KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-86-B
GRUDZIĄDZ OWCZARKI
kserotermicznych.
Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski
(Paczyński, 1993) analizowany obszar należy do regionu: I - mazurskiego, północno
- zachodni fragment, związany z Doliną Kwidzyńską należy z kolei do regionu IV gdańskiego, natomiast niewielki fragment na lewym brzegu Wisły należy do regionu
V - pomorskiego.
W granicach opracowania znajduje się jeden zbiornik wód podziemnych
(GZWP nr 129) – Dolina rzeki dolnej Osy (Kleczkowski, 1990). Są to wody
czwartorzędowe wymagające najwyższej ochrony (ONO). Ogólna powierzchnia
zbiornika wynosi 112 km2. Średnia głębokość ujęcia to 50 - 60 m, a szacunkowe
zasoby dyspozycyjne wynoszą 80 tys. m3/dobę.
Tabela 2. Zestawienie jezior
Tabela 5. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Tabela 8. Ważniejsze zrzuty ścieków
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Opracował:
Roman Cieśliński
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz Owczarki, według podziału Polski
na jednostki fizyczno – geograficzne Kondrackiego (2000) położony jest w prowincji
Niż Środkowoeuropejski, w podprowincji Pojezierza Pomorskie (314.4 – 315.2).
Część zachodnia obszaru opracowania znajduje się w zasięgu makroregionu Dolina
Dolnej Wisły (314.8) z mezoregionem Dolina Kwidzyńska (314.81) na północy i
Kotlina Grudziądzka (314.82) na południu. Część wschodnia obszaru badań należy
do Pojezierza Iławskiego (314.9), a na południowym - wschodzie występuje niewielki
fragment Pojezierza Chełmińskiego (315.11) (rys. 1).
Obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz Owczarki leży na skraju
synklinorium brzeżnego (Znosko, 1966). Powierzchnia podłoża krystalicznego
schodzi tu na głębokość poniżej 5000 metrów i zbudowana jest w dużej części z
gnejsów. Najstarszymi osadami rozpoznanymi na obszarze arkusza są
paleoceńskie piaskowce drobnoziarniste oraz margle występujące w dolinie Wisły
na głębokości około 100 metrów. Wyżej zalegają oligoceńskie osady piaszczysto –
mulisto – ilaste.
W pliocenie zaznaczył się okres intensywnego urzeźbienia powierzchni
przedczwartorzędowej. Stwierdzono tu liczne rozcięcia erozyjne o stosunkowo
dużym zagęszczeniu (Augustowski, 1977). Na bogato ukształtowanej powierzchni
podczwartorzędowej spoczywają osady czwartorzędowe, które pokrywają cały
obszar arkusza mapy. Ich miąższość jest zróżnicowana w zależności od
ukształtowania powierzchni podczwartorzędowej i współczesnej powierzchni terenu.
Najmniejsze miąższości około 35 metrów stwierdzono w dolinie Wisły. Na
wysoczyźnie polodowcowej wzrastają do około 170 metrów. Na czwartorzęd obszaru
badań składają się osady glacjalne i interglacjalne plejstoceńskiej epoki lodowcowej
oraz utwory holoceńskie wyścielające tylko lokalnie dna dolin rzecznych, mis
jeziornych i licznych zagłębień bezodpływowych. W profilu plejstocenu
zaobserwowano gliny zwałowe, mułki oraz lokalnie iły, które przeważają nad
piaskami. Miąższość całkowita glin zmienia się od około 10 metrów do 100 metrów
(Sadurski, 2002). Gliny rozdzielone są trzema warstwami osadów piaszczystych
(rzecznych i wodnolodowcowych) o różnej granulacji, miejscami ze żwirem.
W schyłkowym okresie plejstocenu i w holocenie procesy eoliczne
spowodowały powstanie na powierzchni terenu pól wydmowych i dyluwiów
zboczowych, zarówno na wysoczyźnie, jak i na tarasach Wisły i Osy. W dolinach
Wisły i Osy oraz mniejszych rzek, Gardęgi i Pręczawy, na powierzchni terenu
występują najmłodsze utwory geologiczne – utwory holoceńskie, na które składają
się: piaski i żwiry rzeczne, mady, namuły, gytie i torfy, a w obniżeniach i
zagłębieniach bezodpływowych na wysoczyźnie oraz w misach jeziornych - namuły,
gytie i torfy (Sadurski, 2002).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Rys. 1. Podział obszaru opracowania na jednostki fizyczno – geograficzne wraz z
siecią hydrograficzną
W rzeźbie terenu wyróżniają się dwie odrębne jednostki morfologiczne:
wysoczyzna polodowcowa i dolina rzeczna. Na wschodzie jest to wysoczyzna
Pojezierza Iławskiego i Chełmińskiego. Powierzchnia wysoczyzny Pojezierza
Iławskiego zlokalizowanego po wschodniej stronie Doliny Dolnej Wisły jest moreną
falistą, zbudowaną głównie z glin zwałowych, na której występują pojedyncze
wzgórza i pagórki moren akumulacyjnych i martwego lodu. Formy marginalne mają
przebieg ku północnemu - wschodowi, a wysokość wzniesień wzrasta od 50 60 m na krawędzi doliny Wisły do 140 m na północnym – wschodzie
(Augustowski, 1982). Z kolei Pojezierze Chełmińskie reprezentowane jest
przez liczne pagórki moren czołowych, uszeregowane w trzy pasma: północno-,
środkowoi
południowowąbrzeskie.
Południowa
część
Pojezierza
Chełmińskiego nosi cechy deglacjacji powierzchniowej, tzn. przeważają tu
tzw. moreny martwego lodu, kemy i ozy (Galon, 1972). Rynny subglacjalne
obecnie są wykorzystywane między innymi przez dopływy Osy: Gardęgę i Pręczawę.
Dolina Wisły w rejonie Grudziądza rozszerza się tworząc Kotlinę Grudziądzką.
Jest to rozszerzenie doliny o zarysie kolistym, pośrodku którego wznoszą się
odosobnione kępy wysoczyznowe: Strzemięcińska (78 m n.p.m.) i Forteczna
(86 m n.p.m.) na prawym brzegu Wisły oraz kępa Grupy (77 m n.p.m.) na
lewym brzegu. Dno doliny obniża się od 21 m do 14 m n.p.m. Natomiast
Dolina Kwidzyńska jest północnym odcinkiem Doliny Dolnej Wisły. Jej dno
obniża się od 15 do 9 m n.p.m., a zbocza wznoszą się ponad nimi od 50 do 60
m n.p.m.
W holocenie w dnach dolin rzecznych wytworzyły się tarasy zalewowe,
zbudowane z mułków, iłów i namułów torfiastych, z domieszką piasków. Tarasy te
mają największe rozprzestrzenienie w dolinie Wisły. W Kotlinie Grudziądzkiej tarasy
tworzą rozległą, płaską równinę o rzędnych około 20 m n.p.m., opadającą na północ
do około 15 m n.p.m.
Według podziału Polski na dzielnice rolniczo – klimatyczne Gumińskiego
(1948) opisywany obszar należy do dzielnicy środkowej (VII) dawniej bydgoskiej (VI),
w której warunki klimatyczne kształtowane są przez ogólną cyrkulację powietrza
charakterystyczną dla klimatu przejściowego. Następuje tu ścieranie się mas
powietrza kontynentalnego i oceanicznego, co dodatkowo modyfikowane jest przez
warunki lokalne, związane z ukształtowaniem terenu. Pomiędzy obszarem
wysoczyznowym, a doliną Wisły obserwowane są pewne różnice w wielkościach
elementów klimatycznych. Obszar wysoczyzny charakteryzuje się niższymi niż dolina
Wisły średnimi temperaturami. Średnia temperatura roczna wynosi tu od +6,5 do
+7,0° C, lata od +13,5 do +14,0° C, a zimy od 0 do +0,5°C. Również charakteryzuje
się wyższymi opadami rocznymi wynoszącymi 600 mm. W dolinie Wisły średnia
temperatura roczna wynosi +8,1° C, lata +14,6° C, a zimy -1,5° C. Średni opad
roczny wynosi 490 mm. Okres wegetacyjny dla całej dzielnicy wynosi 210 – 220 dni.
Pokrywa śnieżna utrzymuje się przez 38 do 60 dni.
Z kolei według podziału klimatycznego Polski Wosia (1996) obszar
opracowania znajduje się w regionie IV – Dolnej Wisły i IX – Chełmińsko –
Toruńskim. Pierwszy z regionów charakteryzuje się częstym występowaniem pogody
chłodnej z dużym zachmurzeniem bez opadu (około 9 dni). W porównaniu z innymi
regionami Polski znaczną frekwencją odznacza się pogoda przymrozkowa bardzo
chłodna z dużym zachmurzeniem bez opadu. Przeciętnie w roku występuje 7 dni z
taką pogodą. Mniej liczne są tutaj dni przymrozkowe umiarkowanie zimne i zarazem
pogodne bez opadu. Natomiast dzielnica IX charakteryzuje się nieco większą
częstością występowania dni z pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem. Dni
takich średnio w roku jest tutaj ponad 16. Również stosunkowo liczne są dni
przymrozkowe bardzo chłodne, z dużym zachmurzeniem, bez opadów - przeciętnie
7.
Pod względem zagospodarowania terenu jest to obszar rolniczo – leśny, z
dominującą powierzchnią gruntów ornych rozdrobnionych. Obszary wykorzystywane
rolniczo zajmują tarasy zalewowe i wysoczyzny pokryte glinami. Z kolei obszary
piasków wydmowych i wodnolodowcowych, tarasy nadzalewowe oraz strefy
krawędziowe i stoki wysoczyzny porastają lasy mieszane i iglaste. Na arkuszu mapy
Grudziądz Owczarki występują również powierzchnie antropogeniczne w postaci
miast oraz liczne powierzchnie wodne.
Zróżnicowanie gleb na obszarze opracowania jest znaczne i charakterystyczne
dla środkowej części Niżu Polskiego. Wysoczyzny morenowe, zbudowane z glin
zwałowych stanowią obszary występowania gleb brunatonoziemnych, natomiast na
piaszczystych utworach sandrów i tarasów rzecznych przeważają gleby
bielicoziemne. Glebom strefowym towarzyszą gleby śródstrefowe. Są to czarne
ziemie, gleby murszaste, glejobielice, torfowe, murszowe, mady, słonoczaki
(Bednarek, Prusinkiewicz, 1997). Większe wyspy gleb brunatnych spotkać można na
Wysoczyźnie Chełmińskiej. Są to gleby dobre, zaliczane do II i III klasy bonitacji. Z
kolei gleby bielicoziemne podzielić można na gleby autogeniczne (bielicowe i
rdzawe) oraz semihydrogeniczne (glejobielicowe i murszaste). Są to gleby słabe,
mało urodzajne, zaliczane do III – V klasy bonitacyjnej (Musierowicz, 1958).
Niezwykle istotnym typem gleb występującym na obszarze opracowania są mady.
Występują głównie w dolinie Wisły. Charakteryzują się na ogół dużą urodzajnością i
są wykorzystywane rolniczo lub jako trwałe użytki zielone. Zalicza się je do I i II klasy
bonitacyjnej (Musierowicz, 1958).
Na obszarze opracowania znajdują się duże powierzchnie kompleksów
leśnych w postaci lasów dębowo – grabowych (grądy) i borów mieszanych. Ze
względu na walory krajobrazowo - przyrodnicze część kompleksu leśnego w rejonie
położonym na zachód od miejscowości Gardeja należy do Sadlińskiego Obszaru
Chronionego Krajobrazu, a fragment terenów w dolinie Wisły - do Obszaru
Chronionego Krajobrazu Doliny Kwidzyńskiej.
Według podziału geobotanicznego Szafera i Pawłowskiego (Szafer, 1977)
analizowany obszar leży w krainach: Pojezierze Pomorskie okręg iławski i
Pomorska Południowa pas przejściowy okręg Wysoczyzny Dobrzyńskiej. Pierwsza
z krain charakteryzuje się bogatą i zróżnicowaną roślinnością. Jej najważniejszymi
składnikami są lasy bukowe typu pomorskiego, lasy mieszane, torfowiska
przejściowe i wysokie. Druga z krain charakteryzuje się dominacją borów
sosnowych. W podmokłych obniżeniach pochodzenia wytopiskowego rozwinęły się
torfowiska. Na płatach morenowych występują wielogatunkowe lasy mieszane,
często typu grądu.
Według podziału synchorologicznego Polski Matuszkiewicza (Starkel, 1991)
obszar opracowania znajduje się w regionie Pojezierze Pomorskie i Niziny
Środkowopolskie subregion Wielkopolsko – Kujawski suchy. W pierwszym
przypadku jest to obszar skupienia śródlądowych zbiorowisk suboceanicznych i
atlantyckich. Dominują zbiorowiska leśne: bukowo – dębowe, grądy, brzezina
bagienna, zbiorowiska zaroślowe i krzewinkowe: wrzosowiska atlantyckie,
regionalne postacie torfowisk, zarośli łozowych, zespoły łąkowe, zespoły
oligotroficzne jezior lobeliowych. Z kolei drugi z obszarów to miejsce dominacji
roślinności środkowoeuropejskiej. Stosunkowo często występują zbiorowiska muraw
Obszar opracowania charakteryzuje się skomplikowanymi stosunkami
wodnymi, które wpływają na przebieg działów wodnych. Przez obszar arkusza mapy
przebiega dział wód powierzchniowych I - go rzędu, rozdzielający dorzecza Wisły i
zlewnię Zalewu Wiślanego. Wody powierzchniowe ze zmeliorowanych obszarów
tarasów zalewowych Wisły odprowadzane są do Liwy i dalej, poprzez Nogat, do
Zalewu Wiślanego. Pozostały obszar należy do dorzecza Wisły. W dorzeczu Wisły
wydzielono obszar leżący w bezpośredniej zlewni Wisły i w zlewni II -go rzędu —
rzeki Osy. Również występują fragmenty działów wodnych II rzędu takich rzek jak
Mątwa czy Kanał Trynka. Na arkuszu mapy Grudziądz Owczarki wydzielić można
także działy wodne III rzędu głównych dopływów Osy (Gardęga i Pręczawa) oraz
Kanału Palemona.
W większości przypadków na całym obszarze opracowania obserwuje się
działy pewne i tylko w nielicznych przypadkach są one niepewne (wymuszony obieg
wody, niewyraźna rzeźba terenu, obszary antropogeniczne). Poza działami wodnymi
obszarów przepływowych występują tu także obszary bezodpływowe
ewapotranspiracyjne (zlewnie jezior) i chłonne.
OPADY
Podstawą oceny warunków opadowych na obszarze opracowania są dane z
posterunku opadowego IMGW w Gardei dla lat 1971 – 2000. W zestawieniu
tabelarycznym przedstawiono sumy opadów miesięcznych i rocznych w roku
przeciętnym (N), wilgotnym (W) i suchym (S) dla wielolecia (tab. 1), a na rysunku
przedstawiono średnie miesięczne sumy opadów z wielolecia (rys. 2). Wysokość
opadu rocznego na posterunku Gardeja wyniosła dla wielolecia 606 mm.
Tabela 1. Zestawienie opadów normalnych (N), roku wilgotnego (W) i suchego (S)
W całym okresie badawczym zaobserwować można dużą zmienność w
rozkładzie opadów. Występują tu lata wilgotne i suche. Przykładem roku suchego dla
posterunku Gardeja może być rok 2000, gdzie zanotowano 352 mm, co stanowi 58%
odchylenia sumy opadów rocznych od wielkości opadu przeciętnego. Natomiast
przykładem roku wilgotnego dla tego posterunku może być rok 1980, dla którego
zanotowano 932 mm opadu, co stanowi 153% wartości roku normalnego.
W cyklu rocznym najwyższe średnie miesięczne sumy opadów z lat 1971 –
2000 występują od maja do września (maksymalne w lipcu – 80 mm), zaś najniższe
od stycznia do kwietnia (minimalne w lutym 31 mm) – rys. 2.
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
WODY PODZIEMNE
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński (1991)
AJP – Atlas Jezior Polski J. Janczak – red. (1997)
Punktowe obiekty hydrograficzne reprezentowane są na mapie przez 4
wycieki i 1 źródło zlokalizowane wzdłuż Wisły. Również na obszarze opracowania
obserwuje się silne przekształcenia melioracyjne szczególnie dobrze widoczne w
zlewniach rzek: Gardęga, Pręczawa i Osa. Do utrzymania właściwych stosunków
wodnych w glebach obszaru opracowania służą urządzenia melioracyjne: rurociągi,
rowy, przepusty, wyloty i studnie. Występuje tu tylko jedna pompownia w
miejscowości Gardeja oraz liczne ujęcia wody m.in. w miejscowości Kłódka, Gardeja,
Rogóźno, Zarośle itd.
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Najważniejszym obiektem hydrograficznym arkusza mapy Grudziądz
Owczarki jest rzeka Wisła, której fragmenty znajdują się na obszarze opracowania.
Ze względu na brak danych z posterunków, które byłyby zlokalizowanie na tym
arkuszu zdecydowano się użyć pomimo znacznego oddalenia dane dla posterunku
Tczew dla lat 1961 – 2001. Charakterystykę hydrologiczną rzeki Osy oparto na
danych IMiGW z lat 1971 – 2000 dla profilu Rogoźno 2.
Średni stan roczny Wisły w profilu Tczew w wieloleciu 1961 – 2000 wyniósł
398 cm. Zmiany średnich stanów wody wahały się w przedziale od 315 cm we
wrześniu do 546 cm w kwietniu. Z kolei średnie niskie stany wody wahały się od 263
cm we wrześniu do 434 cm w kwietniu, zaś średnie wysokie stany wody wahały się
od 396 cm we wrześniu do 666 cm w kwietniu (tab. 3). Najwyższy z obserwowanych
stanów wody wyniósł dla rzeki Wisła w profilu Tczew 1210 cm i zanotowano go 20 III
1816 roku.
Tabela 3. Charakterystyczne stany wody (cm) dla rzeki Wisła profil Tczew dla
wielolecia 1961 - 2000
Rytm wahań stanów wody Wisły odzwierciedla ogólny ustrój rzeki i warunki jej
zasilania. Charakteryzuje się ona typem niwalnym zasilania, średnio wykształconym.
Wyższe wartości stanów wody obserwuje się w okresie od marca do maja, a niższe
od czerwca do października. Maksima wczesnowiosenne są wywołane zwiększonym
spływem wód roztopowych, często połączonym ze spływem kry, wydatnie
utrudniającym warunki przepływu. Powodzie roztopowe trwają dość długo, ze
względu na odprowadzane olbrzymie objętości wody.
Podobną charakterystykę jak stany wody mają również przepływy. Średni
przepływ wody na Wiśle w profilu Tczew wyniósł 1111 m3 s-1. Rozpiętość średnich
przepływów w wieloleciu wyniosła od 758 m3 s-1 we wrześniu do 1880 m3 s-1 w
kwietniu, co daje amplitudę rzędu ponad 1100 m3 s-1. Najniższe przepływy wody
mieszczą się w granicach od 253 m3 s-1 w grudniu do 504 m3 s-1 w maju, zaś
najwyższe od 3390 m3 s-1 we wrześniu do 7840 m3 s-1 w czerwcu.
Przepływy ekstremalne na Wiśle w całym okresie obserwacji wyniosły
odpowiednio 253 m3 s-1 dla przepływów najniższych (21 XII 1961 roku) i 7840 m3 s-1
dla przepływów najwyższych (13 VI 1962 roku). Występujące wezbrania na rzece
mają charakter roztopowy. Maksymalne natężenie przepływów występuje w
miesiącach zimowych i wiosennych (luty – maj), zaś najniższe w okresie letnim i
jesiennym (czerwiec – listopad) – rys. 3. Wysokie wartości przepływów na rzece
Wiśle związane są przede wszystkim z okresami dopływów wód w czasie roztopów
oraz spływem kry pojawiającej się po okresie zimowym.
Z kolei średni stan roczny w wieloleciu 1971 – 2000 dla rzeki Osa wyniósł 87
cm. Zmiany średnich stanów wody wahały się w przedziale od 61 cm we wrześniu do
121 cm w marcu. Z kolei najniższe ze średnich stanów wody na posterunku wahały
się od 24 cm w sierpniu do 55 cm w kwietniu, zaś najwyższe ze średnich stanów
wahały się od 172 cm w październiku do 336 cm w lipcu (tab. 4). Stany ekstremalne
wyniosły dla rzeki Osa odpowiednio 24 cm (NNW) i 336 cm (WWW), a obserwowane
były w dniach 31 VIII 1992 roku i 15 - 16 VII 1980 roku.
Rys. 3. Przepływy charakterystyczne na rzece Wisła, wodowskaz Tczew w latach
1961 – 2000
Wody podziemne na obszarze objętym arkuszem mapy Grudziądz należą do
regionu środkowopolskiego, zaś w przypadku obszaru hydrogeologicznego należą
do regionu niżowego (Stachy, 1987). Dominującym rodzajem wód podziemnych,
kształtujących jednocześnie odpływ pochodzenia podziemnego stanowią w dolinie
Wisły wody porowe aluwiów. Dla pozostałej części obszaru występują wody porowe
w warstwach odkrytych (gruntowe) i w warstwach izolowanych od powierzchni
(wgłębne). Pod względem głębokości zalegania i wahań rocznych zwierciadła wód
podziemnych obszar ten jest zróżnicowany. Występują tu obszary gdzie głębokość
zalegania zwierciadła wód podziemnych mieści się w zakresie od 0 do 5 metrów,
przy wahaniach na poziomie od 0,5 do 1,5 m. Również pojawiają się obszary o
głębokości zalegania wód poziemnych w zakresie od 5 do 20 m i wahaniach od 0,2
do 2,0 m oraz o głębokości zalegania od 20 do 40 m i wahaniach zwierciadła wód na
poziomie od 0,1 do 1,5 m. Przy głębokościach wód podziemnych od 5 do 20 m
możliwe jest pojawienie się wód zalegających płycej. Natomiast dolina rzeki Osy leży
w sąsiedztwie obszaru z głębszym występowaniem wód. Z kolei głębokość zalegania
określona na podstawie pomiarów zwierciadła wody w 10 studniach wykonanych w
dniach od 3 do 5.08. 2006 roku wahała się od 1,3 m w Starej Wsi do 13,6 m w
Rezmarku. Zasobność wód podziemnych na obszarze opracowania jest średnia.
W ramach krajowej sieci stacjonarnych obserwacji hydrogeologicznych SOH
w Okrągłej Łące (SOH nr 205) i Rogóźnie (SOH nr 524) zlokalizowane są punkty, w
których prowadzone są pomiary położenia zwierciadła wody w czwartorzędowym
poziomie wodonośnym. Stwierdzono tu występowanie górnego poziomu
czwartorzędowego. Jego strop zalega na rzędnej około 60 m n.p.m. Miąższość jest
zmienna i waha się od 6 do ponad 20 metrów. Najczęściej zwierciadło wody jest
swobodne, lokalnie tylko lekko napięte. Statyczne zwierciadło wody stabilizuje się na
rzędnych około 60 m n.p.m. Poziom ten jest silnie drenowany przez dolinę Wisły na
zachodzie i dolinę Osy na południu. Również występuje tu środkowy poziom
czwartorzędowy. W dolinie Wisły jego strop zalega na rzędnych około 10 - 20 m
n.p.m. i podnosi się w kierunku wschodnim do rzędnych około 30 m n.p.m.
Miąższość osadów wodonośnych wynosi od 6 do ponad 20 metrów.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Terenowe zdjęcie hydrograficzne wykonano w lipcu i sierpniu 2006 roku. Przepływy i
stany wód mieściły się w tym czasie w przedziale niskich i średnich stanów i
przepływów.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Stan czystości wód powierzchniowych badany jest przez WIOŚ w
Bydgoszczy, w sieci monitoringu podstawowego i monitoringu regionalnego.
Badania czystości wód Wisły (tab. 6) prowadzone były w ramach
monitoringu podstawowego na stanowiskach pomiarowych w Górsku poniżej
Torunia, Fordonie w Bydgoszczy, Sartowicach i Grudziądzu (WIOŚ, 2002). Dane
dotyczyły roku 2001 roku. Trzy pierwsze stanowiska położone były poza zasięgiem
arkusza niniejszej mapy. Wody Wisły, wg kryterium ogólnego na całej analizowanej
długości, zostały zaliczone do ponadnormatywnie zanieczyszczonych (NON), o
czym zadecydowały skażenie bakteriologiczne oraz koncentracja chlorofilu „a". Pod
względem fizycznochemicznym wody Wisły zostały zaliczone do III klasy czystości.
Warunkom III klasy we wszystkich punktach pomiarowych odpowiadało stężenie
związków azotu oraz fosforu ogólnego i przewodnictwa. Stan sanitarny Wisły
oscylował na granicy klasy III (Toruń) i nieodpowiadającej normom (poniżej
Bydgoszczy i w Sartowicach). Na stanowisku w Grudziądzu oznaczone miano Coli
odpowiadało II klasie czystości. Zmniejszyła się również ilość zawiesiny ogólnej do
wartości 40 mg dm-3 (II klasa). Jedynie ponadnormatywne stężenie utrzymało się
dla azotynów (WIOŚ, 2002).
W wyniku analiz przeprowadzonych w 1996 roku, biorąc za podstawę
kryterium ogólne, wody Osy zaliczono do pozaklasowych (NON), a zadecydowały o
tym badania składu fizycznochemicznego. Z kolei w 2001 roku wody Osy na całej
długości (trzy punkty pomiarowe) sklasyfikowane były w grupie wód pozaklasowych
(tab. 6). Pod względem fizycznochemicznym, stwierdzono ponadnormatywną, do
poziomu pozaklasowego, koncentrację azotynów i fosforu ogólnego, a w punkcie
poniżej Gardęgi również zawiesiny (WIOŚ, 2002). Stan sanitarny odpowiadał III
klasie czystości.
Wody Gardęgi w odcinku ujściowym pozwoliły zakwalifikować wody cieku
do III klasy czystości (tab. 6). O takiej ocenie zdecydowały stężenia azotynów,
fosforu ogólnego i chlorofilu. Stan sanitarny spełniał także wymogi III klasy
czystości wód (WIOŚ, 2002).
Odcinek ujściowy rzeki Pręczawy charakteryzował się ponadnormatywnym
zanieczyszczeniem azotynami, fosforanami i fosforem ogólnym (tab. 6). Stan
sanitarny spełniał wymogi III klasy (WIOŚ, 2002).
Tabela 6. Stan czystości badanych rzek
Tabela 4. Charakterystyczne stany wody (cm) dla rzeki Osa profil Rogoźno dla
wielolecia 1971 - 2000
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Stosunki wodne na obszarze objętym arkuszem mapy Grudziądz
Owczarki w wyniku wielowiekowej działalności człowieka uległy bardzo
silnemu przeobrażeniu. Na obszarze opracowania w największym stopniu
zmienione zostały stosunki wodne na terenie Doliny Kwidzyńskiej i Kotliny
Grudziądzkiej.
Pierwsze ingerencje człowieka w kształtowanie łożyska Wisły w postaci
tworzonych ciągów obwałowań wysokości 5 – 10 m powodowały zawężanie
poprzecznego obszaru przemieszczania łożyska. Koncentracja nurtu dokonana
w ten sposób prowadziła do większych zmian łożyska i rozszczepień nurtu
na szereg ramion tworzących między sobą łachy i kępy piaszczyste. Na wielu
odcinkach wzdłuż rzeki występują także starorzecza. Kolejną ingerencją człowieka
w kształtowanie Wisły na omawianym odcinku było kompleksowe regulowanie
jej łożyska na średnią wodę roczną w pierwszej połowie XIX wieku. W efekcie
powiększono minimalną głębokość o 20 cm.
Przejawem silnych przemian stosunków wodnych na obszarze opracowania
są prace melioracyjne, szczególnie dobrze widoczne na obszarze Niziny Kwidzyńskiej
oraz wokół miasta Grudziądz, a także w ujściowym odcinku rzeki Osy i w zlewniach
Pręczawy i Gardęgi. Nizina Kwidzyńska jest obiektem zmeliorowanym i już od połowy
XIV wieku objętym działalnością z początku Wspólnot Wałowych, a następnie
Związku Wałowego Niziny Kwidzyńskiej. W zlewniach większych rzek obserwuje się
melioracje drenujące. Niezwykle istotny dla systemu hydrotechnicznego obszaru
opracowania jest węzeł wodny Kłódka – Elektrownia, gdzie obserwuje się
występowanie dwóch elektrowni wodnych oraz jazu rozdzielającego wody do Osy i
Kanału Trynka. Na obszarze opracowania występują także liczne miejsca przerzutu
wody czystej i zanieczyszczonej, w tym poprzez rurociągi podziemne.
Do potencjalnych ognisk zanieczyszczeń na obszarze opracowania,
wpływających na jakość wód powierzchniowych i podziemnych można zaliczyć:
fermy hodowlane trzody chlewnej, z których największa jest w Rogóźnie - Zamku i
liczy
około
4000 sztuk, a także hodowle bydła, koni i drobiu. Obszar arkusza mapy Grudziądz
Owczarki jest obszarem typowo rolniczym. W efekcie potencjalnym źródłem
zanieczyszczeń mogą być niekontrolowane zrzuty ścieków oraz wzrost
zanieczyszczeń obszarowych wynikających ze stosowania nawozów sztucznych.
Najważniejszym ośrodkiem administracyjno - usługowym i
przemysłowym w tym rejonie jest miasto Grudziądz o liczbie ludności
przekraczającej 100 000, choć na obszarze arkusza mapy znajdują się tylko jego
obszary peryferyjne. W przeszłości odgrywało ono znaczną rolę dzięki położeniu
nad ważną drogą wodną Wisły, o czym świadczy zespół spichlerzy z XVII i XVIII
wieku. Obecnie Wisła straciła znaczenie jako szlak komunikacyjny, ale miasto stało
się poważnym ośrodkiem przemysłu gumowego, metalowego, drzewnego i
spożywczego.
LITERATURA
Augustowski B., 1977, Pomorze, PWN, Warszawa.
Augustowski B. (red.), 1982, Dolina Dolnej Wisły, GTN, Ossolineum, Gdańsk.
Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1997, Geografia gleb, Wyd. PWN, Warszawa.
Choiński A., 1991, Katalog jezior Polski, część I: Pojezierze Pomorskie, Wyd. UAM,
Poznań.
Dynowska I., 1971, Typy reżimów rzecznych w Polsce, Zeszyty Naukowe UJ, Prace
Geograficzne, nr 28.
Galon R., 1972, Geomorfologia Polski – Niż Polski, t. 2, PWN, Warszawa.
Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo - klimatycznych w Polsce,
Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny, R. 1.
Jańczak J., 1997, Atlas jezior Polski. Jeziora zlewni rzek Przymorza i dorzecza
dolnej Wisły, tom II, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających
szczególnej ochrony (1:500000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Musierowicz A., 1958, Gleboznawstwo szczegółowe, Wyd. II, Warszawa.
Paczyński B. (red.), 1995, Atlas hydrogeologiczny Polski, cz. I – II, Wyd. Geolog.
PIG, Warszawa.
Sadurski A., 2000, Objaśnienia do mapy hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000,
arkusz Gardeja, PIG, Oddział Geologii Morza, Gdańsk.
Stachy J., 1987, Atlas hydrologiczny Polski, Wyd. Geologiczne, Warszawa.
Starkel L., 1991, Geografia Polski, PWN, Warszawa.
Szafer W., 1977, Szata roślinna Polski, PWN, Warszawa.
WIOŚ /Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska/ w Bydgoszczy, 2002, Raport o
stanie środowiska województwa kujawsko - pomorskiego, Biblioteka Monitoringu
Środowiska, Bydgoszcz.
Woś A., 1996, Zarys klimatu Polski, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
Znosko J., 1966, Jednostki geologiczne Polski i ich stanowisko w tektonice Europy,
Kwartalnik Geologiczny, z. 10, nr 3.
© Copyright by Roman Cieśliński
Uniwersytet Gdański
Rys. 2. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych w okresie 1971 – 2000
na posterunku Gardeja
WODY POWIERZCHNIOWE
Główną rzeką arkusza opracowania jest Wisła, przepływająca szeroką doliną
przez zachodnią część mapy. Stanowi ona główną oś hydrograficzną regionu. Jej
długość w granicach arkusza wynosi około 18 km. Koryto rzeczne na tym odcinku
osiąga szerokość 300 - 350 m i głębokość 3 - 5 m. Na wielu odcinkach wzdłuż rzeki
oraz w starorzeczach znajdują się wały przeciwpowodziowe wysokości 5 – 10 m.
Charakterystyczne są tu występujące zimą zjawiska lodowe oraz wezbrania w
okresie letnim, co jest przyczyną częstych powodzi.
Większym dopływem Wisły jest Osa. Jest ona rzeką silnie meandrującą, która
płynie wąskimi, około 60 - metrowej głębokości dolinami. Długość rzeki w granicach
obszaru opracowania wynosi około 22 km. W odcinku ujściowym do Wisły jest silnie
obwałowana. Około 10 km przed ujściem Osa jest spiętrzona jazem gdzie następuje
rozdział wód. Część wód oddaje do Kanału Trynki, który z kolei kieruje wody do
Wisły poprzez jezioro Tarpno. Właściwe ujście do Wisły znajduje się koło Zakurzewa.
W okolicach Grudziądza charakterystyczne dla Osy są tzw. "cofki", które są jedną z
przyczyn występujących tu powodzi. Średni spadek rzeki wynosi 0,860/00, a w dolnym
odcinku 1,170/00.
Gardęga inaczej nazywana Gardeją jest dopływem prawobrzeżnym Osy.
Wypływa z obszaru położonego na zachód od miejscowości Babięta Wielkie. Wpada
do Osy w km 18,0.
Pręczawa stanowi dopływ prawobrzeżny Osy. Płynie wąską, głęboko wciętą
w wysoczyznę doliną. Jej źródliska znajdują się w mokradłach powstałych po
zarośniętych jeziorach w okolicy Gardei. Średni spadek jest stosunkowo duży i
wynosi 3,450/00. Bieg rzeki charakteryzuje się licznymi załamaniami spadku.
Do regulacji poziomu wód powierzchniowych w dolinie Wisły i Osy służy gęsta
sieć rowów i kanałów melioracyjnych. Do największych kanałów należą: Sadliński,
Palemona, Jajło i Olszański. Kanał Palemona pomimo faktu, iż jest tworem
antropogenicznym, prawdopodobnie jego bieg powiela w znacznej części znaną już
ze średniowiecza odnogę Wisły, zwaną Starym Nogatem.
Na obszarze opracowania zlokalizowanych jest także kilkanaście niewielkich
zbiorników jeziornych naturalnych i sztucznych o powierzchniach z przedziału od 1,1
do 30,0 ha (tab. 2), liczne starorzecza położone wzdłuż Wisły oraz zespół stawów
rybnych o powierzchni powyżej 100 ha zlokalizowany pomiędzy miejscowościami
Mokre – Nowa Wieś i Zakurzewo. Największym jeziorem obszaru opracowania jest
jezioro Tarpno. Charakteryzuje się aktywnym ustrojem hydrologicznym. Średni okres
retencji wód w jeziorze wynosi około 50 dni. Zlewnia jeziora jest zlewnią rolniczą.
Jezioro posiada wydłużony kształt, o mało zróżnicowanej linii brzegowej.
Parametry morfometryczne dotyczące poszczególnych zbiorników zawiera
tabela 2.
Zgodnie z klasyfikacją reżimów rzecznych Polski Dynowskiej (1971) rzeka
Osa zalicza się do grupy rzek o reżimie umiarkowanym, z jednym głównym
wezbraniem wiosennym oraz gruntowo – deszczowo – śnieżnym zasilaniem.
Zmienność stanów wody jest typowa jak dla rzek nizinnych i wzrasta wraz ze
wzrostem powierzchni zlewni. Jest to wynikiem braku zbiorników wyrównawczych w
dolnym biegu tak Osy jak i jej dopływów, oraz nakładania się fal powodziowych,
związanych z niepełną retencją wszystkich rzek tej zlewni. Najwyższe stany wody
wynikające miesiącach okresów roztopowych występują w miesiącach wiosennych
(marzec - kwiecień), natomiast najniższe związane z niewielkimi opadami w
miesiącach letnich i jesiennych (lipiec – październik).
Średni przepływ Osy dla wielolecia 1971 – 2000 wyniósł 4,66 m3 s-1. W całym
okresie wahały się od 2,27 m3 s-1 we wrześniu do 7,70 m3 s-1 w marcu. Najniższe
przepływy wody mieszczą się w granicach od 0,42 m3 s-1 w sierpniu do 2,15 m3 s-1 w
kwietniu, zaś najwyższe od 11,0 m3 s-1 w październiku do 39,30 m3 s-1 w lipcu (rys. 4).
Przepływy ekstremalne na Osie w całym okresie obserwacji wyniosły
odpowiednio 0,42 m3 s-1 dla przepływów najniższych (26 VIII 1992 roku) i 39,30 m3 s-1
dla przepływów najwyższych (15 - 16 VII 1980 roku). Maksymalne natężenie
przepływów występuje w miesiącu marcu i kwietniu. Okresy niżówkowe pojawiają się
z kolei w okresie od lipca do października.
NON – nie odpowiada normom
*
numeracja zgodna z numeracją na mapie
Z kolei analiza jakości wód stojących wykonana była jedynie dla jeziora
Tarpno. Ze względu na płytkość i silny wpływ zlewni, jezioro Tarpno jest bardzo
podatne na degradację - poza kategorią (tab. 7). Stan czystości wód jeziora z
powodu znacznej przepływowości jest silnie uzależniony od jakości wód Osy. W
2001 roku zaobserwowano wysoką koncentrację związków fosforu, która sprzyjała
nadmiernemu rozwojowi glonów. Latem w jeziorze występowały licznie nitkowate
sinice. Przezroczystość wód ograniczona była do 0,6 m. Ogółem jakość wód jeziora
Tarpno nie odpowiadała normom (WIOŚ, 2002).
Tabela 7. Stan czystości badanych jezior
Rys. 4. Przepływy charakterystyczne na rzece Osa, wodowskaz Rogoźno 2 w
latach 1971 – 2000
W czasie kartowania terenowego (sierpień 2006 roku) na obszarze
opracowania wykonano pomiary przepływów wody w pięciu profilach na takich
obiektach jak: Kanał Palemona, Kanał Sadliński, Gardęga i Pręczawa. Wyniki
pomiarów przedstawiono w tabeli 5.
Aktualny stan zanieczyszczenia wód powierzchniowych na terenie objętym
opracowaniem uzależniony jest od ogólnego stanu gospodarki wodno – ściekowej i
intensywności zagospodarowania w zlewniach. Funkcjonują tutaj cztery
oczyszczalnie mechaniczno – biologiczne (tab. 8). W większości przypadków są to
oczyszczalnie przestarzałe i nadające się do modernizacji. Największą i
najnowocześniejszą oczyszczalnią jest oczyszczalnia w Nowej Wsi przyjmująca
ścieki kolektorem dosyłowym z miasta Grudziądza i ścieki dowożone samochodami
asenizacyjnymi z całego obszaru opracowania. Jest to oczyszczalnia mechaniczno –
biologiczna ze stabilizacją osadu w procesie fermentacji beztlenowej. W zakresie
oczyszczania ścieków spełnia warunki pozwolenia wodnoprawnego oraz dyrektyw
Unii Europejskiej.
Na poprawę stanu czystości wód powierzchniowych na omawianym terenie
może wpłynąć rozbudowa lub budowa sieci kanalizacyjnej we wszystkich
miejscowościach nie objętych nią. Jedynie w kilku miejscowościach takich jak:
Świerkocin, Rogóźno, Gardeja, Kotłowiec czy Radlinki obserwuje się istniejącą sieć
kanalizacyjną. Ścieki z kanalizacji sanitarnej i z terenów nie objętych kanalizacją
muszą trafiać do oczyszczalni zapewniających wysoką redukcję zanieczyszczeń.