pobierz

Cezary Kalita
RECENZJA
W POSZUKIWANIU MāDRYCH ROZMÓWCÓW
(S. GRIFFITHS, G. BORRADORI, J. łAKOWSKI)
LOOKING FOR WISE INTERLOCUTORS
(S. GRIFFITHS, G. BORRADORI, J. łAKOWSKI)
Prognozy. Trzydziestu myılicieli o przyszğoıci, red. S. Griffiths, wstĎp
J. Weiner, tğum. T. Piwowarczyk, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznaġ 2006,
ss. 348.
Giovanna Borradori, Rozmowy amerykaġskie, tğum. K. Brzechczyn,
Wydawnictwo „W drodze“, Poznaġ 1999, ss. 208.
Jacek łakowski, Anty.TINA. Rozmowy o lepszym ıwiecie, myıleniu i Ńyciu, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2005, ss. 208.
Poszukiwanie mĂdroıci jest odwiecznym zadaniem filozofii, czy wğaıciwiej byğoby powiedzieĄ, czğowieka myılĂcego. Nie jest to tylko cel filozofii,
dla której poszukiwanie mĂdroıci wywodzi siĎ z jej greckiego Łródğosğowu
tj. „umiğowania mĂdroıci”. MiğujĎ to czego pragnĎ, a pragnĂc poszukujĎ speğnienia, poszukujĎ wiĎc Łródğa mĂdroıci. Ale gdzie znajduje siĎ mĂdroıĄ?
Sokrates, gdy jej zapragnĂğ, zwróciğ siĎ do ludzi, którzy uchodzili powszechnie za takich, którzy jĂ posiedli. Byli to przedstawiciele róŃnych zawodów:
poeci (ci, co posiadajĂ mĂdroıĄ rozumianĂ jako zdolnoıĄ wğadania sğowem),
rzemieılnicy (ci, którzy potrafiĂ wykonywaĄ uŃyteczne rzeczy) i polityków
(ci, którzy potrafiĂ oddziağywaĄ na innych i kierowaĄ ich ku wspólnemu
dobru). Czy Sokrates uzyskağ satysfakcjonujĂce odpowiedzi, czy odnalazğ
mĂdroıĄ? Wiemy, Ńe tak, ale nie tam gdzie pierwotnie jej szukağ, a jego poszukiwania mĂdroıci doprowadziğy nawet do procesu sĂdowego, w którym
oskarŃycielami byli przedstawiciele wspomnianych zawodów. Tak wiĎc
poszukiwanie mĂdroıci, jedyna rzecz godna czğowieka, okazağa siĎ zajĎciem
wielce niebezpiecznym, a nawet tragicznym. Ale mimo wyroku skazujĂcego
na ımierĄ Sokrates przekazuje nam przesğanie, co do istoty naszego Ńycia
i zadaġ jaki majĂ mu towarzyszyĄ. OtóŃ mówi, Ńe „bezmyılnym Ńyciem ŃyĄ
czğowiekowi nie warto”.
To przesğanie i chĎĄ jego kontynuowania towarzyszy trzem autorom róŃnych ksiĂŃek tj. Sian Griiffiths, Giovannie Borradori i Jackowi łakowskiemu. ZwracajĂ siĎ one do osób bĎdĂcych autorytetami w róŃnych dziedzinach naszego Ńycia i nauki, celem uzyskania odpowiedzi na róŃne waŃne
– 199 –
pytania, dotyczĂce aktualnych czasów jak i diagnozy na przyszğoıĄ. Wybór
czĎsto jest arbitralny, chociaŃ czĎıĄ nazwisk siĎ powtarza, to jednak sĂ to
nazwiska, które powinny coı mówiĄ wyksztağconemu czytelnikowi. Jeıli
nawet nie mówiĂ, to mogĂ byĄ wspaniağĂ inspiracjĂ do poszerzenia wiedzy,
czy do siĎgniĎcia do literatury Łródğowej prezentowanych postaci. KsiĂŃki
zawierajĂ biografiĎ gğównych dzieğ „mĎdrców” bĎdĂcych rozmówcami autorów recenzowanych ksiĂŃek, ze szczególnym uwzglĎdnieniem pozycji ksiĂŃkowych wydanych w jĎzyku polskim. Osobiıcie zawdziĎczam Prognozom...
inspiracjĎ do zainteresowania siĎ pisarstwem Slavoja łiŃka, który staje siĎ
coraz bardziej popularnym filozofem, socjologiem, psychologiem, itd. w Polsce, szczególnie po wydaniu jego ksiĂŃki Rewolucja u bram.
Recenzowane trzy ksiĂŃki ğĂczy przede wszystkim forma dialogiczna.
Przypomina to rozmowy Sokratesa znane mam z dialogów Platona. Rozmowa umoŃliwia lepsze zrozumienie przekazywanej treıci, dziĎki temu, Ńe
moŃna wszystkie niejasnoıci korygowaĄ na bieŃĂco. RównieŃ w rozmowie
ğatwiej jest ujĂĄ temat, gdyŃ prowadzĂcy rozmowĎ moŃe jĂ kierowaĄ ku
wyznaczonemu celowi, tj. uzyskaniu dobrej odpowiedzi na dane pytanie.
Z tym jednak wiĂŃe siĎ niebezpieczeġstwo, Ńe przy myılicielach o takim
autorytecie, to oni decydujĂ o czym chcĂ mówiĄ. Niemniej jednak prowadzĂcy rozmowĎ unikajĂ takiej sokratejskiej puğapki, polegajĂcej na tym, Ńe
ten który pyta, sam jest przepytywany. KaŃda rozmowa poprzedzona jest teŃ
prezentacjĂ Ńycia i twórczoıci charakteryzujĂcej danego myıliciela.
Prognozy. Trzydziestu myılicieli o przyszğoıci jak wyjaınia S. Griffiths powstağy na bazie wczeıniejszych wywiadów publikowanych na ğamach „The
Times Higher Education Supplement”, uzupeğnionych o prognozy na najbliŃsze sto lat. Zadano kaŃdemu z myılicieli pytanie o to, jakiego naukowego
czy kulturowego przeğomu moŃna siĎ spodziewaĄ przed rokiem 2100 oraz
o to, jak ów przeğom moŃe wpğynĂĄ na dzieje ludzkoıci. OdpowiadajĂ przedstawiciele róŃnych dziedzin naukowych: chemia (S.Rowland, C. Djerassi),
biologia (R. Dawkins, D. Dennett, P. Nurse), fizyka (P. Davies, S. Weinberg),
ekonomia (A. Sen, J.K. Galbraith), psychologia (D. Norman, D. Goleman),
genetyka (F. Anderson), etyka (P. Singer), polityka (F. Fukuyama, N. Chomsky, A. Dworkin), filozofia (U. Eco, S. łiŃek), literatura (Ch. Achebe, A.C.
Clarke). SĂ to osoby znane i uhonorowane m.in. NagrodĂ Nobla (Amartya
Sen, Sherwood Rowland). Jonathan Weiner we wstĎpie nakreıliğ gğówne
problemy wspóğczesnego ıwiata i jego przyszğoıci okreılajĂc je mianem
globalnych eksperymentów, w których uczestniczyĄ nam przyszğo. SĂ to
problemy czy teŃ wyzwania dotyczĂce: ogólnoıwiatowej eksplozji demograficznej, efektu cieplarnianego, gwağtownego postĎpu technologicznego, sterowanego postĎpu ewolucyjnego (moŃliwoıĄ manipulacji genetycznych)
oraz idei konsiliencji polegajĂcej na wierze, Ńe uda nam siĎ dokonaĄ wielkiej syntezy nauki (E.O. Wilson).
– 200 –
Wokóğ tych wyzwaġ toczy siĎ dyskusja, która czasami ma charakter pesymistyczny, czasami optymistyczny a czasami wrĎcz zaskakujĂcy. SzokujĂ
np. tezy Dale Spender dotyczĂce prognoz edukacyjnych: epoka komputera
i Internetu odsuwa na margines kultury epokĎ pisma i ksiĂŃki, a cağy proces
upiımiennienia i nacisk na nie to reakcja starszego pokolenia na utratĎ kontroli. A nawet idĂc dalej w swojej prowokacji intelektualnej (trzeba przyznaĄ, Ńe dajĂcej do myılenia) stwierdza: „Upiımiennienie? MoŃna by
argumentowaĄ, Ńe jest to swego rodzaju wada rozwojowa”. Uniwersytet
i szkoğa jako miejsce wymiany myıli traci na znaczeniu na korzyıĄ Internetowych forów. Obecne pokolenie ma wiĎkszĂ wiedzĎ o mediach komunikacyjnych niŃ starsze, „a starsze pokolenie przyglĂda siĎ z potĎpieniem, jak
dzieciaki z ğatwoıciĂ omijajĂ przeszkody, które oni musieli pokonywaĄ
w pocie czoğa” (s. 282). Ta australijska feministka gğosi, Ńe obecny konflikt
rozgrywa siĎ nie tyle miĎdzy pğciami, co miĎdzy pokoleniami. ChociaŃ róŃnice pğci dalej sĂ istotne, o czym moŃe ıwiadczyĄ bğyskotliwe stwierdzenie
Spender: „MĎŃczyŁni zwykli myıleĄ, Ńe udana rozmowa to taka, w której
w kaŃdej chwili mogĂ zabraĄ gğos. Kobiety natomiast uwaŃajĂ, Ńe rozmowa
bĎdzie udana, jeŃeli kaŃdy bĎdzie miağ okazjĎ coı powiedzieĄ” (s. 281). Tego
typu radykalne wypowiedzi mogĂ byĄ dobrĂ inspiracja do dalszych rozmyılaġ i poszukiwaġ odpowiedzi o rzeczywiste mechanizmy rzĂdzĂce naszymi
spoğeczeġstwami, a nie akceptowaniu gotowych, „uznanych” i poprawnych
politycznie odpowiedzi.
KsiĂŃka Giovanny Barradori Rozmowy amerykaġskie jest zbiorem rozmów z dziesiĎcioma najwybitniejszymi filozofami amerykaġskimi. Autorka
ma nadziejĎ, Ńe jej rozmówcy zainspirujĂ dialog miĎdzy dyscyplinami i specjalnoıciami, które tak czĎsto nie znajdujĂ miĎdzy sobĂ porozumienia.
Forma konwersacji literackiej i wiara w istnienie osoby filozofa (mĎdrca),
wyğaniajĂcego siĎ spoza systemu, jak równieŃ powracajĂcych idei i trendów
intelektualnych, daje nadziejĎ na pewnĂ syntezĂ wspóğczesnej myıli intelektualnej Ameryki (sam projekt jest w swojej istocie dialogicznej jakŃe europejski!). PróbujĂc nakreıliĄ nowĂ mapĎ myıli amerykaġskiej Barradori
stosuje „siatkĎ kartograficznĂ” w postaci terminu „filozofia postanalityczna”,
który nawiĂzuje do Łródeğ filozofii lat trzydziestych ubiegğego wieku, tj.
ekspansji w Ameryce filozofii analitycznej. Jednak juŃ sam przedrostek
„post-” wskazujĎ na pewnĂ bezradnoıĄ terminologicznĂ ujĎcia syntetycznego tej myıli. JeŃeli nie potrafimy czegoı okreıliĄ i zakwalifikowaĄ to, nawiĂzujemy do rozwiĂzania Andronikosa z Rodos, który byğ wydawcĂ pism
Arystotelesa, i nie mogĂc zakwalifikowaĄ pism metafizycznych uŃyğ okreılenia, Ńe sĂ to pisma nastĎpujĂce „po” pismach fizycznych. Tak wiĎc prefiksy
„post” czy „po” sĂ wyrazami naszej bezsilnoıci (i niej ulega równieŃ autorka
tej ksiĂŃki) w okreıleniu zbyt zğoŃonych i zbyt wspóğczesnych zjawisk.
Projekt dokonania syntezy wybranych myılicieli wydaje siĎ niemal niewykonalny. Jak pogodziĄ: formalistyczne, logiczno-lingwistyczne podejıcie
– 201 –
badawcze Willarda Van Ormana Quine’a i Donalda Davidsona z dyskursywnym i interdyscyplinarnym sposobem myılenia postmodernizmu i neopragmatyzmu Richarda Rorty’ego i Hilarego Putnama oraz neosceptycyzmu
Stanleya Cavella; teoriĎ pluralistycznego anarchizmu Roberta Nozicka
z neofundamentalizmem estetycznym Arthura C. Danto; paradygmatyczne
podejıcie do rewolucji naukowych Thomasa Kuhna z neohistorycznĂ wraŃliwoıciĂ „etyki cnoty” Alasdaira MacIntyre’a. LiczbĎ istotnych i kontrowersyjnych myılicieli amerykaġskich moglibyımy uzupeğniĄ jeszcze o twórcĎ
generatywizmu Noama Chomsky’ego i Johna Rawlsa twórcy teorii sprawiedliwoıci w ramach myıli neokonserwatystycznej (brak tych i innych myılicieli autorka stara siĎ usprawiedliwiĄ – s. 17.). Jednak jeŃeli juŃ podjĂĄ
próbĎ syntezy, tych tak róŃnych filozofów i metod badawczych, to tylko
w ramach dialogu. Tylko w rozmowie moŃna uchwyciĄ jak ludzie sĂ
podobni do siebie i jak wiele rzeczy ich zbliŃa. Traktaty sĂ pisane w celu
podkreılenia róŃnicy – dialog jest prowadzony w celu zbliŃenia i niwelacji
róŃnic.
Podobnie jak w omawianych ksiĂŃkach, równieŃ Jackowi łakowskiemu
w Anty.TINA. Rozmowy o lepszym ıwiecie, myıleniu i Ńyciu przyıwieca cel
zaprezentowania w formie dialogicznej wybranej czoğówki intelektualnej
wspóğczesnego ıwiata, jak równieŃ troska o uzyskanie waŃnych odpowiedzi
o naszĂ obecnĂ kondycjĎ. Sam tytuğ ksiĂŃki nawiĂzuje do ideologii rzĂdzĂcych naszym ıwiatem, a wyraŃajĂcym siĎ w sloganie „nie ma alternatywy” –
„There Is No Alternative” – TINA. OczywistoıĄ tego hasğa daje wolnĂ rĎka
dziağania rzĂdzĂcym i legitymizuje ich kaŃdĂ, nawet najbardziej kontrowersyjnĂ decyzja – „przecieŃ nie ma wyjıcia”. łakowski jednak nie ulega tej
propagandzie i stara siĎ ze swoimi rozmówcami znaleŁĄ i pokazaĄ, Ńe
w trakcie rozmowy (dialogu) moŃemy wypracowaĄ róŃne alternatywy i propozycje myılowe. Przesğanie jest takie, Ńe alternatywa zawsze istnieje, ale
ujawnienie jej jest moŃliwe dopiero w przypadku pytania o niĂ (rzĂdzĂcy
czĎsto tego unikajĂ).
Rozmówcami Jacka łakowskiego sĂ: Zygmunt Bauman demaskujĂcy
kğamstwa rzĂdzĂcych na temat naszego bezpieczeġstwa z punku widzenia
socjologa, ale teŃ analiz lingwistycznych; Noam Chomsky, który ukazuje
alternatywĎ politycznĂ na lewicy; Joseph Stiglitz analizujĂcy skutki globalizmu; George Soros wskazujĂcy najbliŃsze wyzwania polityczne; Naomi
Klein „reklamujĂca” antymarkĎ „No Logo”; Benjamin R. Barber próbujĂcy
zrozumieĄ konsekwencje dŃihadu i naszego Mcİwiata; Richard Rorty ukazujĂcy zadania filozofii w dyskursie politycznym czy Leszek Koğakowski
mówiĂcy nam co jest w Ńyciu waŃne, a w zasadzie pokazujĂcy, co nie jest
tak naprawdĎ waŃne. Owi wskazani rozmówcy (równieŃ A. Finkielkraut,
M. Gilbert, R. Inglehart, I. Kamprad, O. Niemeyer) nie zamykajĂ siĎ na ıwiat
i jego jedynĂ wizjĎ wyraŃonĂ w jakiejı oczywistej ideologii, a wrĎcz przeciw– 202 –
nie, podwaŃajĂ prawdy oczywiste i powszechnie uznane, nie uznajĂc
poprawnoıci intelektualnej (Anty-TINA).
Wspólnym elementem prezentowanych w tych ksiĂŃkach rozmów jest
troska o oblicze wspóğczesnego ıwiata i jego najbliŃszĂ przyszğoıĄ. Myıliciele, chociaŃ naleŃĂ do róŃnych profesji, charakteryzujĂ siĎ oryginalnym
i nonkonformistycznym podejıciem do analizowanej rzeczywistoıci. KsiĂŃki
te nie tylko ukazujĂ zbawiennĂ rolĎ dialogu, tak charakterystycznego dla
naszej cywilizacji niemal od samej jej poczĂtków, ale pokazujĂ teŃ, co by siĎ
stağo, gdyby tego dialogu zabrakğo (lub co siĎ dzieje, gdy go nie ma).
WskazujĂ, Ńe tylko rozmowa moŃe wytworzyĄ myılenie alternatywne, a bez
alternatyw nie ma w ogóle myılenia. Dialog, rozmowa, konwersacja, zmusza
do myılenia, a gdy to jest udziağem mĂdrych rozmówców, zyskujemy
niewspóğmiernie. Dlatego trzeba poszukiwaĄ mĂdrych rozmów, majĂc nadziejĎ, Ńe przy okazji trafimy na mĂdrych rozmówców.
Jacek łakowski na zakoġczenie swojej ksiĂŃki zestawiğ z rozmowy
przeprowadzonej z Leszkiem Koğakowskim pewne rady, którymi powinien
kierowaĄ siĎ mĂdry czğowiek (s. 205). Niech to zestawienie bĎdzie równieŃ
swoistĂ codĂ tej recenzji:
Przykazania Koğakowskiego
Po pierwsze: przyjaciele
A poza tym:
ChcieĄ niezbyt wiele
WyzwoliĄ siĎ z kultu mğodoıci
CieszyĄ siĎ piĎknem
Nie dbaĄ o sğawĎ
WyzbyĄ siĎ poŃĂdliwoıci
Nie mieĄ pretensji do ıwiata
MierzyĄ siebie swojĂ wğasnĂ miarĂ
ZrozumieĄ swój ıwiat
Nie pouczaĄ
IıĄ na kompromisy ze sobĂ i ıwiatem
GodziĄ siĎ na miernotĎ Ńycia
Nie szukaĄ szczĎıcia
Nie wierzyĄ w sprawiedliwoıĄ ıwiata
Z zasady ufaĄ ludziom
Nie skarŃyĄ siĎ na Ńycie
UnikaĄ rygoryzmu i fundamentalizmu
– 203 –
– 204 –