Edukacja ¿ywieniowa w Polsce
Transkrypt
Edukacja ¿ywieniowa w Polsce
Beata SAJBOTH Pielęgniarstwo II rok, studia zaoczne EDUKACJA ŻYWIENIOWA W POLSCE Wprowadzenie Edukacja zdrowotna jest nieodłącznym i komplementarnym elementem promocji zdrowia, chociaż edukacja zdrowotna to ukierunkowane działanie na jednostkę, a promocja zdrowia oddziaływuje na system społeczny. W tradycyjnym rozumieniu edukacja zdrowotna ujmowana była jako ochrona zdrowia lub jego poprawa dokonywana poprzez świadome stymulowanie procesem uczenia się i modyfikowania zachowań człowieka. Większość podejmowanych działań kierowano na nauczanie i rozwój jednostki, obejmujące wzbogacanie wiadomości o zdrowiu, poradnictwo w odniesieniu do zagrożenia zdrowia oraz samodzielność. Upowszechnienie wiedzy o właściwych zachowaniach zdrowotnych jest niewątpliwie istotne, lecz ważniejsze wydaje się promowanie i kształtowanie zdrowego stylu życia już od najmłodszych lat życia człowieka. Stylu, który wyznaczać będzie konkretne zachowania, przyzwyczajenia i nawyki „prozdrowotne” jednostki w okresie dzieciństwa, by następnie dominować w jej dorosłym życiu. W nowoczesnym podejściu do edukacji zdrowotnej, zwłaszcza dzięki rozwojowi nauk medycznych, w tym higieny, przeniesiono akcenty ze zdrowia negatywnego, rozumianego jako choroby i zagrożenia, na zdrowie pozytywne ujmowane jako potencjał zdrowotny, jakość życia, samorealizacja oraz zdolność do aktywnego i twórczego działania. Edukacja zdrowotna to proces wzajemnie ze sobą powiązanych elementów, w którego zakres wchodzi: — wiedza o zdrowiu związana z funkcjonowaniem własnego organizm; — umiejętność zapobiegania i radzenia sobie w sytuacjach trudnych; — wiedza i umiejętności związane z korzystaniem z opieki zdrowotnej; — wiedza o czynnikach środowiskowych, społecznych i politycznych wpływających na zdrowie. Edukacja zdrowotna jest fundamentalnym prawem socjalnym dziecka zagwarantowanym zapisami Konwencji o prawach dziecka1. Doświadczenia wielu krajów pokazują, że jednym ze sposobów urzeczywistniania zaleceń Konwencji jest tworzenie warunków umożliwiających dzieciom korzystanie z przysługujących im praw. Edukacja zdrowotna dzieci powinna być zatem rozpatrywana jako długofalowa „inwestycja” w zdrowie społeczeństwa. Coraz częściej postrzega się dziecko jako osobę bio-psychologicznokulturową ujętą w układzie zmiennych: człowiek – wychowanie – zdrowie. Koncepcja wszechstronnej edukacji zdrowotnej dzieci – rekomendowana przez WHO, UNESCO, UNICEF – zakłada: — uwzględnienie holistycznego podejścia do zdrowia (wszystkich jego aspektów) i czynników warunkujących zdrowie, związanych z ludźmi i środowiskiem; — wykorzystywanie sprzyjających okoliczności dla edukacji zdrowotnej: programy (formalne, nieformalne, innowacyjne), okazje pedagogiczne, wzorce tworzone przez ludzi; — dążenie do harmonizowania wiedzy o zdrowiu, którą dziecko zdobywa z różnych źródeł (rodzina, nauczyciele, rówieśnicy, środki masowego przekazu, reklama itd.); — zachęcanie dzieci do zdrowego stylu życia i stwarzanie w placówkach oświatowych (przedszkola) warunków i możliwości sprzyjających zdrowiu. W takim kontekście edukacja zdrowotna to nie tylko przekazywanie wiedzy o tym, co jest korzystne lub szkodliwe dla zdrowia, lecz również rozwijanie umiejętności, a także nawyków, które pomogą skutecznie wykorzystywać tę wiedzę. Należy więc stworzyć dzieciom sposobność do ukształtowania postaw i wartości, które ułatwią im dokonywanie wyborów, mających znaczenie dla ich obecnego i przyszłego życia. Zdrowie jako podstawowe pojęcie edukacji zdrowotnej Od najmłodszych lat człowiek poddawany jest wielostronnemu, społecznemu oddziaływaniu, które dotyczy m.in. zdrowia. Dziecko, tworząc własną wizję świata, musi być przygotowane do stale zmieniających się warunków. Rozwijanie poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie i innych to podstawa adaptacji. Wiedza o zdrowiu stanowi znakomitą płaszczyznę integrująca wiele różnorodnych działań edukacyjnych wspomagających wszechstronny i harmonijny rozwój dziecka. Poprzez myślenie, poszukiwanie, działanie, uczenie się i doskonalenie dziecko przyjmuje „odpowiedzialność” za własne zdrowie, w rozumieniu pojęcia jego „uniwersalnej wartości”. W module Zdrowie jako podstawowe pojęcie edukacji zdrowotnej treści programowe wynikają zarówno z koncepcji zdrowia, jak i z linii rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym. Dziecko wie: — czemu służy właściwe odżywianie; Dziecko rozumie: — potrzebę prawidłowego żywienia ( witaminy, składniki mineralne). 2 Higiena Higiena, porządek i czystość najbliższego otoczenia, w którym żyje i wychowuje się dziecko, mają ogromny wpływ na jego zdrowie. W module Higiena, niezależnie od przyjętego podziału, treści programowe, wynikające zarówno z wyróżnienia szczegółowych grup tematycznych odnośnie higieny, a związanych z profilaktyką, jak i te zawarte w obszarach edukacyjnych Podstawy programowej wychowania przedszkolnego... zostały zgrupowane wokół bloków tematycznych, między innymi: — Higiena i kultura żywienia; Higiena i kultura żywienia Dziecko wie: — o konieczności jedzenia potraw niezbędnych dla zdrowia; — jakie są zasady kulturalnego zachowania się przy stole w czasie spożywania posiłków; — jakie są zasady racjonalnego odżywiania, w tym o spożywaniu codziennie koniecznych składników pokarmowych; — o tym, że żywność do spożycia musi być odpowiednio przygotowana, np.: surowe mogą być owoce i niektóre warzywa, gotowane powinny być określone warzywa, mięso, smażone lub pieczone może być mięso, ryby, — o przechowywaniu pożywienia w lodówce w celu zachowania świeżości; — o różnych sposobach przechowywania żywności; — jak należy postępować podczas przygotowywania posiłków; — o zakazie spożywania nieznanych płodów rolnych, owoców, dziko rosnących roślin i grzybów, bez wcześniejszej zgody rodziców lub opiekunów, oraz dlaczego ma tego nie robić; — o zakazie próbowania i spożywania produktów niewiadomego pochodzenia oraz dlaczego ma tego nie robić. Dziecko rozumie: — konieczność przezwyciężania uprzedzeń do niektórych potraw; — zasadność każdorazowego mycia rąk przed posiłkiem. — konieczność zachowania umiaru w jedzeniu słodyczy; — konieczność przestrzegania zakazu jedzenia nieumytych warzyw i owoców; — konieczność unikania picia wody i napojów niezdatnych do spożycia (np. nieprzegotowana woda, osad na dnie butelki, brudne opakowanie). Dziecko potrafi: — dokładnie gryźć i żuć różnorodne pokarmy; — w czasie rozgryzania i przełykania pokarmów zamykać buzię, nie mlaskać; — kulturalnie jeść, w tym umiejętnie posługiwać się sztućcami, w zależności od spożywanej potrawy, oraz korzystać z serwetek; 3 — kulturalnie zachowywać się przy stole (np. nie rozmawiać przy jedzeniu z pełnymi ustami); — dbać o czystość w trakcie przygotowywania i spożywania posiłków. Edukacja zdrowotna dotycząca zdrowego sposobu odżywiania to także wskazówki dotyczące dorosłych, stąd: WYTYCZNE ŻYWIENIOWE NARODOWEGO PROGRAMU PROFILAKTYKI CHOLESTEROLOWEJ DLA LUDZI DOROSŁYCH Y Dbaj o różnorodność spożywanych produktów. Y Unikaj nadwagi i otyłości. Y Produkty zbożowe powinny być głównym źródłem energii w twoim żywieniu. Y Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki mleka. Y Spożywaj z umiarem mięso i jego zamienniki. Wybieraj codziennie inny produkt z tej grupy. Y Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców. Y Ograniczaj spożycie tłuszczów w szczególności zwierzęcych, a także produktów zawierających cholesterol. Y Unikaj cukru i słodyczy. Y Ograniczaj spożycie soli. Y Unikaj alkoholu. Prawidłowe żywienie jest podstawowa metod profilaktyki miażdżycy. Spośród innych czynników środowiskowych bardzo duże znaczenie mają także: niepalenie tytoniu, duża aktywność fizyczna i unikanie alkoholu. Ponadto leczenie hiperlipidemii, nadciśnienia krwi, cukrzycy i otyłości, należy do klasycznych metod profilaktyki kardiologicznej. Miażdżyca dotyczy przeważającej liczby ludzi z populacji ogólnej. Zaczyna się w młodym wieku jako wyraz oddziaływania chorobotwórczych czynników środowiskowych podatność na szkodliwe oddziaływanie tych czynników jest cech indywidualną, często dziedziczną, dlatego przy takim samym stylu życia miażdżyca występuje z różnym nasileniem u poszczególnych ludzi. Oszacowanie indywidualnej predyspozycji do rozwoju miażdżycy jest dziś możliwe poprzez badanie czynników ryzyka. Jednakże dokonanie tego na skal całej populacji przekracza możliwości służby zdrowia w każdym kraju. Dlatego konieczne jest wdrażanie zasad profilaktyki w całym społeczeństwie Zasady te mogą być jednak indywidualizowane w zależności 0d cech osobniczych człowieka. Na podstawie badania Pol-MONICA przeprowadzonego w Warszawie 1993 roku oszacowano, że tylko 33% kobiet i 30% mężczyzn miało niskie ryzyko choroby niedokrwiennej serca. Pozostali cechowali się ryzykiem łagodnie lub umiarkowanie podwyższonym, albo wysokim. Duży odsetek ludzi z wysokim ryzykiem choroby niedokrwiennej serca uzasadnia wdrażanie na skal całej populacji metod profilaktyki. Warto jednak podkreślić, że ich zastosowanie 4 przez ludzi o niskim ryzyku jest nie tylko całkowicie bezpieczne, ale może przyczynić się u nich do poprawy stanu zdrowia. Zasady zdrowego żywienia w profilaktyce miażdżycy podane są poniżej. Dbaj o różnorodność spożywanych produktów. Codziennie jedz co najmniej pięć porcji produktów zbożowych Zawarta w nich skrobia dostarcza energii mięśniom, a błonnik ureguluje prac jelit. Cztery porcje warzyw i trzy owoców zaopatrz Twój organizm w wystarczające ilości witamin i składników mineralnych, a także błonnika. Dwie szklanki mleka dziennie, z których jedną można zastąpić serem zapewniaj odpowiednia ilość wapnia, a także dużo białka Pozostałą ilość potrzebnego białka dostarczy jedna porcja ryby, drobiu, grochu, fasoli lub mięsa Unikaj alkoholu. Ograniczaj słodycze, podroby, jaja i tłuszcze zwierzęce. Zalecane są oleje roślinne i miękkie margaryny. Nie ma produktu spożywczego, który by zawierał wszystkie niezbędne składniki pokarmowe w dużych ilościach, dlatego mało urozmaicone pożywienie może powodować niedobory niektórych składników pokarmowych. Jest to bardzo ważne, aby codziennie spożywać produkty zbożowe, mleczne, wysokobiałkowe (ryby, drób, chude mięso, nasiona roślin strączkowych), warzywa i owoce. Nie tylko dzienna, lecz także jednorazowa racja pokarmowa powinna być urozmaicona. Wybierając produkty spożywcze kieruj się wskazaniami Piramidy Żywności i dodatkowymi informacjami umieszczonymi koło niej, a także informacjami podanymi w tabelach 1, 2 i 3. 5 porcji produktów zbożowych, 4 warzyw, 3 owoców, 2 mleka lub produktów mlecznych oraz 1 mięsa lub zamienników białkowych dostarcza 1500-1600 kcal. Dla zrównoważenia zapotrzebowania energetycznego spożywaj także 2 porcje tłuszczów roślinnych i dodatkowe porcje produktów zbożowych. Y Y Y Tabela 1 - Produkty polecane (przykłady jednej porcji) Produkty zbożowe (co najmniej 5 porcji dziennie) 1 kromka chleba (50g) 1/2 dużej bułki lub 1 mała (50g) 4 kromki pieczywa chrupkiego 1/2 szklanki gotowanej kaszy lub ryżu (30g suchego produktu) 30g mąki 2/3 szklanki gotowanego makaronu (nitki) = 30g suchego produktu 1/2 szklanki gotowanej owsianki (25g suchych płatków) 1/3 szklanki mousli (mieszanina płatków zbożowych, suszonych owoców, orzechów itp. Warzywa (4 porcje dziennie) Skrobiowe 100g surowych ziemniaków (przed obraniem; 2 sztuki) 5 Zielone liście i rośliny krzyżowe (produkt surowy): 200g kapusty poszatkowanej 100g brukselki po oczyszczeniu 250g kalafiora po oczyszczeniu 300g szpinaku po oczyszczeniu Żółto400g liści sałaty pomarańczowe 250g pomidorów (produkt surowy): 200g marchwi po oczyszczeniu 200g buraków po oczyszczeniu 200g papryki po oczyszczeniu 100g selera po oczyszczeniu 100g łuskanego groszku 100g łuskanego bobu Owoce (3 porcje dziennie) 1 duzy owoc: jabłko, pomarańcza, banan gruszka, brzoskwinia (200g) 3 mniejsze owoce: morele, śliwki, kiwi, itp. (200g) arbuz 800g maliny, winogrona, agrest, wiśnie porzeczki (150g) Mleko i produkty mleczne (2 porcje dziennie) 300ml (duży kubek) mleka (0,5%) lub kefiru 40g sera żółtego 200g jogurtu Mięso i zamienniki białkowe (1 porcja dziennie) 100g chudej cielęciny, wołowiny, jagnięcia lub wieprzowiny (produkt surowy bez kości) 2 jaja (tylko okazjonalnie) 40g suchego grochu lub fasoli (2/3 szklanki po ugotowaniu) 100g ryby (filety; produkt surowy) 100g białego drobiu bez kości lub 150g z kością (produkt surowy) kiełbasa krakowska parzona 100g polędwica wędzona 100g Tabela 2 - Produkty polecane do spożywania z umiarem Przykłady jednej porcji: 1 łyżka stołowa oleju 2 płaskie łyżki stołowe margaryny miękkiej zawierającej 50g tłuszczu w 100g produktu 1 płaska łyżka stołowa margaryny miękkiej zawierającej 80g tłuszczu w 100g produktu 1 porcja dostarcza 110-130 kcal - spożywaj dwie porcje dziennie Tabela 3 - Produkty, których należy unikać Przykładowe porcje produktów spożywczych zaliczanych do łakoci 1 ciastko 6 3-5 biszkoptów większych lub 7 małych 60g dżemu 2 szklanki słodzonych napojów 30g cukierków 1/4 tabliczki czekolady 1/2 batonu czekoladowego 30g wafli 1 lampka wina 1 gałka lodów 30g cukru 30g suchych płatków ziemniaczanych 1 porcja dostarcza 100-150 kcal - jeżeli spożywasz, to nie więcej niż 1-2 porcji dziennie Y Y Y Unikaj nadwagi i otyłości. Możesz to osiągnąć poprzez zrównoważenie ilości spożywanego pożywienia z aktywności fizycznej. Ludzie pracujący fizycznie lub uprawiający ćwiczenia powinni jadać więcej produktów zbożowych niż ludzie prowadzący siedzący tryb życia. Mogą również spożywać nieco więcej produktów zawierających tłuszcze. U otyłych częściej występują wysokie stężenia cholesterolu i triglicerydów w surowicy, niedokrwienna choroba serca, cukrzyca, dna, nadciśnienie tętnicze, kamica żółciowa i inne choroby. Dotyczy to w szczególności otyłości brzusznej. Dlatego utrzymanie masy ciała w pożądanych granicach jest nieodzownym warunkiem profilaktyki wymienionych chorób. Więcej na ten temat na stronie o otyłości. Jeśli jesteś otyły to powinieneś ograniczyć spożycie produktów wysokokalorycznych, do których zalicza się przede wszystkim tłuszcze, słodycze i alkohol. powinieneś także zwiększyć swoją aktywność fizycznej. Obniżenie masy ciała o około 10% znacznie zmniejsza zagrożenie chorobami układu krążenia Pamiętaj także, że bardzo ważne jest wystrzyganie się ponownego tycia po skutecznym odchudzaniu. Naprzemienne odchudzanie i tycie jest szkodliwe dla zdrowia. Produkty zbożowe powinny być głównym źródłem energii w twoim żywieniu. Codzienne spożywanie razowego pieczywa reguluje prac przewodu pokarmowego, zapobiega zaparciom, daje poczucie sytości i ułatwia utrzymanie należnej masy ciała Grupa produktów zbożowych jest dobrym źródłem węglowodanów złożonych dostarczających energii dla pracy mięsni, białka, tiaminy, niacyny, magnezu, Żelaza, cynku i błonnika pokarmowego. przyswajalność Żelaza z produktów zbożowych poprawia się znacznie przy równoczesnym spożyciu produktów obfitujących w witaminę C. 7 Y Y Y Y Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki mleka. Mleko jest najważniejszym źródłem wapnia w diecie. Dwie duże szklanki spożywane codziennie zapewniaj prawie wystarczającą ilość tego składnika Mleko jest również dobrym Źródłem wysokowartościowego białka i ryboflawiny. Zaleca się spożywanie mleka chudego, bowiem tłuszcz mleczny i cholesterol, które znajduj się również w tłustych serach, sprzyjaj rozwojowi miażdżycy tętnic. Żółte sery zawierają ponadto dużo soli. Młodzież, kobiety ciężarne i karmiące powinny spożywać co najmniej 4 szklanki. Mleko może być zastępowane jogurtem lub kefirem, a częściowo także serami. Spożywaj z umiarem mięso i jego zamienniki. wybieraj codziennie inny produkt z tej grupy. Spożywanie ryb, szczególnie tłustych ryb morskich, 2-3 razy w tygodniu należy do zasad profilaktyki niedokrwiennej choroby serca. Nasiona roślin strączkowych, będące również dobrym Źródłem białka, mają także znaczenie w profilaktyce miażdżycy. Mięso jest dobrym Źródłem nie tylko białka, ale i żelaza, cynku, tiaminy i niacyny. Mięso białe (drób, cielęcina) uważane jest za zdrowsze od czerwonego. Należy wybierać chude gatunki. Drób należy spożywać po zdjęciu skóry. Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców. Dużo warzyw i owoców zapewnia organizmowi wystarczającą ilość witaminy C i beta karotenu, składników mineralnych i błonnika pokarmowego. Witaminom zawartym w warzywach i owocach przypisuje się dziabanie przeciwmiażdżycowe i przeciwnowotworowe. Ponadto potas występujący obficie w warzywach i owocach obniża ciśnienie krwi. Błonnik w nich zawarty nie tylko reguluje prac przewodu pokarmowego i zapobiega zaparciom, ale także obniża stężenie cholesterolu w surowicy i poprawia tolerancję glukozy. Zapobiega także rakom jelita grubego. Ograniczaj spożycie tłuszczów w szczególności zwierzęcych, a także produktów zawierających cholesterol. Ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych i produktów obfitujących w cholesterol jest nieodzownym warunkiem profilaktyki zawału serca. Tłuszcze zwierzęce podnoszą poziom cholesterolu w surowicy i zwiększają krzepliwość krwi. Produkty obfitujące w cholesterol (przede wszystkim podroby i jaja) również podnoszą stężenie cholesterolu. Oleje roślinne nie wykazuj takiego działania Zastępując tłuszcze zwierzęce olejami roślinnymi należy pamiętać, że ogólne spożycie tłuszczu powinno być mniejsze niż to wynika ze zwyczajów żywieniowych. Pamiętaj, że dużo tłuszczu niekorzystnego dla zdrowia znajduje się także w tłustym mięsie, tłustych wędlinach, ciastach, czekoladzie, kremach, lodach, "chipsach". Unikaj spożywania tych produktów. Zamiast tłustych deserów wybieraj biszkopty, sorbety, galaretki owocowe. Przygotowując mięso do 8 Y Y Y spożycia oddziel widoczny tłuszcz Spośród różnych technik kulinarnych godne polecenia jest gotowanie i pieczenie bez tłuszczu. Jeżeli smarujesz pieczywo, to smaruj cienką warstwą. Ludzie z podwyższonym stężeniem cholesterolu we krwi nie powinni spożywać masła i smalcu. Mogą smarować miękką margaryną. Unikaj cukru i słodyczy. Unikanie cukru i słodyczy chroni przed próchnicą zębów i ułatwia utrzymanie należnej masy ciała. Cukier nie dostarcza żadnych niezbędnych składników odżywczych, a jako bogate źródło energii wypiera z żywienia produkty zawierające te składniki. Ponadto fruktoza zawarta w cukrze podnosi stężenie triglicerydów w surowicy, co jest szczególnie wyraźne u pacjentów z hipertriglicerydemią. Ograniczaj spożycie soli. Ograniczenie spożycia soli zmniejsza zagrożenie nadciśnieniem tętniczym Sól podnosi ciśnienie krwi u wielu ludzi. Ograniczać spożycie soli powinni w szczególności pacjenci z nadciśnieniem oraz osoby z rodzin, w których występuje nadciśnienie. Dzienne spożycie soli nie powinno przekraczać 6 g. Aktualne spożycie w Polsce jest znacznie wyższe. Należy więc rezygnować z dosalania potraw przed spożyciem i ograniczać dodawanie soli w czasie gotowania. Należy także pamiętać, że dużo soli znajduje się w wędlinach. Unikaj alkoholu. Alkohol jest bogatym źródłem energii, nie zawiera żadnych niezbędnych składników pokarmowych, a u osób z podwyższonym stężeniem triglicerydów sprzyja dalszemu wzrostowi. Podnosi także ciśnienie krwi. Wysokie spożycie stanowi ryzyko nagłej śmierci sercowej, a częste spożywanie umiarkowanych nawet ilości może prowadzić do uzależnienia Ludzie pijący znacznie częściej choruj na marskość wątroby, zwyrodnienie mięśnia serca i inne choroby. Rzadsze występowanie choroby niedokrwiennej serca u ludzi pijących alkohol nie uzasadnia jego stosowania w profilaktyce miażdżycy, jeżeli pijesz alkohol, to czyń to z umiarem. Nie przekraczaj 2 "drinków" dziennie. Za 1 drinka uważa się kieliszek wódki, lampkę wina (75-100 ml) i szklankę piwa. Efektem edukacji żywieniowej jest komunikat z dnia 01.08.1998r. w sprawie polskich zasad zapobiegania oraz leczenia otyłości Polskie Towarzystwo Patogenezy i Terapii Otyłości, Polskie Towarzystwo Endokrynologiczne, Komisja Endokrynologii i Diabetologii Komitetu Patofizjologii Klinicznej Wydziału Nauk Medycznych PAN. Ponad 50% Europejczyków w przedziale wieku 35-36 lat wykazuje nadwagę lub otyłość. Nadwaga jest częstsza u mężczyzn, natomiast otyłość u kobiet (1525% w porównaniu z 10-20% u mężczyzn). W minionej dekadzie populacja 9 otyłych zwiększyła się o około 10-15% i nadal obserwuje się "eksplodującą epidemię otyłości". Zdaniem pro( Stephana Rossnera, wiceprezydenta International Association for the Study of Obesity, fakt ten trudno jest wytłumaczyć tylko tym, że Europejczycy palą obecnie mniej papierosów; ponieważ u osób, które przestały palić, notuje się zwiększenie masy ciała jedynie o 3-4 kg. Niepokojącym zjawiskiem jest stały wzrost występowania otyłości u dzieci, który w minionej dekadzie wynosił 12-16%. Należy, podkreślić, że około 40-80% otyłych dzieci pozostaje otyłymi w wieku dojrzałym, co powinno budzić poważne obawy o przyszłość naszego społeczeństwa. Obydwoje rodzice około 80% dzieci otyłych również są otyli. Powyższa obserwacja nie wskazuje jednoznacznie na genetyczne uwarunkowanie otyłości, lecz podkreśla rolę czynników środowiskowych w jej etiologii, w tym złych nawyków żywieniowych kształtowanych w domu od wczesnego dzieciństwa. Istotną rolę spełnia również zmniejszona aktywność fizyczna u dorosłych, młodzieży i dzieci (siedzący tryb życia, telewizja, komputer). U około 60% kobiet i mężczyzn po 50 r. ż. obserwuje się otyłość pokarmową typu centralnego (wisceralnego), charakteryzująca się zwiększonym odkładaniem tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej. W tym typie otyłości ryzyko zapadalności na chorobę niedokrwienną serca, nadciśnienie tętnicze, zawał mięśnia sercowego, udar mózgu oraz cukrzycę typu 2 jest wielokrotnie większe niż w otyłości typu gynoidalnego. W całej Europie świadomość społeczna poważnych konsekwencji zdrowotnych otyłości jest niewystarczająca. Zwiększają się też koszty leczenia następstw otyłości i w zależności od kraju wynoszą od 7 do 14% wydatków na ochronę zdrowia. W 1997 roku American Endocrin e Society uznało otyłość za przewlekłą chorobę, mającą pewne uwarunkowania hormonalne, a rok później American Heart Association stwierdziła, że otyłość to jeden z podstawowych czynników ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego, choroby niedokrwiennej serca i zawału mięśnia sercowego. W 1997 roku podczas obrad okrągłego stołu European Association for the Study of Obesity w Pradze, w których uczestniczyła również Polska, ustalono podstawowe wytyczne leczenia otyłości w Europie. Główne zasady leczenia otyłości: 1. Długoterminowy program leczenia, niejednokrotnie przez całe życie, ponieważ otyłość jest chorobą przewlekłą i nie wykazuje tendencji do spontanicznego ustępowania. 2. Leczenie otyłości powinno uwzględniać czynniki ryzyka wystąpienia otyłości i koncentrować się na utrzymaniu zredukowanej masy ciała w długim czasie, ponieważ celem leczenia jest zmniejszenie powikłań sercowonaczyniowych, umieralności oraz poprawa jakości życia. Z medycznego punktu widzenia, dla wielu osób otyłych, optymalna jest umiarkowana, lecz trwała redukcja masy ciała o 5 do 15% w stosunku do masy wyjściowej. 10 3. Każdy pacjent otyły, ze względu na odmienne parametry metaboliczne, różne cechy psychiczne oraz uwarunkowania socjoekonomiczne powinien być rozpatrywany przez lekarza indywidualnie, a leczenie powinno być "skrojone na jego miarę". W praktyce wiadomo, że zastosowanie jednej metody leczenia otyłości nie daje wyraźnego efektu, dlatego konieczne jest leczenie skojarzone, to jest: dieta (zmniejszenie ilości i zmiana składu spożywanych posiłków), zwiększona aktywność fizyczna, niekiedy długoterminowe stosowanie leków oraz w przypadkach skrajnych -leczenie chirurgiczne. Edukacja żywieniowa to wołanie o pomoc. Czy powinniśmy przejmować się świadomością i zachowaniami żywieniowymi ludzi w Polsce? Czy w Polsce zachodzi konieczność edukacji żywieniowej społeczeństwa na szeroką skalę? Każdy, kto chociaż odrobinę ma styczności z żywieniem, a w szczególności studentka lub student Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji powinien doskonale znać odpowiedź na te pytania. Znajomość stanu wiedzy i świadomości Polaka, jego stanu zdrowia i stosowanej diety, jest niesamowicie ważna, gdy poszukujemy sposobu poprawy obecnej sytuacji. Jako obraz wiedzy na temat żywienia posłuży tutaj stan wiedzy młodzieży polskiej, przedstawiony w tabeli 1. Sytuacja nie przedstawia się ciekawie. Młodzież cechuje się niską znajomością źródeł i funkcji poszczególnych składników odżywczych oraz ich wpływu na powstawanie i zapobieganie chorobom cywilizacyjnym. Wiele osób wykazuje brak wiedzy na temat zapotrzebowania na energię, poszczególne składniki oraz produkty spożywcze. Wśród znajomości składników lepiej wypada tylko ogólna znajomość białek, węglowodanów i witamin. Dziewczyny, w porównaniu z chłopakami, wypadają znacznie lepiej co związane jest z większym ich zainteresowaniem tematami żywieniowymi, a szczególnie dietami. Mimo różnic związanych z rodzajem szkoły, pochodzeniem społecznym i warunkami finansowymi rodziny, ogólna ocena wiedzy żywieniowej wypada fatalnie. Tab. 4. Stan wiedzy żywieniowej polskiej młodzieży Nieznajomość przeciw miażdżycowego działania NNKT 91% Niewskazanie mleka jako źródła cholesterolu 91% Niewskazanie wątroby jako źródła cholesterolu 89% Nieznajomość działania witaminy A 80% Uważanie za główne źródło energii węglowodanów, a nie tłuszczu 75% Nieznajomość działania żelaza 72% Nieprawidłowe wskazywanie na źródła białka 70% Mleko nie znane jako źródło białka i wapnia 70% Niewskazanie tłustego twarogu jako źródła cholesterolu 66% Nieznajomość funkcji błonnika 60% Nieznajomość jednostek energii i kilodżuli (kJ) 60% Niewskazanie jajek i boczku jako źródła cholesterolu 55% 11 Nieznajomość średniej zaleconej dziennej ilości energii Nieumiejętność określenia źródeł wapnia i żelaza Nieznajomość działania witaminy C Nieznajomość wpływu soli na wzrost ciśnienia tętniczego Traktowanie masła i roślin strączkowych jako źródła białka pełnowartościowego Znajomość cholesterolu w rozwoju miażdżycy Nieznajomość funkcji cukrów prostych Niewskazanie masła jako źródła cholesterolu Wskazywanie cukierków, olejów, masła roślinnego jako źródła cholesterolu Nieznajomość jednostek energii kilokalorii (kcal) Nietraktowanie ryb i jogurtu jako źródła białka 53% 50% 50% 50% 40% 40% 33% 33% 33% 33% 20-33% Kolejnym elementem potwierdzającym konieczność zmiany postawy ludzi jest fakt, iż przeciętną polską dietę charakteryzuje nieprawidłowa struktura ilościowa i jakościowa. Za dużo w niej energii, tłuszczu zwierzęcego, cukrów prostych. Z danych z 1999 r. wynika, że przeciętny rozkład energii z poszczególnych składników rozkładał się następująco: białko 11,8%, tłuszcze 35,2%, węglowodany 53%, sacharoza 12,6%; co przy nadmiarze spożycia energii nabiera jeszcze ciemniejszych barw. Zbyt wysokie jest spożycie mięsa, soli, alkoholu i żywności wysoko przetworzonej (wysoko oczyszczonej), a zdecydowanie za mało warzyw, owoców, produktów skrobiowych, mlecznych, olejów, ryb i roślin strączkowych - dieta ogólnie cechuje się monotonią. Do tego dochodzi nieregularność, zbyt długie przerwy pomiędzy posiłkami oraz mała ich ilość w ciągu dnia (w tym nie jadanie I i II śniadania). Efektem takiego sposobu żywienia oraz innych elementów niewłaściwego trybu życia jest nadmierne występowanie chorób cywilizacyjnych (lepiej odzwierciedla to inna nazwa - choroby na tle wadliwego sposobu żywienia). Tabelka 2 przedstawia kilka danych na ten temat. Niepokojąca jest tak duża ilość osób z otyłością, której towarzyszą inne choroby (np. zespół polimetaboliczny, zespół X) oraz umieralność w 50. procentach związana z chorobami układu krążenia i w 20. z nowotworami. Tab. 5. Choroby cywilizacyjne w Polsce Otyłość Przyczyna innych Nadwaga 45,2% mężczyzn 35,1% kobiet Otyłość * dolegliwości i chorób 22,4% mężczyzn 29,0% kobiet Choroby Umieralność z 1 mln osób chorych na niedokrwienną chorobę serca powodu chorób serca 80-100 tys. zawałów mięśnia sercowego układu krążenia 532 rocznie na 100 tysięcy mieszkańców** Umieralność na 12 niedokrwienną chorobę serca 151 na 100 tysięcy mieszkańców Nadciśn Umieralność 4% osób z nadciśnieniem wtórnym wynikającym ienie 17 na 100 tysięcy z chorób nerek, zaburzenia czynności gruczołów mieszkańców wydzielania wewnętrznego oraz nieprawidłowości naczyniowych 16% osób z nadciśnieniem pierwotnym samoistnym Cukrzyc Umieralność 13 na 80% cukrzyków choruje na cukrzycę typu II a 100 tysięcy mieszkańców Nowotw Umieralność 206 na ory 100 tysięcy mieszkańców *Pol-MONICA, Warszawa 1993 rok; **Dane o umieralności z 1999 roku. Sytuacja nie przedstawia się optymistycznie. Za przyczynę upatruje się małą ilość wiedzy wyniesionej ze szkoły (brak programów nauczania), czego efektem jest niski stan świadomości żywieniowej pociągający ze sobą zwiększoną podatność na rzetelną reklamę, nowinkatorskie opracowania oraz liczne mody. Dopełnieniem jest też mała zbieżność informacji przekazywanej przez instytuty i jednostki zajmujące się szerzeniem wiedzy oraz niedostateczne przygotowanie kadry nauczającej, co sprzyja utracie zaufania ludzi do ciągle zmieniających się w ich oczach poglądów. Pojawia się też pewien paradoks związany z próbami edukacji żywieniowej. Obecne w wielu poczytnych czasopismach informacje nie zawsze są zgodne ze stanem wiedzy i zawierają wiele błędów, dotyczących zarówno wartości energetycznej żywności, poszczególnych składników oraz zaleceń dietetycznych. Problemem też jest propagowanie niewłaściwych diet odchudzających (Diamondów, Mayo, Montignac'a, diety życia). Przemysł spożywczy ma też duży wpływ na tworzenie niewłaściwej opinii o żywieniu. Jest to związane z produkcją żywności mocno przetworzonej i rafinowanej, o niewielkiej wartości odżywczej oraz towarzyszące temu procesowi zjawiska: nieprawidłowe oznakowanie oraz nierzetelna reklama, wprowadzająca w błąd. Jeszcze jedna rzecz wymaga rozwiązania - przejęcie roli opiniującej i zajmującej się koordynacją szeroko rozumianej edukacji żywieniowej. w Polsce istnieje wiele instytutów naukowych i organizacji, których jednym z zadań jest rozpowszechnianie wiedzy żywieniowej. Tylko pojawia się problem optymalnego dotarcia do społeczeństwa. Często różne organizacje docierają do tych samych grup społecznych - niepotrzebnie powielając swoja pracę. Z drugiej strony z tego powodu nie trafiają do innych grup, które pozbawione zostają jakiejkolwiek pomocy. 13 Jakie kroki może podjąć zwykły zjadacz chleba, który poszukuje informacji na temat prawidłowego żywienia ludzi zdrowych i chorych? Rozwiązań jest wiele. Jednym z najlepszych i najprostszych jest poszukiwanie broszur wydanych przez różne organizacje i instytuty naukowe. Dość łatwo ulotki te znajdziemy też w aptekach, przychodniach, lecznicach i szpitalach. Inną metodą dotarcia do rzetelnych informacji może być uczestnictwo w różnego rodzaju wykładach i spotkaniach specjalnie do tego celu zorganizowanych. Dobrym przykładem jest cykl comiesięcznych wykładów Wszechnicy Żywieniowej Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW. Poruszają one aktualne problemy żywieniowe, przedstawiane są przez naukowców i skupiają wielu słuchaczy. Odbywają się one w trzecią środę miesiąca o godzinie 17.00 w nowym (zielonym) budynku Wydziału przy ulicy Nowoursynowskiej 159, w auli II. Nie należy zapominać też o środkach masowego przekazu. Prym w tej dziedzinie wiedzie prasa (pamiętać należy o nie do końca rzetelnych informacjach) i radio. telewizja niestety w sferze edukacji żywieniowej oferuje niewiele. Osobom posiadającym dostęp do Internetu można zaproponować poszperanie w sieci - na wielu stronach mogą oni znaleźć odpowiedzi na mnóstwo pytań. W tej sytuacji konieczne jest zapobieganie utrwalania i szerzenia się błędnych poglądów żywieniowych. Zahamowanie ich wpływu na kształtowanie nieprawidłowych postaw i nawyków poprzez koordynację działań naukowców, żywieniowców, lekarzy, technologów żywności, producentów oraz pedagogów i popularyzatorów wiedzy. Zrealizować to można przez: - właściwe znakowanie produktów (w tym informacja żywieniowa); przeciwstawienie się fałszywej reklamie; - wprowadzenie rzetelnego programu nauczania i upowszechniania wiedzy opartego na podstawach naukowych; wprowadzenie jak najszerszej edukacji zarówno we wszystkich typach szkół jak i oświaty pozaszkolnej, propagowaną przez instytuty naukowe, towarzystwa i organizacje państwowe oraz społeczne dla kontynuowania i uzupełniania wiedzy; - stosowania różnorodnych środków masowego przekazu. Jeszcze jedna rzecz wymaga rozwiązania - przejęcie roli opiniującej i zajmującej się koordynacją szeroko rozumianej edukacji żywieniowej. w Polsce istnieje wiele instytutów naukowych i organizacji, których jednym z zadań jest rozpowszechnianie wiedzy żywieniowej. Tylko pojawia się problem optymalnego dotarcia do społeczeństwa. Często różne organizacje docierają do tych samych grup społecznych - niepotrzebnie powielając swoja pracę. Z drugiej strony z tego powodu nie trafiają do innych grup, które pozbawione zostają jakiejkolwiek pomocy. Jakie kroki może podjąć zwykły zjadacz chleba, który poszukuje informacji na temat prawidłowego żywienia ludzi zdrowych i chorych? Rozwiązań jest wiele. Jednym z najlepszych i najprostszych jest poszukiwanie broszur wydanych przez różne organizacje i instytuty naukowe. Dość łatwo ulotki te znajdziemy też w aptekach, przychodniach, lecznicach i szpitalach. 14 Inną metodą dotarcia do rzetelnych informacji może być uczestnictwo w różnego rodzaju wykładach i spotkaniach specjalnie do tego celu zorganizowanych. Dobrym przykładem jest cykl comiesięcznych wykładów Wszechnicy Żywieniowej Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW. Poruszają one aktualne problemy żywieniowe, przedstawiane są przez naukowców i skupiają wielu słuchaczy. Odbywają się one w trzecią środę miesiąca o godzinie 17.00 w nowym (zielonym) budynku Wydziału przy ulicy Nowoursynowskiej 159, w auli II. Nie należy zapominać też o środkach masowego przekazu. Prym w tej dziedzinie wiedzie prasa (pamiętać należy o nie do końca rzetelnych informacjach) i radio. Telewizja niestety w sferze edukacji żywieniowej oferuje niewiele. Osobom posiadającym dostęp do Internetu można zaproponować poszperanie w sieci - na wielu stronach mogą oni znaleźć odpowiedzi na mnóstwo pytań. Wnioski 1. Należy stale poruszać problemy żywieniowe od dzieciństwa do wieku dorosłego. Należy stale poruszać problemy żywieniowe od dzieciństwa do wieku dorosłego. 2. Szukanie prostych form edukacji żywieniowej takich jak: ulotki, broszury wydawane przez różne organizacje i instytuty naukowe. 3. Nakłanianie społeczeństwa do uczestnictwa w spotkaniach i wykładach aby unikać wszelkich patologii wynikających z błędów żywieniowych. 4. Ciągła informacja w środkach masowego przekazu o konsekwencjach błędów żywieniowych jako doping do zdrowego modelu życia. Bibliografia: 1.Edukacja zdrowotna – Krystyna Dudkiewicz, Krystyna Kamińska 2.Wytyczne żywieniowe narodowego programu profilaktyki cholesterolowej dla ludzi dorosłych - Prof. dr hab. B. Cybulska, Prof. dr hab. W. B. Szostak. 3.Komunikat z dnia 1 sierpnia 1998 w sprawie polskich zasad zapobiegania oraz leczenia otyłości - Prezes Polskiego Towarzystwa Patogenezy i Terapii Otyłości, prof. A. Mileivicz, prezes Polskiego Towarzystwa Endokrynologii, prof. A. Lewiński, przewodniczący Sekcji 15 Endokrynologii i Diabetologii Komitetu Patofizjologii Klinicznej Polskiej Akademii Nauk, 4.Żywność-Żywienie-Życie Nr 2 czerwiec 2002 - Edukacja żywieniowa wołanie o pomoc - Andrzej Szeremeta 16