polityka 8 rewizja.indd

relacji wynagrodzeń w powiązaniu z kosztami utrzymania i liczbą osób w rodzinie niezależnie od wartości pracy, prowadzi do wypaczania wynagrodzeń.
Z kolei wypaczenie to może odbijać się negatywnie
na zatrudnieniu.
Negatywny wpływ dysproporcji płac na zatrudnienie może przybierać różne formy. Zbyt niskie
opłacanie powoduje np. odpływ wykwalifikowanych
pracowników od własnego zawodu, a nawet ich
emigrację zarobkową, a w konsekwencji ostry deficyt
pracowników określonego zawodu i dopuszczenie
do niego osób niekompetentnych.
Szkodliwe są wszelkie wypaczenia, również w stronę przeciwną i ustalanie płacy minimalnej na zbyt ni-
skim poziomie, bowiem staje się ona wówczas kategorią martwą lub w warunkach bezrobocia – źródłem
wyzysku.
Innym skutkiem wypaczeń polityki płac w Polsce
jest również występowanie szarej strefy wynagro-
1
2
3
4
Konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy 1919–1994, t. II (1967–1994), PWN, Genewa-Warszawa
1996.
Zob. Zofia Jacukowicz, Płaca godziwa. Poziom i dynamika,
IPiSS, Warszawa 1994.
G. Starr, La fixation des salaires minima, MOP, Geneva
1982, s. 185.
EIRR 1999, nr 266, s. 16.
Miesięcznik „Polityka Społeczna” 8/2005. Powielanie,
przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy
i zgody Redakcji PS zabronione.
SYTUACJA POLSKICH GOSPODARSTW DOMOWYCH
– ZMIANY W KONSUMPCJI*
Urszula Grzega
Akademia Ekonomiczna w Katowicach
WSTĘP
Transformacja polskiej gospodarki stała się bezpośrednią przyczyną zmian w konsumpcji ludności.
Lata 1989–2002 – oprócz korzystnych przemian związanych z uruchomieniem mechanizmu rynkowego –
przyniosły nieznane, często niekorzystne warunki realizacji potrzeb konsumpcyjnych. Radykalna zmiana
sytuacji bytowej wielu gospodarstw domowych wymusiła modyfikację ich zachowań i postaw celem przystosowania się do nowych warunków. Efektem owych
przystosowań są istotne przemiany w poziomie i strukturze konsumpcji polskich gospodarstw domowych.
ZMIANY W SPOŻYCIU ŻYWNOŚCI
W latach 1990–2002, obok przemian w wydatkach na cele konsumpcyjne, wystąpiły znaczne
zmiany w wielkości spożycia niektórych artykułów,
w tym żywnościowych. Podkreślić należy, iż potrzeby żywnościowe należą do elementarnych potrzeb
gospodarstw domowych. Jest to szczególna grupa
potrzeb, najsilniej odczuwalna oraz w widoczny sposób warunkująca stopień zaspokajania pozostałych,
nieżywnościowych grup potrzeb.
Analizując makrostrukturę spożycia gospodarstw
domowych, można zauważyć, że w okresie transformacji polskiej gospodarki wystąpiły dość istotne
zmiany, które z punktu widzenia jakości konsumpcji można by ocenić jako pozytywne. Przede wszystkim wyraźnie zmniejszył się udział żywności w ogólnym funduszu spożycia indywidualnego z 33,9%
w 1990 r. do 20,2% w 2002 r. (wykres 1). Podobną,
malejącą tendencją udziału cechuje się także spożycie napojów alkoholowych. Zaobserwowano ponadto
pozytywną tendencję wzrostu udziału spożycia usług
konsumpcyjnych oraz wzrastający udział spożycia
artykułów nieżywnościowych, o czym więcej powiemy w dalszej części.
*
Niniejszy artykuł stanowi efekt badań autorki, zrealizowanych
w ramach grantu pt. Racjonalność konsumpcji i zachowań
konsumentów, pod kierunkiem prof. dr hab. E. Kieżel.
Śledząc spożycie wybranych produktów żywnościowych per capita (tab. 1), nietrudno zauważyć, że
w badanym okresie nastąpił spadek spożycia żywności w Polsce. Najbardziej obniżyło się spożycie masła, mleka, mięsa i przetworów oraz cukru. Wzrosło
natomiast spożycie warzyw i owoców, ryb, tłuszczów
roślinnych oraz przetworów zbożowych. Wzrost spożycia produktów roślinnych, w tym tłuszczów roślinnych, owoców, warzyw, a także ryb, oraz zmniejszenie
spożycia tłuszczów zwierzęcych jest pozytywną tendencją.
Wykres 1. Spożycia żywności w sektorze
gospodarstw domowych (z dochodów osobistych)
w latach 1990–2002
35%
33%
31%
29%
27%
25%
23%
21%
19%
17%
15%
33,9%
32,4%
29%
29,9%
28,3%
27%
25,2%
23,6%
21,8%21,3% 21,2%
20,2%
1990 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych
z lat 1996 (s. 541) (dane za lata 1990–1994), 1998 (s. 528) (dane
za lata 1995–1997), 1999 (s. 560) (dane za rok 1998), 2002
(s. 574) (dane za lata 1999–2001), 2003 (s. 602) (dane za 2002).
Przypomnieć należy, iż w okresie transformacji pogłębiła się jakościowa luka wyżywieniowa w stosunku
do krajów wysoko rozwiniętych. Pod koniec lat 90.
dystans w dziedzinie wyżywienia dotyczący zawartości składników odżywczych w diecie konsumpcyjnej,
dzielący Polskę od krajów Unii Europejskiej, wzrósł aż
do 70%1. Z analizy współczynników dochodowej elastyczności popytu na artykuły żywnościowe wynika,
że popyt na większość artykułów wciąż jest niezaspokajany (szczególnie w gospodarstwach nisko zamożnych). Wyjątek stanowią jedynie takie produkty, jak
pieczywo, tłuszcze i ziemniaki2.
5
Tabela 1. Spożycie wybranych artykułów żywnościowych w Polsce na osobę w latach 1990–2002
Artykuły żywnościowe
Przetwory zbożowe (kg)
Ziemniaki (kg)
Mięso i przetwory (kg)
Ryby i przetwory (kg)
Tłuszcze (kg)
w tym roślinne
Masło (kg)
Mleko (l)
Cukier (kg)
Warzywa i owoce (kg)
1990
115
144
68,6
5,4
23,6
7,6
7,8
241
44,1
147,9
1991
116
140
73,2
6,2
23,3
8,4
6,3
231
35,4
163,2
1992
119
144
70,3
6,4
24,6
10,4
5,2
217
36,3
156,7
1993
122
147
67,5
6,7
24,7
11,8
4,5
209
41,3
167,2
1994
120
136
62,6
6,7
24,1
12,8
3,9
202
39,4
150,6
1995
120
135
63,4
6,5
25,3
14,4
3,7
195
41,9
160,9
1996
120
135
64,7
6,5
26,3
15,3
3,9
196
39,7
165,7
1997
120
134
61,7
6,7
27,9
16,9
4,3
194
43,7
169,0
1998
119
135
64,7
5,7
28,5
17,1
4,4
205
41,7
182,3
1999
119
131
66,8
5,5
28,9
17,2
4,6
196
42,5
173,7
2000
119
132
65,4
4,9
28,4
17,6
4,2
191
41,2
171,1
2001
119
130
65,9
5,2
29,3
18,4
4,3
185
40,8
178,1
2002
120
131
69,5
5,2
30,8
19,5
4,6
182
43,6
167,7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych z lat 1998 (s. LVIII), 1999 (s. LVIII), 2003 (s. LXV).
Tendencje zmian struktury spożycia w ujęciu makro są rezultatem przemian w dokonywanych wyborach konsumpcyjnych w ujęciu mikro, czyli w gospodarstwach domowych.
Spadkowej tendencji poziomu wydatków na
żywność towarzyszyło w okresie transformacji we
wszystkich gospodarstwach domowych ograniczenie
spożycia większości artykułów żywnościowych, głównie masła, tłuszczów zwierzęcych, mleka, jaj i cukru,
a także produktów zbożowych oraz ziemniaków.
Nastąpiło przy tym pogorszenie stopnia pokrycia zalecanych norm fizjologicznych w przypadku spożycia
wielu artykułów żywnościowych. Szczególnie niekorzystny jest niski poziom spożycia artykułów, których
niedostarczenie może prowadzić do zaburzeń i wad
w rozwoju organizmu ludzkiego.
Biorąc za punkt odniesienia gospodarstwa pracownicze, na podstawie danych budżetów gospodarstw domowych możemy stwierdzić, że ustępują
one poziomowi konsumpcji większości artykułów
żywnościowych gospodarstwom pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, rolników, emerytów
i rencistów oraz gospodarstwom osób pracujących
na własny rachunek. Jedynie w gospodarstwach
utrzymujących się z niezarobkowych źródeł spożycie
większości artykułów żywnościowych kształtuje się
poniżej poziomu konsumpcji tych artykułów w gospodarstwach pracowniczych.
Tabela 2. Przeciętne miesięczne spożycie wybranych artykułów żywnościowych na osobę
w gospodarstwach pracowniczych w latach 1990–2002
Artykuły żywnościowe
Przetwory zbożowe (kg)
Mięso (kg)
Ryby (kg)
Mleko (l)
Masło (kg)
Sery (kg)
Jaja (szt.)
Tłuszcze jadalne (kg)
Owoce (kg)
Warzywa (kg)
Ziemniaki (kg)
Cukier (kg)
1990
8,8
5,0
0,4
6,8
0,7
0,8
14,4
1,5
3,0
5,2
8,3
1,9
1991
8,9
5,1
0,4
6,3
0,6
0,7
13,6
1,5
3,4
5,3
7,9
2,0
1992
9,1
4,9
0,4
6,0
0,4
0,7
13,8
1,4
3,5
5,1
8,0
1,9
1993
9,3
4,9
0,4
5,7
0,4
0,7
13,4
1,5
4,0
5,3
8,1
1,8
1994
8,7
4,5
0,4
5,5
0,3
0,7
12,7
1,4
3,4
5,0
6,8
1,7
1995
8,7
4,6
0,4
5,2
0,2
0,7
13,2
1,4
3,5
5,1
7,3
1,6
1996
8,7
4,7
0,4
5,1
0,3
0,7
13,0
1,4
3,6
5,0
7,0
1,6
1997
8,3
4,7
0,4
4,9
0,3
0,8
12,6
1,4
3,8
4,7
6,5
1,5
1998
8,4
4,9
0,4
4,3
0,3
0,8
12,7
1,4
3,6
4,8
6,7
1,5
1999
8,2
5,0
0,3
4,2
0,3
0,8
13,1
1,4
3,5
4,6
6,2
1,5
2000
8,0
4,9
0,4
3,9
0,3
0,8
12,6
1,4
3,8
4,5
6,3
1,4
2001
7,9
4,8
0,4
3,8
0,3
0,8
12,9
1,4
3,8
4,5
6,0
1,4
2002
7,8
4,8
0,4
3,6
0,3
0,8
13,1
1,4
3,7
4,6
6,0
1,3
Źródło: Opracowanie własne na podstawie budżetów gospodarstw domowych.
Najwyższym poziomem konsumpcji mogły się
poszczycić gospodarstwa emerytów i rencistów oraz
gospodarstwa powiązane z rolnictwem. Między nimi
różnice są raczej niewielkie; dotyczyły takich produktów, jak: ryby, masło, sery, tłuszcze jadalne, owoce
warzywa – gospodarstwa emerytów i rencistów spożywają ich więcej. Zaś produkty takie jak: mięso, mleko, jaja, cukier spożywane były w większych ilościach
przez gospodarstwa rolników, w czym niewątpliwie
ma swój udział ich samozaopatrzenie w te produkty
(są one tańsze od rynkowych).
Wysoki poziom spożycia żywności w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo
rolne oraz rolników był wynikiem intensywnej pracy
fizycznej w gospodarstwie rolnym, a także tradycji
przyrządzania posiłków w domu, co powiązane jest
z niższą aktywnością zawodową kobiet3. Natomiast
gospodarstwa pracownicze oraz pracujące na własny
rachunek, czyli gospodarstwa cechujące się wyższą
aktywnością zawodową kobiet, znacznie częściej ko6
rzystają z usług barów, restauracji itp. (dane o spożyciu zawarte w budżetach gospodarstw domowych nie
obejmują artykułów konsumowanych w placówkach
gastronomicznych4, a ich uwzględnienie podniosłoby
w pewnym stopniu poziom spożycia żywności tych
grup gospodarstw).
WYPOSAŻENIE W PRZEDMIOTY TRWAŁEGO UŻYTKU
W LATACH 1990–2002
Istotnym elementem określającym kondycję
ekonomiczną gospodarstw domowych jest poziom
wyposażenia w dobra trwałego użytkowania. Jest on
także jednym z podstawowych wyznaczników stopnia zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych, przede
wszystkim potrzeb wyższego rzędu.
Generalnie lata 1990–2002, głównie ze względu na
dobre zaopatrzenie rynku i bogatą ofertę handlową,
były korzystne pod względem poprawy stanu zaopatrzenia ludności w przedmioty trwałego użytkowania.
Tabela 3. Liczba wybranych przedmiotów trwałego użytkowania w Polsce na 1000 mieszkańców
(w szt.) w latach 1990–2002
Przedmioty
trwałego użytku
Odbiorniki radiowe
Odbiorniki telewizyjne
Maszyny pralnicze
typu domowego
Chłodziarki i zamrażarki
Samochody osobowe
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
37,6
8,9
15,4
7,9
8,7
16,1
8,6
21,9
8,0
22,9
5,8
29,4
5,3
41,8
3,7
78,1
4,0
115
3,4
132
2,8
163
0,3
194
0,3
204
12,7
15,8
138
8,8
14,5
159
9,5
13,0
169
10,5
15,3
176
11,7
15,7
185
10,8
15,2
195
11,5
15,1
208
10,6
18,2
221
10,8
18,5
230
11,6
18,8
240
14,6
17,9
259
19,7
15,2
272
23,9
16,9
288
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych z lat 1998 (s. LVI), 1999 (s. LVI), 2003 (s. LXII).
Wzrosła liczba odbiorników telewizyjnych, chłodziarek, zamrażarek, samochodów osobowych, jak
też całej masy innych nie wymienionych tutaj przedmiotów.
Z analizy danych budżetów gospodarstw domowych wynika także, iż w latach 1990–2002 miał
miejsce istotny postęp w zakresie wyposażenia gospodarstw w artykuły trwałego użytku. Dobrami o wysokim stopniu nasycenia są aktualnie przedmioty,
takie jak: odbiorniki telewizyjne, pralki, chłodziarki,
odkurzacze i inne. Przy czym przez wszystkie badane
lata ich stan posiadania był wysoki niezależnie od
typu gospodarstwa domowego. Różnice rysują się
dopiero w przypadku dóbr o charakterze luksusowym, takich jak: kamera wideo, komputer osobisty,
kuchenka mikrofalowa, zmywarka do naczyń i inne.
Poziom wyposażenia gospodarstw w przedmioty
trwałego użytku nie jest taki sam we wszystkich grupach gospodarstw domowych (najlepiej wyposażone są gospodarstwa osiągające wyższe dochody).
Ta sama uwaga dotyczy tempa zmian wyposażenia
w przedmioty trwałego użytkowania. Na przestrzeni
ostatnich kilkunastu lat największy postęp w wyposażeniu dokonały gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, emerytów i rencistów
a następnie gospodarstwa rolników. Startując jednak
„z niższego pułapu”, na koniec badanego okresu
osiągnęły one niższy poziom niż gospodarstwa pracownicze czy pracujące na własny rachunek.
Warto w tym miejscu podkreślić, iż niejednokrotnie
w parze z postępem w poziomie wyposażenia szedł
postęp w unowocześnianiu gospodarstw w przedmioty trwałego użytku. Należy zwrócić uwagę także
na stopniowe zacieranie się różnic pomiędzy dobrami
o charakterze podstawowym a luksusowym5. Artykuły
trwałego użytku mogą należeć do tradycyjnych, znanych i używanych od dawna w domu, niemniej jednak
poprzez ciągłe ulepszenia techniczne i zmiany estetyczne nabierają one znaczenia prestiżowego.
Mimo widocznych przemian, które można było
obserwować w tym zakresie, wciąż istnieje znaczna
grupa gospodarstw nisko zamożnych, o zdecydowanie niższym poziomie wyposażenia, posiadających
wiele przestarzałego i mało funkcjonalnego sprzętu.
Tabela 4. Wyposażenie pracowniczych gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwałego użytku
w latach 1990–2002 (w % danej grupy gospodarstw domowych)
Przedmioty
trwałego użytku
Odbiornik radiowy
Odbiornik TV
w tym do odbioru kolorowego
Urządzenie do odbioru TV
satelitarnej lub kablowej
Magnetowid
Komputer osobisty
Kamera wideo
Pralka i wirówka elektryczna
lub automat pralniczy
w tym automat pralniczy
Chłodziarka, zamrażarka
w tym zamrażarka
Odkurzacz elektryczny
Kuchenka mikrofalowa
Zmywarka do naczyń
Samochód osobowy
Odbiornik radiowy
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
152,4
133,2
67,1
149,7
133,2
82,9
148,1
129,8
91,4
75,0
99,7
91,3
71,5
99,5
93,9
69,2
99,5
95,7
67,7
99,5
96,8
58,6
99,5
97,6
54,3
99,4
98,1
51,7
99,4
98,4
49,3
99,4
98,5
47,0
99,2
98,4
43,9
99,1
98,5
20,1
-
41,0
-
53,4
-
31,3
63,0
10,9
2,1
36,7
66,3
11,5
2,2
41,9
69,6
12,2
2,1
43,1
70,7
11,8
2,4
51,2
71,0
13,4
3,1
57,0
73,0
15,9
3,7
61,0
73,7
18,0
4,1
62,8
71,0
23,5
5,5
63,9
71,1
28,8
6,1
61,9
69,6
36,1
7,1
136,3
63,5
123,6
23,8
97,6
33,2
152,4
135,2
67,2
127,3
27,4
97,6
38,3
149,7
135,8
69,7
130,2
30,3
97,5
41,4
148,1
98,6
70,8
98,8
32,2
95,7
3,5
0,7
43,9
75,0
98,9
73,7
99,0
32,5
97,1
4,6
0,5
45,7
71,5
99,1
75,4
99,2
33,5
97,2
6,3
0,6
45,7
69,2
98,9
77,0
99,0
33,9
97,4
8,9
0,8
47,9
67,7
98,4
78,9
99,0
33,2
96,2
11,5
0,9
47,9
58,6
98,5
81,3
99,0
35,1
96,3
15,1
1,2
50,3
54,3
98,5
83,4
99,2
38,9
96,7
18,1
1,3
51,8
51,7
98,2
83,9
99,0
38,1
96,3
23,7
2,1
55,5
49,3
98,3
86,0
98,8
34,3
96,3
29,8
2,7
56,2
47,0
98,0
87,4
98,9
32,1
96,6
32,5
3,6
56,6
43,9
Źródło: Opracowanie własne na podstawie budżetów gospodarstw domowych.
Podsumowując dodać należy, iż zwiększenie
stanu posiadania przedmiotów trwałego użytku w warunkach spadku dochodów realnych było możliwe,
w głównej mierze, dzięki możliwościom korzystania
z oszczędności (w pierwszym okresie transformacji),
kredytów, zakupów na raty. Znaczenie miały zmiany relacji cen dóbr nieżywnościowych do docho-
dów uzyskiwanych z pracy (dobra trwałe relatywnie
potaniały), a także nasilające się kontakty międzynarodowe, rozwój mediów, naśladownictwo społeczne
i inne. Wpłynęło to niewątpliwie na podniesienie standardu wyposażeniowego mieszkań, co jednocześnie
nie musi oznaczać, że jest on w pełni satysfakcjonujący.
7
ZMIANY W KONSUMPCJI USŁUG
W OKRESIE TRANSFORMACJI
W sferze konsumpcji – oprócz dwóch omówionych wcześniej sektorów, tj. konsumpcji żywności
i konsumpcji dóbr przemysłowych – wyróżniamy także trzeci zasadniczy segment, jakim jest konsumpcja
usług.
Zdaniem Cz. Bywalca ów trójsektorowy podział
sfery konsumpcji jest zarazem podstawą do wyodrębnienia jej trzech faz rozwojowych. Faza pierwsza
to okres, kiedy w konsumpcji gospodarstwa domowego najwyższy udział, w ujęciu wartościowym, ma
żywność. Faza druga charakteryzuje się znacznym
udziałem wydatków mieszkaniowych (związanych
zarówno z utrzymaniem mieszkania jak i jego wyposażeniem) oraz wydatków na transport, łączność
i kulturę. Jest to tzw. faza przemysłowa (industrialna).
Trzecia faza rozwoju konsumpcji – serwicyzacji ozna-
cza, iż największą część dochodów gospodarstwa
przeznaczają na usługi6.
Na skutek restrukturyzacji gospodarki zapoczątkowanej reformami z 1989 r. nastąpiły widoczne zmiany
w strukturze tworzenia PKB. Praktycznie z roku na rok
malał udział przemysłu bądź to z powodu kurczenia
się nienowoczesnych branż przemysłu, bądź z powodu rosnącego importu. Miejsce przemysłu wypełnił
właściwie jeden sektor – usługi. Możemy powiedzieć,
iż nowoczesną strukturę gospodarczą Polska ma
już od kilku lat. Miarą tego jest wysoki udział usług
w tworzeniu PKB oraz ponad 50% zatrudnionych
w tym sektorze7.
Analizując poziom konsumpcji usług w polskich
gospodarstwach domowych, podobnie jak w przypadku spożycia żywności i artykułów nieżywnościowych, można korzystać ze źródeł makroekonomicznych oraz danych budżetów gospodarstw domowych.
Tabela 5. Ogólne spożycie w sektorze gospodarstw domowych w latach 1991–2002
(konsumpcja ogółem = 100)
Wyszczególnienie
Żywność, napoje bezalkoholowe, napoje alkoholowe
i wyroby tytoniowe
Artykuły przemysłowe
Usługi
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
34,4
31,8
31,4
31,5
30,4
28,9
26,7
27,5
25,7
24,8
24,7
23,4
26,0
39,6
25,1
43,1
26,9
41,7
27,4
41,1
28,7
40,9
29,7
41,4
30,3
43,0
30,9
41,6
32,2
42,1
32,8
42,4
33,3
42,0
33,6
43,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Cz. Bywalec, Wzrost konsumpcji usług, czyli proces serwicyzacji w Polsce, „Wiadomości Statystyczne”
2003, nr 2 (dane za lata 1991–1999) oraz Rocznika Statystycznego 2003, s. 602 (dane za lata 2000–2002).
Dane tabeli 5 wskazują, iż w okresie transformacji
wystąpiły istotne przemiany w strukturze konsumpcji
Polaków. Oprócz istotnego obniżenia wydatków żywnościowych, wzrósł udział wydatków na dobra przemysłowe oraz usługi, przy czym dynamika wzrostu
konsumpcji usług była niższa od dynamiki wzrostu
artykułów przemysłowych. Jednak to usługi właśnie
dominują w strukturze konsumpcji społeczeństwa
polskiego. Wzrost udziału usług (z 39,6% w 1991 r. do
43% w 2002 r.) był m.in. skutkiem skomercjalizowania usług finansowanych z funduszów społecznych
oraz rozwoju nowych rynków usługowych. Na wzrost
znaczenia usług złożyło się jednak wiele różnych
przyczyn; wśród nich możemy wyróżnić także wzrost
popytu ze strony konsumentów w wyniku zmian społecznych i demograficznych oraz wzrost popytu na
usługi ze strony innych sektorów gospodarki8.
Podkreślić należy, że proces serwicyzacji konsumpcji był w dużym stopniu hamowany przyspieszoną industrializacją konsumpcji. Stosunkowo niewysokie tempo serwicyzacji konsumpcji w Polsce w latach
1990–2002 było także skutkiem zróżnicowanej dynamiki cen dóbr i usług konsumpcyjnych. Ceny usług
w badanym okresie rosły najszybciej (2,5 razy szybciej niż ceny żywności i 2 razy szybciej niż artykułów
przemysłowych). Nie bez znaczenia pozostaje także czynnik dochodowy – poziom spożycia usług jest
najniższy w grupie gospodarstw nisko zamożnych9.
Bardziej szczegółowych danych na temat udziału
usług w wydatkach konsumpcyjnych dostarczają
dane budżetów gospodarstw domowych. Jednak
dotyczą one jedynie konsumpcji prywatnej, finansowanej z dochodów rozporządzalnych, nie pokazują
natomiast konsumpcji dóbr publicznych dostarczanych nieodpłatnie czy częściowo odpłatnie. Ponadto,
z powodu zmian metodologiczno-organizacyjnych
GUS-u w 1993 r. (na skutek których m.in. w miejsce
czterech typów gospodarstw domowych wprowadzo8
no sześć) i innych (w 1998 r. zmodyfikowano m.in.
definicję dochodu rozporządzalnego) uzyskiwane
wyniki nie są porównywalne, co nie daje miarodajnych wyników analiz w poszczególnych grupach
gospodarstw domowych.
Ogólnie jednak dane uzyskane z budżetów wskazują na duże zróżnicowanie udziału usług w wydatkach konsumpcyjnych ogółem w zależności od typu gospodarstwa. Najwięcej na usługi (w zakresie
zdrowia, rekreacji, kultury i inne) wydają gospodarstwa najzamożniejsze, czyli pracownicze nierobotnicze oraz pracujące na własny rachunek, najmniej
gospodarstwa o niskich dochodach, szczególnie te
powiązane z rolnictwem.
Podsumowując tę część, podkreślić należy, iż
na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zwiększył się
udział wydatków na usługi. W 1990 r. udział usług
w strukturze spożycia z dochodów osobistych wynosił 22,4%, obecnie natomiast przeciętny Polak
przeznacza na wszystkie usługi prawie 36% wydatków miesięcznych10. Jednak poważnym hamulcem
dalszego wzrostu spożycia usług są przede wszystkim niskie dochody realne przeważającej części gospodarstw domowych. Nie bez znaczenia pozostają
także wysokie ceny usług, w stosunku do dóbr materialnych oraz postępująca komercjalizacja niektórych rodzajów usług, co dodatkowo obciąża budżety
gospodarstw.
Przypuszczać jednak możemy, iż w miarę poprawy sytuacji materialnej Polaków zwiększać się będą
wydatki na usługi. Zmieni się też struktura popytu na
nie. Gospodarstwa więcej wydawać będą na edukację, turystykę, ubezpieczenia, żywienie w gastronomii
i inne. Ponadto, na poziom konsumpcji usług oprócz
czynników ekonomicznych będą wpływać także inne
czynniki, takie jak np.: zmiana stylu życia, więcej czasu wolnego, aktywność zawodowa kobiet, zmiany
demograficzne w społeczeństwie i wiele innych.
ZAKOŃCZENIE
Kończąc analizę konsumpcji gospodarstw domowych należy zaznaczyć, iż proces transformacji
gospodarczej wywołał istotne zmiany w sytuacji
podmiotów gospodarujących, w tym również gospodarstw domowych. Przejście od gospodarki planowanej centralnie do gospodarki rynkowej przyniosło
duże modyfikacje w warunkach realizacji potrzeb
konsumpcyjnych, a zachodzące przemiany społeczno-gospodarcze wpłynęły na poziom i na strukturę
rzeczową oraz organizację konsumpcji. Ich główną
cechą był duży spadek udziału wydatków na żywność na rzecz wydatków nieżywnościowych. Znacząco wzrosły wydatki na dobra przemysłowe, czyli
nastąpiła tzw. industrializacja konsumpcji.
Ponadto, mimo wielu niekorzystnych uwarunkowań konsumpcji w ostatniej dekadzie ubiegłego
wieku, można było zaobserwować wzrostową tendencję udziału konsumpcji usług, tzw. serwicyzację
konsumpcji. Efekty urynkowienia gospodarki przyniosły widoczne przemiany w spożyciu żywności,
które mają wydźwięk zarówno negatywny, jak i pozytywny oraz korzystne zmiany poziomu wyposażenia
w przedmioty trwałego użytku.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
J. Senyszyn, Ocena zmian poziomu i struktury konsumpcji
w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, w: Konsument
– Przedsiębiorstwo – Przestrzeń, Wyd. AE Katowice 1998,
s. 63.
M. Kwasek, Współzależność między spożyciem żywności a poziomem dochodów w świetle współczynników
dochodowej elastyczności spożycia (popytu), w: Konsument żywności i jego zachowania rynkowe, Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 2000, s. 159.
A. Niemczyk, Zmiany konsumpcji polskich gospodarstw
miejskich i wiejskich, „Polityka Społeczna” 2000, nr 2, s. 15.
Budżety gospodarstw domowych w 2002 r., GUS, Warszawa 2003, s. XIX.
Zmiany zachowań konsumenckich w warunkach transformacji polskiej gospodarki, Praca zbiorowa pod red.
K. Mazurek-Łopacińskiej, Wydawnictwo AE, Wrocław
1998, s. 205.
Cz. Bywalec, Wzrost konsumpcji usług, czyli proces serwicyzacji konsumpcji w Polsce, „Wiadomości Statystyczne”
2003, nr 2, s. 1.
P. Stefaniak, Mapa podaży usług, „Gospodarka” 2003,
nr 6, s. 8.
M. Boguszewicz-Kreft, Usługi jako wiodący sektor współczesnej gospodarki, „Handel Wewnętrzny” 2003, nr 4–5,
s. 31.
Cz. Bywalec, Wzrost konsumpcji usług…, op. cit., s. 6.
P. Stefaniak, Mapa..., op. cit., s. 10.
DOCHODY ROLNICZYCH GOSPODARSTW DOMOWYCH
W POLSCE
Małgorzata Leszczyńska
Uniwersytet Rzeszowski
WSTĘP
Specyfikę rolnictwa stanowi wielość kategorii
ekonomicznych opisujących dochody rolnicze bądź
sytuację dochodową ludności z nim związanej. Poszczególne kategorie dochodów stosowane w różnych systemach ich obliczania mają znaczenie dla
naświetlenia różnych aspektów gospodarstwa rolnego i związanego z nim gospodarstwa domowego,
a także rolnictwa jako sektora gospodarki narodowej.
Głównym celem artykułu jest ocena sytuacji dochodowej ludności związanej z użytkowaniem gospodarstwa rolnego w aspekcie długookresowych
zmian dynamiki i struktury dochodów. Analizę przeprowadzono na poziomie makroekonomicznych rachunków narodowych GUS w układzie podsektora
gospodarstw domowych, a za podstawowy miernik
dochodów przyjęto dochód do dyspozycji brutto.
Należy jednak pamiętać, że miernik ten obejmuje
wyłącznie dochody pochodzące z głównego źródła utrzymania poszczególnych osób wchodzących
w skład gospodarstwa domowego. W efekcie prowadzi to do sztucznego podziału gospodarstw
domowych ze względu na oddzielenie dochodów
z różnych źródeł od osób faktycznie je pozyskujących. Zaprezentowane w artykule agregaty dochodowe nie są więc w pełni wystarczające do oceny
dochodów osobistych ludności osiąganych z różnych
źródeł, przypadających na osobę w gospodarstwach
domowych poszczególnych grup społeczno-zawodowych. Wobec powyższego analizy te wymagają
pogłębienia o rachunek dochodów rozporządzalnych
i/lub do dyspozycji, prezentowany przez GUS w ujęciu budżetów rodzinnych.
Analiza dochodów uzyskiwanych przez ludność
rolniczą została podjęta z pełną świadomością, iż
dochód nie jest ani jedynym, ani ostatecznym miernikiem jakości życia. Tym niemniej dochody są podstawowym czynnikiem kształtującym konsumpcję oraz
stanowią często uproszczoną miarę poziomu stopy
życiowej ludności rolniczej, będąc podstawowym
warunkiem do zaistnienia satysfakcji, użyteczności
czy dobrobytu. Z kolei dochody przeznaczane na
gospodarstwo rolne decydują o jego możliwościach
rozwojowych.
DYNAMIKA I STRUKTURA DOCHODÓW
Zmiany zachodzące na początku lat 90., w pierwszym etapie transformacji systemowej, nie pozostały
bez wpływu na całokształt osobistych dochodów
ludności oraz ich głównych składowych w postaci
poziomu płac pracowników najemnych, dochodów
rolników z produkcji rolnej, pracujących na własny
rachunek, wielkości wypłacanych świadczeń społecznych, w tym emerytur i rent. W tabeli 1 zestawiono
wskaźniki dynamiki i struktury dochodów ludności
w latach 1990–1992.
Podstawowe makrowskaźniki dochodów wskazują, iż najgłębszy spadek realnych dochodów osobistych miał miejsce w 1990 r. i wynosił 15% (spadek
bieżących dochodów realnych w 1990 r. szacuje się
niekiedy aż o 1/3, w tym przeciętnych płac o 25,1%,
przeciętnej emerytury i renty o 19%, a dochodów
netto z rolnictwa na pracującego o 63,8%)1. W latach
9