Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w

„Z Dziejów Prawa”. T. 4 (12). Katowice 2011
Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2868, s. 349—353
Henryk Kocój,
„Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji
z Warszawy posła austriackiego Benedykta de Cachégo
do kanclerza Johanna Amadeusa Thuguta z 1794 roku”.
Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
2009, 165 s.
Historiografia powstania kościuszkowskiego jest niezmiernie bogata. Insurekcja i jej Najwyższy Naczelnik byli obecni w literaturze, poezji i dramacie.
Na podstawie złożonych w archiwach uchwał i zarządzeń władz powstańczych,
raportów, sprawozdań, odezw, korespondencji dyplomatycznej i wojskowej, ale
też wspomnień uczestników, powstało wiele monografii poświęconych przebiegowi działań militarnych, dziejów wewnętrznych, wymiarowi sprawiedliwości,
ustrojowi organów powstańczych czy biografii najważniejszych postaci insurekcji.
Niezależnie od wydawanych opracowań historycy opublikowali stosunkowo dużo materiałów źródłowych do dziejów insurekcji. Poza fundamentalnymi Aktami powstania kościuszkowskiego należy wspomnieć o korespondencji Naczelnika. Odezwy i uniwersały Kościuszki zamieszczone zostały
w kilku wyborach wydanych drukiem jego pism oraz zbiorach koresponden
Akty powstania Kościuszki. Protokóły i dzienniki Rady Zastępczej Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej [dalej: APK]. T. 1—2. Wyd. S. A s ke n a z y, W. D z wo n kow s k i; T. 3. Korespondencja Najwyższego Naczelnika. Protokół patentów. Akces do powstania. Wyd. W. D z wo n kow s k i, E. K i p a, R. Mo r c i n e k. Kraków 1918—1955.
Kościuszko. Listy, odezwy, wspomnienia. Zebrał H. Mo ś c ick i. Warszawa 1917; Tadeusz
Kościuszko. Jego odezwy i raporta. Uzupełnione celniejszymi aktami odnoszącemi się do powstania narodowego 1794 r. Wyd. L. Na biel a k. Wyd. 2. Kraków 1918; Pisma Tadeusza Kościuszki.
Wyd. H. Mo ś c ic k i. Warszawa 1947.
350
Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy…”
cji. Opublikowano wiele pamiętników, zbiorów raportów i korespondencji wojskowych, korespondencję prezydenta Warszawy itp.
Ważnym źródłem do poznania dziejów powstania, nastrojów społecznych
w stolicy, wzajemnych stosunków władz powstańczych i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, przebiegu działań militarnych, kontaktów Rady Zastępczej Tymczasowej, a następnie Rady Najwyższej Narodowej z korpusem dyplomatycznym akredytowanym w Warszawie czy w pewnym zakresie stosunku
państw ościennych do insurekcji są wydawane od wielu lat przez H. Kocója,
Z. Libiszowską czy L. Posten zbiory korespondencji przedstawicieli obcych
dworów w stolicy. O ile w latach osiemdziesiątych XX stulecia wspomniane
zbiory korespondencji były wydawane, po ich przetłumaczeniu, w języku polskim, o tyle ostatnio H. Kocój sukcesywnie publikuje kolejne tomy korespondencji dyplomatów zagranicznych z Warszawy na przestrzeni lat 1788—1830
w językach, w jaki były pisane w oryginale. Jednym z ostatnich jest tom depesz
przesłanych przez chargé d’affaires Austrii Benedykta de Cachégo do kanclerza
Thuguta z okresu powstania kościuszkowskiego 1794 r.
Zbiór (s. 57—150) obejmuje okres od 1 stycznia do 3 września 1794 r. i zawiera w sumie 55 depesz (49 z Warszawy, po jednej z Torunia i Gdańska
oraz 4 z Karlsbadu). Opublikowany materiał źródłowy jest co do zawartości
tożsamy z korespondencją, jaka ukazała się w 1985 r. Poprzedza go obszerny
wstęp, w którym H. Kocój, korzystając z recenzji poprzedniej edycji, kreśli
krótką biografię de Cachégo. Analizuje stosunek posła do powstania i jego
przywódców. Prezentuje również oceny, jakie wystawili mu zarówno jemu
współcześni, jak i historycy. W pewnym zarysie przedstawia politykę austriacką wobec Rzeczypospolitej w 1794 r., nie pomijając panujących wówczas
w społeczeństwie polskim nadziei, jeśli nie na pomoc Austrii, to przynajmniej
na jej życzliwą neutralność. Całość uzupełnia faksymile depeszy de Cachégo
z dnia 7 maja.
Benedykt de Caché przebywał w Warszawie najdłużej ze wszystkich dyplomatów akredytowanych przy Stanisławie Auguście Poniatowskim. Zjechał do
Listy Kościuszki do jen. Mokronowskiego i innych osób. Zebrał Ł. Sie m ie ń s k i. Lwów
1877; Z korespondencji Kościuszki urzędowej i prywatnej 1790—1817. Wyd. A. Sk a ł kow s k i.
Kórnik 1946; Kilka listów i testament Tadeusza Kościuszki. Wyd. J.K.G. Kraków 1894; A. B o ch n i a k: Pięć listów Kościuszki. Kraków 1938; Korespondencja króla z Naczelnikiem podczas powstania 1794. Wyd. J. R i a bi n i n. „ Przegląd Historyczny” 1914, T. 18, z. 3.
W. D z wo n kow s k i: Warszawa wiosną 1794 r. Warszawa 1912.
Np. J.J. Pa t z: Z okien ambasady saskiej. Wyd. Z. Li bi s z ow s k i, H. Ko c ój. Warszawa 1969; L. B u c h h ol z: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła pruskiego
w Warszawie. Wyd. H. Ko c ój. Warszawa 1983; B. de C a ch é: Powstanie kościuszkowskie
w świetle korespondencji posła austriackiego w Warszawie. Listy B. de Cachégo do ministra spraw
zagranicznych Thuguta w Wiedniu (styczeń—wrzesień 1794 r.). Z rękopisu przełożył, wstepem
i przypisami opatrzył H. Ko c ój. Warszawa 1985; J.Ch. Tol l: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła szwedzkiego. Wyd. L. Po s t e n. Warszawa 1989.
Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy…”
351
stolicy już w 1782 r. Mieszkając zatem w Polsce co najmniej kilkanaście lat,
miał dobre rozeznanie panujących tu stosunków wewnętrznych, stronnictw politycznych, koterii towarzyskich, nastrojów społecznych, stosunku do króla itp.
Poseł austriacki nie cieszył się jednak najlepszą opinią tak współczesnych,
jak i potomnych. Postrzegany był jako osoba „podrzędnych zdolności i nieszczególnego charakteru”, intrygant, zdecydowany zausznik ambasady posłów
rosyjskich: J. Bułhakowa, Sieversa czy I. Igelströma. W 1790 r. przeciwdziałał zawarciu traktatu z Prusami, choć należy przypuszczać, że nie tyle działał z własnej inicjatywy, ile wykonywał stosowne polecenia w tej mierze. Nie
sposób jednak odmówić de Cachému zmysłu obserwacji i wyciągania trafnych
wniosków. Zdecydowany rusofil, nieraz potrafił wypowiedzieć się krytycznie
na temat stosunków panujących w ambasadzie rosyjskiej pod rządami Igelströma. Nakreślił trafną charakterystykę pruskiego posła w Warszawie Ludwiga Buchholtza i jego roli przy negocjacjach traktatu handlowego. Relacje austriackiego chargé d’affaires zawierają także celne uwagi na temat pozostałych
przedstawicieli obcych dworów wraz z ocenami ich działalności i stosunku do
wydarzeń zachodzących w Polsce. Dość dobrze przedstawił nastroje panujące w przededniu powstania, po jego wybuchu, a także przebieg wypadków
w samej Warszawie 17 i 18 kwietnia i powstania Rady Zastępczej Tymczasowej.
W prezentowanych depeszach znajdziemy również charakterystyki czołowych
postaci powstania ze strony polskiej. Sporo miejsca zajmuje sprawa tranzytu
austriackiego zboża przez terytorium Rzeczypospolitej. Odnajdziemy tu też relacje z wydarzeń codziennych, w tym dość szczegółowy opis wydarzeń 8 i 9
maja, oraz informacje dotyczące wzajemnych relacji korpusu dyplomatycznego
i władz powstańczych.
Wiele miejsca w relacjach de Cachégo zajmują opinie krążące po Warszawie o rzekomej życzliwości Austrii wobec insurekcji. Świadczyć miały o tym
napięte w tym czasie stosunki austriacko-pruskie, a także obawy monarchii
naddunajskiej co do ponownego jej wykluczenia przy kolejnym rozbiorze Polski. Nadto przesłankami, jakie miały podtrzymać takie nadzieje, była postawa
władz austriackich w Galicji w początkach powstania przy okazji przedzierania
się polskich oddziałów wojskowych, zagarniętych przez Rosję w wyniku II rozbioru, do kraju. Poseł austriacki, uważając je za szkodliwe dla interesów Au Część historyków wskazuje inne daty, np. 1783 r., a nawet 1772 r. Por. E. Łu n i ń s k i: Wspominki. Warszawa 1910, s. 143; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807—
1813. Wyd. M. H a n d el s m a n. T. 1. Kraków 1914, s. 95; Z. G ó r a l s k i: Austria a III rozbiór Polski.
Warszawa 1979, s. 39.
Nawet w Wiedniu uważano, że jego sympatie rosyjskie idą zdecydowanie za daleko.
K. Ja r o c h ow s k i: Dyplomacja austriacka względem Polski pod koniec XVIII wieku. W: Rozprawy historyczno-krytyczne. Poznań 1888, s. 247.
Znamienne jest, że przekonanie o neutralności, a nawet życzliwości Austrii wobec przyszłej
insurekcji było jedną z przesłanek, dla których przywódcy przyszłego powstania zdecydowali się
352
Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy…”
strii na arenie międzynarodowej, wypełniając instrukcje swego rządu, starał się
przeciwstawić takim opiniom. Opublikował nawet 3 kwietnia 1794 r. oficjalne
dementi w tej sprawie.
Pojawienie się na rynku wydawniczym edycji depesz de Cachégo w języku oryginału było niewątpliwie pożądane. Opublikowanie ich w takiej formie
sugerowano już przy okazji poprzedniego wydania korespondencji z 1985 r.10
Szkoda tylko, że Wydawca poprzedził materiał źródłowy stosunkowo skromnym merytorycznie wstępem. Mamy tu w zasadzie powielony wstęp wydania
z 1985 r. Zaledwie szkicowo nakreślił sylwetkę posła. Podobnie potraktował
politykę Austrii wobec Rzeczypospolitej w tym czasie, jak również zagadnienie polskich nadziei z nią związanych. W dalszej części Autor niemal chronologicznie przedstawił kolejne depesze posła, ograniczając swój komentarz czy
prezentacje poglądów do minimum. Co prawda można odnieść wrażenie, że
obecny wstęp jest znacznie obszerniejszy, podparty materiałem źródłowym, zawiera o wiele więcej przypisów, ale gdy przyjrzeć się uważniej, to zauważamy,
że w tekst wstępu Autor często wstawia fragmenty depesz w tłumaczeniu na
język polski, w przypisach zaś w oryginale te same depesze, które mają stanowić główną zawartość prezentowanej pracy. Drugim mankamentem publikacji
jest niewątpliwie brak indeksu osobowego, co zważywszy na charakter pozycji
może utrudniać korzystanie z materiałów. Niepotrzebnie Wydawca zrezygnował z przypisów merytorycznych, jakie zamieszczał we wszystkich polskojęzycznych edycjach korespondencji dyplomatycznej z lat Sejmu Wielkiego czy
powstania 1794 r. Prawdopodobnie, wychodząc z założenia, że publikacja skierowana jest wyłącznie do historyków, pozbawił studentów czy też miłośników
historii wielu informacji, które mogły pomóc w pełnym zrozumieniu tekstu.
Do chwili obecnej brak w polskiej historiografii pełnego opracowania omawiającego międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej w dobie insurekcji kościuszkowskiej, stosunku mocarstw ościennych do powstania, stosunku polskich
władz do poszczególnych krajów, zwłaszcza Prus i Austrii, głównie w kontekście
wiązanych z nimi nadziei na ich nieingerencję w konflikt z Rosją. Nie opisano
w pełni wzajemnych relacji polsko-francuskich, oczekiwań polskich jakobinów
na pomoc rewolucyjnej Francji oraz wpływu, jaki wywierała rewolucja na przebieg wypadków w Polsce. Takiej pracy nie mogą zastąpić szkice zamieszczane
na wystąpienie przeciwko Rosji. Przekonanie to pośród społeczeństwa, a nawet niektórych członków władz powstańczych, trwało nawet w chwili wkroczenia w granice Rzeczypospolitej wojsk
austriackich w lipcu 1794 r. W. Tok a r z: Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794
roku. Kraków 1911, s. 182.
Nota J. MC Pana de Caché, ministra interesów Jego Cesarsko-Królewskiej Mości, podana
Najjaśniejszemu Królowi IMci w Radzie Nieustającej na dniu 3 kwietnia. „Gazeta Krajowa” 1794,
nr 27, 5 kwietnia, s. 322.
10
B. de C a c h é: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła austriackiego
w Warszawie…
Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy…”
353
przez Autora jako wstępy do kolejnych tomów publikowanej przezeń korespondencji. Wydane dotąd monografie z różnych względów nie zapełniają dziś powstałej w tym zakresie luki. Zatem wydaje się, że H. Kocój, mając tak dobre
rozeznanie materiału archiwalnego i znajomość epoki, winien podjąć taki trud.
Niestety, mimo upływu lat, jak dotąd nie ukazała się taka monografia. Zatem
dzieje dyplomatyczne Polski doby powstania 1794 r. nadal muszą czekać na
swego historyka, który będzie mógł wykorzystać w pracy przebogaty dorobek
edytorski Profesora Kocója.
Jarosław Dudziński
23 Z Dziejów Prawa