Źródła do historii organów bezpieczeństwa i porządku publicznego

Zbigniew Cieślikowski
ŹRÓDŁA DO HISTORII ORGANÓW BEZPIECZEŃSTWA
I PORZĄDKU PUBLICZNEGO (1944—1948)
W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM
W dziejach Polski Ludowej lata 1944—1948 zajmują szczególną pozycję. W
okresie tym kształtowało się nowe państwo, dokonywały się istotne zmiany
polityczno-ustrojowe, utrwalała się władza ludowa, która w 1944 roku wzięła na siebie
nie tylko ciężar walki o wyzwolenie kraju spod okupacji hitlerowskiej, ale także
przeprowadzenie
doniosłych
reform
społeczno-gospodarczych,
stanowiących
podstawę nowego socjalistycznego kształtu Polski. Z przemianami tymi, a zwłaszcza z
reformą rolną oraz odsunięciem od władzy klas posiadających i zwolenników
kapitalistycznego ustroju społeczno-gospodarczego, nie chciały się pogodzić
ugrupowania wojskowe i polityczne podporządkowane ówczesnemu rządowi
emigracyjnemu w Londynie. Od pierwszych dni Polski Ludowej siły te wystąpiły
przeciwko władzy ludowej i jej decyzjom, przeciwdziałając mobilizacji, normalizacji
życia w kraju i przeprowadzanym reformom społeczno-gospodarczym. Ich działania
były skierowane przede wszystkim przeciwko przedstawicielom władzy ludowej,
działaczom demokratycznym, żołnierzom Wojska Polskiego i Armii Czerwonej,
chłopom otrzymującym ziemię z reformy rolnej i tym, którzy ją przeprowadzali.
W celu obrony państwa i obywateli przed destrukcyjną działalnością
podziemia, zapewnienia warunków do realizacji reform społeczno-gospodarczych, a
także niezbędnego w warunkach toczącej się jeszcze wojny spokoju, bezpieczeństwa i
porządku na tyłach wojsk prowadzących walkę z Niemcami hitlerowskimi, powołano
do życia ludowe organy bezpieczeństwa i porządku publicznego — resort, a od 1
stycznia 1945 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego oraz podporządkowane
mu urzędy bezpieczeństwa publicznego, Milicję Obywatelską i wojska wewnętrzne.
Działania organów bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz współdziałających z
nimi w zwalczaniu zbrojnego podziemia jednostek Wojska Polskiego stanowią istotny
fragment dziejów Polski Ludowej, a ze względu na wielki ładunek politycznego
zaangażowania i oddania sprawie ludu pracującego mogą i powinny stanowić godny
do naśladowania przykład, służyć szkoleniu i wychowaniu młodych funkcjonariuszy i
żołnierzy nie tylko resortu spraw wewnętrznych.
Podjęte przed laty w resorcie spraw wewnętrznych i rozwijane badania nad
historią organów bezpieczeństwa i porządku publicznego w Polsce oraz ich rolą w
pierwszych latach Polski Ludowej dały już wyniki w postaci wielu opracowań o
charakterze przyczynkarskim bądź też pozycji rocznicowych i okolicznościowych
dotyczących historii niektórych jednostek organizacyjnych resortu i ich działań.
Przyczyniły się one także do zgromadzenia wartościowych relacji i wspomnień
uczestników historycznych już wydarzeń z lat 1944—1948.
Autorzy przeważającej części tych prac sięgali po materiały w archiwach
resortu spraw wewnętrznych i archiwach partyjnych. W znacznie mniejszym stopniu
natomiast korzystali z materiałów archiwów wojskowych. A przecież w archiwach
tych znajduje się bogaty zbiór dokumentów związanych z walką zbrojną o utrwalenie
władzy ludowej1. Wynika to z roli, jaką w pierwszych latach Polski Ludowej odegrało
Wojsko Polskie, a zwłaszcza z udziału jednostek wojskowych w zapewnieniu
bezpieczeństwa i porządku publicznego na obszarach szczególnie zagrożonych.
Już w 1944 roku niektóre jednostki wojskowe włączono do działań mających
na celu rozbrojenie różnych ugrupowań i oddziałów zbrojnych, które pozostając pod
wpływami rządu emigracyjnego w Londynie stwarzały zagrożenie dla realizacji
programu
1
przebudowy
demokratycznej
kraju,
a
także
osłabiały
działania
Problematyka walki o utrwalenie władzy ludowej była już częściowo omawiana na łamach
Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej (BWSA). Patrz: H. F a b i j a ń s k i, Stan archiwaliów dotyczących
walki ludowego Wojska Polskiego z podziemiem zbrojnym w latach 1944—1948, BWSA nr 2, Warszawa 1970;
B. S z m a g a j, Materiały do dziejów utrwalania władzy ludowej w latach 1945—1949 w aktach zespołu
Pomorskiego Okręgu Wojskowego, BWSA nr 11, Warszawa 1981.
mobilizacyjne. Także wyznaczenie w sierpniu 1944 roku 4 DP i 1 Brygady Kawalerii
do służby garnizonowej na obszarze województwa lubelskiego było jednym z
przejawów wsparcia udzielonego formującym się dopiero jednostkom resortu
Bezpieczeństwa Publicznego, bowiem ówczesne urzędy bezpieczeństwa publicznego i
jednostki Milicji Obywatelskiej nie były w stanie zapewnić pełnego bezpieczeństwa
władzom, urzędom i obywatelom ani też utrzymać porządku publicznego2. Inną formą
takiego wsparcia było organizowanie batalionów do różnych zadań specjalnych, tzn.
niewojskowych, jak kompanie asystencyjne do ochrony lasów, baony ochrony rządu,
obozów specjalnych, kolei itp., z których część w późniejszym okresie przekazano do
MBP3. Niezależnie jednak od tego, w jakim okresie, jakie funkcje w tym zakresie
wypełniało wojsko, w dokumentacji wojskowej zostały ślady tych działań, których nie
można pomijać w opracowaniach dotyczących początków PRL.
Należy także wziąć pod uwagę, że wojsko udzielało szerokiej pomocy w
organizowaniu jednostek Milicji Obywatelskiej, Wojsk Wewnętrznych, a następnie
Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, dostarczając uzbrojenia, umundurowania,
zaopatrując w sprzęt i transport itp. Udzielało także pomocy kadrowej, kierując w
1944 roku i 1945 roku do dyspozycji resortu i ministerstwa BP kilkanaście tysięcy
żołnierzy, nie wspominając już o żołnierzach kierowanych corocznie do pełnienia
służby w KBW oraz przekazaniu do MBP z dniem 1 stycznia 1949 roku Wojsk
Ochrony Pogranicza4. Jest sprawą zrozumiałą, że wojsko, a ściślej jego Naczelne
Dowództwo, było bardzo zaangażowane w sprawy bezpieczeństwa i porządku
publicznego, nie tylko ze względu na ogólne potrzeby kraju, lecz 1944 i 1945 rok
przede wszystkim ze względu na interesy wojska walczącego na froncie, któremu
trzeba było zapewnić spokój na tyłach, bezpieczeństwo rodzinom żołnierzy, a także
normalne
funkcjonowanie
linii
komunikacyjnych
zapewniających
terminowe
dostarczanie zaopatrzenia na front.
2
Zarządzenia bojowe 1 AWP: nr 023/op. z 31.07.1944, nr 026/op. z 6.08.1944 i nr 032/Op. z
8.08.1944. CAW, III-4-6.
3
Rozkazy NDWP: nr 54 z 17.10.1944, nr 118 z 21.11.1944, nr 85/org. z 10.12.1944. CAW, spis
1545/73, t. 2; Korespondencja NDWP z października 1944. CAW, III-1-344, k. 22—35; Akta samodzielnego
batalionu ochrony lasów. CAW, III-364; Akta samodzielnego batalionu ochrony obozu specjalnego. CAW, III366; Akta 1 pułku ochrony kolei. CAW, III-365.
4
Rozkaz MON nr 205 z 4.12.1948. CAW, spis 446/57, t. 19.
W ówczesnych dokumentach wojskowych różnego szczebla pojawiały się
stale informacje o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego licznego oraz jego
wpływie na sytuację i nastroje w wojsku, a także na realizację stawianych przed
wojskiem zadań. Dokumenty te ze względu na ich powszechność i różne usytuowanie
hierarchiczne sporządzających je jednostek, od drużyny i plutonu do Naczelnego
Dowództwa włącznie, pozwalają na dość dokładną ocenę stanu bezpieczeństwa i
porządku publicznego w dowolnie wybranych okresach i obszarach kraju. Pomocny w
tym jest system sprawozdawczy obowiązujący w wojsku (sprawozdania dekadowe,
miesięczne, kwartalne i roczne oraz meldunki specjalne bądź o wydarzeniach
nadzwyczajnych sporządzane według ustalonego wzoru), dzięki czemu istnieje
możliwość zestawienia informacji niemal w sposób kronikarski. Można bowiem bez
przesady stwierdzić, że materiały te w postaci planów, wytycznych, instrukcji,
meldunków, sprawozdań itp. stanowią tworzoną z dnia na dzień kronikę działań tak
jednostek WP, jak współdziałających z nimi jednostek KBW, UBP, WOP, MO,
ORMO, SOK i innych organów państwowych.
Godne jest przy tym podkreślenia, że wartość dokumentów znajdujących się w
archiwach wojskowych polega nie tylko na olbrzymim zasobie informacji o ówczesnej
sytuacji, ludziach, wydarzeniach itp., ale także na szerokich możliwościach
uzupełnienia wiedzy i weryfikacji danych, jakimi dysponujemy z innych źródeł. Od
początków władzy ludowej w Polsce działania wojska oraz organów bezpieczeństwa i
porządku publicznego były z sobą ściśle związane i o tych samych działaniach bądź
wydarzeniach każda jednostka sporządzała informacje dla swoich władz przełożonych.
Informacje te jednak różnią się w treści, zwłaszcza w ocenach dotyczących działań
własnych, strat, zysków itp., w zależności od tego, jaka jednostka i dla jakich celów
daną informację sporządzała. Ta wielostronność źródeł powinna być uwzględniona
przy ich wykorzystywaniu.
W Centralnym Archiwum Wojskowym dokumenty dotyczące problematyki
bezpieczeństwa i porządku publicznego znajdują się w dziale III — Akta Ludowego
Wojska Polskiego i występują w ponad 1.000 zespołach, a kilkaset z nich zawiera
obszerne materiały z lat 1944—1948. Część tych dokumentów (do końca 1945 roku)
została uporządkowana według jednostek i instytucji wojskowych, a informacje o
zasobie aktowym zespołów ujęte są w czterotomowym inwentarzu5 zawierającym
najważniejsze wiadomości o danej jednostce wojskowej, ogólną charakterystykę
zasobu aktowego oraz wykaz teczek z określeniem ich zawartości. Przy wielu
teczkach znajdują się adnotacje o materiałach dotyczących walk o utrwalenie władzy
ludowej, współdziałaniu z organami bezpieczeństwa i porządku publicznego,
działalności reakcyjnego podziemia itp. Uporządkowane zespoły charakteryzują się
jednolitym układem akt według klasyfikacji zamieszczonej w części I inwentarza.
Pozostałe akta obejmujące okres po 1945 roku są stopniowo opracowywane i
porządkowane. Korzystanie z nich jest możliwe na podstawie protokołów zdawczoodbiorczych.
Przy wyszukiwaniu akt przekazanych w różnych okresach, a dotyczących tej
samej jednostki, pomocna jest kartoteka zagadnieniowa wskazująca zespoły, w
których znajdują się akta.
Wymieniona tu liczba ok. 1.000 zespołów, w których znajdują się dokumenty
dotyczące problematyki bezpieczeństwa i porządku publicznego, wskazuje na ogrom
materiałów i ich bogactwo merytoryczne. Jednakże dla osób, które ze względu na
ograniczone możliwości nie są w stanie przejrzeć kilku tysięcy teczek można wskazać,
iż najważniejsze z interesujących nas dokumentów zgromadzono w kilku zespołach
obejmujących akta naczelnych instytucji wojskowych, a więc Sztabu Głównego
(Generalnego), Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP, 1 i 2 Armii WP,
instytucji wojskowego wymiaru sprawiedliwości, Dowództwa Wojsk Lądowych,
dowództw okręgów wojskowych i rodzajów wojsk, a także jednostek biorących
bezpośredni udział w zwalczaniu podziemia zbrojnego.
Najbogatszy zestaw dokumentów, zawierający najwięcej danych istotnych dla
historii organów bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz różnorodnych działań
związanych z utrwaleniem władzy ludowej, znajduje się w zespole Sztabu
Generalnego WP. Są tam dokumenty dotyczące organizacji urzędów bezpieczeństwa
publicznego i Milicji Obywatelskiej, organizowania wojsk wewnętrznych, KBW i
WOP, organizacji walk z podziemiem zbrojnym, utworzenia i działalności Centralnej
5
Inwentarz akt Ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—1945, cz. I i II. Jednostki bojowe, Warszawa
1964; cz. III. Suplement do cz. I i II, Warszawa 1969; cz. IV Instytucje i jednostki uzupełnień, szkolenia,
kwatermistrzostwa, służby sprawiedliwości, kulturalno-oświatowe, Warszawa 1970.
Komisji Politycznej do Walki z Bandytyzmem i tzw. subkomisji wojewódzkich
(1945—1946), a także organizacji i działalności Państwowej Komisji Bezpieczeństwa
i wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa (1946—1948).
W zespole tym znajdują się także podstawowe dokumenty związane z
ważnymi dla ówczesnej sytuacji politycznej kraju, rzutującymi na stan bezpieczeństwa
i porządku publicznego akcjami politycznymi, jak amnestie 1945 i 1947 rok, wybory
do Sejmu Ustawodawczego czy Referendum. W zespole tym zgromadzono także
obszerny zestaw dokumentów dotyczących działalności podziemia zbrojnego,
podziemnych organizacji politycznych i wojskowych oraz działań wojska i organów
bezpieczeństwa podjętych przeciwko podziemiu — aż do czasu jego całkowitej
likwidacji.
Podobne dokumenty znajdują się w zespole akt Głównego Zarządu
Polityczno-Wychowawczego WP.
Z punktu widzenia ocen ówczesnego stanu bezpieczeństwa i porządku
publicznego, a także przestępczości politycznej skierowanej przeciwko państwu
ludowemu i jego organom, niezwykle cenny materiał dokumentacyjny zawierają akta
wojskowego wymiaru sprawiedliwości, a więc Wydziału Sądownictwa Wojennego
przy Naczelnym Dowództwie WP, Naczelnej Prokuratury Wojskowej, Najwyższego
Sądu Wojskowego, sądów i prokuratur wojskowych, a także prokuratury KBW i PKP.
W aktach tych znajdują się, obok spraw jednostkowych dotyczących postępowań
karnych, zestawienia statystyczne przestępczości ściganej z dekretu o ochronie
państwa, a następnie dekretu o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie
odbudowy Państwa (mkk), podlegających właściwości sądów wojskowych. Nadto
sprawozdania okresowe z pracy prokuratur wojskowych zawierają oceny stanu
bezpieczeństwa i porządku publicznego na ich obszarze, ocenę śledztw i dochodzeń
prowadzonych przez jednostki śledcze urzędów bezpieczeństwa publicznego, dane o
pomocy, jakiej prokuratura wojskowa udzieliła tym jednostkom, a także informacje o
lustracji więzień, kontroli UBP i wspólnych ustaleń, co do polityki karnej oraz
informacje o rozmowach i podejmowanych na najwyższym szczeblu decyzjach w
różnych sprawach dotyczących tak problemów organizacyjnych, jak też działań
organów BP, MO i wojska związanych z likwidacją podziemia i utrwalaniem władzy
ludowej.
Szczególnie cenne dla osób opracowujących zagadnienia związane z
problematyką
bezpieczeństwa
i
porządku
publicznego
są
opinie
oficerów
delegowanych w 1944 roku przez Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP
zawierające ocenę sytuacji na obszarach wyzwolonych, działalności podziemia, aktów
dywersji i terroru, organizacji i działalności UBP, MO, wojsk wewnętrznych. Podobne
informacje zawierają dokumenty sporządzone wówczas przez organy Informacji
Wojskowej. Poza dokumentami sporządzonymi przez jednostki wojskowe, znajdują
się tam także dokumenty innych resortów (w tym MBP), partii politycznych, urzędów
i instytucji kierowane do ministra Obrony Narodowej.
Oprócz informacji o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego dokumenty
te zawierają konkretne dane o działaniach organizacyjnych podejmowanych w celu
zwalczania wrogich działań, trudnościach, z jakimi spotykały się nowo tworzone
organy administracji, położeniu ludności, a także prośby o udzielenie pomocy,
głównie przez przesłanie odpowiednio silnych oddziałów wojskowych.
Część materiałów zgromadzonych w zespole Sztabu Generalnego WP to
dokumenty związane z organizacją Milicji Obywatelskiej, jej strukturą, zadaniami, w
tym także projekty uregulowań, które nie doczekały się realizacji (np. projekt dekretu
z 1944 roku o militaryzacji MO i podporządkowaniu jej Naczelnemu Dowódcy WP)6.
W zespole tym znajdują się także pochodzące z 1944 roku dokumenty poruszające
zagadnienia poziomu ideowo-politycznego funkcjonariuszy MO, utworzenia aparatu
polityczno-wychowawczego w MO, organizacji pracy partyjnej oraz oceny stanu
moralno-politycznego funkcjonariuszy MO ze wskazaniem działań, jakie należy
podjąć dla poprawy sytuacji w tym zakresie.
Pokaźna część dokumentów zgromadzonych w kilku zespołach (Sztab
Generalny, KBW, GZPW WP, Samodzielny Batalion Specjalny, Szefostwo
Mobilizacji i Uzupełnień) dotyczy formowania Wojsk Wewnętrznych i Korpusu
Bezpieczeństwa
Wewnętrznego,
wykonywanych zadań.
6
CAW, III-1-411, k. 224—225.
ich
organizacji,
stanu
liczebnego
oraz
Decyzje o utworzeniu Wojsk Wewnętrznych, a następnie Korpusu
Bezpieczeństwa Wewnętrznego wynikały z sytuacji, jaka zaistniała w pierwszych
miesiącach po wyzwoleniu obszarów wschodnich Polski. Aktywizacja podziemia
zbrojnego i akty skierowane przeciwko władzy ludowej i jej przedstawicielom
postawiły na porządku dziennym sprawę formowania oddziałów wojskowych
podporządkowanych kierownikowi resortu Bezpieczeństwa Publicznego, których
zadaniem było zapewnienie bezpieczeństwa na tyłach jednostek wojskowych (WP i
AC), prowadzących walkę z hitlerowskimi Niemcami. Chodziło też o zapewnienie
porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli i niezbędnych warunków do
wprowadzenia w życie reform demokratycznych, zapowiedzianych w Manifeście
PKWN. Pierwsze projekty przewidywały utworzenie Wojsk Wewnętrznych w
składzie kilku brygad piechoty i pułków ochrony rządu, łączności, zapasowego oraz
centrum wyszkolenia. Efektem tych decyzji było utworzenie w listopadzie 1944 roku
pierwszej bryły Wojsk Wewnętrznych, a następnie — jako wynik zaostrzającej się
sytuacji — organizowanie od marca do sierpnia 1945 roku Korpusu Bezpieczeństwa
Wewnętrznego.
W wymienionych zespołach znajduje się obszerna dokumentacja związana z
utworzeniem jednostek WW i KBW dotycząca stanów liczebnych tych wojsk, ich
działań przeciwko zbrojnemu podziemiu i pełnionej przez te jednostki służby
ochronnej.
Oddzielnym problemem, jaki zarysował się już w 1944 roku, była ochrona
granic odradzającego się państwa polskiego. Pierwsze konferencje w tej sprawie,
organizowane z inicjatywy resortu Gospodarki Narodowej i Finansów w listopadzie i
grudniu 1944 roku, właściwie nie przyniosły rezultatów. Dopiero po zakończeniu
działań wojennych przystąpiono do organizacji ochrony granic, a jednostki wojskowe
pełniące tę służbę zostały zobowiązane do ochrony bezpieczeństwa i porządku
publicznego na obszarach przygranicznych.
Poza problematyką związaną z organizowaniem aparatu bezpieczeństwa i
porządku publicznego oraz służb z nim współpracujących, w wielu zespołach
Centralnego Archiwum Wojskowego znajduje się niezwykle interesujący i w zasadzie
pełny materiał dokumentacyjny dotyczący walki o utrwalenie władzy ludowej. Są to
dokumenty traktujące o działalności politycznego i zbrojnego podziemia, różnych
fazach działań przeciwko temu podziemiu oraz likwidacji jego ugrupowań, użytych
siłach i środkach, stratach własnych i przeciwnika, a także akcjach politycznych
podejmowanych w latach 1944—1948 w celu rozładowania i pokojowego rozwiązania
problemu podziemnych organizacji zbrojnych.
Najbardziej wartościowe dokumenty zawierające syntezę sytuacji operacyjnej
i wojskowej, plany, wytyczne, organizacje działań oraz meldunki i sprawozdania
okresowe znajduje się w zespołach Sztabu Generalnego, Dowództwa Wojsk
Lądowych, dowództw okręgów wojskowych nr 1, 5 i 7 oraz 1, 3, 8 i 9 dywizji
piechoty, a także w archiwach KBW (jeszcze nie udostępnione do badań). Ważnym i
często interesującym uzupełnieniem wymienionych wyżej dokumentów są akta
organów wojskowego wymiaru sprawiedliwości, zwłaszcza sprawozdania okresowe
(opisowe i statystyczne) w części dotyczącej spraw o przestępstwa antypaństwowe.
W okresie wojny walka z podziemiem zbrojnym prowadzona była w zasadzie
przez organy bezpieczeństwa publicznego i MO przy sporadycznym wsparciu
jednostek wojskowych. Podjęte w końcu 1944 roku działania zmierzające do
utworzenia Wojsk Wewnętrznych, a w 1945 roku Korpusu Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, w okresie toczącej się jeszcze wojny były realizowane z pewnym
opóźnieniem. W okresie tym daje się zaobserwować brak koordynacji działań
jednostek prowadzących walkę z podziemiem zbrojnym i słabą pomocą operacyjną
(zwłaszcza agenturalną). Zwracając na to uwagę wielokrotnie dowódcy jednostek
wojskowych, wskazują na brak informacji o strukturze organizacyjnej, liczebności,
uzbrojeniu i rejonach działania wrogich ugrupowań zbrojnych.
Po zakończeniu wojny sprawy likwidacji zbrojnego podziemia politycznego i
bandytyzmu stały się jednym z głównych zadań władzy ludowej. Naczelny Dowódca
WP, niezależnie od formowania Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w 1945
roku wyodrębnił 1, 3 i 9 DP i skierował je do województw białostockiego, lubelskiego,
rzeszowskiego i warszawskiego w celu likwidacji zbrojnego podziemia.
Jednostki te przystąpiły do działań w połowie 1945 roku, przy czym akcja
skoordynowana była z szeroko zakrojonymi działaniami politycznymi, kierowanymi
przez powstałe w tych województwach wojewódzkie komisje polityczne ds. walki z
bandytyzmem. Komisje te powołała Centralna Komisja Polityczna, a w ich skład
wchodzili przedstawiciele władz administracyjnych, partii politycznych, urzędów
bezpieczeństwa publicznego, MO i wojska. Podobne komisje tworzono w niektórych
powiatach. Organizacja tych komisji, ich zadania oraz pierwsze wyniki działań
omówione są w dokumentach KC PPR (protokoły z posiedzeń Sekretariatu KC PPR),
zapiskach oficerów delegowanych do sztabów dywizji i pułków, sprawozdaniach i
meldunkach jednostek wojskowych, a także kolejnych rozkazach i wytycznych
wydanych w tej sprawie przez NDWP. Decyzje te i rozkazy uzgadniane były i
przekazywane do wiadomości MBP, które z kolei swoje zarządzenia, rozkazy i
wytyczne przekazywało do wiadomości ministrowi Obrony Narodowej.
Z dokumentów tych wynika, iż w 1945 roku brak było koordynacji działań, co
wynikało głównie z nieznajomości i nierozumienia sytuacji oraz roli, jaka w
zwalczaniu zbrojnego podziemia przypadała różnym organom. Występowały też
antagonizmy między wojskiem a UBP i MO. Zdarzało się też, że niektóre jednostki
wojskowe nie chciały przyjmować skierowanych do nich agitatorów z partii bloku
demokratycznego. Występowały także inne trudności, jak brak wymiany informacji,
zwłaszcza między UBP a wojskiem, braki w zaopatrzeniu, zwłaszcza w amunicję,
środki transportu i materiały pędne.
Należy podkreślić, że akcja wojskowa, chociaż stanowiła główny czynnik
likwidacji zbrojnego podziemia, nie była jedyną formą walki o przywrócenie w kraju
spokoju i porządku publicznego. Rząd w tym czasie wystąpił z inicjatywą
„rozładowania podziemia” i apelował o „wyjście z lasu”, ogłaszając 30 maja 1945
roku, że wszyscy, którzy zerwą z podziemiem i złożą broń nie będą pociągani do
odpowiedzialności, uzyskają przebaczenie i możliwość spokojnej pracy. Jednocześnie
ogłoszono, że wojsko otrzymało rozkaz bezwzględnego oczyszczenia kraju z band.
Akcja ta była połączona ze zwolnieniem z aresztów i więzień osób znajdujących się
tam pod zarzutem przynależności do nielegalnych organizacji. Komplet dokumentów
związanych z tą akcją obejmuje obwieszczenie podpisane przez premiera Rządu
Tymczasowego
oraz
ministrów
Administracji
Publicznej
i
Bezpieczeństwa
Publicznego, ulotkę „zwolnionym do wiadomości” i wzór oświadczenia składanego
przez zwolnionych7. Nadto minister Obrony Narodowej wydał rozkazy 00123 z 14
czerwca 1945 roku i 0124 z 19 czerwca 1945 roku, w których uregulował zasady
postępowania jednostek wojskowych w przypadkach określonych w obwieszczeniu.
Nieco wcześniej rozkazami 0308/op z 5 czerwca i 0106 z 7 czerwca 1945 roku
minister Obrony Narodowej nakazał wzmożenie walki z bandytyzmem i uregulował
sprawę udziału wojska w wojewódzkich komisjach politycznych do zwalczania
bandytyzmu oraz zalecił ścisłe współdziałanie z organami administracji i
bezpieczeństwa, stronnictwami politycznymi i jednostkami Armii Czerwonej8. Z akcji
tych wszystkie jednostki wojskowe sporządzały meldunki i sprawozdania, w których
poza relacjami z działań znajdują się także informacje o stanie sił i środków MO,
UBP, ocena współpracy wojska z MO i UBP, działalności podziemia itp.
Niepowodzenia pierwszych akcji, niepełna realizacja amnestii z sierpnia 1945
roku (ogłoszonej po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej) oraz
wzrost aktywności podziemia zbrojnego spowodowały, że pod koniec 1945 roku
następuje większa koordynacja działań. 3 grudnia 1945 roku minister Obrony
Narodowej wydał rozkaz 0306 zobowiązujący wszystkie jednostki wojskowe do
zwalczania bandytyzmu i zapewnienia porządku publicznego, zacieśnienia współpracy
MO, UBP i KBW9. Wymienione wyżej rozkazy i kilka innych, wydanych w 1945 roku
wskazywały na
powagę
położenia
i
zmuszały władze
odpowiedzialne
za
bezpieczeństwo i porządek publiczny do bardziej skoordynowanych i skutecznych
działań.
Nastąpiło to dopiero w 1946 roku i zostało poprzedzone różnymi analizami
sytuacji i planami operacyjnymi. Prace te przeprowadzono głównie w wydziale
operacyjnym Sztabu Generalnego, który wziął na siebie rolę koordynatora działań
prowadzonych przeciwko podziemiu zbrojnemu. Przede wszystkim poddano analizie
dotychczasowe działania i przyczyny niepowodzeń. Analizy te przeprowadzono w
oparciu o dokumenty wojskowe oraz o informacje z MBP i KG MO. Meldunki takie i
sprawozdania pojawiają się od grudnia 1945 roku i będą stale przesyłane, aż do końca
1948 roku.
7
CAW, III-1-302.
CAW, III-1-36; III-2-10; III-439-125.
9
CAW, III-5-166.
8
Z
dokumentów
Sztabu
Generalnego
oceniających
sytuację
i
stan
bezpieczeństwa na uwagę zasługują „Rozważania o walce z bandytyzmem” z 23
stycznia 1946 roku10, sprawozdanie z działalności wojska przy likwidacji band
dywersyjnych od 13 czerwca 1945 roku do 31 grudnia 1945 roku11 i kolejne,
miesięczne już sprawozdania z walk z bandytyzmem, sprawozdanie szefa wydziału
operacyjnego SG z 23 lutego 1946 roku z lustracji województwa białostockiego12, czy
też notka gen. Mossora z 25 lutego 1946 roku z postulatem powołania grup
operacyjnych i jednolitego kierownictwa walki przeciwko podziemiu zbrojnemu13. Z
tych rozważań zrodziła się propozycja powołania Rady Bezpieczeństwa pod
przewodnictwem ministra Obrony Narodowej, w której skład mieli wejść minister
Bezpieczeństwa Publicznego, szef Sztabu Generalnego WP, komendant główny MO
oraz zastępca ministra Obrony Narodowej ds. polityczno-wychowawczych (jest
projekt regulaminu Rady)14. Warte odnotowania są również dwa pisma Głównego
Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP ze stycznia i marca 1946 roku dotyczące
walki z bandytyzmem15 oraz opracowane w lutym i marcu 1946 roku dokumenty pod
nazwą „Plan bezpieczeństwa” i „Metody walki bandami”16. Wszystkie te prace i
propozycje doprowadziły do utworzenia w marcu 1946 roku Państwowej Komisji
Bezpieczeństwa.
29 marca 1946 roku PKB wydaje wytyczne uznające sprawę likwidacji
bandytyzmu za zadanie pierwszoplanowe dla wojska, organów bezpieczeństwa i
milicji17.
W
wytycznych
polecono
utworzenie
wojewódzkich
komitetów
bezpieczeństwa i wyznaczono osoby wchodzące w ich skład (wojsko, UBP, MO,
KBW) wraz z przewodniczącym, którym w większości przypadków był dowódca OW
lub dowódca dywizji stacjonującej w mieście wojewódzkim. Przewodzącemu
komitetu podporządkowano wszystkie siły zbrojne wojska, MO, KBW oraz w
10
CAW, spis 465/57, t. 243.
Tamże.
12
Tamże, t. 244.
13
Tamże, t. 253.
14
Tamże.
15
Tamże, t. 243 i 253.
16
Tamże, t. 253.
17
Tamte, t. 256.
11
sprawach wywiadu — UBP. W wytycznych określano także najważniejsze zadania i
wskazano jednostki odpowiedzialne za ich wykonanie.
Ponad 2,5 letni okres działalności Państwowej Komisji Bezpieczeństwa
zostawił po sobie liczne dokumenty, z których na uwagę zasługują: protokoły z
posiedzeń PKB, wytyczne PKB o charakterze ogólnym i w sprawach szczegółowo
określonych (np. referendum, wybory, likwidacja ugrupowań podziemnych, band
zbrojnych, organizacja i działania grup operacyjnych, m.in. grupy „Rzeszów” i
„Wisła”, okresowe wytyczne do działań itp.). Zgodnie z wytycznymi PKB
scentralizowano
wszystkie
informacje
o
działalności
podziemia,
meldunki,
sprawozdania i informacje o walce z bandami. Gromadzono je w Wydziale III
(operacyjnym) Sztabu Głównego, który prowadził wszystkie sprawy PKB. Wydział
ten opracowywał zbiorcze komunikaty dzienne i miesięczne sprawozdania z walk z
bandami, a także przygotowywał projekty wszystkich dokumentów PKB. Interesujące
są również końcowe sprawozdania wojewódzkich komitetów bezpieczeństwa, które
działały do 1948 roku, podsumowujące działalność, a także komunikaty o stanie
bezpieczeństwa opracowywane przez Dowództwo Wojsk Lądowych (1948 rok).
Poza dokumentami jednostek wojskowych do Wydziału III SG wpływały
także dekadowe i miesięczne raporty specjalne Departamentu III MBP o napadach
bandyckich i przeprowadzonych operacjach, zawierające statystykę napadów, strat w
ludziach i sprzęcie z wyliczeniem ważniejszych przypadków (w tym napady na
posterunki MO) oraz liczbę operacji i ich wyniki. Z KG MO natomiast przekazywano
miesięczne zestawienia napadów dokonanych przez osobników w mundurach
wojskowych. Jest tam także obszerny zasób akt WBW i KBW dotyczących walk z
bandami. Akta Państwowej Komisji Bezpieczeństwa włączone są w zespół Sztabu
Generalnego i zawierają ponad 100 teczek dokumentów.
Niezbędnym uzupełnieniem materiałów dotyczących walk o utrwalenie
władzy
ludowej
są
znajdujące
się
w
CAW
akta
wojskowego
wymiaru
sprawiedliwości. Składają się na nie sprawozdania prokuratur i sądów wojskowych od
sierpnia 1944 roku w zespołach Najwyższego Sądu Wojskowego i Naczelnej
Prokuratury Wojskowej, a z okresu wojny także sądów i prokuratur wojskowych 1 i 2
armii WP. Od wejścia w życie dekretu o ochronie państwa (30 października 1944
roku) prokuratura wojskowa uzyskała prawo nadzoru nad śledztwami i dochodzeniami
prowadzonymi w sprawach politycznych przez organa bezpieczeństwa i Milicję
Obywatelską. W miesięcznych sprawozdaniach prokuratur i sądów wojskowych,
zwłaszcza wojskowych sądów i prokuratur garnizonowych, rejonowych i okręgowych,
znajduje się wiele informacji o działaniach UBP i MO. Na szczególną uwagę
zasługują korespondencja i wytyczne udzielane jednostkom śledczym UBP w
sprawach karnych o przestępstwa polityczne. Zawarte są w nich oceny pracy organów
śledczych UBP, wytyczne do prac śledczych, wyniki lustracji więzień i aresztów
śledczych. Pierwszy taki dokument z 5 listopada 1944 roku, adresowany do ministra
Bezpieczeństwa Publicznego, informował o brakach w pracy jednostek śledczych,
niewłaściwej ewidencji osób zatrzymanych w aresztach śledczych i więzieniach,
nieznajomości prawa przez funkcjonariuszy prowadzących postępowania karne itp. W
końcowej części pisma zawarte są propozycje wielu przedsięwzięć zmierzających do
usprawnienia pracy śledczej i wyeliminowania popełnianych błędów18. W każdym
sprawozdaniu miesięcznym prokuratur wojskowych znajduje się ocena współpracy z
organami BP. Daje to interesujący obraz kształtowania się tego aparatu, a także
kierunków i metod działania, podwyższania kwalifikacji śledczych itp.
Z
dokumentów
sprawozdawczych
na
uwagę
zasługuje
pierwsze
„Sprawozdanie z działalności sądów wojskowych w zakresie zwalczania zbrodni stanu
i z dekretu o ochronie państwa” za IV kwartał 1944 roku i I kwartał 1945 roku,
sporządzone przez Wydział Sądownictwa Wojennego. Zamieszczono w nim dane
liczbowe w rozbiciu na czyny, skazanych z podziałem na żołnierzy, cywili,
przynależność organizacyjną itp. Najbardziej interesująca w tym dokumencie jest
analiza działalności podziemia politycznego oparta na materiałach postępowań
karnych (objęto nimi w tym okresie 958 osób: 900 skazano, w tym 99 warunkowo
zawieszono wykonanie kary, 54 uniewinniono, w stosunku do 4 osób postępowanie
zawieszono). Przedstawiona jest także polityka karna wobec różnych grup
oskarżonych o nielegalną działalność19.
W sprawach wynikających z nadzoru nad śledztwami i dochodzeniami
prowadzonymi przez UBP zachowała się także korespondencja ministra Obrony
18
CAW, spis 328/55, t. 2757; III-439-40.
Narodowej z ministrem Bezpieczeństwa Publicznego oraz zapiski z rozmów w tych
sprawach naczelnego prokuratora wojskowego z ministrami Bezpieczeństwa
Publicznego i Sprawiedliwości przeprowadzonych we wrześniu 1945 roku20.
W aktach wojskowego wymiaru sprawiedliwości znajdują się także dane
dotyczące wykonania amnestii z 2 sierpnia 1945 roku o przestępstwa z dekretu o
ochronie państwa (objęto nią 3.501 osób)21.
Duża liczba akt niemal we wszystkich zespołach zawiera dane o działaniach
podziemia, w tym także skierowanych przeciwko funkcjonariuszom MO, UBP,
żołnierzom WP i AC, a także o napadach na posterunki MO, gmachy więzienne,
urzędy bezpieczeństwa publicznego itp. Znajdują się one głównie w meldunkach o
wydarzeniach nadzwyczajnych, a powtarzane są i zsumowane w sprawozdaniach
okresowych jednostek wojskowych, dokumentach MO i UBP. Pozwala to na
zilustrowanie przykładami ocen i danych ogólnych o stanie bezpieczeństwa i porządku
publicznego.
Przedstawiony tu ogólny zarys zasobu aktowego związanego tematycznie z
problematyką utrwalania władzy ludowej w Polsce pozwala na stwierdzenie, iż w
CAW zgromadzono niezwykle cenny materiał nie tylko do dziejów Wojska Polskiego,
lecz także do historii Polski Ludowej. Ta baza archiwalna zasługuje na szersze
uwzględnienie w badaniach najnowszej historii Polski, zwłaszcza naszych dziejów
politycznych w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej. Wiedza
zawarta w tych aktach może i powinna służyć do uświadomienia, zwłaszcza młodemu
pokoleniu, prawdy o trudnym okresie kształtowania się władzy ludowej oraz
powojennej odbudowy.
19
CAW, III-2-41.
CAW, III-439-142.
21
CAW, III-430-15.
20