otwórz

GWARA PODHALAŃSKA
Katarzyna Dzieł
1.
Podhale: Kotlina Nowotarska, zamknięta od południa Tatrami, od północy Gorcami i tzw. Pasmem Podhalańskim,
od wschodu rzeką Białką, od zachodu doliną Czarnego Dunajca.
2.
Podhale – region o odrębności językowej i etnicznej.
• oprócz cech występujących także w innych gwarach: mazurzenie (č, š, ž, = c, s, z, ); pochylone a (ptok, ptouk);
zwężone e i o przed sp. nosową (cimno, ciymno, jedyn, słóma); rozszerzone i przed ł (piyła) występują typowo
góralskie cechy:
- cechy fonetyczne: zastępowanie końcowego ch przez k, rzadziej f; wymowa trzi, krziwy, towarzis
- cechy morfologiczne: - ch w formach bych, byłech, robiłech → byk, byłek, robiłek
- D. lp. duse, owce zamiast duszy, owcy
Podhale leży na pograniczu polskiego obszaru językowego. Musiały tu działać wpływy obce.
element niemiecki jest słaby (nazwy miejscowości np. Szlembark)
wpływ słowacki
⇒ formy 1 os. lp. czasowników typu idem, piekem, mogem, widzem, nosem;
⇒ Msc. lp. rzeczowników męskich osobowych na – owi (uo tym panowi)
⇒ przyrostek zdrobniający – ućki (siwiućki, ciemniućki, bielućki)
⇒ końcówka 1 os. lmn. – me (chodzime)
⇒ imiesłowy (zasioty, wyloty, zemlety) i czas przeszły (seł = szedł)
⇒ słownictwo – pieśni góralskie pochodzące ze Słowacji (pijú chlopci zbojníci v murovanej pivnici; imię Janicek)
Zapożyczenia
a) takie, które zachowały częściowo szatę fonetyczną słowacką: hruby, hore (do góry), kohut, kyrdel (stado), kyrpce,
chraść (chrust);
b) całkowicie spolszczone fonetycznie: bywać (mieszkać), świrk (modrzew), durkać (stukać), kukucka (kukułka);
język węgierski wywarł wpływ za pośrednictwem słowackiego: chyr (sława, rozgłos), hołdomas (dozynki), sumar
(osioł), bausy (wąsy), gazda
element ruski: mira (patyk do mierzenia ilości mleka), smerek, wereda (przekleństwo), Lach (ludność okolic
podgórskich)
język rumuński za pośrednictwem ruskiego: baca, jafery (czarne jagody), kornuta (owca rogata), pistrula (owca
łaciata)
3.
Cechy archaiczne właściwe gwarze podhalańskiej
a) archaizm podhalański – wymawianie dzisiejszego čy, šy, žy → ci, si, zi (czysty – cisty; szyja – sija; żyto – zito)
b) akcent wyrazowy spoczywajacy na pierwszj sylabie
c) zakończenie trybu warunkowego - k (miołbyk)
4.
Gwara podhalańska jest zróżnicowana wewnętrznie. Zróżnicowanie pionowe (społeczne) i poziome
(geograficzne).
Zróżnicowanie poziome (geograficzne):
I Fonologia
♦ i
u
y
e
o
a
u
å od o różni się stałym brakiem labializacji a, więc o : o; na północnym – wschodzie a → o (nielabializowane)
u
o →u
u
u
u
u
♦ ścieśniona wymowa ą jak ą , o N np. kšą sce (chrząszcz); gą śeńica
u
u
u
♦ (å) oN → o N np. zo mek, ko nope – podhale północno – wschodnie
vånek, zåmek / vonek, zomek – na pozostałym obszarze
♦ ścieśnianie grupy eN
płn – wsch – typ gymba s mlykym, gyś – nosówka ę realizowana jako y, yN
pozostały obszar – wahanie: gęś – gyś, gemba – gymba
♦ wygłosowe – x trzy typy
dak, byłek - x → - k – zachód
daf : byłek
- x → - f w wygłosie tj. w wypadku formy fleksyjnej z końcówką ø (dachø)
- x → - k w wygłosie morfemów fleksyjnych (byłek, zrob’yłbyk) –wschód i centrum
daf, byłef - x → - f – płn – wsch.
♦ typ cysty, zyto, syć – brak archaizmu podhalańskiego – płn – wsch.
typ cisty, zito, sić – pozostały obszar
♦ typ xo uł, nośuł – płn – wsch
typ xo ył, nośył – pozostały obszar
II Morfologia
♦ typ lp. r.m. s mlykem (płd.) : s mlyke
1
♦
♦
♦
typ D. lmn. lu ik, gościk – wsch.
typ D. lmn. gazduk – hiperpoprawność – x → - k (gazdów [uf] → gazdux → gazduk)
odmiana liczebników od 5 do 10 – wygłosowe – x realizowane jako – k lub – f np. peńćik / peńćif; seśćik / seśćif;
śedńik / śedńif (końcówka –k – wschód i centrum; końcówka –f - zachód)
♦ zaimki tėn : tom (tę, tą)
ony, ty : one, te
♦ styo wyrównań morfologicznych
1 os. lmn. bedėmy / - me
ńesėmy / -me
musėmy / -me (typ północno - podhalański)
be ėmy / - me
ńeśėmy / - me
muśimy / -me (typ południowy)
♦ 1 os. lp. 1 i 3 os. lmn. czasowników typu móc, piec, wlec z – g lub - k tematycznym w 1 os. lp. 3 os lmn.
typ ogólnopolski mogėm, mozėmy / - me, mogom
typ północno – podhalański mogėm, mogėmy / - me, mogom
typ spisko – orawski – wyrównanie spółgłoski tematycznej 1 os. lp. 3 os, lmn. wg pozostałych osób mozėm, mozėmy
/ - me, mozom
♦ typ bezokolicznika – uvać (gazduvać) płn – wsch
- ovać (gazdovać) – pozostały obszar
Uderza odrebność części północno – wschodniej tj. pasa wsi położonych nad Dunajcem od Niwy pod Nowym Targiem ku
rzece Białce, granicy Spisza.
5.
Słownictwo
gospodarz – gazda
dom mieszkalny – izba
pomieszczenie dla koni i krów – sopa
świerk – smrek
modrzew – świerk
góra – wierch
polana górska – hala
kogut – kohut
zwierzchnik pasterzy – baca
pasterz owiec – juhas
ognisko – watra
obuwie – kierpce
owca rogata – kornuta, rogula
szopa dla owiec – kolyba
tytoń – habryka
rzeźnik – miysiorz
skrzypce – złubcoki
msza – odprawiacka
kołowrotek – warcula
ciupaga
2