawem powszechnym (postępuj tak, jak chciałbyś,
by wszyscy postępowali)
„Postępuj tak, abyś człowieczeństwa tak w swojej osobie, jako też w osobie każdego
innego człowieka używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.”
Społeczeństwo eugeniczne – selekcja mocnych i słabszych (eliminacja)
 Uzasadnienie norm moralnych
a) utylitarystyczne – dobre to, co korzyść dla całego społeczeństwa
b) deontonomiczne – o nakazach moralnych decyduje prawo narzucane przez państwo
c) personalistyczna – godność każdej osoby jest normą najwyższą
7. Modele relacji: lekarz – pacjent:
a) Paternalizm
b) Partnerstwo
13
Przywilej terapeutyczny – prawo zezwalające lekarzowi na podjęcie interwencji bez
zgody pacjenta (pacjent jest niekompetentny, zrzekł się swych praw, bądź znajduje się w
stanie krytycznym).
8. Teorie etyczne:
a) formalizm – nie liczą się fakty jednostkowe, nie istnieją przywileje i wyjątki (Kant);
etyka surowa i wymagająca; charakteryzuje ją:
 perspektywizm – nie można sobie samemu coś nakazać i rozkazu nie wykonać
 uniwersalność – raz przyjęta ocena lub zalecenie obowiązują we wszystkich
sytuacjach
 szacunek dla prawa
b) utylitaryzm – liczą się tylko konsekwencje („cel uświęca środki”)
c) etyka cnoty – dążenie do doskonałości, cnota sama w sobie jest nagrodą, wspólnota
dba o wszystkich – wszyscy są równi, nikt nie jest lepszy
d) etyka miłości bliźniego – nie ma złych ludzi, nie ma kary
e) etyka umowy społecznej → „zasłona niewiedzy” (John Rawls) – tam znajdziemy
wszystkie informacje o świecie z wyjątkiem jednej: kim się staniemy po uniesieniu
zasłony
f) etyka uprawnień – autonomia jednostki jest najwyższą wartością chronioną przez jej
uprawnienia; każdy ma prawo żyć na własny rachunek i odpowiedzialność