docprogram ochrony środowiska województwa kujawsko – pomorskiego
download 
Reklamacja Transkrypt
program ochrony środowiska województwa kujawsko – pomorskiego
ZARZĄD WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO - POMORSKIEGO PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO – POMORSKIEGO Toruń, 30 października 2003 r. Opracował zespół pracowników Kujawsko-Pomorskiego Biura Planowania Przestrzennego we Włocławku we współpracy ze specjalistami z Naczelnej Organizacji Technicznej w Toruniu. Spis treści 1. WSTĘP...................................................................................................................................7 1.1. Podstawa prawna i cel opracowania................................................................................7 1.2. Zakres i metoda opracowania.......................................................................................... 7 2. OCENA AKTUALNEGO STANU ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM............................................................................................. 9 2.1. Budowa geologiczna, surowce naturalne...................................................................... 10 2.1.1. Budowa geologiczna........................................................................................... 10 2.1.2. Surowce naturalne............................................................................................... 11 2.1.3. Złoża kopalin.......................................................................................................12 2.1.4. Zasady gospodarowania obowiązujące na obszarach i terenach górniczych.......14 2.1.5. Wykorzystanie surowców odnawialnych............................................................ 15 2.2. Powierzchnia ziemi i zasoby glebowe...........................................................................16 2.2.1. Rzeźba terenu...................................................................................................... 16 2.2.2. Charakterystyka zasobów glebowych..................................................................18 2.2.3. Degradacja gleb................................................................................................... 19 2.3. Zasoby wodne i gospodarka wodno - ściekowa............................................................ 24 2.3.1. Wody powierzchniowe........................................................................................24 2.3.2. Zbiorniki wodne.................................................................................................. 28 2.3.3. Wody podziemne.................................................................................................29 2.3.5. Gospodarka wodno-ściekowa..............................................................................32 2.3.6. Gospodarowanie i użytkowanie wód powierzchniowych................................... 37 2.4. Świat roślin i zwierząt................................................................................................... 41 2.4.1. Szata roślinna i jej osobliwości........................................................................... 41 2.4.2. Świat zwierząt..................................................................................................... 45 2.5. Prawna ochrona przyrody i krajobrazu..........................................................................51 2.5.1. Obszary i obiekty chronione................................................................................51 2.5.2. Sieć ekologiczna – Natura 2000..........................................................................58 2.5.3. Podsumowanie.................................................................................................... 59 2.6. Gospodarka leśna.......................................................................................................... 59 2.6.1. Waloryzacja przyrodnicza lasów.........................................................................61 2.6.2. Charakterystyka i ocena stanu zdrowotnego lasów............................................. 65 2.6.3. Gospodarka łowiecka.......................................................................................... 66 2.6.4. Struktura organizacji łowieckiej w województwie.............................................. 68 2.6.5. Zasoby łowieckie województwa..........................................................................68 2.6.6. Ocena stanu łowisk województwa na podstawie wieloletnich planów dla rejonów hodowlanych.......................................................................................... 70 2.6.7. Aktualny stan populacji zwierzyny łownej w granicach administracyjnych województwa na podstawie rocznego planu łowieckiego .............................................. ............................................................................................................................. 71 2.7. Powietrze atmosferyczne...............................................................................................71 2.7.1. Analiza wielkości i struktury emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego......................................................................................................................71 2.7.2. Ilościowa i jakościowa ocena stanu zanieczyszczenia powietrza na obszarze województwa............................................................................................................ 73 2.7.3. Identyfikacja obszarów, na których stwierdzono przekroczenia poziomu stężeń substancji zanieczyszczających powietrze...........................................................75 2.8. Hałas komunikacyjny i przemysłowy............................................................................78 2.8.1. Identyfikacja terenów zagrożonych hałasem.......................................................79 2.8.2. Ocena klimatu akustycznego na terenie województwa....................................... 80 2.8.3. Analiza trendów zmian klimatu akustycznego....................................................84 2.9. Pola elektromagnetyczne...............................................................................................86 2.9.1. Identyfikacja i charakterystyka źródeł promieniowania elektromagnetycznego .... 87 2.9.2. Charakterystyka oddziaływania promieniowania na organizmy żywe ...............88 2.9.3. Identyfikacja i charakterystyka terenów, na których stwierdzono przekroczenia ponadnormatywnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku .......89 2.10. Gospodarka odpadami................................................................................................. 90 2.10.1. Gospodarowanie odpadami komunalnymi........................................................ 90 2.10.2. Gospodarowanie odpadami przemysłowymi.....................................................93 2.10.3. Gospodarowanie odpadami niebezpiecznymi................................................... 94 2.10.4. Podsumowanie.................................................................................................. 95 2.11. Poważne awarie i poważne awarie przemysłowe........................................................96 2.11.1. Rodzaje zdarzeń powodujących nadzwyczajne zagrożenia środowiska – poważne awarie .......................................................................................................96 2.11.2. Zestawienie zdarzeń z terenu województwa kujawsko-pomorskiego mających znamiona nadzwyczajnego zagrożenia środowiska (poważnych awarii) w latach 1999-2001............................................................................................................ 99 2.11.3. Sposoby zapobiegania nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska – poważnym awariom .............................................................................................................. 99 2.12. Problemy ekologiczne województwa........................................................................ 101 2.12.1. Niska jakość wód powierzchniowych............................................................. 101 2.12.2. Zagrożenie jakości wód podziemnych............................................................ 102 2.12.3. Zagrożenie powodziami.................................................................................. 102 2.12.4. Zagrożenie hałasem......................................................................................... 103 2.12.5. Zły stan powietrza atmosferycznego............................................................... 103 2.12.6. Zanieczyszczenie i degradacja gleb.................................................................105 2.12.7. Nieuporządkowana gospodarka odpadami.....................................................106 2.12.8. Poważne awarie...............................................................................................106 3. CELE POLITYKI OCHRONY ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE ................107 3.1. Priorytety ekologiczne krótko i długoterminowe (na 4 i 8 lat)....................................108 3.2. Zasady ochrony środowiska........................................................................................ 110 4. KIERUNKI OCHRONY ŚRODOWISKA..................................................................... 111 4.1. Gospodarowanie surowcami naturalnymi................................................................... 111 4.2. Ochrona powierzchni ziemi i zasobów glebowych..................................................... 113 4.3. Ochrona wód powierzchniowych i podziemnych........................................................115 4.3.1. Zarządzanie zasobami wodnymi....................................................................... 116 4.3.2. Zaopatrzenie w wodę.........................................................................................118 4.3.3. Ochrona przeciwpowodziowa........................................................................... 118 4.3.4. Gospodarka ściekowa........................................................................................120 4.4. Ochrona roślin i zwierząt............................................................................................ 124 4.5. Kształtowanie systemu obszarów i obiektów chronionych......................................... 125 4.6. Kształtowanie gospodarki leśnej i łowieckiej............................................................. 127 4.7. Ochrona powietrza atmosferycznego.......................................................................... 129 4.8. Ochrona przed hałasem............................................................................................... 131 4.9. Ochrona przed polami elektromagnetycznymi............................................................133 4.10. Gospodarowanie odpadami....................................................................................... 135 4.11. Zapobieganie poważnym awariom i awariom przemysłowym................................. 138 4.12. Edukacja ekologiczna................................................................................................141 5. ZARZĄDZANIE PROGRAMEM OCHRONY ŚRODOWISKA................................ 142 5.1. Instrumenty realizacji Programu................................................................................. 142 5.1.1. Prawne............................................................................................................... 142 5.1.2. Finansowe..........................................................................................................143 5.1.3. Społeczne.......................................................................................................... 146 5.1.4. Strukturalne....................................................................................................... 147 5.2. Monitoring realizacji Programu.................................................................................. 148 6. NAKŁADY NA REALIZACJĘ PROGRAMU.............................................................. 152 7. WYKORZYSTANE MATERIAŁY................................................................................ 153 Spis tabel TABELA 1 ZAKŁADY O ZWIĘKSZONYM RYZYKU WYSTĄPIENIA POWAŻNEJ AWARII PRZEMYSŁOWEJ........................................................................................... 97 TABELA 2 ZAKŁADY O DUŻYM RYZYKU WYSTĄPIENIA POWAŻNEJ AWARII PRZEMYSŁOWEJ............................................................................................................ 97 Załączniki 1. ANALIZA ISTNIEJĄCYCH I ARCHIWALNYCH DOKUMENTÓW I OPRACOWAŃ................................................................................................................. 158 1. 1. WYTYCZNE Z DOKUMENTÓW KRAJOWYCH..................................................158 1.1.1. POLITYKA EKOLOGICZNA PAŃSTWA.............................................................158 1.1.2. KRAJOWY PLAN GOSPODARKI ODPADAMI.................................................. 160 1.2. WYTYCZNE Z DOKUMENTÓW WOJEWÓDZKICH.......................................... 161 1.2.1. STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO - POMORSKIEGO.. 162 1.2.2. PROGRAM ROZWOJU WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO – POMORSKIEGO DO 2010 R......................................................................................................................... 163 1.2.3. PROJEKT PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO - POMORSKIEGO............................................... 164 1.3. ANALIZA PROGRAMÓW I STRATEGII OCHRONY ŚRODOWISKA W BYŁYCH WOJEWÓDZTWACH: BYDGOSKIM, TORUŃSKIM I WŁOCŁAWSKIM........................................................................................................... 167 2. ANALIZA WNIOSKÓW, WYTYCZNYCH I POSTULATÓW DO PROJEKTU PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO POMORSKIEGO............................................................................................................. 172 2.1. WNIOSKI ORGANÓW I INSTYTUCJI.................................................................... 172 2.2. WNIOSKI SAMORZĄDÓW POWIATOWYCH...................................................... 175 2.3. WNIOSKI SAMORZĄDÓW GMINNYCH................................................................179 1. WSTĘP 1.1. Podstawa prawna i cel opracowania Artykuły 17 i 18 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo Ochrony Środowiska (Dz. U. nr 62, poz. 627) nakłada na Zarząd Województwa obowiązek sporządzenia wojewódzkiego programu ochrony środowiska. Program uchwalony przez Sejmik Województwa Kujawsko – Pomorskiego jest realizacją polityki ekologicznej państwa. Określa on cele ekologiczne, priorytety, harmonogram działań proekologicznych oraz źródła finansowania niezbędne do osiągnięcia podstawowych celów. Program jest podstawą działań Samorządu Województwa Kujawsko – Pomorskiego w zakresie polityki ekologicznej i tworzenia innych programów branżowych oraz stanowi podstawę do formułowania wytycznych do powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska. Spełniając wymogi ustawowe Program zakłada realizację poszczególnych zadań, podobnie jak Polityka ekologiczna państwa na 4 lata tj. 2003 – 2006. Przyjęto w nim także działania na kolejny przedział czasowy 2007 – 2010 r. jako średnio okresowy czas realizacji zadań. Tak przyjęty przedział czasowy jest zgodny z okresem obowiązywania „Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko – Pomorskiego” do 2010 r. W dniu 15 maja 2002 r. Zarząd Województwa Kujawsko – Pomorskiego podjął uchwałę Nr 27/185/2002 o przystąpieniu do sporządzenia Programu ochrony środowiska z planem gospodarki odpadami na okres do roku 2010. Celem Programu jest realizacja polityki ekologicznej państwa oraz Strategii Rozwoju Województwa Kujawsko – Pomorskiego. 1.2. Zakres i metoda opracowania Wykonanie projektu Programu ochrony środowiska z projektem planu gospodarki odpadami Zarząd powierzył Kujawsko – Pomorskiemu Biuru Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku, a nadzór nad przygotowaniem dokumentu – Departamentowi Ochrony Środowiska, Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. Do wykonania części prac obejmujących wybrane zagadnienia zaproszono ekspertów z Naczelnej Organizacji Technicznej w Toruniu. W dniu 20 września 2002 r. Zarząd Województwa skierował do samorządów powiatowych i gminnych oraz wybranych instytucji i organizacji pismo informujące o podjęciu prac nad Programem ochrony środowiska i Planem gospodarki odpadami dla województwa kujawsko – pomorskiego i prośbę o składanie przedmiotowych uwag, wniosków i propozycji. Wpłynęły odpowiedzi od 133 samorządów gminnych, z których jednak większość stanowią ankiety dotyczące gospodarowania odpadami, 17 Starostw Powiatowych i 3 miast – powiatów grodzkich. Jednocześnie autorzy opracowania przeprowadzili analizę Polityki ekologicznej państwa, Krajowego planu gospodarki odpadami, Strategii rozwoju województwa, Programu rozwoju województwa do 2010 roku i projektu Planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz programów i strategii ochrony środowiska opracowanych dla byłych województw, w poprzednim podziale administracyjnym. Prace nad pierwszym etapem prac, na które składała się diagnoza stanu istniejącego zakończono 18 marca 2003 r. Opracowanie zawiera ocenę stanu środowiska w województwie kujawsko – pomorskim wg danych na koniec 2001 r. Diagnoza składa się z części tekstowej i graficznej, którą obrazuje zestaw 6 map w skali 1:200 000 obejmujących obszar województwa w jego granicach administracyjnych. W dniu 15 kwietnia 2003 r. odbyło się pierwsze spotkanie autorów opracowania z Zespołem Konsultacyjno – Opiniującym, powołanym przez Marszałka Województwa spośród ekspertów, naukowców i przedstawicieli samorządów i instytucji zajmujących się ochroną środowiska. Na spotkaniu zgłoszono szereg uwag i wniosków, które zostały wnikliwie przeanalizowane przez autorów opracowania i w przeważającej części wykorzystane w pracach nad dokumentem. Równolegle prowadzone były prace nad kierunkami ochrony środowiska i kierunkami gospodarki odpadami na terenie województwa. Ustalone zostały cele, priorytety i zasady ochrony środowiska oraz kierunki działań w zakresie ochrony poszczególnych komponentów środowiska. Sformułowane zostaną także instrumenty realizacji Programu, monitoring jego realizacji oraz zostały oszacowane nakłady realizacji Programu i źródła jego finansowania. W dniu 6 czerwca 2003 r. odbyło się drugie spotkanie autorów opracowania z Zespołem Konsultacyjno – Opiniującym. Na spotkaniu zespół zaprezentował kolejny etap prac dotyczący celów i priorytetów polityki ochrony środowiska, zasad ochrony środowiska oraz kierunków ochrony środowiska na obszarze województwa oraz kierunków gospodarowania odpadami. Na spotkaniu zgłoszono szereg uwag i wniosków, które zostaną wnikliwie przeanalizowane przez autorów opracowania i uwzględnione przy redakcji ostatecznej wersji projektu Programu ochrony środowiska województwa kujawskopomorskiego i Planu gospodarki odpadami województwa kujawsko-pomorskiego. Jednym z najważniejszych, ale i najbardziej kontrowersyjnych elementów Programu jest określenie nakładów finansowych na realizację działań z zakresu ochrony środowiska. Strukturę tych nakładów w poszczególnych kierunkach działań określono szacunkowo, biorąc pod uwagę przede wszystkim nakłady przewidziane w opracowanym przez Ministerstwo Środowiska i przyjętym przez Radę Ministrów „Programie wykonawczym do II Polityki ekologicznej państwa na lata 2002 - 2010”. Jako wskaźnik wielkości środków kierowanych na ochronę środowiska w województwie kujawsko – pomorskim przyjęto 5,7% kwoty łącznych nakładów dla kraju. Przyjęty wskaźnik został określony przez Ministerstwo Gospodarki z uwzględnieniem liczby ludności w poszczególnych regionach, poziomu PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca i stopy bezrobocia. Jest stosowany m.in. przy przyznawaniu środków finansowych poszczególnym regionom z funduszy przedakcesyjnych i przy planowanej strukturze finansowania z funduszy strukturalnych w Narodowym Planie Rozwoju. Z kwoty wyliczonej dla poszczególnych kierunków działań na okres 2003-2006 wydzielono 40% całej puli środków, a proporcjonalnie na lata 2007-2010 pozostałą część, czyli 60% sumy nakładów. Przyjęty przez Zarząd Województwa Kujawsko – Pomorskiego projekt Programu zostanie udostępniony do wglądu wszystkim zainteresowanym oraz odbędą się konsultacje społeczne. Po uzyskaniu opinii samorządów powiatowych i gminnych, Ministerstwa Środowiska oraz rozpatrzeniu wszystkich złożonych uwag i wniosków, projekt Programu zostanie przedstawiony do uchwalenia Sejmikowi Województwa Kujawsko – Pomorskiego. 2. OCENA AKTUALNEGO STANU ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM Województwo kujawsko-pomorskie położone jest w północnej części środkowej Polski, nad dolną Wisłą, Brdą, Drwęcą i Notecią. Posiada tranzytowy charakter w relacjach Skandynawia - Europa Południowa oraz Kraje Bałtyckie i Rosja - Europa Zachodnia. Pod względem zajmowanej powierzchni (17970 km2) oraz liczby mieszkańców (2101,7 tys.) województwo należy do średnich w skali kraju jednostek administracyjnych, zajmując 10 lokaty w obydwu cechach. Gęstość zaludnienia, wynosząca 117 osób/km2, jest nieco niższa od średniej krajowej (124). Na uwagę zasługuje fakt, iż obszary wiejskie cechują się wyrównanym wskaźnikiem gęstości zaludnienia - różnica pomiędzy skrajnymi powiatami jest zaledwie około 2-krotna. Pod względem administracyjnym, województwo dzieli się na 23 powiaty, w tym 19 ziemskich i 4 grodzkie oraz 144 gminy, w tym 17 miejskich, 35 miejsko-wiejskich i 92 wiejskie. Sieć osadniczą tworzą 52 miasta i około 3,5 tys. miejscowości wiejskich. System osadniczy można uznać za korzystne uwarunkowanie rozwoju. Centralne położenie 2 ośrodków stołecznych tworzących układ aglomeracyjny (Bydgoszcz - siedziba Wojewody, Toruń - siedziba Marszałka Województwa) oraz równomierne rozmieszczenie tzw. miast średnich - Włocławka, Grudziądza i Inowrocławia, jak również regularna sieć, w większości dobrze rozwiniętych, ośrodków powiatowych, stwarzają potencjalnie dobre warunki dostępu do usług różnego rzędu. Województwo kujawsko-pomorskie znajduje się pograniczu pięciu makroregionów fizycznogeograficznych: Pojezierza Południowopomorskiego, Pojezierza Wielkopolskiego, Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego, Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i Doliny Dolnej Wisły. Dzielą się one na liczne mniejsze mezoregiony, co świadczy o zróżnicowaniu krajobrazowym regionu (Rys. 1). Poza Wysoczyzną Kłodawską cały obszar województwa znalazł się w zasięgu ostatniego zlodowacenia skandynawskiego i posiada rzeźbę terenu charakterystyczną dla obszarów młodoglacjalnych. Region jest zróżnicowany kulturowo - leży na styku kilku historycznych obszarów etnicznych - Kujaw, Ziemi Chełmińskiej, Borów Tucholskich, Krajny, Ziemi Dobrzyńskiej, Pałuk, Kociewia i Wielkopolski. 2.1. Budowa geologiczna, surowce naturalne 2.1.1. Budowa geologiczna Budowa geologiczna województwa kujawsko – pomorskiego jest zróżnicowana. Obszar województwa znajduje się na granicy dwóch jednostek geologicznych wyróżniających się na obszarze Europy. Granica ta przebiega z północnego-zachodu na południowy-wschód w rejonie miejscowości: Sępólno Krajeńskie – Bydgoszcz – Toruń – Włocławek. Na północnywschód od tej linii znajduje się platforma prekambryjska wschodniej Europy, a na południowy-zachód od niej – platforma paleozoiczna Europy Środkowej. Równolegle od południowego-zachodu przylega tzw. wał kujawsko-pomorski, z którego budową związane jest występowanie głównych surowców mineralnych województwa: soli kamiennej, wapieni i margli. Cechą charakterystyczną struktury wału są liczne wysady solne, ukształtowane głównie podczas alpejskich ruchów górotwórczych, podczas których utwory cechsztyńskie (perm górny) uległy plastycznym deformacjom i w postaci pni i słupów solnych zostały wydźwignięte z głębokości kilku kilometrów w pobliże powierzchni ziemi. W stropowej części wału występują też jurajskie wapienie i margle eksploatowane w rejonie Barcina. Osady trzeciorzędowe wykształcone są najczęściej w postaci margli piaszczystych, gez, opok i osadów ilasto-mułkowo-torfowych, które nazywane iłami toruńskimi powstawały w oligoceńskich zbiornikach wodnych. Na obszarze województwa, a głównie w jego południowej części, pod osadami czwartorzędowymi występują utwory miocenu określane jako formacja brunatno-węglowa. Pokłady węgla brunatnego o miąższości nie przekraczającej kilka metrów występują na głębokości od kilkudziesięciu do ponad 100 m pod powierzchnią ziemi. Charakterystycznymi utworami trzeciorzędowymi są tzw. iły pstre, zwane poznańskimi, które występują ciągłym pokładem o miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów w środkowej i południowej części regionu. W kilku miejscach te często zaburzone glacitektonicznie osady odsłaniają się na zboczach dolinnych np. Wisły i Drwęcy. Powierzchniową warstwę ziemi stanowi pokrywa czwartorzędowa ukształtowana podczas kolejnych zlodowaceń skandynawskich oraz w okresach interglacjalnych. Miąższość osadów czwartorzędowych jest zróżnicowana: od kilkunastu do ponad 200 m. Utwory czwartorzędowe najczęściej są wykształcone jako polodowcowe gliny, gliny piaszczyste, piaski i piaski gliniaste. Występują także utwory akumulacji glacjolimnicznej i glacjofluwialnej oraz utwory biogeniczne (kreda jeziorna, torfy i gytie). 2.1.2. Surowce naturalne Surowce naturalne znajdują się na powierzchni oraz w głębi litosfery. Ich naturalne nagromadzenie w określonych granicach nazywa się złożem. W większości nadają się one do jednorazowej eksploatacji, ulegają więc bezpowrotnemu wyczerpaniu w horyzoncie kilku – kilkudziesięciu lat. Ilość, wielkość oraz charakter złóż zależny od rodzaju, dynamiki oraz czasu trwania procesów geologicznych jakie miały miejsce na danym obszarze. Województwo kujawsko – pomorskie posiada mocno zróżnicowaną głęboką budowę geologiczną. Jednak na powierzchni prawie całego województwa zalega czapą osadów czwartorzędowych o zmiennej miąższości, lokalnie przekraczającej 150 m. Baza surowców użytecznych w takich osadach jest uboga. Jedynie w miejscach, gdzie bezpośrednio pod powierzchnią ziemi występują osady starsze istnieją możliwości pozyskiwania innych surowców (np. soli kamiennej, margli, wapieni, węgla brunatnego, iłów, wód termalnych). Surowce naturalne zgodnie z ustawą z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 110, poz. 1190 z późn. zmianami) traktowane są jako kopaliny. Przedmiotem zainteresowania człowieka są kopaliny użyteczne tj. minerały, skały oraz płyny kwalifikujące się do wydobycia oraz wykorzystania. Wody podziemne (z wyjątkiem wód leczniczych, solanek i termalnych) w rozumienia tegoż prawa nie są zaliczane do kopalin. Kopaliny dzielimy na kopaliny podstawowe i kopaliny pospolite. Do kopalin podstawowych występujących na terenie województwa kujawsko – pomorskiego zaliczono m. in. węgiel brunatny, sól kamienną. Zdecydowaną większość eksploatowanych bogactw naturalnych to kopaliny pospolite (Rys. 2). Dla złóż kopalin określa się stan zagospodarowania zasobów. Pod pojęciem zasoby bilansowe rozumie się zasoby złoża lub jego część, którego cechy naturalne określone przez kryteria bilansowości oraz warunki występowania umożliwiają podejmowanie jego eksploatacji. Mówiąc o zasobach przemysłowych rozumiemy tu część zasobów bilansowych, która może być przedmiotem ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji przy spełnieniu wymagań ochrony środowiska. 2.1.3. Złoża kopalin Kruszywo naturalne Kruszywa naturalne dzielą się na dwie grupy: kruszywa grube tj. żwiry i pospółki oraz kruszywa drobne – piaszczyste. Większość złóż, jakie stwierdzono na terenie województwa kujawsko – pomorskiego to złoża piaszczyste. Ogółem na terenie województwa udokumentowano 254 złoża kruszywa naturalnego. Zajmują one powierzchnię około 2 tys ha. Łączne zasoby tego surowca wynoszą ponad 130 mln ton. Piaski kwarcowe Do produkcji betonów komórkowych oraz wyrobu cegły wapienno – piaskowej, kształtek wapienno – piaskowych stosuje się odpowiednio czyste i drobnoziarniste piaski kwarcowe. Łączne zasoby rozpoznanych złóż wynoszą ponad 14,6 mln m3 piasków do produkcji betonów komórkowych i ponad 22,9 mln m3 piasków do produkcji wapienno piaskowej. Surowce ilaste Do tej grupy surowców zaliczono surowce przeznaczone do produkcji ceramiki budowlanej oraz produkcji cementu. Na terenie naszego województwa jako surowiec wykorzystywane są głównie iły trzeciorzędowe oraz iły i mułki zastoiskowe a także w mniejszej skali gliny zwałowe. Łączne zasoby surowców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej określa się na około 38,4 mln m3. Do produkcji klinkieru cementowego konieczny jest dodatek surowców ilastych. Na terenie województwa złoża takiego surowca udokumentowano jedynie w Michałowie. Wapienie i margle dla przemysłu cementowego i wapienniczego Wapienie i margle jurajskie stwierdzono w rejonie Piechcina już w 1868r. Obecnie złoże nosi nazwę „Barcin-Piechcin-Bielawy” i wykorzystywane jest dla potrzeb produkcji wapna, cementu, sody oraz w procesie oczyszczania cukru. Złoże to decyzją Rady Ministrów zaliczone zostało do kopalin podstawowych. Przy zasobach przemysłowych określonych na ponad 594 mln t roczne wydobycie wynosi ca 4,5 mln t. Węgiel brunatny Na terenie województwa kujawsko – pomorskiego węgiel brunatny jest jedynym udokumentowanym surowcem energetycznym. Jest to kopalina podstawowa. Ogółem na terenie województwa rozpoznano 6 złóż węgla brunatnego. Ocenia się, że ogólne zasoby wynoszą ca 165 mln t. Jednak na z uwagi na niewielką miąższość pokładów zaleganie na głębokości 40-70 m oraz negatywny wpływ na środowisko jaki niesie ich eksploatacja, złoża te nie spełniają kryteriów zasobów przemysłowych i nie są wykorzystywane gospodarczo. Torf i kreda jeziorna Do roku 1960, kiedy to decyzją Ministerstwa Rolnictwa zakazano używania torfu do celów opałowych, wydobycie torfu odbywało się na dużą większą skalę niż obecnie. W chwili obecnej torf wydobywany jest w celu produkcji substratów ogrodowych, rolniczych (jako nawóz i środek poprawiający strukturę gleby). Torf wykorzystuje się także do celów leczniczych – w balneologii jako środek do kąpieli i okładów (borowiny). Łącznie na terenie województwa rozpoznano złoża torfu o zasobach przemysłowych w wysokości ponad 172 tys. t. Kreda jeziorna wykorzystywana jest w rolnictwie jako wapno nawozowe. Łącznie na terenie województwa rozpoznano 11 złóż kredy jeziornej o zasobach przemysłowych w wysokości ponad 566 tys. t. Sól kamienna Na terenie województwa kujawsko - pomorskiego występują bogate zasoby soli kamiennej. Jest to kopalina podstawowa. Udokumentowano zasoby dla pięciu złóż. Łącznie na terenie województwa zasoby przemysłowe soli kamiennej wynoszą ponad 7,1 mld t. Należy dodać, że wydobycie soli z tych złóż (2,7 mln t) stanowi ponad 84% ogólnokrajowego wydobycia soli. Wody mineralne i wody termalne Za wody mineralne traktuje się wody swoiste i wody lecznicze (tj. zawierające jeden lub więcej składnik farmakologicznie czynny), w których suma rozpuszczonych składników stałych wynosi ponad 1 g/dm3. Za wody termalne uważa się takie wody, które na wypływie z odwiertu mają temperaturę co najmniej 20 0C. Na terenie województwa eksploatowane są dwa złoża wód leczniczych wód termalnych (Ciechocin i Wieniec Zdrój). Rozpoznano również wody termalne w Janiszewie k/Lubrańca i Rzadkiej Woli w rejonie Brześcia Kujawskiego oraz Maruszy k/Grudziądza. 2.1.4. Zasady gospodarowania obowiązujące na obszarach i terenach górniczych Zgodnie z literą obowiązującego prawa pod pojęciem obszar górniczy rozumie się przestrzeń w granicach, którego wydobywa się kopaliny objęte koncesją. Teren górniczy zaś to przestrzeń objęta przewidywanymi szkodliwymi wpływami robót górniczych zakładu górniczego. Sposoby zagospodarowania obowiązujące na obszarach górniczych są przedmiotem Projektów zagospodarowania złoża. Wykonuje się je oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 grudnia 2001r. Zasady te obowiązują przez okres ważności wydanej koncesji. Zasady gospodarowania na terenach górniczych określone są w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego poszczególnych jednostek samorządowych (gmina, powiat, województwo). Plany te uzgadniane są z organami nadzoru geologicznego. Zgodnie z ustawą - Prawo ochrony środowiska, każdy kto dopuścił do przekształcenia naturalnego ukształtowania terenu obowiązany jest do przeprowadzenia jego rekultywacji. Tym samym przedsiębiorca wydobywający kopalinę zobowiązany jest do rekultywacji obszaru górniczego. Warunki rekultywacji należy uzgodnić z organem ochrony środowiska. Warunki te powinny być zgodne z powiatowymi zasadami ochrony środowiska. Rekultywację należy traktować jako określenie dla wszelkiej działalności prowadzonej w sposób planowy dla poprawy stanu zdewastowanego środowiska. Jest to więc również proces polegający na przywróceniu wartości użytkowych gruntom przez poprawienie ich właściwości fizycznych i chemicznych, a także właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp i wybudowanie niezbędnych dróg dojazdowych. 2.1.5. Wykorzystanie surowców odnawialnych Eksploatacja zasobów złóż kopalin ograniczona jest czasowo. Ocenia się, że w połowie obecnego wieku duża cześć zasobów złóż energetycznych zostanie wydobyta. Z takiej perspektywy wynika konieczność wykorzystywania w większym stopniu surowców odnawialnych. Do odnawianych źródeł energii zalicza się: słońce, wiatr, wody płynące, ciepło geotermalne i biomasa. Energia słoneczna Energię słoneczną wykorzystuje się dla celów ogrzewania budynków oraz podgrzewania wody. Położenie geograficzne województwa kujawsko – pomorskiego powoduje, że sprawność takich urządzeń nie jest największa. Dotychczas ma terenie naszego województwa brak jest większych instalacji wykorzystujących tę energię. Funkcjonuje natomiast szereg instalacji do podgrzewania wody w zabudowie jednorodzinnej. Energia wiatru Zasoby tej energii są niewyczerpalne. Ocenia się, że na 2/3 terytorium Polski (w tym na terenie naszego województwa) występują korzystne warunki do rozwoju energetyki wiatrowej. W chwili obecnej na terenie województwa istnieje szereg niewielkich elektrowni wiatrowych. Prąd sprzedaje tylko jedna elektrownia w Wrockach o mocy 160 kW. Energia wód płynących Na terenach nizinnych wykorzystanie energii wód płynących wymaga budowy zapory i zbiornika wodnego. Obecnie istnieje kilkadziesiąt małych elektrowni wodnych jednak ich produkcja prądu jest bardzo niewielka (zdecydowanie poniżej 1% łącznego zużycia prądu). Duże znaczenie dla regionalnej energetyki odgrywa elektrownia na Wiśle we Włocławku o mocy 162 MW. Ciepło geotermalne Przez energię geotermalną należy rozumieć naturalne ciepło Ziemi nagromadzone w skałach i wodach. Największe możliwości, z punktu widzenia efektywności odzysku ciepła mają wody geotermalne. Na terenie województwa kujawsko – pomorskiego są to wody kredowe i jurajskie. Wody takie udokumentowano w Ciechocinku (na głębokości około 1300 m p.p.t.), Janiszewie k/Lubrańca, Rzadkiej Woli w rejonie Brześcia Kujawskiego oraz najcieplejsze w Maruszy k/Grudziądza. Żadne z tych złóż w chwili obecnej nie jest wykorzystywane jako źródło energii odnawialnej. Inną formą pozyskania energii geotermalnej jest budowa pompy ciepła. Zasadą pracy takiej instalacji jest pobieranie ciepła ze źródła o temperaturze niższej i przekazywanie go do źródła o temperaturze wyższej. Zgodnie z prawami fizyki proces ten wymaga doprowadzenia energii z zewnątrz. Pompy umożliwiają wykorzystanie niskotemperaturowych źródeł ciepła. Źródłem tego ciepła może być woda gruntowa, powierzchniowa, powietrze, grunt, promieniowanie słoneczne oraz źródła odpadowe (gazy odlotowe, woda odpadowa, ścieki, woda chłodnicza itp.). Pompy ciepła stosuje się w ciepłownictwie oraz w instalacjach klimatyzacyjnych. Obecnie są one stosowane najczęściej w budownictwie jednorodzinnym. Energia biomasy Właściwe zagospodarowanie biomasy (odpadów organicznych, odchodów zwierzęcych) oraz odpadów komunalnych skutecznie zasilić może bilans energetyczny. W warunkach beztlenowego kompostowania i fermentacji tych osadów możliwe jest pozyskiwanie biogazu. Biogaz wykorzystywany jest głównie do celów grzewczych – na terenie województwa istnieje 9 takich instalacji. Możliwe jest również wykorzystanie go do produkcji energii elektrycznej – istnieją 4 takie instalacje. 2.2. Powierzchnia ziemi i zasoby glebowe 2.2.1. Rzeźba terenu Pod względem geomorfologicznym województwo wchodzi w skład obszaru o rzeźbie młodoglacjalnej Polski północnej. W plejstocenie teren ten poddawany był procesom lodowcowym (zlodowacenie bałtyckie), którego efektem są utwory widoczne w obecnej rzeźbie terenu. Dominującymi formami rzeźby terenu są faliste i płaskie wysoczyzny morenowe, zbudowane głównie z glin i piasków zwałowych, porozcinane głęboko dolinami rzecznymi. Urozmaiceniem rzeźby są rynny glacjalne, częściowo zajęte przez jeziora oraz pagórki moreny czołowej, a także wzniesienia typu drumliny, kemy czy ozy. W dolinach rzecznych charakterystyczne są rozszerzenia zwane basenami oraz terasy rzeczne, na powierzchniach których uformowały się liczne wydmy (największe pola wydmowe znajdują się w Kotlinie Toruńskiej), a w strefach zboczowych dolin równiny akumulacji torfowej oraz dobrze rozwinięte dolinki denudacyjne i erozyjne. Pradolina Wisły wraz z doliną Drwęcy, Brdy, Wdy oraz Noteci stanowi naturalną oś regionu, dzielącą wyraźnie powierzchnię wysoczyzny morenowej na mniejsze jednostki, bardziej zróżnicowane. Jedną z nich jest Wysoczyzna Dobrzyńska, położona we wschodniej części województwa, rozciągająca się na południe od doliny Drwęcy i północny-wschód od doliny Wisły. Charakterystycznym elementem rzeźby terenu są tutaj wzniesienia czołowomorenowe sięgające 170 m wysokości bezwzględnej oraz drumliny, najliczniej reprezentowane w okolicy Zbójna, a także jeziora, powstałe w zagłębieniach po wytopieniu się brył martwego lodu. Północno-wschodnią część regionu (pomiędzy doliną Drwęcy a Wisły) zajmuje Wysoczyzna Chełmińska, której pojezierny charakter nadają liczne zagłębienia wytopiskowe, depresje końcowe oraz rynny subglacjalne zajęte przez jeziora. Jej środkową część stanowi wysoczyzna morenowa falista z wyraźnie zaznaczającymi się pagórami akumulacyjnymi moreny czołowej, a także kemami (okolice Owieczkowa, Piątkowa) oraz ozami. Na południe od Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej można wyróżnić następujące jednostki geomorfologiczne: Wysoczyznę Kujawską z Równiną Inowrocławską oraz Wysoczyznę Gnieźnieńską. Północną i środkową część Wysoczyzny Kujawskiej stanowi tzw. Równina Inowrocławska zaliczana do płaskich równin morenowych, zbudowanych przeważnie ze słabo przepuszczalnych glin morenowych. Urozmaiceniem rzeźby są rozległe doliny marginalne. Natomiast w południowej części wysoczyzny dają się zauważyć liczne wzgórza o wysokościach względnych do 45 m, kemy (okolice Dobrego, Osięcin) oraz lokalne sandry. Wysoczyznę Gnieźnieńską w przeważającej części zajmuje morena falista. Charakterystycznymi formami są tutaj: moreny czołowe spiętrzone, wytopiska, rynny subglacjalne, równiny sandrowe oraz pojedyncze kemy. Najbardziej urozmaiconą pod względem morfologii wysoczyzn morenowych jest część północno-zachodnia województwa kujawsko-pomorskiego (na północ od Kotliny ToruńskoBydgoskiej i zachód od Doliny Dolnej Wisły). Na Pojezierzu Krajeńskim, obejmującym zachodnią część wyżej wymienionego obszaru, występują znaczne deniwelacje terenu (max. 190 m n.p.m.). Wśród różnorodności form polodowcowych dominują wały moren czołowych, ozy (około 40; wg Pasierbskiego), kemy (głównie na zachód od Więcborka) oraz drumliny. Na uwagę zasługują również głęboko wcięte rynny subglacjalne (m.in. Rynna Byszewska o długości ok. 30 km). Pomiędzy Doliną Brdy i Doliną Dolnej Wisły usytuowana jest Wysoczyzna Świecka z wyraźnie zaznaczającymi się w rzeźbie dużymi zespołami kemów, wyróżniających się silnym zróżnicowaniem pod względem morfologicznym i geologicznym (okolice Serocka Łowinka). Poza tym widoczne są też formy czołowomorenowe oraz równiny sandrowe i rynny subglacjalne. Północną część województwa zajmuje rozległa piaszczysta równina sandrowa Borów Tucholskich, urozmaicona licznymi jeziorami, najczęściej rynnowymi. Zróżnicowana rzeźba obszaru województwa kujawsko-pomorskiego, będąca rezultatem wielu procesów, jest zasadniczym determinantem walorów przyrodniczych tego regionu. 2.2.2. Charakterystyka zasobów glebowych Typy gleb Charakter pokrywy glebowej ściśle wiąże się z rzeźbą i litologią danego regionu. Wysoczyzny morenowe, zbudowane z glin zwałowych, stanowią obszary występowania gleb brunatnoziemnych – głównie na Pojezierzu Chełmińskim, w północnej części Pojezierza Dobrzyńskiego, na Pojezierzu Krajeńskim, natomiast na piaszczystych utworach sandrów i pradolin przeważają gleby bielicoziemne – przede wszystkim w obrębie Borów Tucholskich, Równiny Urszulewskiej, Kotliny Toruńskiej i Płockiej. Strefowym glebom brunatnoziemnym i bielicoziemnym towarzyszą w obniżeniach gleby śródstrefowe, których charakter uwarunkowany jest przede wszystkim bliskością wód gruntowych. Są to czarne ziemie – głównie na Równinie Inowrocławskej i Poj. Kujawskim, gleby murszaste, glejobielicowe, torfowe, murszowe – głównie w dolinach rzek: Noteci, Zgłowiączki, Drwęcy oraz Rypienicy, mady – w dolinie Wisły, sołonczaki – w zachodniej części Równiny Inowrocławskiej i w okolicach Aleksandrowa Kujawskiego. Na niektórych południowych zboczach doliny Wisły (np. Kulin, Płutowo), występują gleby pozastrefowe, wykorzystywane przez roślinność kserotermiczną. Dominującym typem gleb w województwie są gleby brunatnoziemne, tj. brunatne i płowe, zajmujące łącznie około 44% ogólnej powierzchni województwa oraz bielicoziemne pokrywające około 39% powierzchni województwa (Rys. 3). Przydatność gleb dla rolnictwa Wartość rolniczą gleb odzwierciedla ich podział na klasy bonitacyjne. Podstawą zaliczania gleb do danej klasy bonitacyjnej są przede wszystkim właściwości gleb i warunki przyrodnicze terenu, decydujące o ich urodzajności. Klasy bonitacyjne ustalone zostały oddzielnie dla gleb ornych i użytków zielonych. Największy odsetek zajmują gleby IV klasy bonitacyjnej – ponad 40% w ogólnej powierzchni użytków rolnych. Około 1/3 gleb województwa stanowią gleby III klasy bonitacyjnej. Niewielki jest udział gleb I i II klasy, w granicach 3%, które pod względem przydatności dla rolnictwa są najlepsze. Najsłabsze gleby – kl. V, VI i VIz – stanowią około 25% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Za gleby bardzo dobre i dobre uznane zostały gleby klas od I do IIIb, podlegające bezwzględnej ochronie przed zmianą sposobu użytkowania (Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r., Dz. U. Nr 16, poz. 78, z późniejszymi zmianami). Ponadto ochroną prawną objęte są gleby IV klas bonitacyjnych oraz gleby organiczne (torfowe i murszowe). Zgodnie z ww. ustawą przeznaczenie na cele nierolnicze i nieleśne gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas I-III, jeżeli ich zwarty obszar projektowany do takiego przeznaczenia przekracza 0,5 ha, wymaga zgody Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a klas IV, jeżeli ich zwarty obszar przekracza 1 ha; oraz w przypadku gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas V i VI, wytworzonych z gleb pochodzenia organicznego i torfowisk, jeżeli ich zwarty obszar projektowany do takiego przeznaczenia przekracza 1 ha; wymaga uzyskania zgody wojewody wyrażonej po uzyskaniu opinii izby rolniczej. Najwyższe udziały gleb klas I-IIIb w powierzchni użytków rolnych występują na terenie Równiny Inowrocławskiej oraz Pojezierzy: Gnieźnieńskiego, Kujawskiego, Chełmińskiego i Iławskiego. Natomiast gleby klas V i VI są najsłabsze i mało przydatne w rolniczym wykorzystaniu. Największy ich odsetek znajduje się w gminach Pojezierza Dobrzyńskiego, Równiny Urszulewskiej, Kotliny Płockiej i Toruńskiej oraz Borów Tucholskich. W ogólnej powierzchni województwa kujawsko-pomorskiego użytki rolne zajmują 64,6%, w tym na grunty orne przypada 56,3%, a na użytki zielone 7,7% tej powierzchni (dane za 2001 r. wg Rocznika Statystycznego woj. kujawsko-pomorskiego). Największe obszary użytków zielonych występują w obrębie Kotliny Toruńskiej, Włocławskiej, Doliny Noteci, Kotliny Grudziądzkiej, Równiny Urszulewskiej oraz Borów Tucholskich. 2.2.3. Degradacja gleb Pojęcie degradacji środowiska glebowego zwykle utożsamia się z obniżeniem zdolności gleby do wytwarzania płodów odpowiedniej ilości i jakości. Wyróżnia się procesy degradacji fizycznej (erozja, rozpływanie gleby), chemicznej (wymywanie składników, zakwaszenie, zanieczyszczenie metalami ciężkimi) oraz biologicznej (spadek zawartości substancji organicznej). Najważniejszymi źródłami przekształcenia i degradacji powierzchni ziemi i jednocześnie zasobów glebowych są: rolnictwo, budownictwo, eksploatacja kopalin, transport samochodowy, gospodarka odpadami, erozja gleby. W województwie kujawsko-pomorskim (wg danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi) w roku 2000 było 4483 ha gruntów zdewastowanych i zdegradowanych, wymagających rekultywacji i zagospodarowania (w porównaniu z rokiem 1998 powierzchnia tych gruntów zmniejszyła się o 45 ha). Za grunty zdewastowane uważa się takie, które utraciły całkowicie wartości użytkowe (w województwie stanowią one 99,7% gruntów wymagających rekultywacji), natomiast grunty zdegradowane to takie, których wartość użytkowa zmalała w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych lub wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej. W roku 2000 zrekultywowano 53 ha gruntów (w roku 1999 tylko 15 ha, a w 1998 42 ha), w tym na cele rolnicze przywrócono 47 ha, a na cele leśne 4 ha. Ponadto zagospodarowano 15 ha gruntów na cele rolnicze i leśne, odpowiednio 8 i 7 ha. Rekultywacja gruntów polega na nadaniu lub przywróceniu gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Zagrożenie gleb przez erozję Erozja gleby – wodna i wietrzna, jest procesem niszczącym jej powierzchnię. Na terenach nizinnych erozja uwarunkowana jest m.in. poprzez nadmierną eksploatację terenów uprawowych, niewłaściwą gospodarkę rolną, wycinanie lasów, nadmierny wypas i niewłaściwą gospodarkę wodną. Wśród erozji wodnej wyróżnia się kilka jej typów, z których najbardziej szkodliwa, szczególnie dla rolnictwa, jest: erozja gleb intensywna (bardzo szkodliwa, V stopnia), silna (szkodliwa, IV stopnia) oraz wzmożona (mało szkodliwa dla rolnictwa, III stopnia). Obszary najbardziej narażone na erozję wodną gleb (silną i intensywną) występują: w środkowozachodniej części Pojezierza Dobrzyńskiego, strefach krawędziowych dolin największych rzek – Wisły, Drwęcy, dolnej Osy, Brdy, północnych zboczy pradoliny Noteci – oraz na zboczach rynien polodowcowych (Rys. 3). Erozją IV i V stopnia zagrożonych jest około 8,8% powierzchni województwa, nie włączając obszarów wydmowych (2,7% pow. województwa). Natomiast erozją wzmożoną zagrożonych jest 9,2% ogólnej powierzchni województwa. Erozja gleb eoliczna atakuje każdą odsłoniętą, przesuszoną powierzchnię gleby, zwłaszcza rozwiniętą na podłożu piaszczystym (około 35,2% powierzchni województwa zagrożona jest wystąpieniem erozji wietrznej). Rejonem wielkich potencjalnych możliwości rozwoju erozji wietrznej są wydmowe obszary Kotliny Toruńskiej i Włocławskiej. Mniejsze możliwości rozwoju erozji eolicznej stwarzają obszary sandrowe z powodu grubszego materiału piaszczystego i płytszego zalegania wody gruntowej. Większość tych obszarów pokrywa obecnie szata roślinna, która skutecznie hamuje procesy erozji gleby. Według danych Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w roku 2000 w województwie kujawsko-pomorskim było 13 922,8 km2 powierzchni zagrożonej erozją różnego typu i stopnia – zagrożenie potencjalne gleb użytkowanych rolniczo erozją wietrzną obejmowało 6 156 km2, erozją wodną powierzchniową zagrożonych było 5 141,9 km2, a erozją wąwozową 2 624,9 km2 gruntów rolnych i leśnych. Niewątpliwie erozja gleby zmniejsza jej wartość użytkową. Dlatego należy czynić odpowiednie zabiegi w kierunku ochrony obszarów rolniczych przed jej ujemnymi skutkami. Jednym z zasadniczych i podstawowych zabiegów, poza zabiegami agrotechnicznymi, jest fitomelioracja, tj. racjonalne zalesianie i zadrzewianie obszaru. Zgodnie z ustawą o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dn. 3 lutego 1995 r. ( Dz.U. Nr 16, poz. 78, Art. 15.1.; z późniejszymi zmianami) właściciel gruntów stanowiących użytki rolne oraz gruntów zrekultywowanych na cele rolne obowiązany jest do przeciwdziałania degradacji gleb, w tym szczególnie erozji. Zanieczyszczenie gleb Poważnym zagrożeniem dla gleb jest ich zanieczyszczenie, które w konsekwencji prowadzi do pomniejszenia aktywności biologicznej środowiska. Głównymi źródłami zanieczyszczeń gleb są: przemysł, energetyka, komunikacja i rolnictwo. Zanieczyszczenie gleb w województwie występuje lokalnie, wokół lub wzdłuż źródeł emisji. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi, glebę lub ziemię uznaje się za zanieczyszczoną, gdy stężenie co najmniej jednej substancji przekracza wartość dopuszczalną, z zastrzeżeniem ust. 4. tj., jeżeli przekroczenie wartości dopuszczalnej stężenia substancji w badanej glebie lub ziemi wynika z naturalnie wysokiej jej zawartości w środowisku, uważa się, że przekroczenie dopuszczalnej wartości stężeń w glebie lub ziemi nie nastąpiło. Degradację gleb powoduje m.in. nadmierne występowanie siarki (zakwaszanie gleby). Zawartość siarki w glebach woj. kujawsko-pomorskiego znajduje się w średniej klasie, czyli są to nieszkodliwe ilości, niezbędne dla rozwoju roślin (średnia zawartość siarki w glebach wynosi 2,36 mg/kg). Siarka siarczanowa o naturalnych zawartościach występuje równomiernie w województwie. Dopiero stopień IV odpowiada zawartości podwyższonej wskutek antropopresji – taka sytuacja występuje w 84 gminach. Największy procent powierzchni gminy zanieczyszczonej siarką pochodzenia antropogenicznego występuje w gminie Janikowo (38%), Stolno (35%) oraz Kowal, Pakość, Wielka Nieszawka (po 20%). Najlepsze warunki glebowe ze względu na ograniczone występowanie siarki posiada gmina Dąbrowa Biskupia, gdzie 100% gleb zaklasyfikowano do I-go stopnia. Problem stanowią również metale ciężkie, kumulujące się w glebie, a zwłaszcza kadm i ołów. Głównym źródłem tych zanieczyszczeń są pojazdy samochodowe. Dlatego przydatność gruntów przylegających do dróg jest ograniczona dla celów rolniczych i leśnych (dopiero w odległości 70-120 m od szosy oddziaływanie szkodliwe przestaje istnieć) – wyklucza się niektóre uprawy, np. sałatę, szpinak, kalafior oraz inne warzywa, zwłaszcza przeznaczone dla niemowląt i dzieci. Zmiany zachodzące w środowisku glebowym - szczególnie zanieczyszczenia gleb - są kontrolowane w oparciu o sieci monitoringu: krajowego, regionalnego i lokalnego. W województwie kujawsko-pomorskim sieć monitoringu krajowego zanieczyszczeń gleb obejmuje 13 punktów, rozmieszczonych dla charakterystyki trzech rodzajów zanieczyszczeń gleb: zakładów przemysłowych, tras komunikacyjnych i rolnictwa. Sieć regionalną stanowi 2526 punktów rozmieszczonych w 144 gminach. W rejonach wybranych zakładów w zakresie monitoringu krajowego, regionalnego i lokalnego badania prowadzi Okręgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza w Bydgoszczy. Problematykę zanieczyszczenia gleb w województwie kujawsko-pomorskim obejmują badania gleb rolnych prowadzone przez OSCh-R w Bydgoszczy (lata 1993-1996), prace w zakresie monitoringu krajowego prowadzone przez IUNG Puławy w trzech kategoriach zanieczyszczeń tj.: metali ciężkich, WWA - wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych oraz siarki siarczanowej (lata 1995-2000), badania gleb rolnych położonych wzdłuż tras komunikacyjnych (w 2001 r. drogi krajowe nr 1, 10, 15), badania gleb nierolnych i nieleśnych na obszarach parków krajobrazowych, cykle realizowane przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (m.in. badania gleb w rejonie mogilników). Powyższe opracowania charakteryzują stopień zanieczyszczenia gleb w regionie tj.: rolnicza przestrzeń produkcyjna w województwie jest czysta w zakresie zawartości metali ciężkich i substancji WWA, wyjątek stanowią jedynie gleby rolne położone wzdłuż dróg krajowych, gdzie badania wykazały niski poziom zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi; w województwie od lat występują podwyższone zawartości siarki siarczanowej na poziomie naturalnym, zjawisko zakwaszenia gleby jest stałe i nie wykazuje wyraźnej tendencji wzrostu oprócz miejscowości Łęg-Witoszyn (gm. Fabianki); gleby z rejonu mogilników najbardziej zanieczyszczone są przez pestycydy, a w mniejszym stopniu przez metale ciężkie i polichlorowane bifenyle; najmniej zanieczyszczone gleby położone są w parkach krajobrazowych i obszarach chronionych; w glebach w okolicy takich zakładów przemysłowych jak: Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej w Grudziądzu, Elektrociepłownia „Energotor Toruń”, Kujawska Fabryka Farb i Lakierów „Nobiles” we Włocławku, stwierdzono silne zanieczyszczenie cynkiem; badania stopnia zanieczyszczenia gleb substancjami pochodzącymi z dróg krajowych, wykazały wyraźny związek pomiędzy natężeniem ruchu pojazdów, a stopniem zanieczyszczenia gleb w zakresie WWA, natomiast w zakresie metali ciężkich zanieczyszczenie gleb wzdłuż dróg krajowych uznano za bardzo małe – jedyne i najwyższe zanieczyszczenia niklem i miedzią (I i II stopień) stwierdzono przy drogach krajowych nr 1 i nr 10; podwyższoną zawartość ołowiu w glebach stwierdzono w 9 gminach, tj. Więcbork, Kamień Krajeński, Cekcyn, Grudziądz, Rogóźno, Skępe, Topólka, Łabiszyn, (średnia zawartość w województwie 11,7 mg/kg, średnia dla kraju 13,6 mg/kg); podwyższoną zawartość kadmu w glebach stwierdzono w 19 gminach, m.in. Grudziądz, Chełmża, Nowa Wieś, Cekcyn, Więcbork, Łabiszyn, Skępe, Topólka, (średnia zawartość w województwie 0,19 mg/kg, średnia dla kraju 0,21 mg/kg); podwyższona zawartość miedzi w glebach wystąpiła tylko w 2 gminach, tj. Grudziądzu i Topólce, (średnia zawartość w województwie 4,7 mg/kg, średnia dla kraju 6,5 mg/kg); podwyższone zawartości cynku w glebie wystąpiły w 25 gminach województwa, głównie w Zakrzewie, Raciążku, Nieszawie, Konecku, Dobrem, Osięcinach, Topólce, Lubaniu, Lipnie, Choceniu, Chodczu, Dobrzyniu n/W, Tłuchowie, Rypinie, (średnia zawartość w województwie 23,3 mg/kg, średnia dla kraju 32,4 mg/kg); podwyższoną zawartość niklu w glebach stwierdzono w 63 gminach, m.in. Wielka Nieszawka, Wielgie, Jabłonowo Pomorskie, Grudziądz, Rogóźno, Nowe, Stolno, Lubiewo, Sośno, Dąbrowa Biskupia, (średnia zawartość w województwie 6,1 mg/kg, średnia dla kraju 6,2 mg/kg). Pomimo jednostkowych i niewielkich powierzchniowo obszarów gleb zanieczyszczonych różnymi substancjami chemicznymi, stan ich czystości w województwie należy określić jako naturalny i niski, a więc zapewniający zdrową produkcję roślinną. 2.3. Zasoby wodne i gospodarka wodno - ściekowa Bogate zasoby czystych wód zarówno powierzchniowych jak i podziemnych są warunkiem rozwoju gospodarczego regionu. Są czynnikiem niezbędnym do właściwego rozwoju zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego, warunkują rozwój gospodarki rolnej oraz umożliwiają poprawę jakości życia mieszkańców. Zasoby wodne w bardzo dużym stopniu decydują o konkurencyjności regionu, gwarantują ciągłość procesów przyrodniczych, decydują o walorach ekologicznych regionu i różnorodności biologicznej. Efektywne gospodarowanie zasobami wodnymi, ich ochrona, poprawa jakości i retencjonowanie powinno służyć zachowaniu walorów przyrodniczych województwa, a tym samym stworzyć nowe warunki do użytkowania rekreacyjnego i rolniczego terenów do tego celu predysponowanych. 2.3.1. Wody powierzchniowe Charakterystyka hydrograficzna Obszar województwa kujawsko - pomorskiego znajduje się w około 80% w dorzeczu Wisły. Tylko zachodnia i południowo zachodnia część województwa leży w dorzeczu Odry (Rys. 4). Wisła jest osią hydrograficzną województwa płynącą przez jego obszar na długości 205,3 km, z czego 21,7 km przypada na Zbiornik Włocławski. Z prawobocznych dopływów Wisły należy wymienić: Drwęcę, Skrwę, Osę, Mień i Strugę Toruńską, natomiast z lewobocznych: Brdę, Wdę, Zgłowiączkę i Tążynę. Dorzecze Odry reprezentowane jest przez zlewnie jej prawobocznych dopływów: Noteci i Wełny. Na obszarze województwa znajdują się dolne odcinki Brdy, Drwęcy, Osy i Wdy, górne odcinki m.in. Wełny i Skrwy oraz obszary źródliskowe np. Strugi Toruńskiej, Zgłowiączki i Tążyny. Na obszarze województwa znajduje się około tysiąca jezior o powierzchni ponad 1 ha. Rozmieszczenie jezior jest bardzo nierównomierne. Skoncentrowane są na obszarach Pojezierzy: Gnieźnieńskim, Kujawskim, Chełmińskim, Dobrzyńskim, Krajeńskim, Brodnickim i Iławskim. Wszystkie jeziora zawdzięczają swoje powstanie epoce lodowcowej a powstały w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych (jeziora rynnowe) bądź w dniach wytopisk polodowcowych (jeziora morenowe). Jeziora rynnowe charakteryzują się wydłużonym kształtem, stromymi brzegami, są głębokie z licznymi progami i przegłębieniami w dnie. Jeziora morenowe są płytkie, o owalnym kształcie i mało urozmaiconej linii brzegowej. Zdecydowanie największym jeziorem na obszarze województwa jest jezioro Gopło Południowe. Znacznie ustępują mu jeziora: Głuszyńskie i Żnińskie Duże. Powierzchnie większe niż 200 ha ma ponadto 11 jezior. Największe jeziora znajdują się na Pojezierzach: Kujawskim i Gnieźnieńskim, a więc w południowej części województwa. Kolejnych 40 jezior posiada powierzchnię większą od 100 ha. Zasoby wód powierzchniowych Województwo kujawsko-pomorskie jest raczej ubogie w lokalne zasoby wodne. Średni opad roczny wynosi ok. 550 mm, co daje łączną objętość wody opadowej na terenie województwa ok. 10.000 mld m3 w roku. Średnioroczny odpływ powierzchniowy osiąga ok. 2,4 mld m3, a parowanie powierzchniowe to ok. 5,86 mld m3. Rośliny w okresie wegetacyjnym zużywają ok. 1,6 mld m3. Poza wodami pochodzącymi z opadów atmosferycznych, na teren województwa doprowadzane są wody przez rzeki. Łącznie dopływy tych rzek wynoszą ok. 1.015 m3/s, co daje w roku objętość 32 mld m3. Z terenu województwa odprowadzana jest woda o objętości ok. 34,4 mld m3. Poza ciekami, zasoby wód województwa występują w zbiornikach stojących i przepływowych. Łączna powierzchnia zajmowana przez akweny wynosi ponad 294 km2, a objętość zmagazynowanej wody przekracza 1,58 mld m3. Jakość wód powierzchniowych płynących Badania jakości rzek województwa prowadzone są w ramach podsystemu monitoringu wód powierzchniowych. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska prowadzi badania czystości rzek zgodnie z programem Państwowego Monitoringu Środowiska, gdzie określono m.in. sposób i zakres prowadzenia badań rzek objętych monitoringiem krajowym (podstawowym). Na pozostałych rzekach województwa prowadzone są badania w ramach monitoringu regionalnego. W 2001 roku systematycznymi badaniami kontrolnymi objęto: - w sieci monitoringu krajowego – rzekę Wisłę (5 stanowisk obserwacyjnych) i dwa punkty w profilach ujściowych Brdy i Drwęcy, rzekę Noteć (7 stanowisk pomiarowokontrolnych); - w sieci monitoringu regionalnego – rzekę Brdę i jej dopływy, rzekę Drwęcę, rzeki: Zgłowiączkę i Osę wraz z ich dopływami, rzeki: Mątwę i Wełnę oraz kilka mniejszych cieków: Strugę Toruńską, Zuzankę, Rudę i Strugę Kujawską. Ogółem w 2001 roku monitoringiem wód powierzchniowych płynących objęto 32 rzeki o łącznej długości 976,9 km, co stanowi 47,3% ogólnej długości rzek objętych kontrolą. Udział poszczególnych klas czystości wg klasyfikacji ogólnej był następujący: - brak wód I klasy czystości; - wód II klasy czystości 94,8 km, co stanowi 10,9%; - wód II klasy czystości –284,2 km, co stanowi 32,6%; - wód ponadnormatywnie zanieczyszczonych 493,1 km, co stanowi 56,5%. Z badań wynika, że stan czystości rzek w dorzeczu Wisły i Odry jest zróżnicowany. Wszystkie kontrolowane rzeki w zlewni Odry prowadziły wody pozaklasowe. Noteć i Wełna były najbardziej zanieczyszczonymi rzekami na terenie województwa. Cieki z dorzecza Wisły: Brda, Wda i Ruziec zaliczone zostały do rzek o stosunkowo najlepszej jakości. Poprawie uległa jakość wód Wisły, Noteci i Wdy. Nieznacznemu pogorszeniu uległa jakość wód Drwęcy. Stabilna była jakość wód Brdy i Zgłowiaczki. Do 2001 r., w granicach województwa, zbadano jakość wód 94 rzek o łącznej długości 2082 km (Rys. 4), z czego sklasyfikowano 1813 km (269 km przypada na odcinki jeziorne). Stan czystości rzek przedstawiał się następująco: brak odcinków rzecznych o najwyższej jakości, 119 km o II klasie czystości, co stanowi 6,6%, 440 km o III klasie czystości, co stanowi 24,3%, 1.254 km wód ponadnormatywnie zanieczyszczonych, co stanowi 69,2%. Stan czystości wód uzależniony jest od zanieczyszczeń punktowych i obszarowych oraz sposobu gospodarowania w poszczególnych zlewniach. Zanieczyszczenia punktowe dotyczą zaniedbań w dziedzinie gospodarki wodno-ściekowej bezpośrednich zrzutów ścieków do wód. Zanieczyszczenia obszarowe, powstają zwłaszcza w wyniku rolniczego wykorzystania terenu. Głównymi źródłami tego typu zanieczyszczeń są mineralne i organiczne nawozy stosowane do uprawy roślin. Związki biogenne w glebie pochodzą, poza nawożeniem, z opadów atmosferycznych oraz naturalnych procesów rozkładu materii organicznej i wietrzenia skał macierzystych gleb. Wprowadzane do wód ładunki ze zlewni rolniczych, przeważają niekiedy zanieczyszczenia trafiające wraz ze ściekami przemysłowymi lub bytowo-gospodarczymi. Istotne są także zanieczyszczenia zawarte w ściekach odprowadzanych z nieskanalizowanych osiedli wiejskich do najbliższych cieków. Dalszą poprawę jakości wód można będzie uzyskać poprzez inwestowanie w budowę wysokosprawnych, trzystopniowych oczyszczalni ścieków, modernizację istniejących starych obiektów oraz rozbudowę sieci kanalizacyjnej. Jeziora Na obszarze województwa znajduje się około tysiąca jezior o powierzchni ponad 1 ha. Rozmieszczenie jezior jest bardzo nierównomierne. Skoncentrowane są na obszarach Pojezierzy: Gnieźnieńskim, Kujawskim, Chełmińskim, Dobrzyńskim, Krajeńskim, Brodnickim i Iławskim. Wszystkie jeziora zawdzięczają swoje powstanie epoce lodowcowej a powstały w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych (jeziora rynnowe) bądź w dniach wytopisk polodowcowych (jeziora morenowe). Jeziora rynnowe charakteryzują się wydłużonym kształtem, stromymi brzegami, są głębokie z licznymi progami i przegłębieniami w dnie. Jeziora morenowe są płytkie, o owalnym kształcie i mało urozmaiconej linii brzegowej. Zdecydowanie największym jeziorem na obszarze województwa jest jezioro Gopło Południowe. Znacznie ustępują mu jeziora: Głuszyńskie i Żnińskie Duże. Powierzchnie większe niż 200 ha ma ponadto 11 jezior. Największe jeziora znajdują się na Pojezierzach: Kujawskim i Gnieźnieńskim, a więc w południowej części województwa. Kolejnych 40 jezior posiada powierzchnię większą od 100 ha. Monitoring jezior Badania jezior realizowane są w sieci krajowej, sieciach międzywojewódzkich, regionalnych wojewódzkich i lokalnych. Monitoringiem krajowym objętych jest 9 jezior reprezentatywnych dla regionów pojeziornych. W sieci międzywojewódzkiej prowadzone są badania na obszarze Zielonych Płuc Polski. Region ten obejmuje północno – wschodni fragment województwa kujawsko – pomorskiego. System monitoringu regionalnego obejmuje jeziora o powierzchni powyżej 100 ha, które odgrywają istotną rolę w zasobach wodnych kraju oraz inne mniejsze zbiorniki o dużym znaczeniu przyrodniczym, rekreacyjnym czy gospodarczym. W skład sieci monitoringu lokalnego wchodzą natomiast zbiorniki o niewielkiej powierzchni, ale istotne dla ich użytkownika. W ramach monitoringu przeprowadzono w 2001 roku na terenie województwa badania stanu czystości 196 jezior. Najwięcej jezior – 38 przebadanych zostało w powiecie brodnickim, 27 w powiecie włocławskim i 19 żnińskim. Klasyfikacja czystości jezior (Rys. 4) województwa przedstawia się następująco: - 2 w I klasie czystości, co stanowi 1%, - 52 w II klasie czystości, co stanowi 27%, - 78 w III klasie, co stanowi 40%, - 63 oceniono jako pozaklasowe, co stanowi 32%. Akweny o najniższej klasie i pozaklasowe zajmują 78,56% ogólnej powierzchni badanych jezior i 74,8% ich całkowitej pojemności. Jeziora w drugiej klasie czystości stanowią 21,01% ogólnej powierzchni i 24,68% całkowitej pojemności. Jeziora zaliczone do I kategorii zajmują 0,43% ogólnej powierzchni i tylko 0,51% całkowitej objętości badanych jezior. Najwięcej jezior o zadawalającej II klasie czystości znajduje się na Pojezierzu Brodnickim. Na Pojezierzu Dobrzyńskim jest najwięcej jezior o wodach odpowiadających III klasie czystości, a na Pojezierzu Gnieźnieńskim jezior pozaklasowych. Powodem zanieczyszczenia wód jezior jest przede wszystkim powierzchniowy spływ zanieczyszczeń z otaczających je gruntów (szczególnie w zlewniach rolniczych), dopływ zanieczyszczeń z wodami cieków do nich wpływających, zrzut ścieków do miś jeziornych, nieuporządkowana , niekontrolowana gospodarka ściekowa na terenach przeznaczonych pod rekreację i zagospodarowanych „ na dziko” ,brak skanalizowania wsi i oczyszczalni przydomowych przy całkowitym zwodociągowaniu wsi. Głównym czynnikiem mogącym zapobiegać degradacji jezior jest likwidacja źródeł zanieczyszczeń i zmiana sposobu zagospodarowania zlewni bezpośredniej, m.in. przez zagospodarowanie zboczy rynny jezior znacznie zwiększające udział zadrzewień i zalesień. 2.3.2. Zbiorniki wodne Na obszarze województwa występuje kilka sztucznych zbiorników wodnych utworzonych w wyniku pogrodzenia zaporami rzek: Wisły, Brdy i Wdy. Największym jest Zbiornik Włocławski o powierzchni około 70,4 km2 i objętości wody 408 mln m3. Na Brdzie wykonano trzy zbiorniki wodne. Największy i najbardziej znany jest Zalew Koronowski, którego powierzchnia wynosi 15,6 km2, a pojemność 80,6 mln m3. Zbiorniki w Tryszczynie i Smukale są znacznie mniejsze. Na Wdzie znajdują się dwa zbiorniki: Żur o pojemności 16 mln m3 i Gródek o pojemności 5,5 mln m3. Zbiornik Pakoski powstał w wyniku prac hydrotechnicznych na jeziorach: Janikowskim, Trląg i Bronisław. Jakość wód w zbiornikach Badanie zbiorników zaporowych są nowym zadaniem realizowanym w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska przez Inspekcję Ochrony Środowiska. W pierwszym etapie służyć mają przede wszystkim zebraniu doświadczeń potrzebnych do opracowania jednolitej metodyki badawczej. Podstawową funkcją Zbiornika Pakoskiego jest retencja wód. Wody roztopowe gromadzone w okresie zimowo-wiosennym służą do celów przemysłowych, rolniczych oraz wyrównywania przepływów Noteci poniżej zbiornika. Głównym źródłem zanieczyszczania zbiornika są ścieki powstające w krochmalni w Bronisławiu. Badania jakości wód Zbiornika Pakoskiego świadczą o ich degradacji i zostały sklasyfikowane jako nie odpowiadające normom. Zbiornik Żur położony jest na obszarze Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Pełni on funkcje rekreacyjne mimo, że sezonowo odprowadzane są do niego bezpośrednio niewielkie ilości oczyszczonych ścieków. Przeprowadzona po raz pierwszy kontrola stanu czystości zbiornika Żur pozwala określić jakość wód zbiornika wg metodyki stosowanej przy ocenie jezior, na odpowiadającą III klasie czystości. W klasie tej mieściły się wartości większości ocenianych wskaźników. Zbiornik Włocławski wybudowany został jako pierwszy i dotychczas jedyny z projektowanej Kaskady Dolnej Wisły. Pełni funkcje energetyczne, retencyjne i rekreacyjne. Głównym źródłem zanieczyszczeń są ścieki socjalno-bytowe i przemysłowe z Płocka, a przede wszystkim zanieczyszczenia niesione przez rzekę z jej środkowego biegu. Rok 2001 kończy trzyletni cykl badawczy stanu jakości wód Zbiornika Włocławskiego. Wody w całym zbiorniku odpowiadały II klasie czystości. Ogólna klasyfikacja jakości wód zbiornika była identyczna jak w latach poprzednich, chociaż najkorzystniejsze wyniki uzyskano w 2001 r. 2.3.3. Wody podziemne Podstawowym wymogiem pozwalającym na racjonalne gospodarowanie wodami podziemnymi, które w chwili obecnej są jeszcze znacznie lepszej jakości od wód powierzchniowych jest bilans wodno gospodarczy pozwalający na utrzymanie właściwych relacji między zasobami dyspozycyjnymi wód podziemnych i ich poborem. Niewłaściwe proporcje w tym względzie mogą doprowadzić do zczerpywania zasobów wód podziemnych i w konsekwencji do ich deficytu. Aby zobrazować problem warto podać, że zasoby dyspozycyjne wody zawarte w siedmiu zbiornikach wód podziemnych zlokalizowanych w całości na terenie województwa kujawsko – pomorskiego wynoszą 314,5 tys. m3/dobę, co odpowiada 3,64 m3/s. Jest to równowartość małej rzeczki odpowiadającej Osie i nieco więcej niż Mątwa czy Mień. Są to zatem zasoby bardzo skromne i wymagają szczególnej troski w aspekcie ich eksploatacji i ochrony przed degradacją. Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego wody podziemne o zasobach użytkowych występują trzeciorzędowym, w kredowym czterech i piętrach jurajskich. wodonośnych, Największe tj. znaczenie czwartorzędowym, posiadają wody czwartorzędowe, które są podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę zarówno odbiorców indywidualnych, jak i zbiorowych. W około 80% stanowią one źródła ujęć komunalnych oraz wodociągów miejskich i wiejskich. Udokumentowane zasoby eksploatacyjne wód w obszarze województwa wynoszą 164,5 tys. m3/h, w tym wody czwartorzędowe ponad 131,7 tys. m3/h. Udział wód trzeciorzędowych jest już znacznie mniejszy, a zasoby wynoszą 27,7 tys. m3/h. Obszary występowania zasobów wód podziemnych o najwyższej wartości użytkowej powinny podlegać szczególnej ochronie, zwłaszcza na terenach pozbawionych osadów izolujących warstwę wodonośną od powierzchni terenu. Z tego względu wydzielono tzw. Główne Zbiorniki Wód Podziemnych, o zasobach znaczących w skali kraju, wymagające ochrony prawnej. Na obszarze województwa wyznaczono 20 GZWP. W całości w województwie kujawsko-pomorskim znajdują się zbiorniki wód czwartorzędowych: 129, 130, 131, 132, 141, 142 oraz zbiornik wód trzeciorzędowych - 140. Największe powierzchniowo znajdują się w pradolinie i dolinie Wisły oraz na Pojezierzu Gnieźnieńskim. Główne Zbiorniki Wód Podziemnych stanowią obecne i perspektywiczne zasoby czystej wody pitnej, lecz dotychczas nie zostały objęte ochroną prawną. Jakość wód podziemnych Monitoring wód podziemnych jest kontrolno-decyzyjnym systemem oceny dynamiki antropogenicznych przemian wód wgłębnych. Polega na prowadzeniu w wybranych, charakterystycznych punktach obserwacyjnych powtarzalnych pomiarów stanu zwierciadła wód podziemnych, badań ich jakości i interpretacji otrzymanych wyników. Jego celem jest również wspomaganie działań zmierzających do likwidacji lub ograniczenia ujemnego wpływu czynników antropogenicznych na wody podziemne. Monitoring zwykłych wód podziemnych realizowany jest w sieciach obserwacyjnych: krajowej, regionalnej i lokalnej. Większość zasobów wód podziemnych na terenie województwa nadaje się do bezpośredniego wykorzystania na cele gospodarcze, a na cele konsumpcyjne po zastosowaniu prostych metod uzdatniania. Badania jakości zwykłych wód podziemnych w sieci krajowej prowadzone są od 1991 roku. W 2001 roku wykonano badania w 35 otworach obserwacyjnych. Dla powszechnie użytkowanego poziomu czwartorzędu określono jakość wód w 27 otworach. Poziom trzeciorzędu badano w 4 otworach, poziom kredy również w 4 otworach. Procentowy udział poszczególnych klas jakości wody w punktach sieci krajowej przedstawia się następująco: - wody najwyższej jakości ( klasa Ia - 3 punkty) 8,6%, - wody wysokiej jakości (klasa Ib - 9 punktów) 25,7%, - wody średniej jakości (klasa II - 7 punktów) 20,0%, - wody niskiej jakości (klasa III - 16 punktów) 45,7%. W 2001 roku dominowały wody niskiej i średniej jakości (65,7% badanych prób). W porównaniu z 2000 rokiem nastąpiła poprawa jakości wód w 5 otworach (2 otwory kredowe, 2 trzeciorzędowe, 1 czwartorzędowy, a w 6 – pogorszenie. Monitoring w sieci regionalnej ma za zadanie badanie jakości wód na obszarach i na poziomach wodonośnych, które mają znaczne ilości zasobów istotnych dla gospodarki województwa, są przeeksploatowane, podlegają lub będą podlegać intensywnej antropopresji. Jakość wód podziemnych w sieci regionalnej w 2001 roku została zbadana w 97 otworach obserwacyjnych. Procentowy udział poszczególnych klas jakości wody w punktach sieci regionalnej w 2001 roku przedstawia się następująco: - wody najwyższej jakości (klasa Ia) - wody wysokiej jakości (klasa Ib – 10 punktów) 10,3%, - wody średniej jakości (klasa II – 51 punktów) 52,6%, - wody niskiej jakości (klasa III – 36 punktów) 37,1%. brak, W 2001 roku podobnie jak w latach poprzednich, dominowały wody średniej i niskiej jakości ( 89,7% badanych prób). Wskaźnikami najczęściej klasyfikowanymi w klasie III i niżej, są: azot amonowy, mętność, żelazo, przewodność, twardość węglanowa, mangan i wodorowęglany. Zadaniem monitoringu lokalnego jest badanie wpływu potencjalnych ognisk zanieczyszczeń na jakość wód podziemnych. Monitoring lokalny tworzony jest wokół największych ognisk zanieczyszczeń takich jak: składowiska komunalne, stacje paliw, duże zakłady przemysłowe oraz wokół dużych ujęć wody w formie osłonowej. W 2001 roku przebadano jakość wód podziemnych w rejonie 39 składowisk komunalnych. Wyniki badań wskazują, że większość badanych składowisk komunalnych jest źródłem zanieczyszczenia wód podziemnych. Jakość wód wokół składowisk przedstawiała się następująco: - wody wysokiej jakości 1 obiekt, - wody o zróżnicowanej jakości 8 obiektów, - wody średniej i niskiej jakości 15 obiektów, - wody niskiej jakości lub nieodpowiadające klasyfikacji 15 obiektów. Dobra jakość wód najczęściej występuje w otworach obserwacyjnych, które zlokalizowane są poza zasięgiem oddziaływania obiektu oraz przy ograniczonej jego eksploatacji. Do monitorowania wpływu na środowisko wodno-glebowe zobowiązane są stacje paliw. W 2000 i 2001 roku przeprowadzono badania wokół 12 stacji i baz paliw o łącznej liczbie 41 punktów obserwacyjnych. Jakość wód wokół tych obiektów przedstawiała się następująco: - wody najwyższej i wysokiej jakości (I i II klasa) 17,1%, - wody średniej jakości ( II klasa) 34,1%, - wody niskiej jakości (III klasa) 48,8%. Większe zakłady przemysłowe posiadające na swoim terenie obiekty mogące stanowić ognisko zanieczyszczeń, zobowiązane są do prowadzenia monitoringu wokół ognisk zanieczyszczeń. Badania monitoringowe w rejonie zakładów przemysłowych wykazały w większości przypadków niską jakość wód. Monitoring lokalny tworzony jest również wokół ujęć wody w formie sieci osłonowej, której zadaniem jest stała kontrola jakości wód podziemnych dopływających do ujęć, w celu zapewnienia odpowiedniej jakości wody do picia. 2.3.5. Gospodarka wodno-ściekowa Zużycie wody Podstawę zaopatrzenia regionu w wodę do celów komunalnych i na potrzeby przemysłu stanowią ujęcia wód podziemnych i powierzchniowych (Rys. 5). Eksploatowane są głównie wody podziemne z utworów czwartorzędowych oraz sporadycznie z utworów trzeciorzędowych, kredowych i jurajskich. Utrudnieniem w poborze wody ze wspomnianych utworów jest możliwość niekiedy bardzo łatwego zanieczyszczenia. W zdecydowanej większości ujęć, wody z utworów czwartorzędowych muszą być uzdatniane z uwagi na zwiększoną zawartość związków żelaza i manganu. Zapotrzebowanie na wodę do celów przemysłowych i dla rolnictwa pokrywana jest przede wszystkim z ujęć własnych przy zdecydowanej przewadze ujęć powierzchniowych. Analiza poboru wody na potrzeby poszczególnych działów gospodarki narodowej w ciągu ostatnich lat wykazuje znaczny spadek. Ograniczenie obniżenia poziomu konsumpcji wody dotyczy przede wszystkim przemysłu. Analizując pobór wody na cele przemysłowe trzeba podkreślić, że w zakładach o dobrej kondycji finansowej są podejmowane działania porządkujące gospodarkę wodno-ściekową mającą na celu ograniczenie wielkości jednostkowej konsumpcji wody. W ramach ochrony zasobów wodnych przed nadmierną eksploatacją wprowadza się zamknięte obiegi wody. Zużycie wody na potrzeby przemysłu w 2001 r. wyniosło 80,75 hm3 i w porównaniu z rokiem poprzednim było mniejsze o 6,8%. Zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych w 2001 r. wyniosło 74,49 hm3 i w porównaniu z rokiem poprzednim było niższe o 3,2%, a w porównaniu z 1990 r. niższe o 26%. Zużycie wody w gospodarstwach domowych, pomimo sukcesywnej rozbudowy sieci wodociągowych i podłączania coraz większej liczby odbiorców sukcesywnie maleje. Jest to związane z oszczędzaniem wody i dużymi opłatami za wodę. Eksploatowane ujęcia komunalne posiadają zatwierdzone zasoby w kategorii „B” wraz ze strefami ochrony bezpośredniej. W niezadowalającej ilości ustanowione są strefy ochrony pośredniej. Większość ujęć wody i sieci wodociągowych ma charakter lokalny. Na obszarach wiejskich w zaopatrzeniu wsi w wodę znaczny udział mają małe wodociągi lokalne bazujące na rozdrobnionych ujęciach wód podziemnych. Dostosowanie parametrów jakości wody do spożycia do obowiązujących norm unijnych wymagać będzie przeprowadzenia zmian w procesie uzdatniania wody wodociągowej. Wprowadzona w 2000 roku zmiana wskaźników jakości wody przeznaczonej do spożycia pod kontem dostosowania do wymogów Unii Europejskiej, spowodowała wzrost liczby wodociągów produkujących wodę nie odpowiadającą wymaganiom sanitarnym. Ze względu na stawiane wymogi co do jakości wody podawanej odbiorcom oraz rosnące koszty eksploatacji wielu ujęć, powinny być tworzone duże systemy wodociągów grupowych. Wszystkie miasta i gminy województwa posiadają rozwiniętą sieć wodociągową. Około 90% ludności województwa zaopatruje się w wodę z wodociągów komunalnych. Miasto Inowrocław dzięki magistrali wodociągowej korzysta ze źródła wody pitnej z ujęcia pod Toruniem. Możliwość transportu wody jest szczególnie ważna dla miast południowo- wschodniej części województwa (terenów na południe od Kanału Bydgoskiego i środkowego biegu Noteci na zachód od Nakła), które wobec występowania tam pokładów soli są narażone na zasolenie własnych zasobów, co ma miejsce już w przypadku Inowrocławia, a potencjalnie może dotyczyć także innych miast jak: Mogilno, Janikowo i Szubin, jak również Solca Kujawskiego, gdzie substancje chemiczne z nasycalni pokładów kolejowych mogą zagrozić zasobom wody pitnej. W przypadku Mogilna i Janikowa może wtedy zajść konieczność przedłużenia magistrali wodociągowej z ujęcia pod Toruniem. Dla miast: Szubina i Solca Kujawskiego jest możliwość budowy magistrali z Bydgoszczy z ujęcia na rzece Brdzie. Z rzeki Wdy, jako źródła wody komunalnej potencjalnie korzystać by mogło Świecie i Chełmno. Podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu gospodarki narodowej w wodę mają zasoby wód powierzchniowych. Zasoby wód podziemnych przeznaczone są przede wszystkim na zaopatrzenie ludności w dobrej jakości wodę do spożycia. Gospodarka ściekowa Rozwój systemów zaopatrzenia w wodę stwarza konieczność rozwiązania odprowadzania i oczyszczania ścieków. Ścieki, to wprowadzane do wód lub do ziemi substancje i energie, które ze względu na swój skład lub stan mogą zanieczyszczać wody. Przez ścieki rozumie się także wody zanieczyszczone wprowadzane do urządzeń kanalizacyjnych. Źródłem powstawania ścieków są gospodarstwa domowe oraz działalność gospodarcza i rolnicza. Ścieki to także wody podgrzane, skażone promieniotwórczo, zasolone oraz zanieczyszczone wody opadowe. Około 51% ludności województwa obsługiwana jest przez oczyszczalnie ścieków natomiast w miastach na prawach powiatu wskaźnik ten wynosi 76,3%. W 2001 r. z terenu województwa odprowadzono do wód powierzchniowych łącznie 141,67 hm3 ścieków. Ilość ścieków odprowadzanych zarówno z zakładów przemysłowych, jak i siecią kanalizacji komunalnej, systematycznie maleje. W ujęciu procentowym spadek ten w ciągu czterech lat (1998 - 2001) wynosi ok. 37%. Tendencja ta spowodowana jest oszczędniejszym gospodarowaniem wodą, zarówno w zakładach, jak i gospodarstwach domowych, wprowadzaniem obiegów zamkniętych wody chłodniczej, wdrażaniem nowych wodooszczędnych technologii. Uzyskujemy przez to podwójny efekt ekologiczny: zmniejszenie ilości ujmowanej wody podziemnej lub powierzchniowej oraz zmniejszenie ilości ścieków odprowadzanych do wód. Z zakładów przemysłowych w 2001 r. bezpośrednio do wód powierzchniowych (lub do ziemi) odprowadzono 58,06 hm3 ścieków ( 41% ogólnej ilości ), w tym wody chłodnicze stanowiły 5,52 hm3 (9,5%). Do kanalizacji komunalnej skierowano 10,48 hm3 ścieków (15,3%). Z 52,54 hm3 ścieków wymagających oczyszczenia, 5,18 hm3 ścieków odprowadzano do wód powierzchniowych w stanie nieoczyszczonym (9,9%). Siecią kanalizacji komunalnej odprowadzono do wód powierzchniowych: - w 2001 roku - 83,61 hm3 ścieków, z tego 63,52 hm3 - 83,4% stanowiły ścieki oczyszczone mechanicznie, biologicznie i chemicznie, natomiast 12,62 hm3 - 16,6% ścieki nieoczyszczone, - w roku 2000 – 78,9 hm3 ścieków, z tego 51,2 hm3 – 64,9% stanowiły ścieki oczyszczone mechanicznie, biologicznie i chemicznie natomiast 27,8 hm3 – 35,1% ścieki nieoczyszczone. W skali całego województwa najwięcej ścieków siecią kanalizacji miejskiej odprowadzają cztery miasta: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek i Grudziądz. Dla miasta Bydgoszczy został opracowany „ Bydgoski Program Rozwoju Usług Wodociągowych i Kanalizacyjnych” obejmujący kompleksowe rozwiązanie problemów ochrony środowiska i zasobów wodnych dla Bydgoszczy i okolic. W gospodarce komunalnej następuje wyraźny spadek ładunków zanieczyszczeń, jakie są wprowadzane do wód, co jest wynikiem tego, że coraz mniej ścieków trafia do wód bez oczyszczenia. W 2001 r. eksploatowano w województwie 201 oczyszczalni ścieków w tym 117 oczyszczalni ścieków komunalnych (Rys. 5) i 84 oczyszczalnie ścieków przemysłowych. Spośród obecnie eksploatowanych oczyszczalni ścieków przemysłowych 35 posiada urządzenia do mechanicznego oczyszczania ścieków, 7 chemicznego i 42 biologicznego. Spośród 117 eksploatowanych obiektów komunalnych 89 posiada urządzenia do mechaniczno-biologicznego oczyszczania ścieków, 27 mechaniczno – biologiczno chemicznego unieszkodliwiania, natomiast 1 jedynie do mechanicznego. W 2002 roku została uruchomiona oczyszczalnia ścieków dla miasta Ciechocinka. W trakcie realizacji znajduje się oczyszczalnia ścieków dla miasta Kcynia, natomiast dla miasta Nowe na etapie projektowania Zdecydowanie gorsza sytuacja występuje na obszarach wiejskich. Około 40% gmin wiejskich nie posiada mechaniczno-biologicznych oczyszczalni ścieków. W trakcie realizacji znajduje się obiekt w Jeżewie, natomiast na etapie uzgodnień projektowych oczyszczalnia w Skrwilnie, Wagańcu i Zakrzewie. Docelowa projektowana przepustowość wszystkich oczyszczalni komunalnych wynosi 578.480 m3/d, a średnia rzeczywista 263.835 m3/d. Wynika z tego, że przepustowość oczyszczalni wykorzystana jest w około 50%, dlatego należy sukcesywnie rozbudowywać sieć kanalizacyjną. Ciekawym rozwiązaniem gospodarki ściekowej jest wykonywanie wspólnych międzygminnych systemów kanalizacyjnych transportujących ścieki do jednej oczyszczalni. Opłacalność takich inwestycji wykazał rachunek ekonomiczny zarówno w odniesieniu do kosztów inwestycyjnych i późniejszych kosztów eksploatacyjnych. Przykłady takich rozwiązań to: miasto Świecie po oczyszczeniu mechanicznym ścieki kierowane są na biologiczną oczyszczalnię Franschach, miasto Solec Kujawski - ścieki kolektorem tłocznym kierowane są do uruchomionej oczyszczalni ścieków Bydgoszcz - Kapuściska, miasto Janikowo - ścieki miejskie w ilości 850 m3/d kierowane są do oczyszczalni ścieków Janikowskich Zakładów Sodowych, do oczyszczalni ścieków w Tucholi kierowane są ścieki od strony wschodniej z Cekcyna i od strony zachodniej z Kęsewa, do oczyszczalni ścieków w Świeciu (Franschach) kierowane są ścieki od strony Bukowca, do oczyszczalni ścieków w Bydgoszczy kierowane są ścieki od strony północnej z Osielska, do oczyszczalni ścieków Nakle n/Notecią kierowane są ścieki od strony zachodniej z Sadek, do oczyszczalni ścieków w Żninie kierowane są ścieki od strony południowej z Gąsawy, do oczyszczalni ścieków w Przyjezierzu kierowane są ścieki od strony południowowschodniej z Jezior Wielkich. Wypełnienie zobowiązań Rządu Rzeczypospolitej Polskiej przyjętych w negocjacjach z Unią Europejską wymaga m.in. wyposażenia w zbiorcze systemy kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków wszystkich aglomeracji, rozumianych jako tereny, na których zaludnienie i działalność gospodarcza są wystarczająco skoncentrowane dla zebrania ścieków i odprowadzenia ich do oczyszczalni. Zobowiązanie to wynika z dyrektywy 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 roku dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych. W trakcie tymczasowego zamknięcia negocjacji Polski o członkostwo w Unii Europejskiej w obszarze „Środowisko” uzgodniono, że proces wyposażenia aglomeracji w Polsce w systemy kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków zostanie zakończony w terminie do końca 2015 roku. Wymagać to będzie budowy, rozbudowy i modernizacji oczyszczalni ścieków komunalnych i systemów kanalizacji zbiorczej w około 1500 aglomeracjach (w Polsce). Dla wypełnienia zobowiązań wynikających z ww. dyrektywy oraz negocjacji Polski o członkostwo w UE, Minister Środowiska został zobowiązany ustawą z dnia 18 lipca 2001 roku – Prawo wodne (Dz. U. Nr 115, poz. 1229 z późn. zm.) do opracowania krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych. Program ten zostanie zatwierdzony przez Radę Ministrów w terminie do 31 grudnia 2003 roku. Wyznaczone zostały również limity krajowe związane z ładunkami zanieczyszczeń do wód: - do 2010 roku zakłada się pełne (100%) likwidacja zrzutów zanieczyszczeń z miast i zakładów przemysłowych, - zmniejszenie ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych do wód powierzchniowych w stosunku do roku 1990 z przemysłu o 50%, z gospodarki komunalnej (miasta i wsie) o 30% oraz spływów powierzchniowych o 30%. 2.3.6. Gospodarowanie i użytkowanie wód powierzchniowych Wykorzystanie energetyczne wód powierzchniowych Zasoby wodne województwa kujawsko-pomorskiego wykorzystywane są między innymi przez elektrownie wodne do produkcji energii elektrycznej. Na terenie działania zakładów energetycznych zlokalizowane są elektrownie wodne o znacznych mocach zainstalowanych, które obecnie funkcjonują jako spółki zależne oraz elektrownie będące własnością osób trzecich. Ważniejsze istniejące obiekty hydrotechniczne w województwie kujawsko-pomorskim to: stopień wodny z elektrownią wodną Włocławek na Wiśle, Koronowo na Brdzie, Świecie Przechowo na Wdzie, stopień wodny Kozłowo na Wdzie oraz zapory ziemne: z elektrowniami: Tryszczyn i Smukała na Brdzie oraz Gródek i Żur na Wdzie. Elektrownie osób trzecich są elektrowniami małymi o stosunkowo niewielkiej mocy zainstalowanej. Cześć małych elektrowni pracuje na potrzeby własne, a nadwyżki energii elektrycznej są sprzedawane, pozostałe natomiast całą produkowaną energię sprzedają Zakładom Energetycznym. Małe elektrownie uruchamiane są często w miejscach po starych młynach lub nieczynnych elektrowniach. Obecnie największą inwestycją energetyki wodnej będącą w fazie wstępnej jest elektrownia wodna na rzece Brdzie w Bydgoszczy. Moc tej elektrowni wynosić będzie 2 MW. Małe elektrownie wodne mają znaczenie lokalne. Duże hydroelektrownie jak np. we Włocławku, spełniają dużo ważniejszą rolę dla systemu elektroenergetycznego jako rezerwa mocy regulacyjnej. Rezerwa ta ma na celu utrzymanie stałych parametrów sieci elektroenergetycznej. Źródłem takiej mocy mogą być przede wszystkim elektrownie wodne, których czas uruchomienia turbozespołów jest bardzo krótki w porównaniu do innych typów elektrowni. Na terenie województwa funkcjonuje 58 elektrowni wodnych o łącznej mocy około 208 MW, z czego moc elektrowni włocławskiej wynosi 160,2 MW. Większe elektrownie wodne spełniają również funkcje regulacji odpływu wód. Należy dążyć do poprawy współczynnika regulacji odpływu na mniejszych rzekach naszego województwa. Z uwagi na występujący deficyt wody w całym kraju jak i w województwie kujawskopomorskim, celowe byłoby zwiększanie liczby zbiorników retencyjnych. Pozwoliłoby to zapobiegać lub łagodzić skutki występujących powodzi i suszy. Sprawność retencyjna stopni wodnych zależy od pojemności zbiorników i od współpracy z innymi stopniami wodnymi na danej rzece. W „Koncepcji zagospodarowania dolnej Wisły” opracowanej w 1998 r. przez Hydroprojekt Warszawa jako jeden z wariantów przewiduje się budowę poniżej istniejącego stopnia we Włocławku w okolicach Nieszawy tylko jednego stopnia wodnego z założeniem, że będzie to ostatni stopień kaskady posiadający pełne zabezpieczenie dolnego stanowiska, dostosowany do długotrwałego samodzielnego istnienia. Ochrona przeciwpowodziowa Stan zagrożenia powodziowego wynikający z tytułu powodzi opadowych i roztopowych, występuje praktycznie dla całości terenów województwa, w szczególności zlokalizowanych w lokalnych zaniżeniach oraz na terenach równinnych bez wyraźnego kierunku odpływu. Główne zagrożenie powodziowe dla terenów województwa stwarzają rzeki, które prowadząc wody zarówno z własnych zlewni jak i z poza województwa, po przekroczeniu stanów brzegowych zalewają doliny rzeczne (w międzywalu i tereny niechronione obwałowaniami). Na terenie województwa techniczne zabezpieczenie przeciwpowodziowe sprawuje: - 205,54 km wałów przeciwpowodziowych, chroniących tereny wzdłuż rzek, - 28 stacji pomp, w tym 11 stacji odwadniających tereny zawala rzeki Wisły, 1 odwadniająca doliny rzeki Osy, pozostałe odwadniają lokalne, śródpolne doliny bezodpływowe. Zgodnie z działem V ustawy - Prawo wodne ochrona przed powodzią jest zadaniem organów administracji rządowej i samorządowej. Ochronę tę należy realizować poprzez: - zachowania i tworzenie wszelkich systemów retencji wód, budowę i rozbudowę zbiorników retencyjnych, suchych zbiorników przeciwpowodziowych oraz polderów przeciwpowodziowych, - racjonalne retencjonowanie wód oraz użytkowanie budowli przeciwpowodziowych, a także sterowanie przepływami wód, - funkcjonowanie systemu ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodzącymi w atmosferze i hydrosferze, - kształtowanie zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych oraz terenów zalewowych, budowanie oraz utrzymanie wałów przeciwpowodziowych, a także kanałów ulgi. Ograniczona aktualnie ilość technicznych urządzeń ochrony przed powodzią w stosunku do występującej ilości rzek i kanałów, stwarzających zagrożenie powodziowe, stwarza potrzebę utrzymania istniejącego potencjału urządzeń w stałej sprawności techniczno – eksploatacyjnej. Wymaga to prowadzenia bieżącej konserwacji, remontów i robót modernizacyjnych. Na podstawie obserwowanego rozwoju zjawisk powodziowych w latach ubiegłych, podjąć należy działania związane z rozbudową i utrzymaniem istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej. Mała retencja wodna Od połowy lat dziewięćdziesiątych realizowany jest program małej retencji, którego zakończenie zaplanowano na rok 2015. W ramach programu przewidziano wykonanie 528 inwestycji na ciekach i zbiornikach wodnych, z czego większość znajduje się w obszarze dorzecza Wisły. Część obiektów została już wykonana. W wyniku realizacji programu dodatkowe przyrosty retencji wystąpią w gminach Pojezierza Chełmińskiego – ponad 2 mln m3. Gminy z przyrostem retencji powyżej 1 mln m3 koncentrują się na Pojezierzu Krajeńskim, Wysoczyźnie Świeckiej, w Borach Tucholskich, na Pojezierzu Chełmińskim i w Dolinie Drwęcy. Program małej retencji polega w głównej mierze na stabilizowaniu poziomu zwierciadła wody w jeziorach oraz na realizacji niewielkich budowli piętrzących na rowach i ciekach. Opracowane w latach 90-tych dla byłych województw programy małej retencji wymagają aktualizacji. Drogi wodne Cechy transportu wodnego, takie jak niskie koszty (zwłaszcza przy przewozach masowych i na duże odległości), bezpieczeństwo i ekologia oraz konieczność odciążenia dróg kołowych, jak i integracji z zachodnioeuropejskim systemem dróg śródlądowych, a przede wszystkim zainteresowanie klientów, winny prowadzić do rozbudowy i podnoszenia jakości dróg śródlądowych w regionie kujawsko-pomorskim. W pierwszej kolejności koniecznie są więc zmiany w polityce transportowej państwa i nadanie drogom wodnym większego priorytetu, co pozwoli na stworzenie warunków substytucyjności poszczególnych gałęzi wobec siebie, a związku z tym równowagi międzygałęziowej regionalnego systemu transportowego. Dotychczasowa polityka transportowa państwa spowodowała, że drogi wodne w województwie kujawsko-pomorskim nie odpowiadają potrzebom nowoczesnej żeglugi. Najpoważniejszą ich wadą jest zróżnicowanie parametrów na poszczególnych drogach wodnych i ich odcinkach. Mimo ogromnych zaniedbań w tej dziedzinie transport wodny nie utracił całkowicie swych walorów i zaczyna stopniowo konkurować z innymi gałęziami, na co wskazują cytowane wyniki polskich przewoźników. Jest to ostatni moment na dokonanie korekt w planach i zamierzeniach polityki transportowej Polski. W popieranie tych zmian zaangażować się powinny także władze wojewódzkie i samorządowe - transport wodny, podobnie jak inne gałęzie stymuluje rozwój gospodarczy przy jednoczesnym pozytywnym wpływie na ekologię i bezpieczeństwo. Państwa Unii Europejskiej, a szczególnie Holandia i Niemcy, zapowiadają, że w roku 2010 osiągną zrównoważony podział masy towarowej w transporcie kontynentalnym, wyrażający się 33% udziałem transportu samochodowego, kolejowego i wodnego śródlądowego. Trzeba również pamiętać o tym, iż każdy szlak międzynarodowy to nie tylko droga naszych własnych kontaktów z sąsiadami, ale i tranzyt. Transport to szczególny przypadek drogi transportowej, w którym nikt nie traci, a wielu natomiast może zyskać. Niemcy zapowiadają, że w 2010 roku ich transport wodny na linii zachód - wschód wzrośnie o 60%, to mają na myśli nie tylko kontakty z Polską, lecz przede wszystkim kontakty tranzytowe przez Polskę, w tym także przez obszar Kujaw i Pomorza, prowadzące do ogromnych rynków zbytu Europy Wschodniej i Azji Zachodniej. Niezwykle ważna wydaje się być więc realizacja polityki UE w zakresie tworzenia jednolitego systemu dróg wodnych śródlądowych (AGN). Według konwencji AGN przez terytorium Polski przechodzą aż trzy międzynarodowe drogi wodne: E-30, E-40 i E-70. Polski odcinek drogi wodnej E-70 przechodzi również przez obszar województwa kujawskopomorskiego. Chodzi tu o odcinek Kanału Bydgoskiego, łączącego Noteć z Brdą (tym samym dorzecze Odry z dorzeczem Wisły), odcinek rzeki Brdy i kanału łączącego Brdę z Wisłą oraz cześć rzeki Wisły w kierunku Białej Góry. Mając na uwadze wykorzystanie tej drogi wodnej znaczeniu międzynarodowym należałoby jak najszybciej poczynić niezbędne zmiany, tak by śródlądowe drogi wodne w regionie mogły być klasyfikowane w zakresie od IV do VII klasy (w tym przedziale klasyfikuje się europejskie drogi wodne) a nie jak do tej pory od I do III klasy (znaczenie regionalne). 2.4. Świat roślin i zwierząt Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt opiera się na przepisach ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2001 r. Nr 99, poz. 1079 z późn. zm.). Akty wykonawcze do w/w ustawy tj.: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz. U. Nr 130, poz. 1456) oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków roślin dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych gatunków (Dz. U. Nr 106, poz. 1167), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. Nr 92, poz. 1029) oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 27 lutego 2002 r. w sprawie zezwoleń na przewożenie przez granice państwa określonych roślin i zwierząt (Dz. U. Nr 39, poz. 357), precyzują listę gatunków i siedlisk objętych ochroną, sposoby wykonywania ochrony oraz zakazy i ograniczenia korzystania ze środowiska ustalone na podstawie art. 27a i 27b wyżej cytowanej ustawy o ochronie przyrody. Oprócz ochrony prawnej roślin i zwierząt coraz szerzej na terenie województwa stosuje się metody czynnej ochrony, której zasadniczym celem jest zahamowanie procesu sukcesji wtórnej oraz odtwarzanie zanikłych elementów przyrody. 2.4.1. Szata roślinna i jej osobliwości Szata roślinna województwa kujawsko-pomorskiego jest stosunkowo młoda. Początków historii współczesnej szaty roślinnej opisywanego obszaru należy bowiem szukać dopiero po ustąpieniu lodowca z tych terenów czyli około 12000 lat. Przed okresem zlo- dowaceń panowała tu bowiem roślinność subtropikalna, która wyginęła jednak pod koniec trzeciorzędu, a ostatecznego wyniszczenia roślinności dokonał lodowiec. Szata roślinna województwa kujawsko-pomorskiego rozwinęła się w efekcie po całkowitym wycofaniu się lodowca z tych terenów, kiedy to powstały dogodne warunki do rozwoju różnorodnej i bogatej szaty roślinnej. Na jej charakter wpływ miała zróżnicowania rzeźba terenu, stosunki wodne, a przede wszystkim specyficzne położenie. Obszar województwa leży bowiem na szlakach różnokierunkowych wędrówek roślin, jakie odbywały się tu od czasów późnoglacjalnych, aż do chwili obecnej. Ważnym czynnikiem był również klimat, od którego w dużym stopniu zależna jest flora, a który zmieniał się niejednokrotnie w ciągu długiego okresu historii polodowcowej. Szata roślinna zmieniała się - od bezdrzewnej tundry poprzez luźne laski brzozowo-sosnowe o cechach lasostepu, aż po lasy dębowe, a następnie mieszane lasy dębowo-grabowo-bukowe, panujące już od około 5000 lat temu na przeważającej części obszaru. W wyniku jednak zaznaczającej się działalności człowieka w kierunku przekształcania środowiska przyrodniczego stopniowo powierzchnia lasów zaczęła zmniejszać się na korzyść powierzchni pól uprawnych, użytków zielonych, osiedli ludzkich, zmieniał się także skład gatunkowy drzewostanów. Gospodarcza działalność człowieka przyczyniła się do rozprzestrzeniania roślin związanych z nowo tworzonymi siedliskami - m.in. gatunków synatropijnach. Obecny obraz szaty roślinnej omawianego obszaru jest więc wypadkową naturalnych uwarunkowań przyrodniczych oraz antropopresji. O wysokich walorach szaty roślinnej województwa kujawsko-pomorskiego świadczy jego flora, czyli ogół gatunków roślin. W wielu rejonach województwa jest rozpoznana obecnie w bardzo dobrym stopniu flora roślin naczyniowych. Według oceny L.Rutkowskiego w regionie kujawsko-pomorskim liczba gatunków roślin naczyniowych rodzimych i zadomowionych, notowanych w różnych okresach czasu, wynosi około 1500. Trudno natomiast dokonać całościowej oceny występowania w województwie roślin zarodnikowych i grzybów z uwagi na fakt, iż ich badania są jeszcze przyczynkowe i nie dają podstaw do dokonania pełnej oceny ich występowania w województwie. Stwierdzić należy jednak, że na tle innych flor niżu Polski, flora naczyniowa naszego województwa przedstawia wyjątkowe wartości. Jedną z największych grup gatunków rzadkich tworzą rośliny siedlisk ubogich (oligotroficznych i mezotroficznych), a więc te, którym najbardziej zagraża eutrofizacja nasilana przez działalność człowieka. W skład tej grupy wchodzą nie tylko niektóre rzadko spotykane gatunki borowe i wrzosowiskowe, lecz przede wszystkim składniki chłodnych torfowisk i czystych jezior położonych zwykle w kompleksach leśnych, z dala od zakładów przemysłowych i większych osiedli. W dużej mierze są to gatunki chronione i reliktowe. Koncentrują się one głównie w Borach Tucholskich oraz w mniejszym stopniu na Pojezierzach Brodnickim i Dobrzyńskim oraz na Równinie Urszulewskiej (Rys. 6). Na wartości przyrodnicze regionu wskazują osobliwości flory, jakimi są rośliny rzadkie i zagrożone. Tylko w regionie Borów Tucholskich stwierdzono ponad 80 gatunków znajdujących się na „Czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce”. Natomiast w całym regionie kujawsko-pomorskim roślin ginących i zagrożonych wykazano około 373. Poza roślinami z „czerwonej listy” na uwagę zasługuje obecność na terenie województwa znacznej liczby roślin objętych w Polsce ochroną gatunkową zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochrona gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Te gatunki świadczą również o wysokich walorach omawianej flory. Niektóre rośliny chronione są lokalnie częste, np. wawrzynek wilczełyko w lasach grądowych okolic Górzna i w rezerwacie „Olszyny Rakutowskie”. Stwierdzono dotychczas na terenie województwa 94 gatunki roślin naczyniowych podlegające ochronie ścisłej oraz 16 gatunków objętych ochroną częściową. Spotyka się też w regionie chronione gatunki porostów oraz grzybów, jednak ich liczba jest jeszcze trudna do oceny. Do najstarszych składników flory województwa należą między innymi gatunki dawnej tundry glacjalnej i postglacjalnej, które zachowały się najczęściej na torfowiskach, licznie występujących w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim. Najbardziej interesującym przedstawicielem tej grupy jest brzoza karłowata, występująca na torfowisku w Linjach koło Dąbrowy Chełmińskiej. Inny reliktowy gatunek - brzozę niską odnotowano na 3 stanowiskach w Borach Tucholskich oraz w okolicach Skępego i Ślesina. Na torfowiskach w pobliżu Łabiszyna, Mąkowarska oraz w okolicach Lniana i Brodnicy rośnie niewielki krzew - wierzba borówkolistna. Reliktowa żurawina drobnolistowa występuje w kilku rezerwatach torfowiskowych w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim. Z lasami związany jest rzadki w regionie zimoziół północny. W Borach Tucholskich spotykany jest na wilgotnych łąkach wielosił błękitny, a ozdobą dystroficznych zbiorników wodnych są grzybienie północne. Wiele gatunków dawnej tundry wyginęło, pod wpływem melioracji, a inne - znikają. W okresie postglacjalnym przywędrowały gatunki górskie. Spośród nich do najrzadziej spotykanych należy cis pospolity, który stanowi domieszkę cienistych lasów liściastych. Zachował się ona zaledwie na kilku naturalnych stanowiskach, zwykle chronionych w rezerwatach przyrody. Największym skupiskiem starych okazów tego gatunku jest rezerwat „Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego” w Wierzchlesie w Borach Tucholskich. Występują w regionie także rzadkie gatunki górskie jak np. sasanka wiosenna, przewiercień długolistny, skrzyp pstry i inne. Na szczególną uwagę zasługują rośliny kserotermiczne, a wśród nich gatunki stepowe. Województwo kujawsko-pomorskie należy do najbogatszych pod względem skupień roślinności stepowej w Polsce północnej i środkowej. Rośliny stepowe, osiedliły się i utrzymują na stromych, silnie nasłonecznionych zboczach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldziej i doliny Wisły lub jej dopływów. W większości są to relikty. Kolejną grupę roślin stanowią gatunki leśno-stepowe, związane ze zbiorowiskami zaroślowymi i leśnymi. Należy do nich między innymi wiśnia karłowata, chroniona m.in. w rezerwatach „Tarkowo” (gm. Nowa Wieś Wielka) oraz „Rejna” (gm. Dąbrowa Biskupia), gdzie tworzy ona niski podszyt w widnych drzewostanach sosnowych. Poza tym rośnie również na poligonie wojskowym koło Torunia oraz była notowana w rezerwacie „Kulin”. W omawianym regionie spotykamy również gatunki przyśródziemnomorskie. Przykładem takiej rośliny jest chociażby dyptam jesionolistny, zwany gorejącym krzewem Mojżesza, który utrzymuje się na zboczach doliny Wisły, w rezerwacie „Kulin”. Na teren województwa wkroczyły także rośliny atlantyckie i subatlantyckie. Większość z nich zasiedla skrajnie ubogie siedliska odlesionych i rozwiewanych piasków (np. wydm), gdzie są roślinami pionierskimi. Do roślin rzadkich naszego województwa należą specyficzne pod względem warunków siedliskowych rośliny słonolubne, tzw. halofity. Ich stanowiska znane są przede wszystkim z Kujaw - głównie z rejonu Ciechocinka i Inowrocławia oraz ze wsi Janiszewo i nad rzeką Zgłowiączką. Rośliny słonolubne związane są z naturalnymi lub sztucznymi wpływami wód zasolonych, rozwijają się też przy zakładach przemysłu sodowego. Ich obecność na Kujawach jest ważną cechą wyróżniającą ten region w skali całej Polski. Teren województwa kujawsko-pomorskiego jest objęty zasięgiem większości rodzimych gatunków drzew, które występują w niżowej części Polski. Przez obszar województwa przebiegają granice zasięgów kilku gatunków drzew, m.in. buka zwyczajnego, którego stanowiska skupiają się w północnej części Pojezierza Chełmińskiego i na Pojezierzu Krajeńskim. Wschodnią granicę zasięgu osiąga na omawianym obszarze klon polny, cis pospolity i jarząb brekinia. Warto nadmienić, że w okolicach Golubia-Dobrynia znajdują się wyspowe stanowiska modrzewia polskiego. Duża różnorodność biologiczna województwa kujawsko-pomorskiego przejawia się w przetrwaniu wielu naturalnych fitocenoz leśnych, (które omówiono oddzielnie), wodnych, szuwarowych i torfowiskowych, a także obecnością dużej liczby zbiorowisk półnaturalnych i antropogenicznych. Badania i obserwacje fitosocjologiczne wykazały, że na omawianym obszarze występuje ponad 200 zespołów roślinnych. Pomimo, że pod wpływem antropopresji z każdym rokiem znikają niektóre gatunki roślin, zwłaszcza leśne, torfowiskowe i wodne, to jednak ogólna liczba gatunków roślin nie ulega wyraźnym zmianom. Niepokój budzi jednak pojawianie się dość licznej grupy roślin synantropijnych, wśród których znaczny udział mają gatunki obce dla krajowej flory. Prowadzony jednak monitoring zmian we florach lokalnych daje istotną informację o przekształceniach całego środowiska przyrodniczego, na bazie których, można podjąć właściwą działalność ochronną. 2.4.2. Świat zwierząt Różnorodność występujących w regionie kujawsko-pomorskim gatunków zwierząt jest również znaczna. W ostatnich latach sytuacja wprawdzie wielu z nich wyraźnie się zmieniła, dotyczy to zarówno ich składu gatunkowego, areału występowania jak i liczebności. Śledzenie jednak zmian ich liczebności pozwala zauważyć wyraźny trend wzrostowy populacji niektórych gatunków. Aby zapobiec wyginięciu zagrożonych gatunków zwierząt wprowadza się wszelkiego rodzaju ochronę prawną. W województwie kujawsko-pomorskim jest około 300 gatunków zwierząt chronionych. Cenną inicjatywą w zakresie ochrony gatunków rzadkich i zagrożonych jest „Czerwona lista roślin i zwierząt ginących i zagrożonych w regionie kujawsko-pomorskim”. Odbiciem stopnia zagrożenia pewnych gatunków jest również umieszczenie ich na krajowej liście „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Ponadto na mocy Rozporządzenia nr 239/2000 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 5 grudnia 2000 r. w sprawie wyznaczenia stref ochronnych wokół miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych, wprowadzono dla 19 gatunków zwierząt ochronę ich miejsc rozrodu i regularnego przebywania (tzw. strefę ścisłą i częściową), ponieważ niektóre z nich na terenie naszego województwa występują już bardzo nielicznie. Celem stref jest zabezpieczenie miejsca gniazdowego, oraz zapewnienie ptakom spokoju i bezpieczeństwa w okresie lęgów. Lokalizacja stanowisk gatunków chronionych jest poufna, aby zapobiec ich penetracji lub zniszczeniu. Do grupy zwierząt stosunkowo dobrze rozpoznanych na omawianym terenie należą kręgowce. Względem potencjalnej liczby gatunków, jakie mogą występować na niżu Polski, liczba na obszarze województwa gatunków kręgowców stanowi 70-100 % ich ogółu. Pierwotne kręgowce reprezentuje minog rzeczny, którego miejscem rozrodu są północne dopływy Wisły, z Mienią włącznie, który ze względu na gwałtowny spadek liczebności został umieszczony w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt” na liście gatunków zagrożonych wyginięciem. Spośród ryb, które dawniej zajmowały ważne miejsce w połowach na Wiśle był, jesiotr zachodni, a którego ostatnie udokumentowane stwierdzenie w Wiśle miało miejsce w 1967 roku koło Sartowic. Podlega on obecnie ochronie gatunkowej, a w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt” objęty został kategorią zwierząt, które w naszych wodach prawdopodobnie zanikły. Innym gatunkiem, który jeszcze w latach pięćdziesiątych odbywał wędrówki Wisłą, Brdą i Wdą był łosoś. Podobnie masowo występowały niegdyś w Wiśle troć i certa. Kres wędrówkom tym gatunkom, wykazującym już wcześniej spadek liczebności, położyła wybudowana zapora we Włocławku. Nadal naturalną ostoją ryb łososiowatych - troci wędrownej, pstrąga potokowego i pstrąga tęczowego jest rezerwat ichtiolgiczny „Rzeka Drwęca”, gdzie ich populacje zasilane są osobnikami ze sztucznego wylęgu. W Wiśle i w większych jej dopływach nadal poławiane są inne charakterystyczne dla rzek gatunki takie jak: jaź, jelec, kleń, sum, boleń, świnka, rzadziej brzana. Do bardzo rzadkich ryb należą głowacze-białopłetwy stwierdzony w górnym odcinku Brdy i Drwęcy i relikt polodowcowy - głowacz pręgopłetwy notowany w górnym odcinku Drwęcy. Osobliwością wśród ryb Wisły oraz przyujściowego odcinka Drwęcy i Wdy jest sporadycznie notowana morska płastuga - stornia. Z zoogeograficznego punktu widzenia należy odnotować występowanie w Wiśle pod Nieszawą kiełbia białopłetwego jako jedno z trzech stanowisk w Polsce oraz dwóch nowych dla fauny regionu gatunków: trawiankę, zwaną również gołowieszką (Kakareko 1999) i babkę czarną - przybyszy ze wschodu, które złowiono w Zbiorniku Włocławskim. Jeziora województwa zasiedlają pospolite krajowe ryby, których liczebność i skład gatunkowy zależy od wielkości i typu troficznego zbiornika oraz gospodarki rybackiej i wędkarskiej, których sposób prowadzenia wpływa w istotny sposób na bioróżnorodność rzek i jezior. Na obszarze województwa występują także wszystkie charakterystyczne dla niżu Polski gatunki płazów - łącznie 13 gatunków. Spośród płazów ogoniastych licznie występuje traszka zwyczajna. Z trzech krajowych gatunków ropuch nadal pospolicie i licznie występuje ropucha szara. Z krajobrazem rolniczym związana jest grzebiuszka ziemna. Mniejsze zbiorniki wody zasiedla kumak nizinny, który jest gatunkiem ginącym, a przyczyną jest wysychanie w sezonie małych zbiorników. Rodzaj żaba (Rana) reprezentują dwie grupy: żaby brunatne i zielone. Pierwszą grupę stanowi pospolita na wilgotnych łąkach, pastwiskach, w olsach i łęgach żaba trawna oraz zasiedlająca wilgotne łąki, lasy i bory mieszane żaba moczarowa. Drugą grupę stanową żaby zielone, której biotop stanowią różne typy zbiorników wodnych. W ostatnim dwudziestoleciu wyraźnie zaznaczył się spadek liczebności płazów, a jedną z przyczyn jest obniżenie poziomu wód gruntowych, które spowodowało zanik koniecznych dla rozrodu płazów zbiorników wody. Zjawisko to szczególnie jaskrawo widoczne jest na terenach rolniczych, stanowiących do niedawna rezerwuar zasobów większości gatunków płazów. Na obszarze województwa występują wszystkie charakterystyczne niżowe gatunki gadów. Znane jest stanowisko żółwia błotnego, z innych gadów pospolita jest jaszczurka zwinka, występująca najczęściej na nasłonecznionych stokach, polanach, czy trawiastych zrębach. Z kolei jaszczurka żyworodna bytuje w niskiej roślinności na terenach wilgotnych, skrajach lasów i występuje w rozproszeniu na obszarze całego województwa. Pospolitym mieszkańcem wilgotnych partii lasów i borów mieszanych jest beznoga jaszczurka - padalec. Nad śródleśnymi zbiornikami wodnymi, zwłaszcza na torfowiskach i podmokłych łąkach oraz na skrajach lasów bytuje zaskroniec zwyczajny. Najrzadziej występującym gatunkiem węża, znanym jedynie z kilku stanowisk jest gniewosz plamisty. Licznie prezentowana jest grupa ptaków. Na terenie województwa stwierdzono 165 gatunków ptaków odbywających lęgi. Do tej liczby należy dodać prawie 60 gatunków pojawiających się regularnie podczas wędrówek lub sporadycznie przylatujących, spośród których część pozostaje na zimę. Kilka obszarów województwa pełni funkcję ostoi ptaków. Są one objęte różnymi formami ochrony lub zostały zarejestrowane jako „Ostoje ptaków w Europie” przez Międzynarodową Radę Ochrony Ptaków i Międzynarodowe Biuro Badań Ptaków WodnoBłotnych i Terenów Podmokłych i „Ostoje ptaków w Polsce” przez ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Rangę europejską ma pięć obszarów: „Jezioro Gopło”, „Błota Rakutowskie”, „Bagienna Dolina Drwęcy”, „Stawy Ślesin” oraz „Stawy Ostrówek i Smogulec” (Rys. 6). I tak, w rejonie jeziora Gopło stwierdzono 149 gatunków lęgowych. Kilka z nich osiąga liczebności istotne dla utrzymania krajowych zasobów gatunku. Do nich należy: gęgawa, która lęgnie się w liczbie 130-150 par, co stanowi 11 % zasobów krajowych i blisko 5 % europejskich, populacja lęgowa bąka stanowi około 2 %, a błotnika stawowego około 7 % zasobów krajowych. Na przelotach zatrzymuje się tu ponad 500 żurawi, stada gęsi zbożowej liczące ponad 800 osobników, 1000 osobników gęsi białoczelnej i inne. W dolinie Noteci na odcinku od jeziora Gopło do Nakła zachowało się kilka obszarów wyróżniających się cennymi gatunkami ptaków. Gnieżdżą się tam: gęgawy, cyranki, płaskonosy, błotniak stawowy, a nad jeziorem Mielno rybitwy rzeczne, rybitwy białoczelne i sieweczki rzeczne. W pradolinie Gąsawki gniazduje kania czarna i kania ruda, kropiatka, zielonka, derkacz, żuraw, kulik wielki i podróżniczek. Między Nakłem a Osiekiem nad Notecią (łącznie z kompleksem Stawów Ostrówek Smogulec) lęgnie się, bocian czarny, gęgawa, kania czarna i kania ruda, błotniak stawowy, kulik wielki, rycyk, derkacz, żuraw i podróżniczek, zausznik, perkoz rdzawoszyi. Podczas wędrówki jesiennej szczególnie liczne są łabędź niemy do 120 osobników, łabędź krzykliwy (do 190 osobników), gęgawa (do 100 osobników), krzyżówka do 10000 osobników, siewka złota (do 2500 osobników), brodziec śniady (do 100 osobników), wiosną łabędź czarnodzioby. Nad Kanałem Bydgoskim położone są Stawy Ślesin, będące ostoją lęgową, takich gatunków jak: bąk, głowienka, czernica, błotniak stawowy, zielonka, derkacz. Po sezonie lęgowym znajduje się tutaj pierzowisko łabędzi niemych dochodzące do 360 osobników, krzyżówek (do 600 osobników), łysek (do 4000 osobników). Na przelotach występuje około 90 gatunków w tym: łabędź czarnodzioby (400 osobników), biegus zmienny (300 osobników), czajka (3500 osobników). Na zabagnionym fragmencie doliny Drwęcy, Brynicy i Samionki gniazdują między innymi takie gatunki jak: perkoz rdzawoszyi, bąk, gęgawa, krakwa, cyranka, płaskonos, gągoł, kania ruda, błotniak stawowy, orlik krzykliwy, kszyk, krawodziób, brodziec samotny i rybitwa czarna. Wiosną na przelotach w dolinie zatrzymują się liczące od kilkuset do kilku tysięcy osobników stada płaskonosów, głowienek, czernic, czajek, świstunów, krzyżówek, gęsi białoczelnych, zbożowych i łysek. Jest to znane pierzowisko gęgawy i zimowisko łabędzi niemych i krzykliwych. Kolejną ostoją jest położona w Gostynińsko-Włocławkim Parku Krajobrazowym Niecka Kłócieńska z ostoją ptaków „Błota Rakutowskie”. Bogactwo awifauny tworzy tu ponad 120 gatunków lęgowych i 90 pojawiających się na przelotach. Do najcenniejszych, spośród których kilka umieszczonych zostało w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt” należą: bielik, gniazdujący w otulinie rezerwatu, bocian czarny, bąk, kulik wielki i żuraw. Na Jeziorze Rakutowskim znana jest od ponad dwudziestu lat, rybitwa czarna. Wyróżniającymi się pod względem różnorodności gatunków i ich zasobów ilościowych obszarami w krajobrazie województwa, są korytarze ekologicznym w o randze europejskiej i krajowej, a wśród nich szczególne miejsce pełni Dolina Wisły. Do dziś swoje kolonie lęgowe mają tu: rybitwa rzeczna, sieweczka obrożna, śmieszki i mewy pospolite srebrzyste. Na obszarze Zbiornika Włocławskiego wykształcił się natomiast zespół ptaków wodnych typowy dla jezior z takimi gatunkami jak: perkoz dwuczuby, łyska, krzyżówka, czernica. Nowym elementem awifauny Zbiornika jest położona na wyspie w ujściu Skrwy, licząca ponad 100 gniazd kolonia kormoranów oraz powstała na początku lat siedemdziesiątych w Wistce Szlacheckiej kolonia czapli siwej. Odcinek doliny, rozciągający się między zaporą a ujściem Tążyny, dodatkowo jest miejscem gniazdowania tracza nurogęsia, czapli siwej i innych. Bogaty jest również zespół ptaków, zasiedlających szuwary, wikliny nadrzeczne, fragmenty łęgów wierzbowo-topolowych i jesionowo-olszowych oraz murawy zalewowe, których stwierdzono 54 gatunków lęgowych. Wisła jest również ważnym środowiskiem zimowania ptaków wodnych, stanowiąc jedno z ważniejszych zimowisk w Polsce. Odgrywa również bardzo istotną role podczas wędrówek ptaków wodnych. Rejonem koncentracji podczas wędrówki wiosennej i jesiennej jest przede wszystkim Zbiornik Włocławski, a spotykane tutaj przelotne stada, niejednokrotnie należą do największych w kraju. Charakterystycznym elementem krajobrazu województwa są jeziora. Zależnie od wielkości, rozwoju roślinności, stopnia eutrofizacji i charakteru najbliższego otoczenia tworzą one różne warunki zasiedlającym je ptakom. Gatunkami ptaków wodnych lęgnącymi się na wszystkich jeziorach w województwie są: łyska, perkoz dwuczuby, krzyżówka, a na większości jezior z rozwiniętym pasem roślinności wynurzonej występują: perkozek, łabędź niemy, czernica i głowienka. Najbardziej różnorodną i liczna grupą ptaków są gatunki leśne. Przeważają zespoły awifauny charakterystyczne dla borów świeżych i mieszanych, których udział powierzchniowy w województwie jest największy. Typowy dla tych borów zespół ptaków tworzą takie dominujące gatunki, jak: zięba, trznadel, świergotek drzewny i pierwiosnek. Gatunkami uzupełniającymi są: rudzik, sójka, pokrzewki ogrodowa i czarnołbista, świstunka leśna, drozd śpiewak, kos, muchołówka szara. Dziuplaste drzewa zajmują: dzięcioły, puszczyk, sikory, muchołówka żałobna i - w niewielkie liczbie par - pleszka, krętogłów oraz szpak. Dla niektórych wymienionych gatunków w lasach gospodarczych uzupełnieniem naturalnych miejsc gniazdowych są skrzynki lęgowe. W borach suchych - poza ziębą, świergotkiem drzewnym i trznadlem - charakterystycznym gatunkiem jest skowronek borowy. Partie starszych drzewostanów, zwłaszcza przylegające do pól uprawnych i łąk, są miejscem gniazdowania myszołowa zwyczajnego, kruka i trzmielojada. Listę lęgowych drapieżników uzupełniają jastrząb i pustułka oraz najmniej liczne w tej grupie: bielik, krogulec, kobuz, kania czarna i ruda oraz introdukowany sokół wędrowny. Obrzeża lasów i kępy drzew to biotop sowy uszatej, a zwarte partie drzewostanów, również większe parki - puszczyka. Powszechnie znanymi ptakami synantropijnymi, związanymi z siedzibami ludzkimi w krajobrazie wiejskim są: bocian biały, jaskółki dymówka i okonówka, szpak, wróbel, mazurek i kopciuszek. Ogrody warzywne, obrzeża sadów, zakrzewienia i zadrzewienia zasiedlają pokrzewki: cierniówka, piegża, zaganiacz, gęsiorek, dzwoniec, szczygieł, makolągwa i kulczyk. W zabudowie miejskiej do typowych gatunków należą: gołąb skalny, sierpówka, jerzyk, kawka, pustułka. Istotną grupę zwierząt na obszarze województwa stanowią owady, jednak ich stopień rozpoznania jest słaby, za wyjątkiem motyli, których na obszarze województwa stwierdzono 1500 gatunków. Na obszarze województwa stwierdzono także występowanie 52 gatunków ssaków. Bogato reprezentowany jest rząd owadożernych, których przedstawicielami są: jeż wschodni, kret, ryjówki - aksamitna i malutka oraz rzęsorek rzeczek. Bogatą w gatunki grupę stanowią nietoperze. Liczny jest rząd gryzoni liczący 14 gatunków. Szczególne miejsce wśród nich zajmuje bóbr europejski. Sukces rozrodczy osiągnęły również takie gatunki jak: wiewiórka, coraz rzadziej spotykany piżmak, szczur wędrowny, mysz domowa, nornica ruda i mysz leśna. Obrzeża lasów, parki, zarośla i pola to biotopy występowania myszy zaroślowej i polnej, badylarki oraz darniówki zwyczajnej. Na wilgotnych łąkach, w dolinach rzek, szuwarach i olsach pospolicie występuje nornik północny. Rząd drapieżnych liczy 10 gatunków. Do rodziny psowatych należy pospolicie występujący lis, jenot oraz wilk. W lasach liściastych i mieszanych występuje borsuk, kuna leśna (tumak), domowa (kamionka) i tchórz zwyczajny. Mając na uwadze dużą różnorodność gatunków zwierząt występujących na terenie województwa oraz ich rolę w funkcjonowaniu przyrody, ważne jest prowadzenie ciągłych obserwacji mających na celu określenie kierunku przemian fauny oraz wypracowanie skutecznych metod jej ochrony. Szczególnie ważne jest zachowanie siedlisk bytowania zwierząt. 2.5. Prawna ochrona przyrody i krajobrazu Podstawę prawną ochrony obszarów i obiektów cennych przyrodniczo i krajobrazowo stanowi ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity Dziennik Ustaw Nr 99 z 2001 r., poz. 1079 z późniejszymi zmianami). Zgodnie z ustawą – ochrona przyrody oznacza zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów przyrody i jej składników, w szczególności: dziko występujących roślin i zwierząt, siedlisk przyrodniczych, siedlisk gatunkowo chronionych roślin lub zwierząt, przyrody nieożywionej, krajobrazu oraz zieleni. Celami ochrony przyrody są przede wszystkim: utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, zachowanie różnorodności biologicznej i dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin lub zwierząt wraz z ich siedliskami, a także utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu siedlisk przyrodniczych oraz innych zasobów i składników przyrody. Cele ochrony przyrody realizowane są m.in. poprzez obejmowanie zasobów przyrody i jej składników różnymi formami ochrony. Ustawa przewiduje następujące formy ochrony: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Tworzą one krajowy system obszarów chronionych. 2.5.1. Obszary i obiekty chronione System obszarów prawnej ochrony przyrody i krajobrazu na terenie województwa kujawsko-pomorskiego kształtował się na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat w zróżnicowanych warunkach organizacyjnych i administracyjnych. W okresie funkcjonowania poprzedniego podziału administracyjnego w latach 1975-1998 powstały wszystkie parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, jak również większość rezerwatów przyrody. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego nie utworzono dotychczas parku narodowego, chociaż w ostatnich latach pojawiły się inicjatywy utworzenia takiego obszaru w części doliny Brdy w okolicach Tucholi. Najbardziej wartościowe obiekty przyrodnicze objęte są w województwie ochroną rezerwatową. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody, za rezerwat przyrody uznaje się obszar obejmujący zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Do końca 2001 roku na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego uznano 91 rezerwatów przyrody, które zajmują łącznie powierzchnię 16994,2 ha (Rys. 7). Stanowi to około 0,95% powierzchni regionu. Wśród nich znajduje się 47 rezerwatów leśnych (ponad połowa wszystkich rezerwatów), 13 florystycznych, 12 torfowiskowych, 9 faunistycznych, 10 krajobrazowych. Część powierzchni rezerwatów podlega ochronie ścisłej (łącznie 159,5 ha). W porównaniu z poprzednimi latami wzrost liczby rezerwatów był bardzo znaczny, gdyż w 2001 r. utworzono w województwie 12 nowych rezerwatów przyrody i jeden powiększono, a powierzchnia rezerwatów zwiększyła się o 801,85 ha. W 2002 r. utworzono 3 kolejne rezerwaty przyrody o łącznej powierzchni 84,5 ha. Rozmieszczenie rezerwatów przyrody na terenie regionu jest nierównomierne. Najwięcej rezerwatów znajduje się w dolinie Wisły, w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim. Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem jego utworzenia jest zachowanie i upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania. Parki krajobrazowe nie są obszarami wyłączonymi z działalności gospodarczej. Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego utworzono dotychczas 8 parków krajobrazowych zajmujących łącznie 209 213,2 ha, co stanowi 11,64% ogólnej powierzchni regionu (Rys. 7). Brodnicki Park Krajobrazowy utworzony został w 1985 roku. Jego powierzchnia wynosi 13674 ha (w kujawsko-pomorskim 9338 ha), z czego ponad 60% zajęta jest przez lasy, a 12,0% przez wody. Na terenie Parku znajduje się około 60 jezior, w większości występujących w rynnach subglacjalnych, układających się w charakterystyczne, równoległe ciągi. Sześć jezior ma powierzchnię ponad 100 ha. Osią hydrograficzną Parku jest Skarlanka - jeden z bardziej atrakcyjnych szlaków kajakowych w Polsce. Wody BPK należą do najczystszych w regionie. Na terenie BPK występuje wiele stanowisk rzadkich i chronionych gatunków roślin. Wśród fauny, szczególnym bogactwem wyróżnia się awifauna. Naliczono około 130 gatunków ptaków gnieżdżących się na terenie Parku. Od 1994 r. na terenie Parku prowadzi się reintrodukcję sokoła wędrownego. Gostynińsko - Włocławski Park Krajobrazowy utworzony został w 1979 roku. Położony jest w obrębie Kotliny Płockiej, obejmując część Pojezierza Gostynińskiego. Powierzchnia GWPK wynosi 38950 ha, z czego 22200 ha znajduje się w województwie kujawsko-pomorskim. Otulina otaczająca Park zajmuje powierzchnię 14195 ha, z czego w województwie kujawsko-pomorskim jest 3900 ha. Park jest ważnym elementem naturalnego korytarza ekologicznego łączącego Kampinoski Park Narodowy z Puszczą Bydgoską i dalej z Borami Tucholskimi. O atrakcyjności tego terenu decydują wyjątkowe walory krajobrazowe i wysokiej wartości walory przyrodnicze. Na terenie Parku występuje bogactwo form morfologicznych w tym rynny subglacjalne, ozy, poziomy terasowe Wisły. Z okresu postglacjalnego pochodzi jeden z największych w Polsce kompleks wydm śródlądowych. Na terenie Parku znajduje się ponad 40 jezior, wśród których jest unikatowe w skali światowej jezioro Gościąż, z charakterystycznym uwarstwieniem osadów dennych (13 tysięcy par lamin osadów) rejestrujących 13 tysięcy lat historii zbiornika). Ponad 60% powierzchni Parku zajmują lasy, wśród których dominują bory sosnowe i bory mieszane. Szacuje się, że w granicach Parku występuje około 800 gatunków roślin naczyniowych, spośród których około 180 to gatunki rzadkie w skali regionu, a około 50 objętych jest ochroną prawną. Wśród fauny GWPK najcenniejszą grupę stanowi ornitofauna, a zwłaszcza gatunki wodno - błotne. Górznieńsko - Lidzbarski Park Krajobrazowy powstał w 1990 roku. Zajmuje powierzchnię 27766 ha, z czego w granicach kujawsko-pomorskiego znajduje się 13901,5 ha. Jest to obszar o bardzo wysokich wartościach przyrodniczo-krajobrazowych. Rozległe kompleksy leśne, duża powierzchnia gleb niskiej jakości, brak dużych złóż surowców mineralnych, małe zaludnienie, peryferyjne położenie oraz wysoka naturalna odporność środowiska na antropopresję zadecydowały o niewielkim przekształceniu i dobrym stanie walorów przyrodniczych. Osobliwością GLPK jest niezwykle urozmaicona rzeźba terenu, zwłaszcza w dolinie Brynicy, w okolicach Górzna i Leźna. Osią hydrograficzną Parku jest rzeka Brynica jedna z najczystszych rzek w regionie. Przełomowy odcinek rzeki objęty jest ochroną jako rezerwat przyrody „Jar Brynicy”. Na obszarze Parku znajduje się kilkadziesiąt jezior, a duże powierzchnie zajmują bagna, mokradła i torfowiska. Ponad 70% powierzchni GLPK zajmują wielopostaciowe kompleksy leśne. Na terenie GLPK stwierdzono występowanie około 900 gatunków roślin naczyniowych, w tym wiele gatunków rzadkich i chronionych. Bogata jest również fauna GLPK. Krajeński Park Krajobrazowy powstał w 1998 roku. Zajmuje powierzchnię 54395 ha w centralnej części Pojezierza Krajeńskiego. Występują tu liczne, dobrze zachowane formy morfologiczne związane z glacjalnym cyklem rzeźbotwórczym, takie jak: ozy, drumliny, kemy, wzgórza morenowe i rynny jeziorne. Rzeźba terenu jest bardzo zróżnicowana. Wzgórza morenowe osiągają tu znaczne wysokości. W Parku znajduje się najwyżej położony punkt województwa kujawsko-pomorskiego (Czarna Góra w tzw. „Górach Obkaskich” - 189 m n.p.m.). Charakterystyczną cechą obszaru jest jego położenie na głównym wododziale I rzędu Wisły - Odry. Bogata jest w Parku sieć hydrograficzna. Bierze stąd początek 9 rzek. Występuje też tutaj 59 jezior, układających się w ciągi rynnowe jezior sypniewskich, więcborskich i sępoleńskich. Główną rzeką Parku jest Orla. Lesistość obszaru wynosi około 30%. Wzgórza morenowe porastają lasy grądowe. Nadgoplański Park Tysiąclecia utworzono w 1992 r. Zajmuje powierzchnię 8897,96 ha. Rozległe, rynnowe jezioro Gopło, położone na szlaku rzeki Noteci, jest wymarzonym środowiskiem dla wielu gatunków ptaków. Dotychczas zanotowano około 190 gatunków, w tym 48 to gatunki lęgowe. Nad jeziorem znajduje się jedno z najliczniejszych w Polsce stanowisko gęsi gęgawy. Na stałe zamieszkuje ten teren około 300 par. Poza tym nierzadko zatrzymuje się tutaj, w czasie przelotów, kilka do kilkunastu tysięcy gęsi. Są to gęś gęgawa, zbożowa i białoczelna. Jezioro Gopło wpisane jest na krajową listę ostoi ptactwa wodnego. W otoczeniu jeziora mają swoje stanowiska bardzo ciekawe, rzadkie gatunki roślinności niżowej, a wśród nich halofity. Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły utworzony został po reformie administracyjnej w 1999 r., w wyniku połączenia Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego, powołanego w 1993 roku i Chełmińskiego Parku Krajobrazowego, powołanego w 1998 r. Obejmuje on środkowy fragment doliny dolnej Wisły od Fordonu po Kozielec w gminie Nowe. Powierzchnia całego Parku wynosi 55642,5 ha. Jest jednym z większych powierzchniowo parków krajobrazowych w Polsce. Ochroną objęto niezwykle atrakcyjny, naturalny krajobraz doliny Wisły, jednej z niewielu, gdzie zostały zachowane naturalne ekosystemy z przylegającymi do brzegów rzeki łąkami, starorzeczami, lasami łęgowymi oraz stromymi, aktywnymi geologicznie zboczami, dolinkami erozyjnymi, wąwozami porośniętymi grądami zboczowymi, roślinnością kserotermiczną i zbiorowiskami zaroślowymi. Dno doliny zajmują w większości żyzne pola uprawne, które powstały na terenach zalewowych. Występują tu również wydmy utworzone z piasków dolinnych. Dolina Wisły jest miejscem bytowania, a zwłaszcza szlakiem wędrówek wielu gatunków zwierząt, szczególnie ptaków. Na wilgotnych i mokrych siedliskach licznie gniazduje ptactwo wodno-błotne. Występuje tu wiele gatunków roślin chronionych. Park cechuje się bogactwem walorów kulturowych. Prawdziwą perłą architektoniczną jest Chełmno - miasto o zachowanym historycznym układzie przestrzennym, ulokowane na dziewięciu wzgórzach, na wysokiej krawędzi doliny Wisły. Podobnie położone jest Nowe. Tucholski Park Krajobrazowy został utworzony w 1985 r. Położony on jest w rozległym kompleksie Borów Tucholskich. Wraz z pozostałymi parkami Borów Tucholskich i obszarami chronionego krajobrazu tworzą zwarty system ekologiczny, składający się na unikatowy, bardzo cenny obiekt przyrody, pretendujący do statusu rezerwatu biosfery. Powierzchnia Parku wynosi 36983 ha, a wraz z otuliną 52929 ha, z czego lasy zajmują 72%, użytki rolne 21%, wody - 3%, a pozostałe tereny - 4%. Główną oś systemu hydrograficznego Parku stanowi rzeka Brda wraz z jej dopływami: Czerską Strugą, Bielską Strugą, Rudą, Szumionką, Kiczą i Raciąską Strugą. Antropogenicznym, ale również wartościowym elementem systemu hydrologicznego parku jest Wielki Kanał Brdy, doprowadzający wodę dla nawodnienia Łąk Czerskich. Na odcinku od miejscowości Rytel do ujścia Bielskiej Strugi Brda tworzy liczne, malownicze meandry. Poniżej rzeka tworzy głęboko wciętą dolinę (odcinek przełomowy tzw. „Piekło”), a nurt Brdy upodabnia ją do rzek górskich. Rzeka jest uznanym w kraju szlakiem turystyki kajakowej. Niezwykłymi obiektami hydrotechnicznymi są akwedukty (Fojutowo), wzniesione nad Wielkim i Małym Kanałem Brdy. Na obszarze parku występuje 35 jezior polodowcowych o łącznej powierzchni 823 ha, a w otulinie 26 jezior o powierzchni 648 ha. W sąsiedztwie wielu z nich wytworzyły się torfowiska, od niskich po wysokie. Wdecki Park Krajobrazowy utworzony został w 1993 roku. Ma powierzchnię 23786,39 ha (w tym 4609,12 ha - strefa ochronna). Lasy stanowią w Parku 58,7%. Duża lesistość spowodowała, że krajobraz w dużej mierze zachował tutaj swój naturalny charakter. Główną osią parku jest rzeka Wda wraz z jej dopływami: rzeką Prusiną, Sobińską Strugą i Ryszką. To one i ich doliny stanowią o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych tego terenu. Najbardziej malowniczy jest środkowy bieg Wdy, gdzie rzeka przepływa, meandrując w głęboko wciętej dolinie przez kompleksy lasów liściastych. W wyniku podpiętrzenia wód rzeki Wdy i zalania ujściowych odcinków jej dopływów: Prusiny, Ryszki i innych drobniejszych cieków powstał duży (440 ha) sztuczny zbiornik zaporowy Żur. W lasach dominują siedliska borów świeżych, na których występują bory mieszane. Na zboczach dolin rzecznych, głównie Wdy, wykształciły się bardzo wartościowe i rzadkie grądy zboczowe, a w dnach dolin łęgi i olsy. Osobliwością dendrologiczną jest występowanie jarząbu brekinii w rezerwacie „Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego” w Szczerkowie. Parki krajobrazowe na obszarze regionu są rozmieszczone nierównomiernie. W północnej części województwa znajduje się aż 6 parków, w tym dwa na obszarze Borów Tucholskich, dwa na obszarze Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego, a po jednym na Pojezierzu Krajeńskim i w Dolinie Dolnej Wisły. W południowej części regionu znajdują się tylko dwa parki. Planowane jest utworzenie dwóch kolejnych parków krajobrazowych: Skępskiego i Pałuckiego Parku Krajobrazowego. Rozważane jest także utworzenie parku krajobrazowego w dolinie Drwęcy. Dla rezerwatów przyrody oraz parków krajobrazowych wraz z otulinami sporządza się plany ochrony, których ustalenia są wiążące dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Dotychczas zatwierdzono plany ochrony tylko czterech parków krajobrazowych: Brodnickiego, Górznieńsko-Lidzbarskiego, Gostynińsko-Włocławskiego i Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia. Plany ochrony trzech parków: Doliny Dolnej Wisły, Tucholskiego i Wdeckiego są przygotowywane, natomiast w 2003 r. planuje się przystąpić do prac nad planem ochrony dla Krajeńskiego Parku Krajobrazowego. Tylko niewiele ponad połowa rezerwatów przyrody województwa posiada aktualne plany ochrony. Według przepisów ustawy o ochronie przyrody obszary chronionego krajobrazu są to tereny wyróżniające się krajobrazowo o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe w szczególności ze względu na możliwości zaspokajania potrzeb związanych z masową turystyką lub ze względu na istniejące albo odtwarzane korytarze ekologiczne. Aktualnie, w granicach województwa wyznaczonych jest 31 obszarów chronionego krajobrazu, gdzie ochroną objęto 335116,7 ha, co stanowi 18,7% powierzchni województwa kujawsko-pomorskiego. Gospodarowanie na tych terenach podlega niewielkim ograniczeniom. Chroni się tutaj zarówno przyrodnicze, jak i kulturowe elementy krajobrazu. Również na tych obszarach, ze szczególną uwagą podchodzi się do gospodarki wodno-ściekowej i problemu zagospodarowania odpadów. Obszary chronionego krajobrazu również są rozmieszczone nierównomiernie na obszarze regionu. Najwięcej tego typu form znajduje się w dolinach rzecznych: Wisły, Brdy, Drwęcy i Osy oraz na terenie Borów Tucholskich. Łącznie na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu zajmują 544 328,9 ha, co stanowi 30,29% powierzchni województwa (Rys. 7). Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego znajdują się 1923 pomniki przyrody. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowią pojedyncze drzewa (1036). Dużą grupę wśród nich zajmują dęby. Bardzo liczną grupę stanowią też skupienia drzew (686). Znajduje się też 55 alei przydrożnych. Wśród pomników przyrody nie brakuje głazów narzutowych (87). W grupie „innych” pomników przyrody znajduje się 57 obiektów. Wśród nich źródła są jednymi z najcenniejszych obiektów chronionych. W naszym województwie tą formą ochrony przyrody objęto około 10 obiektów, np. jaskinia „Bajka” w miejscowości Gądecz z piaskowcami czwartorzędowymi. Niezwykłym pomnikiem przyrody jest arboretum w Bydgoszczy, które stanowiło dawniej ogród botaniczny. Rozmieszczenie pomników przyrody w województwie jest bardzo nierównomierne. Najwięcej z nich (40 i więcej) znajduje się w gminach: Bydgoszcz, Osie, Cekcyn, Tuchola, Kcynia, Brzuze, Koronowo i Sępólno Krajeńskie. Pomników przyrody nie zarejestrowano natomiast w gminach: Bądkowo, Bobrowniki, Boniewo, Brześć Kujawski, Bytoń, Choceń, Chrostkowo, Fabianki, Kowal, Lubanie, Lubień Kujawski, Raciążek, Radziejów, Topólka, Tłuchowo, Waganiec i Zbójno. Ochroną jako użytki ekologiczne obejmuje się zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych typów środowisk i ich zasobów genowych. Należą do nich: torfowiska, bagna, nieużytkowane łąki i sady, drobne zbiorniki śródpolne i śródleśne, kępy drzew i krzewów, skarpy, jary i wąwozy, trzcinowiska itp. Do tej pory powierzchnie te traktowane były jako nieużytki rolnicze lub leśne. Na terenie regionu znajduje się 2045 użytków ekologicznych, zajmujących powierzchnię 5116,5 ha, co stanowi 0,28% powierzchni województwa. Są to głównie śródleśne bagna, torfowiska, łąki, wąwozy, skarpy trzcinowiska, kępy zadrzewień i oczka wodne. Największe powierzchnie użytki ekologiczne zajmują w gminach: Sępólno Krajeńskie (428,9 ha), Warlubie (322 ha), Cekcyn (317,9 ha), Koronowo (265,2 ha), Więcbork (231,4 ha) i Sośno (218,6 ha). Już pierwsze, wstępne badania tych obiektów wykazały olbrzymie bogactwo i niepodważalną wartość przyrodniczą oraz znaczenie dla terenów, na których są zlokalizowane. Są to głównie obiekty położone na terenach leśnych, pozostających w zarządzie Lasów Państwowych. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego wartości estetycznych. Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego utworzono dotychczas 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, zajmujących łącznie powierzchnię 1567,4 ha. Są to: Dolina rzeki Ryszki - 358,41 ha, Dolina rzeki Sobińska Struga - 335,47 ha, Rzeka Prusina 234,32 ha, Słupski Gródek n/Osą - 4,75 ha i Torfowisko Messy - 634,45 ha. Administracyjnie, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe występują tylko na terenie 7 gmin: Cekcyn, Gruta, Jeżewo, Lniano, Osie, Sępólno Krajeńskie, Warlubie i Więcbork. Ponadto uchwałą rady gminy w Rogowie (powiat żniński) wyznaczono 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych obejmujących pasem przybrzeżne wokół jezior: Kołdrąbskie, Tonowskie, Niedźwiedzkie, Radeckie i Grochowskie o szerokości 40 m. Stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieożywionej są nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Tą formą ochrony przyrody objęto w województwie tylko jeden teren „Białochowo” o powierzchni 93,52 ha, położony na pograniczu gmin Grudziądz i Rogóźno (powiat grudziądzki). Celem uznania stanowiska dokumentacyjnego jest ochrona unikatowego fragmentu wysoczyzny morenowej ze strefą zboczową Basenu Grudziądzkiego, z licznymi niszami źródliskowymi, wąwozami i pomnikową wychodnią zlepieńca plejstoceńskiego. Północno-wschodnia część województwa (powiat brodnicki za wyjątkiem gminy Osiek) znajduje się w granicach obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski” - obszaru, w którym jako naczelną przyjęto zasadę zrównoważonego rozwoju z uwagi na walory i potrzeby ochrony środowiska. Wojewoda Kujawsko-Pomorski przygotowuje dokumenty do wystąpienia z wnioskiem o uznanie Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”. Światowym rezerwatem biosfery ma zostać objęty, leżący już poza terenem województwa, Park Narodowy Borów Tucholskich wraz z otuliną, obszary parków krajobrazowych: Tucholskiego i Wdeckiego oraz Zaborskiego i Wdzydzkiego (województwo pomorskie). 2.5.2. Sieć ekologiczna – Natura 2000 Obecnie, w związku z planowaną akcesją Polski do Unii Europejskiej, trwają prace nad ostatecznym wytypowaniem obszarów spełniających kryteria włączenia ich do europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Jest ona najbardziej kompleksową i spójną oraz najlepiej legislacyjnie przygotowaną europejską siecią ekologiczną, mającą na celu zapewnienie trwałej egzystencji ekosystemom. Do jej utworzenia zobligowane są wszystkie kraje Wspólnoty oraz wszystkie kraje akcesyjne w okresie przygotowawczym, przed przystąpieniem do Unii Europejskiej. Koncepcja sieci opiera się na tradycyjnych metodach ochrony przyrody gatunkowej i obszarowej, a celem jej jest zwiększenie skuteczności działań ochronnych poprzez utworzenie kompletnej i spójnej metodycznie i funkcjonalnie sieci obszarów wraz z procedurą weryfikacji wyboru poszczególnych elementów sieci. W funkcjonowaniu sieci wprowadzona będzie zasada integracji ochrony przyrody z różnymi sektorami działalności ludzkiej. Jednym z podstawowych warunków skuteczności ochrony przyrody jest uczestnictwo społeczności lokalnych w tworzeniu planów ochrony obszarów włączonych do sieci. Według ostatniego projektu zakłada się, że w skład sieci wejdzie około 6% powierzchni województwa kujawsko-pomorskiego. Wstępny projekt opracowany przez zespół powołany przez Ministra Środowiska proponuje włączenie do sieci ekologicznej Natura 2000 ośmiu obszarów położonych na terenie województwa. Obszary te obejmują zarówno Specjalne Obszary Ochrony wytypowane dla ochrony siedlisk i gatunków na podstawie Dyrektywy Siedliskowej oraz Obszary Specjalnej Ochrony wytypowane jako istotne miejsca lęgowe dla gatunków ptaków z mocy Dyrektywy Ptasiej i jako ważne miejsca przystankowe na szlakach wędrówek ptaków migrujących. W proponowanej sieci znalazła się, w całości lub części, większość parków krajobrazowych. Jako Specjalne Obszary Ochrony zaproponowano: Bagienną Dolinę Drwęcy, Bory Tucholskie, Dolinę Wisły między Solcem Kujawskim a Świeciem, Forty w Toruniu, Jezioro Gopło, Lasy Gostynińsko–Włocławskie, Pojezierze Brodnickie i Górznieńsko–Lidzbarski Kompleks Leśny. Jako Obszary Specjalnej Ochrony zaproponowano: Bagienną Dolinę Drwęcy, Błota Rakutowskie, Bory Tucholskie, Dolinę Dolnej Wisły, Dolinę Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego, Ostoję Nadgoplańską i Żwirownię Skoki. Do sieci Natura 2000 proponowany był również obszar Jeziora Powidzkie i Świecie nad Wisłą. Rozpatrywano także szereg innych obiektów, w tym m.in. Bagno Słupy, Jezioro Udzierz, Stawy Ślesin, Dolinę Osy, Lasy koło Torunia, Stawy Ostrówek i Smogulec i inne. Obszary te pozostaną w krajowej sieci ekologicznej. 2.5.3. Podsumowanie Najbardziej charakterystyczną cechą systemu obszarów chronionych jest ich nierównomierne rozmieszczenie na terenie województwa. W układzie administracyjnym największy odsetek powierzchni objętej ochroną prawną występuje w powiecie: sępoleńskim (66,0%), tucholskim (56,5%), brodnickim (52,5%) i świeckim (48,2%), natomiast najmniej powierzchni chronionej występuje w powiecie: nakielskim (6,1%), żnińskim (10,4%), inowrocławskim (10,5%) i radziejowskim (12,5%). 2.6. Gospodarka leśna Tereny leśne na obszarze województwa kujawsko – pomorskiego zajmują powierzchnię 416 512 ha, w tym grunty zalesione 400 435 ha, a powierzchnia niezalesiona 5992 ha (Rys. 8). Dominującą rolę w gospodarce leśnej województwa mają lasy sektora publicznego zajmujące 373 496 ha, co stanowi aż 89,4% powierzchni lasów w regionie. Lasy własności Skarbu Państwa w zarządzie Lasów Państwowych zajmują 356 559 ha, co stanowi 87,7% powierzchni lasów województwa. Lasy prywatne zajmują 40 841 ha (10%), a lasy gminne 3548 ha (0,9%). W ostatnich latach obserwuje się wzrost powierzchni lasów prywatnych wynikający z realizacji programu zwiększania lesistości. Bardzo niezadowalającym symptomem gospodarki leśnej w sektorze prywatnym jest stosunkowo wysoki (4,6%) udział powierzchni niezalesionej w powierzchni leśnej. Jest on 4-krotnie większy niż w sektorze publicznym wynosząc 1,2%, przy znacznym niedoborze drzewostanów dojrzałych do wyrębu. Świadczy to o eksploatatorskich i dewastacyjnych cechach gospodarki leśnej w lasach prywatnych, którym towarzyszy jakby „zmowa milczenia” wynikająca z panującej trudnej sytuacji materialnej wsi polskiej. Pomimo tego z roku na rok następuje w miarę możliwości finansowych wzrost lesistości województwa kujawsko - pomorskiego. W roku 1997 powierzchnia lasów i gruntów leśnych wynosiła 400 572 ha i stanowiła wskaźnik lesistości 22,3%. W roku 1999 powierzchnia lasów wzrosła do 405 291 ha dzięki nowym zalesieniom na powierzchni 4719 ha, co spowodowało wzrost wskaźnika lesistości do 22,4%. Największy wzrost lesistości nastąpił w tym okresie w sektorze prywatnym, bo aż o 5,4% powierzchni lasów, a dynamika wzrostu tego wskaźnika tylko od roku 1998 wynosiła 8,0% i ma nadal perspektywę wzrastającą. Należy zauważyć, że według stanu z czerwca 1999 roku ogólna powierzchnia gruntów ornych wynosiła w województwie 1 012 994 ha, a zasiewów na nich dokonanych tylko 963 691 ha. Różnica wynosząca 49 403 ha jest powierzchnią gruntów leżących odłogiem, w tym większość położona w granicy polno – leśnej, z możliwością prawną zalesienia. Fakt ten świadczy o dużych możliwościach i potrzebie dokonywania zalesień w najbliższej perspektywie czasowej. Na terenie województwa kujawsko – pomorskiego obserwuje się duży stopień rozprzestrzenienia lasów i zróżnicowania lesistości. Na średnią lesistość województwa wynoszącą 22,6%, składają się zbliżone lesistości powiatów ziemskich – 22,5% i miast na prawach powiatów – 23,6%. Powiaty charakteryzujące się największą lesistością w województwie to: bydgoski – 41,1%, świecki – 35,4%, toruński – 28,3% i tucholski – 48,3%. Wszystkie one posiadają mniejszy areał gruntów rolniczych ok. 50%, a w nich gruntów ornych. Natomiast powiaty posiadające większy areał gruntów rolniczych ok. 80%, a w nich głównie użytków ornych cechują się bardzo niską lesistością. Do powiatów o najniższym wskaźniku lesistości w województwie należą: aleksandrowski – 7,6%, chełmiński – 6,5%, grudziądzki – 13,9%, inowrocławski – 10,0%, radziejowski – 4,2% i wąbrzeski – 7,2%. 2.6.1. Waloryzacja przyrodnicza lasów Kontrastowe różnice w lesistości powiatów są związane z układem przestrzennym kompleksów leśnych. Projektowany wzrost lesistości nie będzie się odbywał równomiernie na obszarze całego województwa. Powiaty, w których jest możliwe osiągnięcie największego przyrostu wskaźnika lesistości, należą do grupy najbardziej lesistych w województwie. W powiatach o niskiej lesistości przewiduje się zadrzewienia wielofunkcyjne. Charakterystyka przyrodniczo-leśna w aspekcie ekologiczno - fizjograficznym Według regionalizacji przyrodniczo - leśnej na podstawach ekologiczno – fizjograficznych cały teren województwa kujawsko - pomorskiego położony jest w Krainie Wielkopolsko - Pomorskiej (III) i w południowej części I Krainy Bałtyckiej. W krainie Wielkopolsko – Pomorskiej na terenie województwa wyodrębnia się 5 dzielnic przyrodniczo - leśnych: Borów Tucholskich (III.1), Pojezierza Krajeńskiego (III.2), Pojezierza Chełmińsko - Dobrzyńskiego (III.3), Kotliny Toruńsko - Płockiej (III.5), Niziny Wielkopolsko - Kujawskiej (III.7). Charakterystyka głównych typów siedliskowych lasu. W strukturze powierzchniowej siedlisk, na terenie województwa, zdecydowanie największy udział zajmuje bór świeży (45,7%). Jest to wartość znacznie przewyższająca średnią dla kraju (26,8%). Duży udział w strukturze siedlisk mają także: bór mieszany świeży (25.9%), las mieszany świeży (14,6%) oraz las świeży (6,8%). Są to wartości zbliżone do średnich krajowych. Spośród pozostałych typów siedlisk udział przekraczający 1% mają: ols (1,5%) i las mieszany wilgotny (1,2%). Drzewostany Drzewostany są najważniejszym elementem ekosystemów leśnych, decydującym w głównej mierze o kierunku pozytywnych bądź negatywnych przeobrażeń. Przeprowadzona charakterystyka ważniejszych cech taksonomicznych tych drzewostanów oraz określenie stopnia zgodności ich składów do warunków siedliskowych pozwala podjąć próbę oceny drzewostanów pod kątem wymagań zrównoważonego rozwoju ekosystemów leśnych. Bogactwo gatunkowe Bogactwo gatunkowe drzewostanów analizowano pod względem ilości gatunków w składzie warstwy górnej drzew (zapisanych w składzie gatunkowym 1-ego piętra). Województwo kujawsko – pomorskie charakteryzuje się ubóstwem gatunkowym, na tle kraju nie tylko spowodowanym niską żyznością i wilgotnością siedlisk, ale także niepożądaną w tym kierunku działalnością hodowlaną w poprzednich okresach gospodarczych, która nie przynosiła efektów w zakresie domieszkowego wzbogacenia składu gatunkowego. Wśród drzewostanów jednogatunkowych, które w skali województwa zajmują aż około 60% powierzchni lasów przewagę powierzchniową bezwzględnie stanowią monokultury, złożone wyłącznie z jednego gatunku i przeważnie jednego wieku. Pozostałą powierzchnię w grupie drzewostanów jednogatunkowych zajmują drzewostany jednogatunkowe słabo urozmaicone, ze sporadyczną i pojedynczą domieszką innych gatunków, głównie brzozy, mało zróżnicowane wiekowo (5 -10 lat). Możliwości siedliskowe hodowli drzewostanów dwugatunkowych są w różnym stopniu niewykorzystane we wszystkich nadleśnictwach. W całym województwie na 58% powierzchni leśnej możliwości hodowlanych drzewostanów dwugatunkowych zinwentaryzowano jedynie około 30% powierzchni leśnej tych drzewostanów. Obserwuje się wzrost bogactwa gatunkowego w młodszej grupie wiekowej poniżej 40 lat, a obecnie zakładane uprawy całkowicie składem są dostosowane do warunków siedliskowych, wykazując nieraz znaczne urozmaicenie gatunkowe. Najwyższą zasobność na 1 ha mają drzewostany rębne dwugatunkowe, rosnące na siedliskach lasowych i borów mieszanych. Zasobność ta wynosi około 300 m3/ha. Zasobność drzewostanów wielogatunkowych w tej grupie wiekowej świadczy o wysokiej produkcyjności tych drzewostanów pomimo niedostosowania składu do potencjalnej produkcyjności siedlisk. Gatunki obce, ani jako panujące, ani będące w składzie drzewostanów nie mają w województwie gospodarczego znaczenia i nie stanowią problemu w ochronie przyrody poza plantacjami topolowymi, które są w przebudowie. Formy degeneracji drzewostanów i ekosystemów leśnych Na obszarze województwa stwierdzono następujące formy degeneracji zespołów leśnych: Pinetyzacja (borowacenie) – dotyczy głównie żyźniejszych postaci siedlisk: lasów mieszanych świeżych i lasów świeżych, Monotypizacja – opanowanie warstwy drzew przez jeden gatunek, ale właściwy dla danego siedliska, Caespityzacja (zadarnienie – nadmierny rozwój runa trawiastego) spotkano ją we wszystkich siedliskach, Defruticetyzacja – bardzo słaby rozwój krzewów (pokrycie podszytu 0-10%) obserwowano ją prawie we wszystkich siedliskach, Neofityzacja – udział gatunków obcych dla flory polskiej – problem ten występuje na niewielkiej powierzchni. Lasy ochronne Za ochronne uznaje się lasy pełniące określone funkcje ochronne zgodnie z określonymi zarządzeniami Ministra Środowiska w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność Skarbu Państwa będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe poszczególnych nadleśnictw. Lasy glebochronne chronią gleby przed erozją na stromych zboczach dolin rzecznych, strumieni i wzgórzach morenowych. Na obszarze województwa zajmują powierzchnię 32 531 ha, co stanowi 9,1% powierzchni leśnej regionu. Zadania gospodarcze są w nich sprawowane w ograniczonym zakresie bowiem należą one do gospodarstwa specjalnego. Nie naruszają one ich podstawowych funkcji ochrony gleb. Ograniczenie polega głównie na konieczności prowadzenia cięć porządkujących stan sanitarny lasu, w wyjątkowych wypadkach stosowania rębni złożonych, z długim okresem odnowienia w zależności od warunków lokalnych predysponujących naturalne odnowienia. Wchodzą w tych przypadkach jedynie formy rębni kształtujące środowisko dla młodego pokolenia, pod osłoną górną zanikającą stopniowo. Lasy wodochronne chronią zasoby wód pod względem ilości i jakości wzdłuż rzek i cieków, wokół jezior oraz na wszystkich siedliskach wilgotnych i bagiennych. Zajmują powierzchnię 48 584 ha, co stanowi 13,7% powierzchni leśnej. Funkcje gospodarcze sprawują one w ograniczonym zakresie. Proces gospodarczy w tych lasach jest zorganizowany w oparciu o wyznaczony, długookresowy cel produkcyjny z uwzględnieniem umiarkowanego wykorzystania produkcyjności siedlisk i produktywności drzewostanów. Przeważnie stosuje się w drzewostanach już przeszłorębnych rębnie złożone z długim okresem odnowienia, a w drzewostanach przedrębnych cięcia sanitarne. Na siedliskach bagiennych działalność gospodarcza jest ograniczona głównie do cięć sanitarnych i to w okresie zagrożenia zdrowotnego lasów. Lasy te nad rzekami pokrywają się z lasami glebochronnymi o bardziej zaostrzonych rygorach gospodarczych. Lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody obejmują przeważnie projektowane rezerwaty przyrody, w bliższej lub dalszej perspektywie. Zajmują powierzchnię 1404 ha, co stanowi 0,4% powierzchni leśnej. Działalność gospodarcza leśników sprowadza się w nich wyłącznie do ochrony lasu w oczekiwaniu na zatwierdzenie jako rezerwat i plan jego ochrony. Dopuszcza się w nich, w określonym zakresie, zabiegi techniczno – gospodarcze, których zadaniem jest ukierunkowanie procesów rozwojowych przyrody, tak aby chroniony element lub całe zespoły miały najlepsze warunki, nie tylko przetrwania, ale wzrostu i rozwoju. Pozyskiwanie drewna w tych lasach nie jest celem, a odbywa się ono niejako na marginesie właściwych celów ochronnych przyrody. Lasy stanowiące drzewostany nasienne tworzą fragmenty lasu pochodzenia naturalnego, gdzie gatunek jest zdrowy, odporny, dobrze produkujący i o wyborowej jakości. Zajmują powierzchnię 353 ha, co stanowi 0,1% powierzchni leśnej. Lasy te stwarzają naturalną bazę nasienną złożoną z wartościowych ekotypów lokalnych. Pozwolą one na uzyskanie materiału do nowych nasadzeń oraz przetrzymanie tych drzewostanów nasiennych do wieku dojrzałości biologicznej. Wśród lasów chroniących środowisko przyrodnicze wyróżniono także lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej. Zajmują powierzchnię 2368 ha, co stanowi 0,7% powierzchni leśnej. Wszystkie działania w tych lasach zmierzają do ochrony i rozwoju naturalnych biotopów, a ograniczone czynności gospodarcze związane z pielęgnowaniem siedlisk i drzew są wykonywane w okresach po godowych i poza lęgowych. W celu zabezpieczenia miejsc rozrodu bielika oraz bociana czarnego zostały utworzone strefy ochronne stanowisk tych rzadkich gatunków zwierząt. Są one utworzone wokół gniazd bielika i bociana czarnego. Wymienione gatunki są to zwierzęta rzadko spotykane i w dodatku nie tolerujące w otoczeniu swoich gniazd obecności człowieka. Niepokojenie ich w okresie rozrodu grozi porzuceniem wysiadywanych jaj i w związku z tym – utratą lęgów. Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem o ochronie gatunkowej zwierząt, w promieniu 200 m od miejsc lęgowych tych gatunków (a od 1 lutego do 31 sierpnia w promieniu 500 m) zabronione jest dokonywanie wszelkich zmian w otoczeniu, przebywanie poza miejscami wyznaczonymi i prowadzenie jakichkolwiek prac mogących mieć wpływ na chronione zwierzęta. Przepisy powyższe są respektowane w aktualnych planach urządzenia lasów i ustanowieniu odpowiedniej kategorii lasów ochronnych. Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie wyodrębnia wśród lasów ochronnych: lasy ochronne ogólnego przeznaczenia, do których należą lasy glebochronne, wodochronne, stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody – w tym projektowane rezerwaty przyrody oraz ostoje zwierząt. lasy ochronne specjalnego przeznaczenia, do których zaliczono drzewostany nasienne wyłączone. Istniejące formy ochrony przyrody w lasach Wszystkie występujące w granicach województwa formy ochrony przyrody wzajemnie się uzupełniające i stanowią układ przestrzenny nawiązujący do krajowego systemu obszarów chronionych. Na terenach leśnych województwa kujawsko-pomorskiego występują następujące formy ochrony: rezerwaty przyrody (91), parki krajobrazowe (8), obszary chronionego krajobrazu (32), pomniki przyrody (530), stanowiska dokumentacyjne (1), użytki ekologiczne (ok.1500), zespoły przyrodniczo – krajobrazowe (5). 2.6.2. Charakterystyka i ocena stanu zdrowotnego lasów Stan zdrowotny Stan zdrowotny i sanitarny lasów województwa scharakteryzowano na podstawie wyników wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów pozostających w zarządzie Lasów Państwowych według stanu na 31 grudnia 2001 r. W inwentaryzacji wielkoobszarowej stan zdrowotny lasu określa się umownie strukturą defoliacji drzew żywych według liczby drzew drzewostanu panującego. Z analizy danych wynika, że stan zdrowotny określony przeciętną klasą defoliacji jest korzystniejszy u drzew liściastych w skali kraju jak i województwa (przeciętne klasy defoliacji 0,83 kraj, 0,96 – RDLP Toruń), niż u drzew iglastych (1,00 kraj, 1,04 – województwo). Przeciętna klasa defoliacji poszczególnych gatunków iglastych (So, Św, Jd) w skali kraju i województwa jest podobna, natomiast u gatunków liściastych jest bardziej zróżnicowana, zarówno w skali kraju jak i województwa (0,58– 0,95 kraj, 0,67–10,00 RDLP Toruń). Drzewostany liściaste charakteryzują się wyższą zdrowotnością z racji zrzucania liści na zimę. Szeregując RDLP według wzrastającej przeciętnej klasy defoliacji, czyli malejącej zdrowotności, Toruń znajduje się na 11 miejscu na 17 jednostek. Lasy województwa przy podziale na 3 grupy lasów w kraju, pod względem stanu zdrowotnego, znajdują się w II grupie wraz z lasami RDLP Olsztyn, Zielona Góra, Kraków, Lublin, Gdańsk, Wrocław, Poznań, Warszawa, Łódź, Radom – o przeciętnej klasie defoliacji w granicach od 0,92 do 1,14. Porównanie wyników aktualnej inwentaryzacji wielkoobszarowej z wynikami z 1991r. wskazuje na wyraźną poprawę stanu zdrowotności lasów województwa wyrażonego przeciętną klasą defoliacji drzew z 1,25 do 1,04. Szkody związane z działalnością człowieka Na odrębną uwagę zasługę zagrożenia szkodami związanymi z działalnością człowieka. Ze względu na nie znaczne oddalenie lasów od ośrodków emisji pyłów i gazów obszar lasów nie jest wolny od imisji przemysłowych w postaci pyłów i gazów. Inwentaryzacja zagrożenia przemysłowego przeprowadzana na okoliczność prac urządzeniowych stwierdziła występowanie objawów szkód o znaczeniu gospodarczym, ujemnego oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na drzewostany. Inwentaryzacja zagrożenia przemysłowego potwierdziła na roślinności drzewiastej objawy słabych uszkodzeń (strefa I) na powierzchni 282 420 ha, średnich uszkodzeń (strefa II) na powierzchni 17163 ha oraz silnych uszkodzeń (III strefa) na powierzchni 172 ha. Ruch turystyczny i wypoczynkowy w lasach Rozwój turystyki i masowego wypoczynku w obszarze województwa powoduje nieskoordynowaną penetrację terenów leśnych, która zaczęła poważnie zagrażać środowisku leśnemu. Obecnie obserwuje się następujące szkody związane z nasileniem turystyki: udeptywanie gleby, jakie występuje najczęściej wzdłuż dróg, w otoczeniu parkingów leśnych, ośrodków wypoczynkowych, miejsc biwakowania i na pobrzeżach dostępnych jezior, powoduje naruszenie powierzchniowej warstwy gleby, a tym samym niszczenie runa i deprecjację struktury fizycznej gleby, co wstrzymuje przyrost drzew i przyspiesza proces ich wydzielania, utrata powierzchni produkcyjnej wskutek wyłączenia dla celów turystycznych pod parkingi, kempingi, itp., wzmożony ruch pojazdów mechanicznych wzdłuż dróg publicznych i udostępnionych dla ruchu turystycznego powoduje skażenie powietrza spalinami, nadmierny ruch turystyczny zagraża pojedynczym drzewom, niepokoi ptaki i zwierzęta łowne, ruch turystyczny łączy się na tym terenie ze zbieraniem grzybów i jagód w sposób nieprawidłowy, co powoduje szkody w materialnych zasobach użytków niedrzewnych, nieostrożność turystów i wczasowiczów wzmaga niebezpieczeństwo pożarów. Pożary Największe szkody związane z działalnością człowieka przynoszą w nadleśnictwach pożary, których powstaje na ogół od kilku do kilkunastu rocznie. Główną przyczyną ich powstania jest nieostrożne obchodzenie się z ogniem na terenach leśnych. Jednak na wzrost liczby pożarów w lasach zasadnicze znaczenie ma wzmożony ruch turystyczny i wypoczynkowy. 2.6.3. Gospodarka łowiecka W Polsce na przestrzeni wieków następował ewolucyjny rozwój definicji „łowiectwa”. Łowiectwo - jest umiejętnością albo sztuką łowienia i zabijania różnych ssaków i ptaków siłą, zręcznością i wszelkimi sposobami (Encyklopedia Powszechna - Warszawa 1864 t. XVII S. Orgelgranda). Łowiectwo to planowe gospodarowanie zwierzyną, zgodnie z potrzebami gospodarstwa narodowego i wymaganiami ochrony przyrody (wg Ustawy z dnia 17 czerwca 1959 r. o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim). Według ustawy z dnia 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie, zwierzęta w stanie wolnym, jako dobro ogólnonarodowe stanowią własność Skarbu Państwa. Łowiectwo, jako element ochrony środowiska przyrodniczego, oznacza ochronę zwierząt łownych i gospodarowanie ich zasobami w zgodzie z zasadami ekologii oraz zasadami racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej. Ustawowo określonymi celami obecnego łowiectwa w Polsce jest: ochrona, zachowanie różnorodności i gospodarowanie populacjami zwierząt łownych, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego na rzecz poprawy warunków bytowania zwierzyny, uzyskiwanie możliwie wysokiej kondycji osobniczej i jakościowej trofeów oraz właściwej liczebności populacji poszczególnych gatunków zwierzyny przy zachowaniu równowagi środowiska przyrodniczego, spełnienie potrzeb społecznych w zakresie uprawiania myślistwa, kultywowania tradycji oraz krzewienia etyki i kultury łowieckiej. Gospodarka łowiecka prowadzona jest na podstawie wieloletnich planów hodowla- nych (10 lat) sporządzanych dla rejonów hodowlanych, które obejmują sąsiadujące ze sobą obwody łowieckie o zbliżonych warunkach przyrodniczych. Szczegółowe zasady gospodarki łowieckiej w rejonach na podstawie planów wieloletnich określa art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1995 r.- Prawo łowieckie. Na terenie każdego obwodu łowieckiego dokonywana jest inwentaryzacja zwierzyny i na jej podstawie, po określeniu przewidywanego przyrostu każdego gatunku, sporządza się skorelowany z planem wieloletnim roczny plan łowiecki. Koło łowieckie nie może przekroczyć przewidzianej w planie ilości zwierzyny do odstrzału oraz jej rodzaju, a jednocześnie niezrealizowanie zaplanowanego odstrzału w odniesieniu do niektórych gatunków zwierzyny naraża koło łowieckie na poważne sankcje finansowe. W Polsce poluje się obecnie na ponad 30 gatunków zwierząt. Listę zwierząt łownych i okresy polowań na te zwierzęta określa minister właściwy do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem właściwym ds. rolnictwa oraz po zasięgnięciu opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody oraz Polskiego Związku Łowieckiego. Obecny kształt „Łowiectwa” w Polsce uznawany jest w Europie za wzorcowy. 2.6.4. Struktura organizacji łowieckiej w województwie Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego w ramach Polskiego Związku Łowieckiego działają trzy równorzędne organizacje okręgowe, są to: Zarząd Okręgu PZŁ w Bydgoszczy obejmujący swoim zasięgiem powiaty: bydgoski, inowrocławski, mogileński, nakielski, sępoleński, świecki, tucholski i żniński oraz chojnicki, który leży w województwie pomorskim, Zarząd Okręgu PZŁ w Toruniu obejmujący swoim zasięgiem powiaty: brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, wąbrzeski, toruński oraz nowomiejski, który leży w województwie warmińsko-mazurskim, Zarząd Okręgu PZŁ we Włocławku obejmujący swoim zasięgiem powiaty: aleksandrowski, lipnowski, radziejowski, rypiński i włocławski. Każdy Zarząd Okręgowy zrzesza Koła łowieckie, które posiadają osobowość prawną. 2.6.5. Zasoby łowieckie województwa Obszar województwa kujawsko-pomorskiego podzielony jest na 277 obwodów łowieckich, w tym 199 obwodów polnych, 57 leśnych i 21 obwodów wyłączonych z dzierżawy z przeznaczeniem na Ośrodki Hodowli Zwierzyny. Ponad połowa (12) w/w ośrodków znajduje się pod zarządem Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, 8 pod zarządem Polskiego Związku Łowieckiego i 1 pod zarządem Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Łączna powierzchnia obwodów łowieckich wynosi 1 630 454 ha, w tym 381 922 ha lasów. Planowa gospodarka łowiecka prowadzona jest na obszarze 12 rejonów hodowlanych, z których 10 leży w granicach Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, a 2 rejony wchodzą w skład Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Łodzi (Rys. 9). Granice tych rejonów nawiązują do granic przyrodniczych: jak np. rzeźby terenu, ciągłości jednorodnego kompleksu leśnego, ciągów ekologicznych czy występowania dominującego dla danego terenu gatunku zwierzyny. Dlatego obszar 12 rejonów hodowlanych, na których Polski Związek Łowiecki: Zarządy Okręgu w Bydgoszczy, Toruniu i Włocławku prowadzą gospodarkę łowiecką, jest znacznie większy od powierzchni województwa kujawskopomorskiego. Poza granice województwa wybiegają rejony hodowlane: Rejon „Borów Tucholskich” nr 1 i Rejon „Brodnicki” nr 7 oraz fragmentarycznie Rejon hodowlany „Pałucki” nr 4. Duże znaczenie w rozpatrywaniu gospodarki łowieckiej województwa, powierzchnie Rejonu „Borów Tucholskich”, gdzie poza granice województwa wychodzi powierzchnia około 113 189 ha, co stanowi aż 27% powierzchni całego rejonu. Podobne relacje zachodzą w przypadku Rejonu „Brodnickiego”, gdzie cały powiat nowomiejski o powierzchni 69 500 ha (32,4% powierzchni rejonu), który jest obecnie w województwie warmińsko-mazurskim, zarządzany jest przez Zarząd Okręgu PZŁ w Toruniu. Dlatego obszar województwa kujawsko-pomorskiego w zakresie gospodarki łowieckiej należy utożsamiać z powierzchnią rejonów hodowlanych zarządzanych przez ZO PZŁ w Bydgoszczy, Toruniu i Włocławku. Obszar województwa kujawsko-pomorskiego, przyrodniczo bardzo zróżnicowany, zasiedlony jest przez praktycznie większość gatunków zwierząt łownych. Do najważniejszych gatunków zwierzyny, stanowiących podstawę gospodarki łowieckiej na terenie województwa zaliczyć należy: zwierzynę grubą, bytującą przede wszystkim na terenach leśnych lub na pograniczu lasu i pól: łoś, jeleń, sarna leśna i sarna polna oraz dzik, zwierzynę drobną, bytującą przede wszystkim na terenach polnych: zając, bażant i kuropatwa, Ponadto, w mniejszych ilościach występują również: piżmak, dzikie kaczki, dzikie gęsi, gołąb grzywacz, słonka, kuna domowa i kuna leśna, tchórz i jenot oraz bardzo licznie lisy. Pierwsze kompleksowe opracowanie gospodarki łowieckiej w rejonach hodowlanych zostało wykonane w 1998 roku i obowiązuje od 1 kwietnia 1998 roku do 31 marca 2007 r. Liczebność głównych gatunków grubej zwierzyny łownej wg stanu na 1998 r. na obszarze województwa przedstawia się następująco: jeleń 4819 sztuk, w tym w rejonie hodowlanym „Borów Tucholskich” Nr 1 aż 1996 sztuk, daniel 1476 sztuk, w tym w rejonie hodowlanym „Borów Tucholskich” Nr 1 aż 687 sztuk, sarna 36 203 sztuki, w tym w rejonie hodowlanym „Borów Tucholskich” Nr 1 aż 10 345 sztuk, dzik 5096 sztuk, w tym w rejonie hodowlanym „Borów Tucholskich” Nr 1 - 1598 sztuk. Liczebność głównych gatunków drobnej zwierzyny łownej wg stanu na 1998 r. na obszarze województwa przedstawia się następująco: zając 46 656 sztuk, w tym w rejonie hodowlanym „Dobrzyńskim” Nr 8 - 10 862 sztuk, bażant 19 539 sztuk, w tym w rejonie hodowlanym „Brodnickim” Nr 7 - 3278 sztuk, kuropatwa 16 444 sztuk, w tym w rejonie hodowlanym „Dobrzyńskim” Nr 8 - 2930 sztuk. 2.6.6. Ocena stanu łowisk województwa na podstawie wieloletnich planów dla rejonów hodowlanych W wieloletnich planach hodowlanych opracowanych dla rejonów oprócz wyżej przedstawionych danych uwzględniono również takie zjawiska jak występowanie zwierząt drapieżnych i ich wpływ na populację występujących zwierząt łownych. Ocena w tym zakresie dotyczy wszystkich rejonów hodowlanych i jest dla nich taka sama: nadmiar lisa, kruka, jastrzębia, błotniaka stawowego, jenota i kuny ograniczają populację zwierzyny drobnej. W przypadku lisa, który na naszym terenie nie posiada naturalnego wroga, szczepienie przeciw wściekliźnie powoduje zwiększenie jego populacji i znaczne zmniejszenie zwierzyny drobnej. Zjawisko to obserwowane jest wyraźnie od co najmniej trzech lat. Następnym, istotnym zagadnieniem wspólnym dla wszystkich rejonów jest, stan zagospodarowania rejonu w zakresie warunków osłonowych i żerowania zwierzyny. We wszystkich rejonach istnieje duża potrzeba poprawy tych warunków. Realizację tych warunków przewiduje wieloletni plan hodowlany a wykonanie pozostawia myśliwym. Z planów dla poszczególnych rejonów wynika jednoznacznie, że sytuacja w zakresie zwierzyny płowej i czarnej jest ustabilizowana, z małymi tendencjami wzrostu. Natomiast w przypadku zwierzyny drobnej jak: zając, kuropatwa, bażant ich liczebność na przestrzeni ostatnich pięciu lat systematycznie i bardzo mocno spada przy znacznym wzroście populacji lisa. Wieloletnie plany hodowlane (10 lat) opracowane dla rejonów hodowlanych są podstawą do właściwie prowadzonej gospodarki łowieckiej realizowanej przez Polski Związek Łowiecki. 2.6.7. Aktualny stan populacji zwierzyny łownej w granicach administracyjnych województwa na podstawie rocznego planu łowieckiego Inwentaryzacja z marca 2002 r. oraz analiza stanów z lat 1992 - 2002 wykazała, że populacja zwierzyny grubej (jeleń, daniel, sarna i dzik) utrzymuje się na właściwym, stałym poziomie, założonym w wieloletnim planie hodowlanym dla rejonów. Inaczej kształtuje się liczebność zwierzyny drobnej jak zająca, kuropatwy czy bażanta. Stany zwierzyny drobnej ulegają poważnym obniżeniom i osiągają w niektórych rejonach hodowlanych wskaźniki alarmujące. Zdecydowanie obniżył się stan zajęcy na powierzchniach, gdzie tradycyjnie jego liczebność była zawsze duża. Według dodatkowo prowadzonej inwentaryzacji przez Koła Łowieckie, metodą taksacji pasmowej, należy stwierdzić, że na powierzchni około 75% województwa populacja zająca uległa tak znacznemu obniżeniu, że na tym obszarze wstrzymano polowania na ten gatunek zwierzyny. 2.7. Powietrze atmosferyczne W strukturze całkowitej emisji zanieczyszczeń powietrza w Polsce i w województwie kujawsko - pomorskim dominujący udział posiada emisja pochodząca z energetyki zawodowej i przemysłowej oraz z technologii przemysłowych. Jedynie w przypadku emisji dwutlenku azotu i tlenku węgla decydujący lub duży jest udział źródeł mobilnych, a w przypadku pyłu i tlenku węgla – duży udział w emisji posiadają kotłownie lokalne i paleniska domowe. Na jakość powietrza w województwie kujawsko-pomorskim pewien wpływ posiada również napływ zanieczyszczeń transgranicznych z województw ościennych, a głównie z województwa wielkopolskiego. 2.7.1. Analiza wielkości i struktury emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego Województwo kujawsko-pomorskie należy do obszarów o średnim poziomie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Z jego terenu w 2001 r. wprowadzono łącznie 89,5 tys. Mg zanieczyszczeń (4,2% emisji krajowej), w tym 12,5 tys. Mg pyłów (7,7%) i 77,1 tys. Mg gazów (3,9%). W rankingu województw, kujawsko-pomorskie w 2001 r. znalazło się na 8 miejscu w kraju pod względem wielkości emisji zanieczyszczeń do powietrza, pod względem emisji pyłów – na 5, a gazów – na 8. Analiza danych GUS z wielolecia 1993 – 2001 wskazuje na stałą tendencję spadkową wielkości emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego z zakładów szczególnie uciążliwych. Szczególnie gwałtowny spadek emisji odnotowano w pierwszej połowie lat 90. W ostatnich latach obserwuje się trend spowolnionej obniżki wielkości emisji. Analizując lata 2000 – 2001, obserwuje się 5,9% wzrost wielkości emisji. Nieznacznie (o 2,8%) wzrosła emisja pyłów, a bardziej zdecydowanie (o 6,5%) – emisja gazów (wzrost dotyczył praktycznie tlenku węgla – o 23,1%). W 2000 r. w województwie kujawsko - pomorskim na krajowej „Liście 80” znajdowało się 5 zakładów: Zakłady Chemiczne „Zachem” w Bydgoszczy, „Nitro-Chem” S.A. w Bydgoszczy, Janikowskie Zakłady Sodowe „Janikosoda” S.A., w Janikowie, Toruńskie Zakłady Przemysłu Nieorganicznego „Polchem” w Toruniu, Zakłady Azotowe „Anwil” S.A. we Włocławku, a na liście wojewódzkiej 30 zakładów uciążliwych dla środowiska. W roku 2001 z „Listy 80” skreślono warunkowo Zakłady Chemiczne „Zachem” w Bydgoszczy oraz Janikowskie Zakłady Sodowe „Janikosoda” S.A. w Janikowie, a z listy wojewódzkiej zdjęto Okręgową Spółdzielnię Mleczarską we Włocławku. Rozkład przestrzenny emisji zanieczyszczeń na terenie województwa kujawskopomorskiego jest nierównomierny. Największe ilości zanieczyszczeń pyłowych wprowadzane są do powietrza z terenu powiatów: inowrocławskiego, żnińskiego, mogileńskiego, świeckiego, bydgoskiego oraz z miast: Włocławka, Bydgoszczy i Torunia. Natomiast największy udział w emisji zanieczyszczeń gazowych mają powiaty: inowrocławski, bydgoski grodzki, włocławski grodzki, toruński grodzki, świecki, żniński, grudziądzki grodzki, bydgoski, toruński i nakielski. Analiza wielkości emisji w zewidencjonowanych zakładach wskazuje na bardzo wysoki stopień koncentracji emisji zanieczyszczeń w niewielkiej ilości zakładów. W 2001 r. 23 spośród nich emitowało ponad 80% zanieczyszczeń pyłowych, a 14 zakładów emitowało 82 % zanieczyszczeń gazowych w województwie. W województwie kujawsko – pomorskim największe zanieczyszczeń (pyłowych i gazowych łącznie) emitują do powietrza następujące zakłady: Janikowskie Zakłady Sodowe „Janikosoda” S.A. w Janikowie, EC II i III przy ul. Energetycznej w Bydgoszczy, Zakłady Azotowe „Anwil” S.A. we Włocławku, Inowrocławskie Zakłady Chemiczne „Soda – Mątwy” S.A. w Inowrocławiu, „Elana” S.A. w Toruniu, „Frantschach” w Świeciu, „Lafarge” Bielawy – Piechcin, OPEC Grudziądz Sp. z o.o. EC Łąkowa, MPEC Sp. z o.o. we Włocławku, EC I przy ul.Żeglarskiej w Bydgoszczy. Łącznie z wymienionych dziesięciu zakładów wyemitowano w 2001 roku 72,9% całkowitej emisji w województwie. 2.7.2. Ilościowa i jakościowa ocena stanu zanieczyszczenia powietrza na obszarze województwa Oceny stanu zanieczyszczenia powietrza w województwie kujawsko-pomorskim dokonano na podstawie wyników pomiarów prowadzonych w latach 2000 – 2001 w sieci 67 stacji pomiarowych oraz na podstawie innych danych, w tym wykorzystując m.in. wyniki pomiarów zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki i dwutlenkiem azotu metodą pasywną. W 2001 roku pomiarami monitoringowymi stężeń zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego objęto wszystkie powiaty województwa kujawsko-pomorskiego. Na terenie województwa stężenie średnie roczne dwutlenku siarki osiągnęło poziom 7,9 µg/m3, podczas gdy w latach poprzednich wyniosło: w 1998 r. – 10,3 µg/m3, w 1999 r. – 10,5 µg/m3, w 2000 r. – 9,6 µg/m3. Obserwuje się korzystną tendencję zmniejszania stężeń średnich rocznych dwutlenku siarki. Na żadnej ze stacji nie zostało przekroczone dopuszczalne stężenie średnie roczne, jak również normowany 98 percentyl obliczony ze stężeń 24-godzinnych. Dopuszczalna wartość 500 µg/m3 dla stężeń 30-minutowych również nie została przekroczona, a najwyższa wartość 99,8 percentyla osiągnęła 42% wartości dopuszczalnej. Bardzo korzystne zmiany zanotowano w 2001 r. w Toruniu, gdzie dotychczas bardzo często rejestrowano przypadki przekroczeń dopuszczalnych stężeń dwutlenku siarki. W 2001 r. nastąpiło znaczne obniżenie stężenia średniorocznego. W zachodniej części miasta stężenie średnie roczne zmniejszyło się z poziomu 28,5 µg/m3 w 2000 r. do 10,7 µg/m3 w roku 2001, a w centrum miasta z 11,8 µg/m3 w 2000 r. do 6,3 µg/m3 w roku 2001. Radykalną poprawę stanu czystości powietrza atmosferycznego w Toruniu i jego otoczeniu wiązać należy ze wstrzymaniem działalności Wytwórni Kwasu Siarkowego w Toruńskich Zakładach Przemysłu Nieorganicznego „Polchem”. Na terenie trzech uzdrowisk, gdzie obowiązują bardziej rygorystyczne reżimy jakości powietrza nie stwierdzono żadnego przypadku przekroczenia normy. Ponadto obserwuje się korzystny trend zmian zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki na ich terenie. Prowadzone w województwie pomiary pasywne dwutlenku siarki wskazują, że: najwyższymi stężeniami w województwie charakteryzują się: miasto Toruń, powiat radziejowski, miasto Bydgoszcz, miasto Grudziądz, powiat wąbrzeski, powiat nakielski, powiat mogileński i powiat włocławski. Najczystszymi rejonami województwa pod względem zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki są tereny parków krajobrazowych, a szczególnie Brodnickiego, Górznieńsko–Lidzbarskiego, Krajeńskiego, Tucholskiego i Wdeckiego. Roczny przebieg stężeń średnich miesięcznych wskazuje na dominującą rolę emisji energetycznej w emisji globalnej dwutlenku siarki (maksimum stężeń w zimie, a minimum latem). Stężenie średnie roczne dwutlenku azotu w 2001 r. w województwie osiągnęło poziom 25,1 µg/m3 i było wyższe niż w latach poprzednich (1998 r. - 23,5 µg/m3, 1999 r. – 22,8 µg/m3, 2000 r. – 24,7 µg/m3). Wyniki monitoringu wykazały, że otoczenie Zakładów Azotowych „Anwil” S.A. we Włocławku jest rejonem zagrożonym wysokimi stężeniami dwutlenku azotu. Niepokoić może też utrzymująca się tendencja wzrostowa zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu w województwie w wieloleciu. Porównanie średnich rocznych stężeń NO2 z dwóch lat 2000 i 2001 wykazało podwyższenie stężeń w roku 2001 w 18 stacjach pomiarowych (40% stacji). Główną przyczyną wzrostu stężeń dwutlenku azotu jest szybki rozwój motoryzacji i wzrost emisji spalin z transportu drogowego. Na terenie 3 uzdrowisk nie stwierdzono przekroczeń wartości stężeń dopuszczalnych. Najkorzystniejszy trend zmian zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu utrzymuje się w Ciechocinku. Pomiary pasywne, wykazały, że najwyższe stężenie NO2 zanotowano w centrum Bydgoszczy, a najniższe na terenie Brodnickiego Parku Krajobrazowego. Zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem azotu w rejonie głównych tras komunikacyjnych jest znacznie wyższe niż w terenach oddalonych od dróg. Rejonami najwyższych stężeń NO2 w województwie są miasta: Bydgoszcz, Włocławek, Toruń oraz powiaty: mogileński, włocławski, inowrocławski i nakielski, a najczystszymi rejonami województwa pod tym względem są tereny Zielonych Płuc Polski i parków krajobrazowych. Pomiary pyłu zawieszonego prowadzone są różnymi metodami pomiarowymi: pył zawieszony ogółem (BS), pył zawieszony ogółem (TSP) oraz pył zawieszony PM10. Wyniki pomiarów wskazują, że stan zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym jest w wielu rejonach województwa niekorzystny. Najgorsza sytuacja panuje wokół Zakładów Azotowych „Anwil” S.A. we Włocławku, w Bydgoszczy oraz w śródmieściu Nakła i w rejonie „Lafarge” (Piechcin i okolice). Na terenie 3 uzdrowisk nie stwierdzono przekroczeń wartości stężeń dopuszczalnych w zakresie pyłu zawieszonego. Pomiary zanieczyszczenia powietrza ozonem wykonywano w Bydgoszczy, Toruniu i we Włocławku. W 2001 r. zanotowano 19 przypadków przekroczenia dopuszczalnego stężenia 110 µg/m3 (13 we Włocławku oraz 6 w Bydgoszczy). Najwyższe stężenie 145,7 µg/m3 zarejestrowano we Włocławku. Z prowadzonych w województwie kujawsko-pomorskim pomiarów stężeń zanieczyszczeń specyficznych przekroczenie norm w 2001 r. zanotowano w przypadku: benzenu, chlorowodoru, formaldehydu, toluenu i octanu metylu. Przekroczenie normy opadu pyłu zarejestrowano w Toruniu i Grudziądzu. W przypadku opadu kadmu i ołowiu przekroczenie normy opadu ołowiu zanotowano w rejonie zakładu „Lafarge” w Piechcinie (z maksimum 0,76 g/m2/rok, co stanowi prawie 8krotne przekroczenie wartości dopuszczalnej). Badania mikrobiologiczne powietrza, prowadzone w Toruniu i w rejonie oczyszczalni ścieków Kapuściska w Bydgoszczy oceniły powietrze jako czyste. Badania wykazały nieznaczne oddziaływanie badanych obiektów na najbliższe otoczenie po stronie zawietrznej. Badania monitoringowe chemizmu opadów atmosferycznych i depozycji zanieczyszczeń do podłoża (lata 1999 – 2001) wykazały, że roczny ładunek jednostkowy badanych zanieczyszczeń zdeponowany na obszar województwa kujawsko – pomorskiego był mniejszy niż średni dla całego obszaru Polski. Depozycja roczna badanych zanieczyszczeń wprowadzonych wraz z opadami na obszar województwa kujawsko – pomorskiego dla większości składników charakteryzowała się zmianami spadkowymi. Pomimo tendencji malejących wielu składników, depozycja zanieczyszczeń atmosferycznych nadal jest znaczącym obciążeniem, szczególnie w przypadku kwasotwórczych związków siarki i azotu (kwaśne deszcze), związków biogennych i metali ciężkich. 2.7.3. Identyfikacja obszarów, na których stwierdzono przekroczenia poziomu stężeń substancji zanieczyszczających powietrze Niekorzystne stężenia zanieczyszczeń powietrza rejestrowane są w centralnych dzielnicach dużych miast. Powodem takiej sytuacji są: zanieczyszczenia komunikacyjne (formaldehyd, benzen, toluen), emisja niska oraz oddziaływanie pojedynczych emitorów. Stężenia zanieczyszczeń komunikacyjnych wykazują powolną, ale systematyczną tendencje rosnącą. Obserwowane są także przekroczenia zanieczyszczeń specyficznych w rejonie oddziaływania źródeł emisji (Zakłady Chemiczne „Zachem” w Bydgoszczy, Zespół EC w Bydgoszczy, „Elana” S.A. w Toruniu, Zakłady Azotowe „Anwil” S.A. we Włocławku, „Lafarge”). Zdarzają się również przekroczenia dopuszczalnych stężeń ozonu (Bydgoszcz, Włocławek). Badania zanieczyszczenia powietrza benzenem wykazały, że w 96% stacji pomiarowych wystąpiło przekroczenie stężeń dopuszczalnych. Najkorzystniej pod tym względem wypadły uzdrowiska: Ciechocinek, Inowrocław i Wieniec Zdrój. Badania prowadzone metodą pasywną wykazały podwyższenie stężeń dwutlenku azotu w otoczeniu dróg krajowych oraz lokalnych o dużym natężeniu ruchu. Najczystszymi rejonami województwa (pod względem zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki i dwutlenkiem azotu) są tereny parków krajobrazowych, a szczególnie Brodnickiego, Górznieńsko-Lidzbarskiego, Krajeńskiego, Tucholskiego i Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Wyniki badań monitoringowych wskazują, że emisja energetyczna (w tym także emisja niska z palenisk domowych) ma w mniejszych ośrodkach miejskich ogromny udział w ogólnej emisji zanieczyszczeń do powietrza. Badania chemizmu opadów atmosferycznych i depozycji zanieczyszczeń do podłoża wykazują, że roczny ładunek jednostkowy badanych zanieczyszczeń zdeponowany na obszarze województwa kujawsko – pomorskiego był mniejszy niż średni dla całego obszaru Polski. W porównaniu do roku 1999 obciążenie powierzchniowe województwa kujawskopomorskiego w 2001 r. badanymi zanieczyszczeniami wniesionymi z atmosfery przez opad mokry zmniejszyło się o 15,8 %. Zgodnie z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62 poz. 627 z dnia 20 czerwca 2001 r.) na wojewodzie spoczywa obowiązek dokonania (przynajmniej co pięć lat) oceny jakości powietrza atmosferycznego w poszczególnych strefach, odrębnie pod kątem poziomu każdej substancji. Pod pojęciem strefy rozumie się aglomerację o liczbie mieszkańców większej niż 250 tysięcy lub obszar powiatu niewchodzący w skład aglomeracji. Ponadto wojewoda zobowiązany jest do dokonania co roku oceny poziomu substancji w powietrzu w danej strefie i klasyfikacji tej strefy. Dla stref, w których poziom choćby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji, wojewoda, po zasięgnięciu opinii właściwych starostów, zobowiązany jest określić, w drodze rozporządzenia, program ochrony powietrza, mający na celu osiągnięcie dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego dokonano oceny wstępnej jakości powietrza atmosferycznego dla 23 stref, wśród których jest 1 aglomeracja, czyli miasto Bydgoszcz z liczbą mieszkańców powyżej 250 tys., 3 miasta na prawach powiatu (Toruń, Włocławek i Grudziądz) oraz 19 powiatów. Kryteriami wiążącymi wymagania w zakresie systemów oceny z poziomem zanieczyszczenia są: górny i dolny próg oszacowania (dla SO2, NO2, PM10, Pb, CO i benzenu) oraz wartość docelowa stężenia granicznego (dla ozonu). Klasyfikacji stref dokonano w oparciu o kryteria określone dla ochrony zdrowia oraz dla ochrony roślin lub ekosystemów. Klasyfikacji stref dokonano dla każdego zanieczyszczenia oddzielnie, na podstawie najwyższych stężeń (tzn. występujących w najbardziej zanieczyszczonych rejonach) na obszarze aglomeracji lub innej strefy. Według oceny wstępnej jakości powietrza atmosferycznego: obszar całego województwa zaliczono do niekorzystnej I klasy pod względem zanieczyszczenia powietrza określonego dla ochrony zdrowia pyłem zawieszonym oraz ozonem, niekorzystną klasyfikację uzyskał benzen (I klasa w 9 strefach: m. Bydgoszcz, powiat brodnicki, powiat inowrocławski, powiat mogileński, powiat nakielski, powiat świecki, m. Toruń, m. Włocławek, powiat żniński, II klasa w pozostałych 14 strefach), dwutlenek siarki sklasyfikował w I klasie 3 miasta: Bydgoszcz, Toruń i Grudziądz, 11 stref znalazło się w II klasie i 9 w III klasie, dwutlenek azotu wypadł I-klasowy tylko w Bydgoszczy i w Toruniu, II-klasowy we Włocławku, w powiecie włocławskim i w mieście Grudziądzu, natomiast przeważająca część województwa sklasyfikowana została w III klasie, najkorzystniej wypadł ołów (III klasa w całym województwie) oraz tlenek węgla (III klasa w 22 strefach, a tylko w mieście Bydgoszczy – II klasa). Dla 19 stref (z pominięciem aglomeracji i powiatów grodzkich: Bydgoszcz, Gru- dziądz, Toruń i Włocławek) dokonano klasyfikacji przeprowadzonej w celu ochrony roślin (NO2 i ozon) lub ekosystemów (SO2). Klasyfikacja ta była bardziej rygorystyczna od klasyfikacji w celu ochrony zdrowia. Zaliczono: w przypadku SO2 - 16 stref do klasy I i 3 powiaty do klasy II: grudziądzki, mogileński i włocławski, w przypadku NO2 – 4 powiaty do klasy III (bydgoski, grudziądzki, rypiński i sępoleński), a 15 stref do II klasy. W związku z wejściem w życie w 2002 roku nowych rozporządzeń, dotyczących jako- ści powietrza atmosferycznego, a szczególnie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz.U. Nr 87, poz.798), ocena bieżąca jakości powietrza za rok 2002 będzie dokonana w oparciu o nowe wartości dopuszczalne. Nowym elementem oceny będą marginesy tolerancji. Wstępna analiza wyników badań monitoringowych z 2002 r. w odniesieniu do nowowprowadzonych norm wskazuje, że w „ocenie bieżącej za rok 2002” w stosunku do „oceny wstępnej” wykonanej za lata 1996-2000, zajdą pewne zmiany klasyfikacji stref. Przewiduje się, że w klasyfikacji za rok 2002, ze względu na ochronę zdrowia ludzi: korzystniej wypadnie dwutlenek siarki, szczególnie w tych strefach, które w ocenie wstępnej uzyskały najbardziej niekorzystną klasę I (miasto Bydgoszcz, miasto Grudziądz i miasto Toruń), w przypadku tlenków azotu klasyfikacja stref nie powinna ulec radykalnej zmianie, wyniki pomiarów pyłu zawieszonego PM10 nadal przekraczają w wielu strefach wartości górnego progu oszacowania, a nawet stężenia dopuszczalnego i prawdopodobnie większość stref uzyska klasę I w ocenie bieżącej, w przypadku benzenu możliwe będą niewielkie przesunięcia w klasyfikacji w przypadku kilku stref, ale tylko do sąsiedniej klasy, dotrzymana zostanie najbardziej korzystna ze wszystkich zanieczyszczeń klasyfikacja stref pod względem ołowiu – nadal wszystkie strefy będą posiadały III klasę, Trudno jest określić, jaka będzie klasyfikacja stref w przypadku tlenku węgla i ozonu, gdyż całkowitej zmianie uległy zasady oceny i klasyfikacja będzie możliwa po zakończeniu rocznego cyklu badań. Poprawie ulegnie klasyfikacja stref ze względu na ochronę roślin. Już teraz można przewidywać, że w przypadku dwutlenku siarki korzystniejszą klasyfikację uzyskają następujące strefy: powiat aleksandrowski, powiat brodnicki, powiat chełmiński, powiat mogileński, powiat świecki, powiat toruński, powiat tucholski i powiat żniński. 2.8. Hałas komunikacyjny i przemysłowy Zjawisko hałasu jest nieodłącznym efektem rozwoju cywilizacji i podobnie jak inne zanieczyszczenia staje się ważnym zagrożeniem dla zdrowia i życia człowieka. W zależności od rodzaju źródeł wytwarzających hałas rozróżnia się następujące rodzaje hałasu środowiskowego: hałas komunikacyjny - pochodzący od środków transportu drogowego, kolejowego, lotniczego, hałas przemysłowy - pochodzący z instalacji przemysłowych, sieci i urządzeń energetycznych, zakładów wytwórczych, rzemieślniczych i gastronomiczno–rozrywkowych. 2.8.1. Identyfikacja terenów zagrożonych hałasem Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr. 62 poz 627) definiuje hałas jako zanieczyszczenie środowiska. W dziale V „Ochrona przed hałasem” określa, że ochrona przed hałasem polega na: „ zapewnieniu jak najlepszego stanu akustycznego środowiska, w szczególności poprzez: utrzymywanie poziomu hałasu poniżej dopuszczalnego lub co najmniej na tym poziomie, zmniejszaniu poziomu hałasu, co najmniej do poziomu dopuszczalnego, gdy nie jest on dotrzymywany”. Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku (standardy akustyczne) określone wskaźnikiem LAeq podaje rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 13.05.1998 r. (Dz.U. Nr 66 poz. 436). Ustawa – Prawo ochrony środowiska w art. 117 nakłada obowiązek wykonywania oceny stanu akustycznego dla: aglomeracji o liczbie mieszkańców większej niż 100 tys. (w województwie: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Grudziądz) terenów poza aglomeracjami położonych w zasięgu oddziaływania akustycznego dróg, linii kolejowych oraz lotnisk, których eksploatacja może spowodować negatywne oddziaływanie na znacznych obszarach. innych terenów wskazanych w powiatowych planach ochrony środowiska. Ustawa - Prawo ochrony środowiska w art. 118 definiuje również obszary zagrożone hałasem, tj. tereny, na których poziom hałasu przekracza poziomy progowe, co kwalifikuje dany teren do podjęcia środków ochronnych w pierwszej kolejności. Wartości progowe, które kwalifikują dany teren do obszaru zagrożonego hałasem zawiera rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 09.01.2002 r. w sprawie progowych poziomów hałasu (Dz.U. Nr 8 poz. 81). Tereny pod względem akustycznym można podzielić na kategorie: obszary zagrożone hałasem (centra miast, obszary zlokalizowane w pobliżu źródeł przemysłowych, strefy przyległe do głównych arterii komunikacyjnych). obszary, na których przekroczone są dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku obszary, na których dotrzymywane są standardy akustyczne. 2.8.2. Ocena klimatu akustycznego na terenie województwa Dotychczasowe badania wskazują, że zagrożenie hałasem występuje przede wszystkim na terenie aglomeracji miejskich. O klimacie akustycznym miast decyduje głównie hałas komunikacyjny, który stanowi około 70-80% wszystkich hałasów rozprzestrzeniających się w aglomeracjach miejskich. Wyniki monitoringu hałasu wskazują, że województwo kujawsko-pomorskie znajduje się w grupie województw, gdzie hałasem zagrożonych jest około 32% mieszkańców, z czego 25% zagrożonych jest hałasem komunikacyjnym, a około 7% - hałasem przemysłowym. Hałas komunikacyjny Hałas komunikacyjny w województwie kujawsko-pomorskim to hałas towarzyszący ruchowi drogowemu i kolejowemu. Hałas lotniczy, posiada w województwie znaczenie marginalne i jedynie lokalne oddziaływanie. Do głównych czynników, mających wpływ na poziom emisji hałasu komunikacyjnego należą: natężenie ruchu, struktura strumienia pojazdów, a zwłaszcza udziału w nim transportu ciężkiego, stan techniczny pojazdów, rodzaj i stan techniczny nawierzchni, organizacja ruchu drogowego, charakter zabudowy (zagospodarowania) terenów otaczających. Oceniając zagrożenie hałasem komunikacyjnym przyjmuje się, że hałas o poziomie równoważnym poniżej 50 dB (w porze dziennej) na zewnątrz budynków nie stanowi uciążliwości dla mieszkańców. Natomiast granicą, przy której uciążliwość hałasu staje się istotnym problemem jest wartość poziomu równoważnego rzędu 62-63 dB. Hałas o poziomie równoważnym powyżej 70 dB uważać należy za szkodliwy. Hałas drogowy Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego sieć dróg krajowych liczy 911 km. Dróg wojewódzkich mamy 1511 km, a powiatowych 6522 km. Gęstość sieci dróg o nawierzchni twardej w województwie wynosi około 74 km/100 km2 i jest wyższa od średniej krajowej wynoszącej 65 km/100 km2. Przeprowadzony w 2000 r. generalny pomiar ruchu wykazał, że średni dobowy ruch (SDR) pojazdów na pozamiejskiej sieci dróg krajowych w Polsce wyniósł 7009 pojazdów/dobę. Wskaźnik SDR w województwie kujawsko-pomorskim był zbliżony do kra- jowego i wyniósł w 2000 r. 6926 pojazdów/dobę. W stosunku do roku 1995 szacuje się, że wskaźnik SDR wzrósł o 31%. Na drogach wojewódzkich SDR wyniósł 2424 pojazdy/dobę i wzrósł w stosunku do 1995 r. o 32%. Średni dobowy ruch pojazdów na drogach powiatowych w województwie kujawsko-pomorskim wyniósł w 2000 r. 769 pojazdów. W województwie kujawsko-pomorskim najwyższe natężenie ruchu pojazdów samochodowych rejestrowane jest na drodze krajowej nr 1 Gdańsk – Toruń – Włocławek – Łódź, gdzie jedynie na odcinku około 51 km (około 28,3% długości trasy w województwie) natężenie ruchu jest niższe niż 10 tys. pojazdów/dobę. Najwyższe natężenia na drodze krajowej nr 1 notowane są na odcinku Chełmno – Toruń. W 2000 r. natężenie to wyniosło 13924 pojazdów na dobę. Bardzo dużym natężeniem ruchu charakteryzuje się droga nr 25 Bydgoszcz – Inowrocław – Ostrów Wielkopolski, gdzie na odcinku pozamiejskim Bydgoszcz – Przyłęki zarejestrowano najwyższą w województwie wartość SDR 15412 pojazdów/dobę. Łącznie wśród dróg krajowych odcinki o poniższym natężeniu ruchu wynoszą: ponad 10 tys. pojazdów/dobę – 176,1 km (19,3%), 5 – 10 tys. pojazdów/dobę – 481,7 km (52,9%), poniżej 5 tys. pojazdów/dobę – 252,7 km (27,8%). Średnie dobowe natężenie ruchu na drogach wojewódzkich jest w województwie kujawsko-pomorskim zdecydowanie niższe. Najdłuższe odcinki (łącznie 1027 km – 68% długości) stanowią drogi o średnim natężeniu ruchu poniżej 2000 pojazdów/dobę. Odcinki dróg wojewódzkich o natężeniu 2 – 5 tys. pojazdów/dobę wynoszą 400 km (26,5%), a o natężeniu 5 – 10 tys. pojazdów/dobę – jedynie 80 km (5,3%). O wielkości emisji poziomu dźwięku od tras komunikacyjnych decyduje głównie natężenie ruchu pojazdów i udział w nim transportu ciężkiego. Natężenie ruchu – związane jest z rangą dróg (Rys. 10). Wyniki prowadzonych przez Inspekcję Ochrony Środowiska pomiarów hałasu w ramach tzw. monitoringu szczególnych uciążliwości akustycznych wzdłuż dróg krajowych wykazały, że we wszystkich punktach pomiarowych przekroczony został dopuszczalny poziom dźwięku dla poszczególnych typów terenu. Ważnym elementem wpływającym na poziom emitowanego hałasu jest również rodzaj i stan techniczny nawierzchni dróg oraz organizacja ruchu. Brak autostrad i dróg ekspresowych powoduje, że cały ruch drogowy w województwie przejmuje istniejąca sieć drogowa, której parametry i nawierzchnia nie są przystosowane do występującego obecnie natężenia ruchu. Szacuje się, że na terenie województwa kujawsko- pomorskiego 16% sieci dróg krajowych (około 150 km) znajduje się w stanie krytycznym, tj. wymagającym pilnej odnowy. Jedynie 30,3% dróg krajowych jest w stanie dobrym lub zadowalającym. Ocenia się, że najtrudniejsze warunki ruchu, co generuje wzmożony hałas, występują w miastach: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Grudziądz, Inowrocław, Brodnica, Rypin, Lipno, Chełmno, Żnin, Chełmża, Tuchola, Kowal, Lubraniec, Brześć Kujawski, Izbica Kujawska, Kowalewo Pomorskie, Golub-Dobrzyń, Szubin, Aleksandrów Kujawski, Strzelno i Sępólno Krajeńskie. Z większych miast województwa, najkorzystniejsze pod tym względem warunki posiadają: Świecie, Nakło n/Notecią i Koronowo. Istotny wpływ na emisję hałasu drogowego posiadają pojazdy ciężkie. Z badań ruchu drogowego wynika, że ich udział w ogólnej licznie pojazdów na drogach krajowych i wojewódzkich w województwie kujawsko-pomorskim jest wysoki (około 25%) i wzrasta. Przebieg głównych tras drogowych przez centralne części miast, a zwłaszcza przez osiedla mieszkaniowe powoduje znaczne uciążliwości dla mieszkańców. Ocenia się, że w dużych miastach regionu na hałas pochodzący od transportu drogowego narażonych może być do 30% mieszkańców. Hałas kolejowy Poważnym źródłem hałasu komunikacyjnego jest kolej. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego system sieci kolejowej jest dobrze rozbudowany. Długość linii kolejowych znaczenia państwowego i wojewódzkiego wynosi 1445 km, a gęstość około 8 km na 100 km2 i jest wyższa od średniej krajowej (około 7 km na 100 km2). Najważniejsze linie kolejowe przebiegające przez teren województwa, w tym odcinkami przez tereny intensywnie zurbanizowane należą: nr 131 Chorzów – Inowrocław – Bydgoszcz – Tczew, nr 353 Poznań – Inowrocław – Toruń – Olsztyn, nr 18 Kutno – Włocławek – Toruń – Bydgoszcz – Piła – Szczecin. Głównymi węzłami kolejowymi o znaczeniu ponadlokalnym są: Bydgoszcz, Toruń, Inowrocław oraz Grudziądz. Uciążliwość hałasu kolejowego w województwie jest jednak zdecydowanie mniejsza niż hałasu drogowego i przemysłowego. Dotyczy bowiem tylko obszarów bezpośrednio przyległych do linii i węzłów kolejowych, a te najczęściej przebiegają i są zlokalizowane z dala od terenów przeznaczonych na stały pobyt ludności. Ponadto sieć linii kolejowych w województwie systematycznie się zmniejsza, zmniejsza się tez częstotliwość kursowania oraz długość składów pociągów. Jak wynika z danych statystycznych powierzchnia strefy „zakłóconego klimatu akustycznego” w rejonie oddziaływania hałasu kolejowego w województwie kujawskopomorskim zajmuje około 540 km2. W strefie tej przebywa około 60 000 mieszkańców, co stanowi około 3% ludności województwa. Problem uciążliwości hałasu kolejowego dotyczy jedynie tych terenów, gdzie linie kolejowe przebiegają przez tereny budownictwa mieszkaniowego, eksponowane na działanie hałasu. Hałas lotniczy Zagrożenie hałasem pochodzącym od startów, przelotów i lądowania statków powietrznych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego jest marginalne i ogranicza się lokalnie do obszarów przylegających do lotnisk. Lotnisko komunikacyjne o znaczeniu regionalnym znajduje się w Bydgoszczy, a lotniska usługowo-sportowe w Toruniu, Bydgoszczy, Włocławku, Inowrocławiu i Grudziądzu. Hałas przemysłowy Drugim, co do ważności źródłem hałasu w środowisku i wpływającym na pogarszanie klimatu akustycznego województwa kujawsko – pomorskiego jest przemysł i drobne zakłady usługowo – wytwórcze, działające w obrębie lub w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej. Skala przestrzenna zjawiska zagrożenia hałasem przemysłowym jest zdecydowanie mniejsza niż hałasu komunikacyjnego. Mimo to zdecydowana większość skarg mieszkańców województwa dotyczy uciążliwości hałasu przemysłowego, a nie komunikacyjnego. Najwięcej skarg dotyczy zakładów rzemieślniczych funkcjonujących w budynkach mieszkalnych lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Zgodnie z danymi Inspekcji Ochrony Środowiska za 2001 r., większość stwierdzonych przekroczeń dopuszczalnego poziomu hałasu to niewielkie przekroczenia rzędu 1–5 dB[A], stanowiące 55% w porze dziennej i 36% w porze nocnej ogólnie rejestrowanych przekroczeń. Przekroczenia z przedziału 5–10 dB[A] stanowią 22% w porze dziennej i 28% w porze nocnej. Stwierdza się także występowanie bardzo dużych przekroczeń o więcej niż 10 dB[A] przekraczających poziomy dopuszczalne. Stanowią one 23% przekroczeń w porze dziennej i 36% w porze nocnej. Problem zagrożenia hałasem przemysłowym dotyczy szczególnie obszarów zabudowy mieszkaniowej w większych aglomeracjach, gdzie na ponadnormatywne oddziaływanie hałasu pochodzącego od źródeł przemysłowych narażona jest znaczna liczba ludności. Przekroczenia dopuszczalnych poziomów hałasu od źródeł przemysłowych stanowią największe uciążliwości w porze nocnej. Najczęstszymi przyczynami niedotrzymywania przez podmioty gospodarcze obowiązujących normatywów są: lokalizacja dużych zakładów przemysłowych pracujących najczęściej w ruchu ciągłym, a także dużych centrów handlowych wewnątrz lub w pobliżu obszarów zabudowy mieszkaniowej, co związane jest z rozwojem aglomeracji miejskich i tworzeniem obszarów zabudowy mieszkaniowej przy obszarach przemysłowych. stosowanie przez podmioty gospodarcze wadliwych lub nieodpowiednich ze względu na ochronę środowiska urządzeń, brak zabezpieczeń akustycznych, brak wiedzy lub lekceważenie przez osoby prowadzące norm prawa ochrony środowiska. W tej grupie wymienić należy małe zakłady wytwórcze, rzemieślnicze, zakłady gastronomiczno – rozrywkowe w centrach miast. 2.8.3. Analiza trendów zmian klimatu akustycznego Analiza wyników z wieloletnich badań monitoringowych pozwala na sformułowanie pewnych wniosków dotyczących aktualnych trendów zmian klimatu akustycznego na obszarze województwa wywołanego hałasem komunikacyjnym. Utrzymuje się tendencja zmniejszania zasięgu negatywnego oddziaływania hałasu kolejowego, co związane jest ze zmniejszaniem rangi i roli transportu kolejowego, a w szczególności z likwidacją linii i zmniejszaniem liczby połączeń kolejowych, zmniejszaniem częstotliwości kursowania i długości składów pociągów. Korzystne z punktu widzenia klimatu akustycznego terenów przyległych jest postępująca elektryfikacja kolei, modernizacja linii kolejowych i poprawa warunków technicznych taboru. Utrzymuje się korzystna, aczkolwiek bardzo powolna tendencja do odciążania obszarów zurbanizowanych (miast) z uciążliwego ruchu tranzytowego pojazdów ciężkich. Związane jest to z budowa tras obwodowych (np. obwodnica Świecia, obwodnica Nakła n/Notecią, przeprawa „autostradowa” pod Toruniem itp.). Powyższa tendencja skutkuje jednak przenoszeniem zagrożenia hałasem na obszary o dotychczas komfortowych warunkach akustycznych. W miastach obserwuje się przyrost odcinków ulic o wyższym równoważnym poziomie dźwięku, a w tym odcinków o przedziałach hałasu uważanego za bardzo uciążliwy (powyżej 70 dB w dzień i 60 dB nocą) i zmniejszanie się odcinków ulic o niższych przedziałach poziomu dźwięku. Nawet w małych miastach nie rejestruje się już ulic o poziomie hałasu uznawanym za komfort akustyczny (poniżej 50 dB). Obserwowane zahamowane tempo wzrostu poziomu hałasu głównych ulic w miastach, a nawet niekiedy nieznaczny spadek poziomu emisji hałasu związany jest najczęściej ze zmianami w organizacji ruchu i „przemieszczeniem” dotychczasowej emisji związanej z transportem ciężkim w inne rejony miasta, lub poza miasto (obwodnice). Obserwuje się systematyczne narastanie zjawiska „przestrzennego zagęszczania się” uciążliwości akustycznych powodowanych przez ruch samochodowy w miastach. Wiąże się to ze stałym wzrostem natężenia ruchu pojazdów i ich ruchliwością, co powoduje wydłużanie się tzw. godzin szczytu komunikacyjnego. Obserwuje się niebezpieczne, z punktu widzenia jakości klimatu akustycznego terenów położonych przy drogach głównych, zjawisko wzrostu natężenia ruchu drogowego i udziału transportu ciężkiego w godzinach nocnych powodujące w konsekwencji wzrost zagrożenia hałasem w tych godzinach. Duży wzrost natężenia ruchu i udziału w nim pojazdów ciężkich na głównych trasach krajowych, a nie idące w tym w parze modernizacje i poprawa warunków technicznych dróg powodują, że zasięg negatywnego oddziaływania hałasu drogowego rozszerza się. Inaczej kształtują się natomiast trendy zmian klimatu akustycznego wywołanego hałasem przemysłowym. Uciążliwości hałasu pochodzące od źródeł przemysłowych w województwie kujawsko - pomorskim w przeciągu ostatniego dziesięciolecia zmniejszają się. Działania organów ochrony środowiska i postęp techniczny przyczyniły się do zlikwidowania większość przekroczeń dopuszczalnych poziomów dźwięku w środowisku pochodzących z dużych zakładów przemysłowych, co w znacznym stopniu polepszyło klimat akustyczny na terenach chronionych. Obserwuje się jednakże coraz mniejszy udział zakładów, które powodując przekroczenia mogą przy zastosowaniu stosunkowo prostych i mało kosztownych środków technicznych ograniczyć emisję dźwięku do wartości dopuszczalnych. Część obiektów powodujących przekroczenia realizuje duże i kosztowne inwestycje mające na celu ograniczenie emisji hałasu. Są to najczęściej duże obiekty przemysłowe zlokalizowane w sąsiedztwie obszarów zabudowy mieszkaniowej. Ograniczenie emisji hałasu z tych obiektów wiąże się z koniecznością wprowadzenia dużych zmian technologicznych, co zajmuje niejednokrotnie wiele lat, ze względu na bardzo wysokie koszty inwestycyjne. Większość nowych inwestycji projektowanych i realizowanych jest z uwzględnieniem ochrony przed hałasem. Obserwuje się jednakże powstawanie nowych źródeł przekroczeń dopuszczalnych normatywów akustycznych pochodzących od działalności niewielkich zakładów wytwórczych, rzemieślniczych zlokalizowanych wewnątrz osiedli mieszkaniowych i zlokalizowanych w kolizji z ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Istotny problem stanowią także duże centra handlowe lokalizowane w pobliżu zabudowy mieszkaniowej. W procesie projektowania tych obiektów zbyt małą uwagę poświęca się oddziaływaniu ruchu pojazdów dostawczych i osobowych z parkingów na tereny chronione, co jest powodem niedotrzymywania standardów akustycznych przez te obiekty. 2.9. Pola elektromagnetyczne Podstawowym aktem prawnym regulującym zagadnienia związane z niejonizującym promieniowaniem elektromagnetycznym (w zakresie częstotliwości od 0 do 300 GHz) jest obecnie ustawa - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627). Tematowi temu poświęcono dział VI tytułu II ww. ustawy. Zgodnie z zapisami art. 122 ustawy minister środowiska zobowiązany jest do przygotowania rozporządzenia określającego dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych oraz sposoby sprawdzania tych pól. Powinno ono zastąpić obowiązujące obecnie rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 11 sierpnia 1998 r. (Dz.U. Nr 107, poz.676) w sprawie szczegółowych zasad ochrony przed promieniowaniem szkodliwym dla ludzi i środowiska, dopuszczalnych poziomów promieniowania, jakie mogą występować w środowisku, oraz wymagań obowiązujących przy wykonywaniu pomiarów kontrolnych promieniowania. Wszystkie nowo oddawane inwestycje, będące: liniami i stacjami elektroenergetycznymi o napięciu znamionowym 110 kV lub wyższym, instalacjami radiokomunikacyjnymi, radionawigacyjnymi i radiolokacyjnymi, których równoważna moc promieniowana izotropowo jest równa 15 W lub wyższa, emitującymi pola elektromagnetyczne o częstotliwościach od 0,03 MHz do 300 000 MHz. nie mogą być dopuszczone do użytkowania bez wymaganego pozwolenia na emisję promieniowania elektromagnetycznego. Instalacje spełniające powyższe kryteria, które były użytkowane przed wejściem w życie ustawy ww. ustawy, powinny uzyskać pozwolenia na emisję promieniowania elektromagnetycznego do końca 2005 r. 2.9.1. Identyfikacja i charakterystyka źródeł promieniowania elektromagnetycznego Głównymi źródłami promieniowanie promieniowania elektromagnetycznego w dolnym paśmie wysokich częstotliwości (0,1-300 MHz) są liczne urządzenia radiokomunikacyjne, takie jak: nadajniki radiowe, nadajniki telewizyjne, radiotelefony, stacje przekaźnikowe, rozmaite techniczne urządzenia przemysłowe, urządzenia medyczne. W tej grupie znajdują się linie i stacje elektroenergetyczne, których rozmieszczenie przedstawiono w załączniku graficznym. W tym zakresie znajdują się także lokalne nadajniki radiowe Bydgoszczy, Torunia, Włocławka, Grudziądza jak również oddane do użytku w połowie 1999 r Radiowe Centrum Nadawcze w Solcu Kujawskim. O ile moc nadajników lokalnych rozgłośni radiowych wynosi od 250 W ÷ 3 kW to praktyczna moc ciągła Radiowego Centrum Nadawczego w Solcu Kujawskim wynosi 1000 kW. Jednakże w podstawowym paśmie mikrofalowym (0,3-300 GHz) koncentracja źródła promieniowania, jak i ilość generowanej przez nie energii są istotnie większe, nie tylko ze względu na znacznie szersze pasmo. W tym zakresie częstotliwości działa bowiem zdecydowana większość bezprzewodowych środków i systemów łączności, obejmująca: wyższe pasmo telewizyjne, radiotelefony i sieci łączności ruchomej, telefonia komórkowa, bezprzewodowe sieci komputerowe, komunikacja trankingowa, komunikacja w podczerwieni. Stref o podwyższonej wartości pola elektromagnetycznego można się spodziewać: wokół linii i stacji elektroenergetycznych o napięciu 110 kV lub wyższym, natężenia pól elektrycznych szybko maleją wraz z oddalaniem się od linii – poniżej 1kV/m (dopuszczalna wg obowiązujących przepisów dla obszarów zabudowy mieszkaniowej) w odległości od 10 do 30 m licząc od rzutu skrajnego przewodu na powierzchnie terenu; z kolei stacje elektroenergetyczne z reguły charakteryzują się oddziaływaniem ograniczonym do terenu zajmowanej działki w pobliżu instalacji radiokomunikacyjnych i radiolokacyjnych (anteny radiowo-telewizyjne, stacje bazowe telefonii komórkowej). Największe kontrowersje społeczne budzą inwestycje związane z lokalizacją stacji bazowych telefonii komórkowej. Operatorzy sieci telefonii komórkowej działający na terenie województwa kujawsko – pomorskiego („Polkomtel” S.A., PTK „Centertel” sp. z o.o., PTC sp. z o.o.) dążą do równomiernego pokrycia terenu stacjami bazowymi. Celem jest uzyskanie jak najlepszej komunikacji. Według danych Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty Kujawsko-Pomorskiego Oddziału Okręgowego w Bydgoszczy liczba stacji bazowych telefonii komórkowej na terenie województwa kujawsko-pomorskiego posiadających ważne pozwolenia radiowe to : w systemie NMT (450 MHz) – 39 stacji bazowych, w systemie GSM (900 MHz) – 491 stacji bazowych, w systemie GSM (1800 MHz) – 71 stacji bazowych Jak wynika z badań naukowych, ale również analiz dokumentacji sporządzanych na etapie lokalizacji i budowy - stacje bazowe telefonii komórkowej, przy prawidłowym zainstalowaniu i wprowadzeniu zabezpieczeń związanych z dostępem do anten, charakteryzują się bardzo małymi natężeniami pól elektromagnetycznych. Wynika to z konstrukcji stacji bazowych. Zazwyczaj stosuje się anteny kierunkowe, emitujące pole elektromagnetyczne „przed siebie”, a nie dookoła. Emisja dookólna mogłaby spowodować przekroczenia dopuszczalnych norm oraz jest zwykłą strata energii. Anteny stacji bazowych instalowane są na wysokich wspornikach, tworząc w ten sposób strefy ochronne (patrz rysunek powyżej). Przykładowo można podać, że bezpośrednio pod wieżą o wysokości 40 m, na której zainstalowano 3 zestawy anten (trzy sektory) maksymalna gęstość mocy emitowanej przez wszystkie trzy anteny (co możliwe jest tylko w teorii) wynosi 0,1 mW/m2 (0,0001 W/m2) przy dopuszczalnej 0,1 W/m2, a więc jakikolwiek wpływ tego pola na środowisko pod antenami jest całkowicie pomijalny. 2.9.2. Charakterystyka oddziaływania promieniowania na organizmy żywe Szkodliwość fal elektromagnetycznych zależy od ich częstotliwości i dotyczy zarówno fal ultrakrótkich (UV) jak i najdłuższych. Od zakresu częstotliwości pola elektromagnetycznego zależy na ogół tylko poziom reakcji biologicznej, związany przede wszystkim z głębokością wnikania energii promieniowania do tkanek. Bardzo ważnym czynnikiem decydującym o szkodliwości pola elektromagnetycznego jest jego natężenie oraz czas narażenia, bowiem działanie pola elektromagnetycznego wykazuje cechy kumulacji. Jak obecnie wiadomo, oddziaływanie biologiczne pola elektromagnetycznego na człowieka jest bardzo różnorodne i wiąże się z efektem termicznym i nietermicznym. Ponieważ energia pola pochłonięta przez organizm zamienia się na ciepło, co objawia się wzrostem temperatury ciała, w wielu pracach wyrażono pogląd, że wyłącznie efekt termiczny stanowi przyczynę działania biologicznego pola elektromagnetycznego. Obecnie stwierdzono, iż nagrzewanie się tkanek nie jest jedynym skutkiem ekspozycji. W pracach doświadczalnych na zwierzętach i w badaniach na ludziach wykazano, że promieniowanie elektromagnetyczne wpływa na przebieg wielu procesów biologicznych, także wówczas, gdy natężenia pola elektromagnetycznego, są znacznie niższe od dolnej granicy efektu termicznego (tj. poniżej 10 mW/cm2). Przejawy tego działania określane jako efekt nietermiczny pola elektromagnetycznego występują dla całego zakresu częstotliwości promieniowania niejonizującego. Efekty nietermiczne mogą naruszać prawidłowy przebieg własnych procesów elektromagnetycznych wewnątrz komórki, tkanki czy narządu, chroniących ustrój przed niekorzystnymi czynnikami środowiskowymi. Wskutek tego w wymienionych strukturach biologicznych mogą powstać różne zaburzenia przemian chemicznych i reakcji enzymatycznych, pociągające za sobą określone efekty biologiczne. 2.9.3. Identyfikacja i charakterystyka terenów, na których stwierdzono przekroczenia ponadnormatywnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku Pomiary prowadzone przez Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego dotyczą głównie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach pracy przy urządzeniach przemysłowych, naukowo-badawczych oraz medycznych, pracujących w paśmie 50 Hz, 1-100 kHz i od 0,1 MHz do 38 GHz. Stacje bazowe telefonii komórkowej, chociaż z założenia pracujące bezobsługowo, również takim pomiarom podlegają. Wynika to głównie z możliwości wystąpienia sytuacji awaryjnych. Takie przypadki nieoczekiwanego narażenia osób związanych z eksploatacją sieci telefonii komórkowej są odnotowywane. Jednakże narażenie pracowników na stanowiskach pracy przy silnych źródłach przemysłowych, naukowo-badawczych oraz medycznych jest zdecydowanie większe. Pomiary BHP prowadzą również laboratoria akredytowane oraz posiadające zezwolenie Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego. Pomiary dla celów ochrony środowiska, w świetle stanu prawnego na dzień dzisiejszy, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 11 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony przed promieniowaniem szkodliwym dla ludzi i środowiska, dopuszczalnych poziomów promieniowania, jakie mogą występować w środowisku, oraz wymagań obowiązujących przy wykonywaniu pomiarów kontrolnych (Dz.U. Nr 107/98, poz.676) wykonywać może każde laboratorium. Ten stan prawny zgodnie z zapowiedziami powinien ulec zmianie do końca I kwartału 2003 r. Zgodnie z nowymi projektami aktów prawnych stosowne pomiary będą mogły wykonywać wyłącznie laboratoria akredytowane. Częstotliwość badań nie jest określona. Muszą być one wykonane po uruchomieniu obiektu oraz po każdej zmianie warunków jego funkcjonowania. Z badań prowadzonych przez służby pomiarowe Państwowej Inspekcji Sanitarnej w roku 2002, nie stwierdzono sytuacji występowania obszarów ograniczonego przebywania osób dla wyżej omawianych obiektów będących źródłami pól elektromagnetycznych z zakresu pól silnych i z zakresu mikrofal na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. 2.10. Gospodarka odpadami 2.10.1. Gospodarowanie odpadami komunalnymi W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny wzrost ilości wytwarzanych odpadów komunalnych. Równocześnie zachodzą istotne zmiany w zakresie gospodarowania tym typem odpadów. Mimo to nadal główną metodą ich unieszkodliwiania jest deponowanie na składowiskach bez uprzedniej segregacji. Trafia tam 97,7% odpadów, kompostowaniu podlega 1,8%, a pozostałe 0,5% przypada na odzysk surowców wtórnych i spalanie. W strukturze odpadów komunalnych przeważają odpady organiczne oraz odpady nieorganiczne o frakcji do 10 mm. Znacznie mniejszy udział (od 3 do 15%) mają szkło (na terenach wiejskich aż 11%), metale, materiały tekstylne (na terenach miejskich aż 14%), tworzywa sztuczne oraz papier i makulatura. Szacuje się, że mieszkańcy województwa wytwarzają w skali roku ok. 400 tys. Mg odpadów komunalnych, w tym prawie 60% powstaje w czterech największych miastach regionu – powiatach grodzkich: Bydgoszczy, Toruniu, Włocławku i Grudziądzu. Wśród powiatów ziemskich największą ilością wytwarzanych odpadów wyróżnia się powiat inowrocławski. Odpady unieszkodliwiane są na 93 składowiskach odpadów „typu komunalnego” (Rys. 11). Ustawa o odpadach wprowadza następujące typy składowisk odpadów: składowisko odpadów niebezpiecznych, składowisko odpadów obojętnych, składowisko odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Składowiska komunalne kwalifikują się do składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Na składowiskach mogą być zatem unieszkodliwianie odpady przemysłowe inne niż niebezpieczne i obojętne oraz odpady komunalne. Celem weryfikacji danych dotyczących rzeczywistych ilości odpadów komunalnych wytwarzanych przez mieszkańców regionu dokonano analizy ilościowo-jakościowej odpadów przyjmowanych do unieszkodliwienia na wytypowanych składowiskach odpadów na podstawie wykazów zawierających informacje o rodzajach i ilościach odpadów umieszczanych na składowiskach odpadów. Stwierdzono, że największe ilości odpadów innych niż komunalne w masie unieszkodliwianych odpadów deponuje się na składowiskach: w Machnaczu - gm. Brześć Kujawski, Stary Brześć - gm. Brześć Kujawski, Katarzynka - gm. miasto Toruń, Niedźwiedź - gm. Dębowa Łąka i Sulnówko - gm. Świecie. Najczęściej na składowiskach typu „komunalnego” oprócz odpadów komunalnych unieszkodliwiane są następujące typy odpadów przemysłowych, innych niż niebezpieczne i obojętne: ustabilizowane osady ściekowe, skratki, zawartość piaskowników, mechanicznie wydzielone odrzuty z przerobu makulatury, nieorganiczne odpady inne niż wymienione, gruz ceglany i odpadowa papa. Ocenę składowisk pod kątem spełniania wymogów ochrony środowisko przeprowadzono przy zastosowaniu trzech kategorii oceny: spełnia wymogi - oznacza, ze składowisko funkcjonuje prawidłowo, jest wyposażone w niezbędne urządzenia techniczne oraz nie zagraża jakości środowiska – 47 składowisk, wymaga modernizacji - oznacza, że składowisko po przeprowadzeniu niezbędnych prac oraz wyposażeniu w niezbędne urządzenia techniczne będzie mogło dalej pełnić swoją funkcję – 33 składowiska, do likwidacji i rekultywacji - oznacza, że składowisko jest eksploatowane niezgodnie z przepisami prawa lub nie spełnia podstawowych wymogów technicznych, organizacyjnych i formalno-prawnych, co uniemożliwia jego dalsze funkcjonowanie – 13 składowisk. System gospodarowania odpadami komunalnymi na obszarze województwa należy ocenić jako niezadowalający. Mimo, iż w kilku powiatach funkcjonuje kilka dużych no- woczesnych składowisk odpadów obejmujących swym zasięgiem kilka gmin to wiele do życzenia pozostawia sposób zbiórki i transportu odpadów. Podstawowym mankamentem jest fakt, że na zdecydowanej większości składowisk deponuje się zmieszane, nieposegregowane odpady komunalne. Znaczna część składowisk nie jest wyposażona w podstawowe urządzenia techniczne (brak wagi, brodzika dezynfikacyjnego, instalacji odgazowania złoża odpadów, piezometrów do badania czystości wód podziemnych). Wiele składowisk nie posiada żadnej izolacji od podłoża oraz systemów ujmowania odcieków, co umożliwia ich przenikanie do gruntu i wód podziemnych. Tylko na 17 składowiskach pracują kompaktory ugniatające odpady, zmniejszając ich objętość. Optymalne rozwiązania w zakresie gospodarowania odpadami, polegające na wybudowaniu jednego międzygminnego składowiska odpadów zrealizowano w powiatach: aleksandrowskim, chełmińskim i wąbrzeskim. Także międzygminne składowiska odpadów obsługujące kilka gmin funkcjonują w powiatach: brodnickim (Łapinóż), golubsko-dobrzyńskim (Białkowo), grudziądzkim (Zakurzewo), inowrocławskim (Giebnia), nakielskim (Rozwarzyn), radziejowskim (Wandynowo), rypińskim (Puszcza Miejska), toruńskim (Kamionki Duże) i tucholskim (Bladowo). Najwięcej składowisk występuje w powiatach: świeckim (łącznie 13 składowisk), lipnowskim (7 składowisk), włocławskim (11 składowisk) i żnińskim (6 składowisk). W tych powiatach prawie każda gmina prowadzi indywidualną gospodarkę odpadami komunalnymi w oparciu o własne składowisko. W niektórych gminach (Jeziora Wielkie, Lniano i Osie) funkcjonują dwa składowiska odpadów. Na 56 obiektach składowisk funkcjonujących w województwie prowadzi się odzysk surowców wtórnych po wstępnej segregacji. W 2001 r. wysegregowano łącznie 1996,7 Mg odpadów z czego: 332,3 Mg makulatury (o 88,7 Mg mniej niż w 2000 r.), 418,1 Mg złomu (o 113,1 Mg więcej niż w 2000 r.), 33,2 Mg puszek aluminiowych (o 26,2 Mg więcej niż w 2000 r.), 589 Mg szkła (o 526,8 Mg mniej niż w 2000 r.), 527,9 Mg tworzyw sztucznych (o prawie 33 Mg więcej niż w 2000 r.), 51,5 Mg opon (o 22,9 Mg więcej niż w 2000 r.), 44,7 Mg innych odpadów. Systemem selektywnej zbiórki „u źródła” objęto mieszkańców: Bydgoszczy, Torunia, Chełmna, Grudziądza, Brodnicy i Wąbrzeźna. Ogólnie na terenie województwa zebrano ponad 3956 Mg, co stanowi 0,6% rocznego przychodu odpadów na składowiska komunalne w 2001 r. 2.10.2. Gospodarowanie odpadami przemysłowymi Analiza źródeł powstawania odpadów przemysłowych tj. odpadów z grup 1 –19 wg katalogu odpadów powstających w sektorze gospodarczym, wskazuje, że największe ich ilości stanowią: odpady z rolnictwa, sadownictwa, hodowli, rybołówstwa, leśnictwa oraz przetwórstwa żywności - odpady z przemysłu cukrowniczego (grupa 2); odpady nieorganiczne z procesów termicznych (grupa 10); odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania związków nieorganicznych (grupa 6) i odpady z przetwórstwa drewna oraz produkcji papieru, tektury, masy celulozowej, płyt i mebli (grupa 3). Najwięcej odpadów przemysłowych, bo aż 43%, wytworzono w przemyśle cukrowniczym. Odpady te wytwarzane są przez 12 cukrowni funkcjonujących w województwie. Drugą znaczącą masę w wytwarzanych odpadach przemysłowych (18,7%) stanowią odpady nieorganiczne z procesów termicznych - popioły lotne i żużle z elektrowni, elektrociepłowni i kotłowni. W ilościach (12,7%) wytwarzane są odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania związków nieorganicznych produkowane przez 90 przedstawicieli przemysłu chemicznego, celulozowo-papierniczego i tłuszczowego. Znaczącą masę w wytwarzanych odpadach przemysłowych (8,1%) stanowią odpady z przetwórstwa drewna oraz odpady z oczyszczania ścieków i gospodarki wodnej (5,8%). Najwięcej odpadów przemysłowych, bo ponad 50%, wytworzone jest w powiatach: inowrocławskim, świeckim, a najmniej w powiatach: sępoleńskim, mogileńskim i tucholskim. Odpady przemysłowe są w większości wykorzystywane gospodarczo (84,5%) lub unieszkodliwiane przez składowanie (15,5%). Wykorzystywanie gospodarcze dotyczy odpadów z przemysłu cukrowniczego, popiołów lotnych i żużli z elektrowni, elektrociepłowni i kotłowni, ustabilizowanych osadów ściekowych oraz odpadów z przetwórstwa drewna, odpadów z budowy i remontów i demontażu obiektów budowlanych oraz drogowych, odpadów opakowaniowych. Główne kierunki wykorzystania odpadów przemysłowych to: kompostowanie odpadów organicznych, wykorzystanie w rolnictwie, sadownictwie do nawożenia i ulepszania gleb, produkcja spoiw i mieszanek popiołowo-betonowych lub wykorzystanie jako podbudowa dróg w budownictwie drogowym, recykling surowcowy (produkcja granulatów z odpadowych tworzyw sztucznych, wykorzystanie makulatury do produkcji papieru i inne).W ostatnich latach obserwuje się wzrost odpadów wykorzystywanych gospodarczo – z 81% do około 84,5%. Do unieszkodliwienia przez składowanie przeznacza się odpady, które nie dają się gospodarczo wykorzystać, a ze względów ekonomicznych ich unieszkodliwianie jest nieopłacalne. W skali roku strumień odpadów przemysłowych kierowanych na składowiska odpadów wynosi ok. 400 tys. Mg, co stanowi 15,5% wytwarzanych w województwie odpadów przemysłowych innych niż niebezpieczne. Odpady przemysłowe deponowane są na 5 składowiskach odpadów funkcjonujących w województwie: kompleks stawów osadowych na terenie Janikowskich Zakładów Sodowych „Janikosoda” S.A., kompleks stawów osadowych na terenie Inowrocławskich Zakładów Chemicznych „Soda-Mątwy”, składowisko odrzutów, staw popiołu i żużla na terenie zakładu „Frantschach” Świecie S.A., zakładowe mokre składowisko popiołów Elektrociepłowni „Toruń” S.A., składowisko Zespołu Elektrociepłowni „Bydgoszcz”, składowisko odpadów nietoksycznych na terenie Zakładów Azotowych „Anwil” S.A (Rys. 12). 2.10.3. Gospodarowanie odpadami niebezpiecznymi Odpady niebezpieczne stanowią ok. 2,4% wytwarzanych odpadów przemysłowych i w skali roku wynoszą ok. 64 tys. Mg. Głównym źródłem odpadów niebezpiecznych jest przemysł chemiczny, produkujący nawozy i tworzywa sztuczne. Reprezentowany jest m.in. przez Zakłady Azotowe „Anwil” S.A., które wytworzyły 94,7% ogólnej masy odpadów niebezpiecznych w województwie. Pod względem ilości wytworzonych odpadów niebezpiecznych w województwie dominującą grupę stanowią odpady pochodzące z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania związków nieorganicznych (76,8% ogólnej masy). O tak dużej masie zadecydowały odpadowe roztwory alkaliczne. Znaczącą grupę stanowią także odpady z przemysłu syntezy organicznej – 18,5% ogólnej masy odpadów niebezpiecznych. Wśród niej przeważają pozostałości podestylacyjne i poreakcyjne zawierające chlorki. Ważną grupę stanowią również odpady niebezpieczne pochodzące z działalności służb medycznych i weterynaryjnych (1% ogólnej masy), których zbieranie i składowanie podlega specjalnym przepisom ze względu na zapobieganie infekcji. Do tej grupy wchodzą także przeterminowane i wycofane ze stosowania leki i chemikalia. Odpady niebezpieczne są w większości wykorzystywane gospodarczo (97%), unieszkodliwiane (2,3%) i poddane składowaniu (0,7%). W sposobie zagospodarowania odpadów niebezpiecznych przeważało ich gospodarcze wykorzystanie w dalszych procesach technologicznych (w 97%), najczęściej poprzez przedsiębiorców je wytwarzających. W porównaniu do 2000 roku wzrósł o około 1% odsetek odpadów wykorzystywanych gospodarczo. Na terenie województwa funkcjonują cztery składowiska odpadów niebezpiecznych: Bydgoszcz-Łęgnowo na terenie Zakładów Chemicznych „Zachem” w Bydgoszczy, na którym na koniec 2001 r. nagromadzono 251,8 tys. Mg odpadów, na terenie Zakładów Azotowych „Anwil” S.A. we Włocławku, na którym nagromadzono 15,9 tys. Mg odpadów, Składowisko Odpadów Niebezpiecznych tzw. mogilnik zlokalizowany na terenie Kompleksu Utylizacji Odpadów przy ul. Prądocińskiej w Bydgoszczy, na którym zgromadzono 5,9 tys. Mg odpadów i składowisko odpadów niebezpiecznych Stary Brześć, na którym nagromadzono 0,9 tys. Mg odpadów (Rys. 12). Na gospodarkę odpadami niebezpiecznymi zasadniczy wpływ ma sposób postępowania z tymi odpadami u największego ich wytwórcy - Zakładów Azotowych „Anwil” S.A. we Włocławku. W 2001 r. zakład ten 99,9% odpadów niebezpiecznych wykorzystał gospodarczo, 0,05% unieszkodliwił (poddał procesom przekształcania), 0,04% przeznaczył do składowania, a niewielką ich ilość tymczasowo gromadził na swoim terenie. Odpady medyczne stanowią specyficzną grupę odpadów. Są uznawane za niebezpieczne dla ludzi, zwierząt oraz środowiska naturalnego. Specyfika tych odpadów wymaga skutecznych metod unieszkodliwiania (dezynfekowanie-sterylizowanie) przed opuszczeniem terenu szpitala, lub odpowiedniego zabezpieczenia na czas transportu do miejsc unieszkodliwiania. Najbardziej bezpieczną dla środowiska metodą unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych jest ich termiczne unieszkodliwianie w spalarniach odpadów. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 września 2002 r. dopuszcza także inne sposoby unieszkodliwiania tego typu odpadów. W województwie funkcjonuje 6 spalarni odpadów medycznych zlokalizowanych przy następujących obiektach szpitalnych: Regionalne Centrum Onkologii w Bydgoszczy, Wojewódzki Szpital Zespolony w Toruniu, Zespół Opieki Zdrowotnej w Golubiu-Dobrzyniu, Wojewódzki Szpital we Włocławku, Publiczny Specjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Inowrocławiu, Szpital Specjalistyczny w Grudziądzu (inwestycja oddana do użytku w 2002 roku). 2.10.4. Podsumowanie System gospodarowania odpadami komunalnymi na obszarze województwa należy ocenić jako niezadowalający. Składowiska wymagają modernizacji i doinwestowania w urządzenia chroniące środowisko, sprzęt techniczny do prawidłowej eksploatacji. Aż 45 (prawie połowa) składowisk wymaga modernizacji lub likwidacji Najważniejszym zadaniem w zakresie gospodarki odpadami w województwie jest budowa co najmniej kilku dużych międzygminnych zakładów utylizacji odpadów. Stan gospodarowania odpadami przemysłowymi wytwarzanymi w województwie jest zadawalający. Odpady przemysłowe inne niż niebezpieczne w 84,5% są wykorzystywane jest gospodarczo. Do unieszkodliwiania przez składowanie przeznacza się 15,5% odpadów przemysłowych innych niż niebezpieczne. Odpady niebezpieczne wytwarzane w zakładach przemysłowych w 96,7% podlegają wykorzystaniu, 2,33% poddaje się unieszkodliwianiu w procesach termicznych. W skali roku ok. 500 Mg odpadów niebezpiecznych unieszkodliwia się na bezpiecznych składowiskach odpadów. 2.11. Poważne awarie i poważne awarie przemysłowe Termin nadzwyczajne zagrożenie środowiska (w skrócie NZŚ) jest terminem ustawowym, ale także i potocznym, wprowadzonym w obieg prawny przez nieobowiązującą już ustawę o ochronie i kształtowaniu środowiska. Od dnia 01.10.2001 r. czyli dnia wejścia w życie ustawy Prawo ochrony środowiska odpowiednikiem terminu nadzwyczajne zagrożenia środowiska jest pojęcie poważnych awarii oraz poważnych awarii przemysłowych. Stopień i zakres rozwinięcia tych zagadnień w nowych przepisach jest o wiele szerszy niż w poprzednim porządku prawnym. W Prawie ochrony środowiska, w tytule IV „Poważne awarie” zawarte są przepisy ogólne, instrumenty prawne służące przeciwdziałaniu poważnej awarii, poważnej awarii przemysłowej, obowiązki prowadzącego zakład stwarzający zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej oraz obowiązki organów administracji związane z awariami. 2.11.1. Rodzaje zdarzeń powodujących nadzwyczajne zagrożenia środowiska – poważne awarie Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego poważne awarie mogą być związane z: transportem rurociągami dalekosiężnymi substancji ropopochodnych oraz solanki, rurociąg „Pomorski” na odcinku 81 km Płock – Gdańsk, rurociąg finalny Płock – Nowa Wieś Wielka – Rejowiec na odcinku 185 km, rurociąg „Przyjaźń” na odcinku 82,4 km Płock – Mchówek. transportem drogowym i kolejowym substancji niebezpiecznych, magazynowaniem i stosowaniem w instalacjach technologicznych substancji niebezpiecznych, magazynowaniem i dystrybucją produktów ropopochodnych, niewłaściwym postępowaniem z odpadami zawierającymi substancje niebezpieczne. Zagrożenia toksycznymi środkami przemysłowymi wynikają z nagromadzenia i stosowania w licznych zakładach pracy województwa substancji niebezpiecznych – głównie chloru, amoniaku, fosgenu, dwutlenku siarki, produktów destylacji ropy naftowej, etanolu, gazu płynnego propan-butan. Awarie zbiorników magazynowych i instalacji technologicznych z substancjami niebezpiecznymi mogą spowodować zniszczenie życia biologicznego w zbiornikach wodnych, przenikanie tych substancji do gruntu i wód gruntowych. Zagrożenie środowiska odpadami zawierającymi związki toksyczne wynika z przejściowego składowania na terenie zakładów różnych odpadów niebezpiecznych takich jak: pofenolowy siarczan sodu, odpady barwnikarskie, przepracowanych olejów, lamp fluorescencyjnych zwierających rtęć, akumulatorów ołowiowych. Trasy przewozu substancji niebezpiecznych, rurociągi, gazociągi, bazy produktów naftowych, rozmieszczenie obiektów z substancjami niebezpiecznymi przedstawiono w formie graficznej (Rys. 13). Zagrożenia poważną awaria przemysłową Oprócz powyżej opisanych zdarzeń mogących doprowadzić do wystąpienia sytuacji noszących znamiona NZŚ – poważnych awarii szczególne miejsce zajmują zagrożenia związane z możliwością wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Dotyczy to grupy zakładów w skali województwa należących do tzw. zakładów o zwiększonym ryzyku lub o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Podstawowym kryterium kwalifikowania jest rodzaj substancji niebezpiecznej oraz jej ilość. Tabela 1 Zakłady o zwiększonym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej Nazwa zakładu Adres Nazwa substancji Zakłady Przemysłu Spirytuso- ul. Jana Olbrachta 14/16 substancje wysoce ławego „Polmos” 87-100 Toruń twopalne (alkohol etylowy) Przedsiębiorstwo Produkcyjno ul. Żółkiewskiego 28 substancje toksyczne Usługowe „Agrochłód” 87-100 Toruń (amoniak) „RUN-Chłodnia” sp. z o.o. ul. Wysoka 14 substancje toksyczne 87-800 Włocławek (amoniak) Linde Gaz Polska sp. z o.o. ul. Chemiczna 1 tlen 85-820 Bydgoszcz Zespół Elektrociepłowni Byd- ul. Energetyczna 1 produkty destylacji ropy goszcz S.A. 87-950 Bydgoszcz naftowej Ilość (Mg) 9000 67 65 200 3285 Tabela 2 Zakłady o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej Nazwa zakładu Adres Nazwa substancji Ilość (Mg) Zakłady Chemiczne „Zachem” ul. Wojska Polskiego 65 85-625 Bydgoszcz „Łuk Oil” sp. z o.o. w Warszawie Rozlewnia Gazu Płynnego w Bydgoszczy „Bałtyk Gaz” sp. z o.o. w Rumii Rozlewnia Gazu Płynnego w Bydgoszczy Inwestycyjno-Wdrożeniowa sp. z o.o. „Sopur” Zakłady Chemiczne „NitroChem” S.A. „Elana” S.A. chlor 600 815,5 ul. Portowa 8 85-757 Bydgoszcz substancje bardzo toksyczne (fosgen, toluilenodiizocyjanian substancje skrajnie łatwopalne (propylen) substancje utleniające (nitrowa) substancje toksyczne (dinitrotoluen, epichlorohydryna, chlorek alilu) substancje skrajnie łatwopalne (propan-butan) ul. Ołowiana 41 85-461 Bydgoszcz substancje skrajnie ła622 twopalne (propan-butan) ul. Wojska Polskiego 65 85-825 Bydgoszcz ul. Wojska Polskiego 65 85-825 Bydgoszcz ul. M. Skłodowskiej-Curie 73 87-100 Toruń 2-chloroanilina 14 informacje o substancjach niebezpiecznych zastrzeżone amoniak metanol p-ksylen olej opałowy, olej napędowy marlotherm, dowtherm produkty destylacji ropy naftowej 120 2400 3350 1285 603,9 Baza Paliw nr 11 w Zamku Bierzgłowskim Naftobazy sp. z o.o. w Warszawie Baza Paliw nr 2 w Zamku Bierzgłowskim Naftobazy sp. z o.o. w Warszawie Zakłady „Anwil” S.A. Zamek Bierzgłowski 87152 Łubianka Przedsiębiorstwo „Gaspol” sp. z o.o. w Warszawie Rozlewnia Gazu Płynnego w Rypinie „Petrogaz” Inowrocław sp. z o.o. Tłocznia Gazu „Włocławek” w Gabinku „Lafarge” Cement Polska S.A. Zakład „Kujawy” w Bielawach Starorypin 87-500 Rypin 360 400 1660 360 44325 ul. Przemysłowa produkty destylacji ropy 86-060 Nowa Wieś Wielka naftowej 225280 ul. Toruńska 222 87-805 Włocławek amoniak chlorek winylu, etylen chlor perchloroetylen propan-butan 17019 4620 1100 4000 3830 ul. Pakoska 15 88-100 Inowrocław 87-832 Gąbinek propan-butan 470 gaz ziemny 706 88-192 Piechcin produkty destylacji ropy naftowej 25900 W przypadku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej substancje niebezpieczne stosowane w/w zakładach stanowią zagrożenie dla środowiska, zdrowia i życia ludzi. Awaria związana z wydostaniem się tych substancji poza obiekty technologiczne i magazynowe może spowodować skażenie powietrza, gruntu, wód powierzchniowych i podziemnych. Stopień i zasięg potencjalnego zagrożenia zostanie oszacowany w wewnętrznych i zewnętrznych planach operacyjno-ratowniczych. Plany wewnętrzne, które sporządzają zakłady o dużym ryzyku wystąpienia awarii, powinny być gotowe do 31.12.2002. Natomiast w oparciu o nie do 30 czerwca 2003 Komendant Wojewódzki Straży Pożarnej przygotuje plany zewnętrzna dla danego zakładu. 2.11.2. Zestawienie zdarzeń z terenu województwa kujawsko-pomorskiego mających znamiona nadzwyczajnego zagrożenia środowiska (poważnych awarii) w latach 1999-2001 W tych latach odnotowano wystąpienie poważnych awarii (Rys. 13): 1999 r. – 4 zdarzenia, 2000 r. – 15 zdarzeń, 2001 r. – 13 zdarzeń. Najwięcej zdarzeń o znamionach NZŚ w 2001 r. (jak i w latach poprzednich) było związanych z transportem substancji niebezpiecznych (transport drogowy i rurociągowy substancji niebezpiecznych). Natomiast zdarzenia o znamionach nzś w zakładach stosujących substancje niebezpieczne są stosunkowo rzadkie. Na uwagę zasługuje fakt, że w zakładach obecnie zaliczanych do zakładów o zwiększonym lub o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej w latach 1999÷2001 r. odnotowano zaledwie kilka awarii bez skutków ubocznych dla środowiska i ludzi. 2.11.3. Sposoby zapobiegania nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska – poważnym awariom Rozpatrując zagadnienie w kontekście obowiązującego prawa ochrony środowiska sposoby zapobiegania poważnym awariom należy widzieć jako realizację obowiązków ustawowych następujących organów: Inspekcji Ochrony Środowiska, do której należy przede wszystkim: sprawowanie kontroli nad zakładami o dużym i zwiększonym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej we współpracy z Państwową Strażą Pożarną, współdziałanie z Inspekcją Transportu Drogowego w zakresie zapobiegania poważnym awariom na drogach przy transporcie sub. niebezpiecznych, Państwowej Straży Pożarnej, do której należy między innymi: wdrożenie i realizacja zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych z uwzględnieniem postępowania ludności na wypadek wystąpienia poważnej awarii; przeprowadzania czynności kontrolno-rozpoznawczych w zakładach stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej i ocena stopnia spełniania wymogów bezpieczeństwa , a w szczególności czy : - podjęto środki zapobiegające wystąpieniu awarii przemysłowej, - zapewniono wystarczające środki ograniczające skutki awarii przemysłowej w zakładzie i poza jego granicami, uwzględniając skutki transgraniczne, - dane zawarte w są rzetelne i odzwierciedlają stan bezpieczeństwa w zakładzie. Istotnym jest również wywiązywanie się z nałożonych obowiązków przez zakłady stwarzające zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, do którego należy: - wdrożenie systemu zarządzania zakładem gwarantującego ochronę ludzi i środowiska, którego istotnymi elementami są raport o bezpieczeństwie oraz wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy. Ocena Dotychczasowe doświadczenia w zakresie przepływu informacji, reagowania i podejmowania czynności przez poszczególne służby i organy administracji w czasie zdarzenia nie budzą wątpliwości. W tej fazie poważnej awarii (NZŚ) wiodącą rolę mają i będą miały jednostki straży pożarnej. Pozostałe służby i organy administracji są podporządkowane dyspozycjom PSP prowadzącym akcję ratowniczą. Wątpliwości pojawiają się w czasie usuwania skutków poważnej awarii. Niektórym zdarzeniom związanym z transportem substancji niebezpiecznych towarzyszył nieład organizacyjny i decyzyjny przejawiający się: brakiem miejsc tymczasowego magazynowania odpadów powstałych w wyniku zdarzenia, są to najczęściej odpady niebezpieczne wymagające składowania w izolacji od środowiska bądź natychmiastowego poddania procesom unieszkodliwiania, brakiem dyspozycyjnych źródeł finansowych na pokrycie kosztów usunięcia powstałych odpadów, a co za tym idzie kto takie usunięcie powinien dokonać i na czyje polecenie, brakiem dyspozycyjnych źródeł finansowych na pokrycie kosztów rekultywacji środowiska, czy powinny być to środki wojewódzkiego , powiatowego lub gminnego funduszu ochrony środowiska. Sytuacja w tym zakresie wymaga zmiany poprzez wdrożenie systemowych schematów postępowań opartych na obowiązujących przepisach przede wszystkim prawa ochrony środowiska i ustawy o odpadach. 2.12. Problemy ekologiczne województwa Analiza zasobów i walorów poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego, ocena stanu i zagrożeń ich jakości oraz analiza stopnia wpływu człowieka na poszczególne składniki przyrody przy analizie ich wzajemnych powiązań pozwalają sformułować najbardziej istotne problemy ekologiczne województwa kujawsko – pomorskiego. 2.12.1. Niska jakość wód powierzchniowych Z danych na koniec 2001 roku wynika, że 69,2% przebadanych rzek jest ponadnormatywnie zanieczyszczonych, 24,3% sklasyfikowano w III klasie czystości, a tylko 6,6% w II klasie. Brak jest odcinków rzecznych o najwyższej jakości. Na 196 przebadanych jezior, 63 akweny (32%) oceniono jako pozaklasowe, 78 (40%) odpowiada III klasie czystości. 52 (27%) jezior zakwalifikowano w II klasie, a tylko 2 obiekty (1%) w najlepszej I klasie. Zły stan czystości wód uzależniony jest od zanieczyszczeń punktowych dotyczących nie w pełni rozwiązanej gospodarki wodno-ściekowej – bezpośrednich zrzutów ścieków do wód. Coraz większe nakłady skierowane na budowę i modernizację oczyszczalni ścieków nie przynoszą oczekiwanej poprawy jakości wód odbiorników, zwłaszcza jezior. Spowodowane jest to tym, że ponad połowę zanieczyszczeń dopływających do wód stanowią zanieczyszczenia obszarowe powstające w wyniku rolniczego wykorzystania terenu. Głównymi źródłami zanieczyszczeń obszarowych są mineralne i organiczne nawozy stosowane do uprawy roślin. Związki biogenne w glebie pochodzą, poza nawożeniem, z opadów atmosferycznych oraz naturalnych procesów rozkładu materii organicznej i wietrzenia skał macierzystych gleb. W większości wsi brak jest systemów kanalizacji sanitarnej – ścieki z nieskanalizowanych osiedli wiejskich odprowadzane są do rowów melioracyjnych lub bezpośrednio do gruntu. Ważnym aspektem ekologicznym jest niska świadomość ekologiczna użytkowników szamb przydomowych. 2.12.2. Zagrożenie jakości wód podziemnych Zagrożenie dla jakości wód podziemnych stanowią źle funkcjonujące składowiska odpadów komunalnych i przemysłowych. Na 39 przebadanych obiektów w rejonie 15 jakość wody była niska i pozaklasowa. Badania monitoringowe w rejonie zakładów przemysłowych wykazały w większości przypadków niską jakość wód. Z przeprowadzonej oceny jakości wód podziemnych w rejonie 12 stacji i baz paliw wynika, że przy 2 obiektach w wodach podziemnych stwierdzono obecność związków ropopochodnych. Wody podziemne na południe od Kanału Bydgoskiego i środkowego biegu Noteci w rejonie miast: Inowrocław, Mogilno, Janikowo, Szubin i Nakło narażone są na zasolenie ze względu na występowanie złóż soli kaniennej. Również wody w okolicach Solca Kujawskiego są narażone na zanieczyszczenie substancjami chemicznymi z nasycalni pokładów kolejowych. Szczególnej uwagi wymagają Główne Zbiorniki Wód Podziemnych stanowiące obecne i perspektywiczne zasoby czystej wody pitnej, zwłaszcza czwartorzędowe - położone najpłycej, jako szczególnie narażone na zanieczyszczenia z powierzchni terenu, a dotychczas nie objęte ochrona prawną. 2.12.3. Zagrożenie powodziami Zły stan bezpieczeństwa przeciwpowodziowego wynika ze złego stanu oraz niedostatecznej ilości zbiorników retencyjnych, wałów ochronnych i stacji pomp. Z oceny ostatnich wezbrań powodziowych wynika, że dla terenu województwa bardzo groźne są również lokalne powodzie spowodowane intensywnymi opadami atmosferycznymi. Stopień wodny we Włocławku, funkcjonujący ponad 30 lat spowodował wiele zmian w korycie rzeki i terenach otaczających. W wyniku intensywnej erozji dna rzeki na odcinku około 28 km poniżej stopnia wodnego nastąpiło wyniesienie znacznych ilości rumowiska dennego co spowodowało obniżenie dna rzeki. Poniżej odcinka erozyjnego na długości ok. 25 km utworzył się odcinek akumulacyjny, na którym nastąpiło silne wypłycenie dna i zmniejszenie głębokości rzeki. Obydwa zjawiska stwarzają zagrożenie – od możliwości utraty stateczności zapory we Włocławku do możliwości powodzi we Włocławku, w rejonie Niziny Ciechocińskiej i Torunia. 2.12.4. Zagrożenie hałasem Największe zagrożenie hałasem komunikacyjnym, w szczególności hałasem drogowym występuje na obszarze aglomeracji miejskich. Decyduje o tym przede wszystkim nadmierne natężenie ruchu, struktura strumienia pojazdów i udział w nim transportu ciężkiego, stan techniczny pojazdów, rodzaj i stan nawierzchni, organizacja ruchu drogowego oraz sposób zagospodarowania terenów w sąsiedztwie dróg. Pomiary przeprowadzone w 2000 r. wskazują, że najbardziej niekorzystny klimat akustyczny występuje w miastach: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Grudziądz, Inowrocław, Brodnica, Rypin, Lipno, Chełmno, Żnin, Chełmża, Tuchola, Kowal, Lubraniec, Brześć Kujawski, Izbica Kujawska, Kowalewo Pomorskie, Golub-Dobrzyń, Szubin, Aleksandrów Kujawski, Strzelno i Sępólno Krajeńskie. Szacuje się, że w dużych miastach regionu na hałas pochodzący od tranportu drogowego narażonych jest około 30% mieszkańców. Na odcinkach pozamiejskich najwyższe natężenie ruchu pojazdów, a co za tym idzie największa emisja hałasu i zanieczyszczeń komunikacyjnych występuje na drogach krajowych nr 1 i 25. O poziomie emitowanego hałasu decyduje w znacznym stopniu często zły stan nawierzchni dróg i niewłaściwa organizacja ruchu kołowego w miastach. Na obszarach przylegających do linii i węzłów kolejowych uciążliwy jest także hałas pochodzący z tego źródła. Uciążliwości powodowane przez hałas przemysłowy dotyczą w szczególności terenów, na których zabudowa mieszkaniowa sąsiaduje bezpośrednio z zakładami przemysłowymi lub centrami handlowymi oraz obiektami sportowymi i rozrywkowymi. Analiza trendów zmian klimatu akustycznego wskazuje na rosnący udział hałasu drogowego w emisji hałasu komunikacyjnego, jak i w całkowitej emisji hałasu. Utrzymuje się wzrost natężenia hałasu w centrach miast i wydłużanie się tzw. „godzin szczytu”. Bardzo wolno następuje proces wyprowadzania ruchu pojazdów ciężkich z centrów miast i dotyczy niewielu ośrodków miejskich. Niepokojące jest stałe pogarszanie się jakości nawierzchni i stanu technicznego dróg powodujące pogarszanie się klimatu akustycznego w ich sąsiedztwie. Obserwuje się wzrost lokalnych uciążliwości powodowanych przez działalność niewielkich zakładów wytwórczych i rzemieślniczych lokalizowanych wewnątrz osiedli zabudowy mieszkaniowej. 2.12.5. Zły stan powietrza atmosferycznego Województwo kujawsko-pomorskie należy do obszarów o średnim poziomie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Z jego terenu w 2000 r. wprowadzono łącznie 89,4 tys. Mg zanieczyszczeń (co stanowi 4,5% emisji krajowej), w tym 75,2 tys. Mg gazów (4,2% emisji krajowej) i 14,2 tys. Mg pyłów (7,9% emisji krajowej). Emisja zanieczyszczeń (pyłowych i gazowych łącznie) w zewidencjonowanych zakładach wskazuje na bardzo wysoki stopień jej koncentracji w niewielkiej liczbie zakładów. W 2001 r. 23 zakłady wyemitowały ponad 80% zanieczyszczeń pyłowych, a 14 zakładów wyemitowało 82% zanieczyszczeń gazowych w województwie. Największe ilości zanieczyszczeń emitowały do powietrza atmosferycznego następujące zakłady: „Janikosoda” w Janikowie, EC I, II i III w Bydgoszczy, „Anwil” S.A. we Włocławku, „Soda – Mątwy” S.A. w Inowrocławiu, „Elana” S.A. w Toruniu, „Frantschach” Świecie, „Lafarge” Bielawy – Piechcin, OPEC Grudziądz Sp. z o.o. EC Łąkowa, MPEC Sp. z o.o. we Włocławku. Łącznie z wymienionych dziesięciu zakładów wyemitowano w 2001 roku 72,9% całkowitej emisji w województwie. Największe ilości zanieczyszczeń pyłowych wprowadzane są do powietrza z terenu powiatów: inowrocławskiego, żnińskiego, mogileńskiego, świeckiego, bydgoskiego oraz z miast: Włocławka, Bydgoszczy i Torunia, natomiast największy udział w emisji zanieczyszczeń gazowych mają powiaty: inowrocławski, bydgoski grodzki, włocławski grodzki, toruński grodzki, świecki, żniński, grudziądzki grodzki, bydgoski, toruński i nakielski. Niepokojąca jest utrzymująca się w wieloleciu tendencja wzrostowa zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu w województwie. Porównanie średnich rocznych stężeń NO2 z dwóch lat 2000 i 2001 wykazuje podwyższenie stężeń w roku 2001 w 18 stacjach pomiarowych (40 % stacji). Główną przyczyną wzrostu stężeń dwutlenku azotu jest szybki rozwój motoryzacji i wzrost emisji spalin z transportu drogowego. Badania monitoringowe wskazują, że otoczenie Zakładów Azotowych „Anwil” we Włocławku jest rejonem zagrożonym wysokimi stężeniami dwutlenku azotu.Najwyższe stężenie NO2 (badane metodą pasywną) występują w miastach: Bydgoszcz, Włocławek, Toruń oraz powiatach: mogileńskim, włocławskim, inowrocławskim i nakielskim Najwyższe stężenie SO2 (badane metodą pasywną) występuje w miastach: Toruń, Bydgoszcz, Grudziądz oraz w powiatach: radziejowskmi, wąbrzeskim, nakielskim, mogileńskim i włocławskim. Niekorzystne stężenia zanieczyszczeń powietrza rejestrowane są w centralnych dzielnicach dużych miast. Powodują je: zanieczyszczenia komunikacyjne (formaldehyd, benzen, toluen), emisja niska oraz pojedyncze emitory. Stężenia zanieczyszczeń komunikacyjnych wykazują powolną, ale systematyczną tendencje wzrostową. Stan zanieczyszczenia powietrza opadem pyłu jest niekorzystny w mieście Toruniu i Grudziądzu. Stan zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym jest niekorzystny wokół Zakładów Azotowych „Anwil” we Włocławku, w Bydgoszczy, w śródmieściu Nakła i w rejonie Lafarge Cement Polska (Piechcin i okolicach). 2.12.6. Zanieczyszczenie i degradacja gleb W województwie kujawsko-pomorskim w roku 2000 grunty zdewastowane i zdegradowane, wymagające rekultywacji i zagospodarowania stanowiły 0,3% ogólnej powierzchni województwa. Tylko niewielka część tych gruntów poddana została rekultywacji – 53 ha, tj. 1,2%. Znacznie większy obszar zagrożony jest potencjalną erozją – w roku 2000 w województwie było 13 922,8 km2 powierzchni zagrożonej erozją różnego typu i stopnia (tj. 77,5% ogólnej powierzchni). Z uwagi na konsekwencje jakie może spowodować proces erozji, należy czynić odpowiednie zabiegi w kierunku ochrony obszarów rolniczych. Obszary najbardziej narażone na erozję wodną gleb (silną i intensywną) występują: w środkowo-zachodniej części Poj. Dobrzyńskiego, strefach krawędziowych dolin największych rzek – Wisły, Drwęcy, dolnej Osy, Brdy, północnych zboczy pradoliny Noteci – oraz na zboczach rynien polodowcowych. Natomiast rejonem wielkich potencjalnych możliwości rozwoju erozji wietrznej są wydmowe obszary Kotliny Toruńskiej i Włocławskiej. Poważnym zagrożeniem dla gleb jest ich zanieczyszczenie, które w konsekwencji prowadzi do pomniejszenia aktywności biologicznej środowiska. Głównymi źródłami zanieczyszczeń gleb są: przemysł, energetyka, komunikacja i rolnictwo. Zanieczyszczenie gleb w województwie występuje lokalnie, wokół lub wzdłuż źródeł emisji. Nadmierne występowanie siarki powoduje degradację gleb. Zawartość siarki w glebach woj. kujawsko-pomorskiego znajduje się w średniej klasie, siarka siarczanowa o naturalnych zawartościach występuje równomiernie w województwie. Dopiero stopień IV odpowiada zawartości podwyższonej wskutek antropopresji – taka sytuacja występuje w 84 gminach. Największy procent powierzchni gminy zanieczyszczonej siarką pochodzenia antropogenicznego występuje w gminie Janikowo (38%), Stolno (35%) oraz Kowal, Pakość, Wielka Nieszawka (po 20%). Problem stanowią również metale ciężkie, kumulujące się w glebie, a zwłaszcza kadm i ołów. Głównym źródłem tych zanieczyszczeń są pojazdy samochodowe. Badania wykazały niski poziom zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi w glebach rolnych, położonych wzdłuż dróg krajowych. Dlatego przydatność gruntów przylegających do dróg jest ograniczona dla celów rolniczych i leśnych (dopiero w odległości 70-120 m od szosy oddziaływanie szkodliwe przestaje istnieć). 2.12.7. Nieuporządkowana gospodarka odpadami Na obszarze województwa kujawsko – pomorskiego, w skali roku powstaje ogółem około 3 mln Mg odpadów. Odpady komunalne stanowią około 13% całej masy odpadów (400 000 Mg), a odpady przemysłowe około 87% (2,6 mln Mg). Odpady niebezpieczne wytwarzane są w ilości 64 000 Mg. Stan gospodarki odpadami przemysłowymi i niebezpiecznymi należy uznać jako zadowalający. Zdecydowana większość odpadów przemysłowych innych niż niebezpieczne (84,5%) jest wykorzystywana gospodarczo, a pozostała część jest unieszkodliwiana poprzez składowanie na zakładowych składowiskach. Odpady niebezpieczne prawie w całości podlegają wykorzystaniu lub są unieszkodliwiane w procesach termicznych. Zaledwie 500 Mg odpadów niebezpiecznych unieszkodliwia się poprzez składowanie. Stan gospodarki odpadami komunalnymi należy ocenić jako wysoce niezadowalający. Niewiele gmin podjęło działania w zakresie segregacji odpadów. Dużym problemem jest fakt, że na terenie województwa funkcjonuje aż ponad 90 komunalnych składowisk odpadów. W niektórych powiatach, np.: lipnowskim, radziejowskim, rypińskim, świeckim i żnińskim, praktycznie każda gmina prowadzi własną gospodarkę odpadami komunalnymi w oparciu o lokalne składowisko. Większość komunalnych składowisk odpadów jest bardzo słabo wyposażona technicznie. Wymagają one modernizacji, doinwestowania w urządzenia chroniące środowisko i wyposażenia w sprzęt techniczny umożliwiający ich prawidłową eksploatację. Na wielu składowiskach stwierdza się brak wagi, brodzika dezynfekcyjnego, instalacji odgazowania złoża odpadów, piezometrów do badanie czystości wód podziemnych w rejonie składowiska. Wiele składowisk nie posiada żadnej izolacji od podłoża oraz systemów ujmowania odcieków. Podstawowym jednak mankamentem jest fakt, że na zdecydowanej większości składowisk deponuje się zmieszane, nieposegregowane odpady. Poza wyżej opisanymi, trzema najbardziej istotnymi problemami ekologicznymi w regionie, duży problem stanowią: niska jakość wód powierzchniowych, zagrożenie jakości wód podziemnych, zagrożenie powodziami i zanieczyszczenie gleb. 2.12.8. Poważne awarie Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego poważne awarie mogą być związane z: transportem rurociągami dalekosiężnymi substancji ropopochodnych oraz solanki, transportem drogowym i kolejowym substancji niebezpiecznych, magazynowaniem i stosowaniem w instalacjach technologicznych substancji niebezpiecznych, magazynowaniem i dystrybucją produktów ropopochodnych, niewłaściwym postępowaniem z odpadami zawierającymi substancje niebezpieczne. poważną awaria przemysłową. Najwięcej zdarzeń o znamionach NZŚ w 2001 r. i w latach poprzednich było związanych z transportem substancji niebezpiecznych (transport drogowy i rurociągowy substancji niebezpiecznych). Natomiast zdecydowanie mniej wystąpiło zdarzeń o znamionach NZŚ w zakładach stosujących substancje niebezpieczne. 3. CELE POLITYKI OCHRONY ŚRODOWISKA W WOJEWÓDZTWIE Podstawowym dokumentem krajowym, w który „wpisują się” cele polityki ekologicznej województwa kujawsko – pomorskiego jest „Polityka ekologiczna państwa na lata 2003 – 2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007 – 2010”. Polityka ta stanowi aktualizację i uszczegółowienie długookresowej „II Polityki ekologicznej państwa”. Uwzględniono również opracowany „Program wykonawczy do II Polityki ekologicznej państwa na lata 2002 – 2010” – dokument o charakterze operacyjnym, zawierający wykaz zadań przewidzianych do realizacji. Cele polityki ekologicznej stanowią rozwinięcie i uszczegółowienie celów w zakresie ochrony środowiska sformułowanych w Strategii Rozwoju i projekcie Planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko – pomorskiego. Jako podstawowy cel polityki ekologicznej na obszarze województwa kujawsko – pomorskiego przyjmuje się zachowanie wysokich walorów środowiska przyrodniczego regionu w celu poprawy jakości życia mieszkańców oraz zwiększenia atrakcyjności i konkurencyjności województwa. Realizacja celu głównego jest możliwa pod warunkiem przyjęcia jako powszechnie obowiązującej zasady zrównoważonego rozwoju, identyfikacji określonych priorytetów ochrony środowiska oraz realizacji celów cząstkowych. Ocena aktualnego stanu środowiska na obszarze województwa i identyfikacja najważniejszych problemów ekologicznych regionu upoważniają do stwierdzenia, że celami tymi są: dalsza poprawa jakości wód powierzchniowych, zwłaszcza jezior, zachowanie jakości wód podziemnych i ich ochrona przed degradacją, dalsza poprawa jakości powietrza atmosferycznego, poprawa warunków klimatu akustycznego, wdrożenie nowoczesnego systemu gospodarowania odpadami, zachowanie i kształtowanie różnorodności biologicznej regionu, z ograniczeniem populacji obcych gatunków roślin i zwierząt, zwiększenie lesistości województwa, ochrona gruntów przed erozją i przeciwdziałanie degradacji gleb, ochrona złóż kopalin przed nieracjonalną eksploatacją, kształtowanie systemu obszarów chronionych i dostosowanie go do nowych uwarunkowań prawnych, przeciwdziałanie poważnym awariom. 3.1. Priorytety ekologiczne krótko i długoterminowe (na 4 i 8 lat) Zgodnie z Polityką ekologiczną państwa należy przyjąć, że podstawowym priorytetem ekologicznym, zarówno w krótkim (2003 – 2006 r.), jak i perspektywicznym (2007 – 2010 r.) horyzoncie czasowym jest zachowanie bezpieczeństwa ekologicznego regionu. Jako bardzo istotne priorytety ekologiczne należy przyjąć konieczność likwidacji i przeciwdziałanie powstawaniu bezpośrednich zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi oraz jakości środowiska, przeciwdziałanie postępującej degradacji walorów przyrodniczych regionu oraz pogarszaniu jakości życia jego mieszkańców, zapobieganie możliwości wystąpienia klęsk żywiołowych, w szczególności powodzi. Jako najważniejsze priorytety ekologiczne do 2006 r. należy wymienić: utworzenie na obszarze regionu sieci obszarów chronionych Natura 2000 poprzedzone waloryzacją przyrodniczą tych obszarów, rozpoczęcie wdrażania instrumentów służących ekologizacji gospodarki rolnej, w tym programów rolnośrodowiskowych, sukcesywne zwiększenie lesistości województwa oraz kontynuowanie przebudowy drzewostanów, dalszy rozwój rolnictwa ekologicznego i zintegrowanego, zmniejszenie wodochłonności, materiałochłonności i energochłonności przy zastosowaniu najlepszych dostępnych technik (BAT), rozpoczęcie wykorzystywania wód geotermalnych jako źródła ciepła, rozwój energetyki wykorzystującej źródła odnawialne (woda, wiatr, słońce, biomasa), zabezpieczenie potrzeb ludności w zasoby wody pitnej, kontynuowanie poprawy zabezpieczenia ludności przed powodzią, ograniczanie emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego ochronę przed hałasem komunikacyjnym i przemysłowym, kontynuowanie budowy systemu ochrony przed poważnymi awariami i poważnymi awariami przemysłowymi, rozpoczęcie wdrażania nowoczesnego systemu gospodarowania odpadami oraz rozwój selektywnej zbiórki odpadów. Jako najważniejsze priorytety ekologiczne do 2010 r. należy wymienić: ukształtowanie spójnego przestrzennie i organizacyjnie systemu obszarów chronionych, podniesienie poziomu świadomości ekologicznej społeczeństwa regionu, wdrażanie programów rolnośrodowiskowych wdrażanie kodeksu dobrej praktyki rolniczej, kontynuowanie rozwoju ekologicznych metod gospodarki rolnej, kontynuowanie zwiększenia lesistości województwa, poprawa zdrowotności i odporności drzewostanów na degradację, przywracanie właściwości użytkowych terenów zdegradowanych, pozyskiwanie złóż kopalin w sposób racjonalny ekologicznie i uzasadniony ekonomicznie, ochrona zasobów wód podziemnych, w szczególności na obszarach Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, likwidacja wszystkich mogilników gromadzących przeterminowane środki ochrony roślin, uporządkowanie systemu gromadzenia, zbiórki, segregacji i składowania odpadów komunalnych, przemysłowych i niebezpiecznych, zwiększenie udziału produkcji energii ze źródeł odnawialnych, zorganizowanie i wdrażanie kompleksowego systemu ochrony przeciwpowodziowej, kontynuowanie poprawy jakości klimatu akustycznego, kontynuowanie poprawy jakości powietrza atmosferycznego. 3.2. Zasady ochrony środowiska Jako naczelną zasadę polityki ekologicznej województwa kujawsko – pomorskiego, podobnie jak polityki krajowej, przyjmuje się sformułowaną w Konstytucji RP zasadę zrównoważonego rozwoju. Definicję zrównoważonego rozwoju należy rozumieć (za ustawą z dnia 27 kwietnia 2001r – Prawo ochrony środowiska) jako rozwój społeczno – gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb społeczności regionu zarówno współczesnej i przyszłych pokoleń. Prawidłowa gospodarka przestrzenna realizowana na obszarze województwa musi w pełni uwzględniać ochronę istniejącego systemu ekologicznego, a także eliminować wszystkie zagrożenia mogące zakłócać jego funkcjonowanie. Konieczna jest również poprawa jakości środowiska oraz wzbogacenie jego zasobów i walorów. Przestrzeganie zasad ochrony i kształtowania struktur środowiska jest istotnym warunkiem dla osiągnięcia rozwoju zrównoważonego, będącego przecież jednym z głównych celów polityki ekologicznej państwa. Osiągnięcie przedstawionych celów związanych z utrzymaniem i wzbogaceniem zasobów przyrodniczych województwa wymagać będzie przestrzegania następujących zasad: podporządkowania działalności gospodarczej wymogom ochrony zasobów i walorów przyrodniczych, preferencja działalności o niskim poziomie szkodliwości dla środowiska przyrodniczego, wprowadzenie zabudowy na terenach podmiejskich przy zapewnieniu powierzchni jak najmniej zmienionej, dostosowanie kierunków i intensywności produkcji rolnej do przyrodniczych warunków rozwoju rolnictwa, zapewnienia spójności przestrzennej najcenniejszych przyrodniczo i krajobrazowo obszarów województwa, objęcie szczególną ochroną przed zanieczyszczeniami zlewni rzek (Brdy i Drwęcy) zasilających ujęcia wody pitnej dla ludności, objęcie szczególną ochroną obszarów występowania zasobów wód podziemnych o najwyższej wartości użytkowej, zwłaszcza na terenach pozbawionych od powierzchni warstw nieprzepuszczalnych, regulowanie stosunków wodnych preferujących małą retencję, ograniczenie chemizacji rolnictwa na obszarach cennych przyrodniczo, zalesianie gruntów o niskiej przydatności dla rolnictwa (wyłączonych z produkcji rolnej), wprowadzanie zalesień, zadrzewień i zakrzewień wzdłuż brzegów rzek oraz w zlewniach jezior narażonych na rolnicze zanieczyszczenia obszarowe, przebudowa drzewostanów zgodnie z warunkami siedliskowymi, eliminacja niekorzystnych skutków lokalizacji obecnych i planowanych obiektów turystycznych na środowisko przyrodnicze, budowa, rozbudowa i modernizacja infrastruktury technicznej służącej ochronie środowiska. Sprawność systemów infrastruktury technicznej ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania równowagi środowiska przyrodniczego, dlatego zagospodarowanie związane z jej rozwojem wymaga przestrzegania następujących zasad: porządkowanie gospodarki ściekowej w miastach i na obszarach wiejskich szczególnie narażonych na antropopresję, segregacja i unieszkodliwianie odpadów w zakładach gospodarki komunalnej w pełni dostosowanych do obowiązujących standardów technologicznych, ograniczenie emisji zanieczyszczeń poprzez preferowanie źródeł energii mniej uciążliwych dla środowiska, w tym źródeł odnawialnych, przestrzeganie przy projektowaniu zagospodarowania przestrzennego obowiązujących prawnie stref uciążliwości towarzyszących ciągom i urządzeniom infrastruktury technicznej (sieciom elektromagnetycznym, gazociągom, rurociągom produktów naftowych), przestrzeganie przy projektowaniu infrastruktury ponadlokalnej napowietrznej i podziemnej zasad ochrony obowiązujących na obszarach parków krajobrazowych, obszarach chronionego krajobrazu i rezerwatów przyrody. 4. KIERUNKI OCHRONY ŚRODOWISKA 4.1. Gospodarowanie surowcami naturalnymi Złoża kopalin należą do najważniejszych bogactw naturalnych regionu. Poznanie ich oraz racjonalne gospodarowanie stanowi podstawę rozwoju przemysłu wydobywczego, budownictwa, rolnictwa, komunikacji i innych gałęzi przemysłu. Rozwój gospodarczy regionu zależny jest w dużym stopniu od różnorodności i ilości dostępnych surowców naturalnych. Większość surowców nadaje się tylko do jednorazowego wykorzystania. Ulegają więc bezpowrotnemu wyczerpaniu. Gospodarka nieodnawialnymi zasobami środowiska wymaga szczególnego planowania, gdyż musi przyczynić się do trwałego wzbogacenia regionu. Pomimo nawet najlepiej zaplanowanej i prowadzonej gospodarki złożowej surowce naturalne, a zwłaszcza surowce energetyczne ulegają wyczerpaniu, stąd potrzeba intensyfikacji prac nad pozyskiwaniem i wykorzystaniem surowców odnawialnych. Jedną ze swoistych cech odnawialnych źródeł energii jest to, że nie nadają się one do transportu. Przetworzone one być muszą w miejscu ich występowania. Spośród źródeł energii odnawialnej (słońce, wiatr, wody płynące, ciepło geotermalne, biomasa) największe możliwości rozwoju na terenie naszego województwa istnieją dla biomasy, energii wodnej, wiatru oraz ciepła geotermalnego. Głównym celem w programie w zakresie ochrony zasobów jest zagwarantowanie trwałości dostaw surowców obecnemu i przyszłym pokoleniom. Dla zapewnienia tego celu należy dążyć do: - maksymalnie pełnego rozpoznania bazy surowcowej województwa, - zmniejszenia strat zasobów i surowców w toku ich pozyskiwania przez właściwą i oszczędną gospodarkę złożem, pełne wykorzystanie kopaliny głównej oraz kopalin towarzyszących, - optymalnego kierowania kopalin do przetwórstwa i użytkowania, - redukcji odpadów eksploatacyjnych i przeróbczych, - ograniczenia wydobycia kopalin (do niezbędnego minimum) i zastąpienie ich surowcami z innych źródeł np. surowce syntetyczne, odzysk z recyklingu, import, - planowej gospodarki przestrzennej. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Utworzenie wojewódzkiej bazy terenów poeksploatacyjnych wraz z oceną sposobów i kierunków ich rekultywacji Rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych Opracowanie wojewódzkich map perspektyw zasobowych Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Starostowie Uwagi - Właściciele terenów, Starostowie Wojewoda - Poszukiwanie, rozpoznawanie i dokumentowanie złóż surowców energetycznych i kopalin Rozwój odnawialnych źródeł energii Podmioty posiadające koncesje Podmioty indywidualne - Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 1,7 mln zł. Ponadto na lata 2007 – 2010 przewiduje się: zwiększenie możliwości wykorzystania rozpoznanych i eksploatowanych kopalin przez zwiększenie zakresu stosowania kopalin głównych. Uzyskanie dodatkowych korzyści poprzez maksymalizację wykorzystywania kopalin towarzyszących oraz odzysk surowców z kopalin odpadowych. Wykorzystanie surowców zawartych w hałdach, zwałach oraz osadnikach, zagospodarowanie kopalni po wydobyciu soli kamiennej (Góra, Mogilno) dla potrzeb magazynowania gazu ziemnego, ropy naftowej i produktów naftowych, ochrona zasobów wód leczniczych i termalnych (Ciechocinek, Wieniec Zdrój) przed ich ilościową i jakościową degradacją na skutek przenikania do warstw wodonośnych zanieczyszczeń z powierzchni ziemi, rozwój działalności uzdrowiskowej i wielokierunkowe wykorzystanie wód leczniczych, zakaz wykonywania zbiorników i stawów w miejscach zalegania torfów, stworzenie i systematycznie aktualizowanie bilansu kopalin i wód podziemnych województwa kujawsko – pomorskiego, prowadzenie prac poszukiwawczych kopalin podstawowych a zwłaszcza kopalin energetycznych (ropa naftowa, gaz ziemny) oraz wód leczniczych i wód termalnych, wspieranie wykorzystania wód termalnych jako ekologicznego źródła ciepła, promocja map geosozologicznych wykonywanych w skali 1: 50 000 przez PIG, opracowanie wojewódzkiej bazy danych o odpadach, z których istnieje możliwość odzysku kopalin. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 2,5 mln zł. 4.2. Ochrona powierzchni ziemi i zasobów glebowych Głównym celem w dziedzinie ochrony gleb i powierzchni ziemi jest utrzymanie dobrej jakości zasobów glebowych przy efektywnym i nieszkodliwym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego ziemi. Działania ochronne powinny być prowadzone przede wszystkim na obszarach o zaawansowanej degradacji jak również zapobiegawczo na obszarze całego regionu. W pierwszej kolejności należy ograniczać, poprzez odpowiednie zadania, źródła przekształcania i degradacji ziemi (i jednocześnie zasobów glebowych), którymi są: rolnictwo, budownictwo, eksploatacja kopalin, transport samochodowy oraz gospodarka odpadami. Z uwagi na to, że użytki rolne w województwie zajmują około 66% ogólnej powierzchni, należy zwrócić szczególną uwagę na ochronę gleb użytkowanych rolniczo. Podstawowym kierunkiem działań w rolnictwie powinno być upowszechnienie zasad dobrej praktyki rolniczej, zawartych w Polskim Kodeksie Dobrych Praktyk Rolniczych. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Ochrona gruntów o wysokiej produkcyjności przed przeznaczaniem na cele nierolnicze i nieleśne Ochrona gruntów leśnych przed przeznaczaniem ich na cele nieleśne Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Wojewoda Wojewoda Ograniczanie procesów erozji wodnej i Właściciele gruntów wietrznej Prowadzenie okresowych badań jakości gleby i ziemi Odtwarzanie gleb zdegradowanych metodami biologicznymi i technicznymi oraz przeprowadzanie rekultywacji Samorządy Powiatowe Rekultywacja terenów po byłej bazie wojsk rosyjskich Samorząd Miasta Torunia Władający powierzchnią ziemi, jednostki samorządu terytorialnego Uwagi Dotyczy gruntów rolnych klas IV Dotyczy gruntów leśnych nie stanowiących własności Skarbu Państwa Zgodnie z art. 15 ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych Zgodnie z art.102. Prawa ochrony środowiska oraz art. 20 ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 4,7 mln zł. Kierunki działań w zakresie ochrony i rekultywacji gleb na lata 2007 – 2010 : ochrona gruntów o dużych walorach ekologicznych i produkcyjnych – ograniczenie przeznaczania tych gruntów na cele nierolnicze i nieleśne, przeciwdziałanie erozji wodnej i wietrznej, poprzez zadrzewienia gruntów na stokach o dużym nachyleniu (powyżej 120), prowadzenie specjalnego sposobu uprawy roli, stosowanie płodozmianów przeciwerozyjnych, zakładanie i pielęgnowanie śródpolnych pasów zadrzewień i zakrzewień, stałe utrzymywanie gleby pod okrywą roślinną (rośliny wieloletnie). upowszechnianie i pomnażanie wiedzy z zakresu ochrony zasobowo-jakościowej ziemi rolniczej i leśnej oraz wdrażanie do praktyki rozwiązań przyrodniczo i gospodarczo uzasadnionych, odtwarzanie gleb metodami biologicznymi (zadrzewianie, zadarnianie, wprowadzanie roślinności pionierskiej), odtworzenie gleb metodami technicznymi (zwałowanie, izolacja, przemywanie, napiaszczanie), przeciwdziałanie chemicznej degradacji gleb, w tym szczególnie zanieczyszczeniu, przeciwdziałanie zawodnieniu oraz przesuszeniu gleb – stosowanie zabiegów melioracyjnych w celu polepszenia stosunków fizyczno-wodnych gleb uprawnych, przebudowa gleb w celu poprawy właściwości sorpcyjnych i zwiększenia zawartości składników pokarmowych, ukształtowanie rzeźby terenów zdewastowanych w układzie gruntów najkorzystniejszych dla przyszłego zagospodarowania (wyrównanie powierzchni, ukształtowanie zboczy i skarp, tworzenie tarasów itp.), neutralizacja gruntów toksycznych i użyźnianie gruntów jałowych. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 7,1 mln zł. 4.3. Ochrona wód powierzchniowych i podziemnych Racjonalna gospodarka zasobami wodnymi polega na takim ich wykorzystywaniu, aby zabezpieczyć bieżące i przyszłe potrzeby w zakresie ich ilości i jakości. Główną regulacją prawną odnoszącą się do szeroko rozumianych zagadnień gospodarki wodnej jest ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 roku. Ustawa reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi. Zgodnie z ustawą gospodarowanie wodami jest prowadzone z zachowaniem zasad racjonalnego i całościowego traktowania zasobów wód powierzchniowych i podziemnych z uwzględnieniem ich ilości i jakości. Zarządzanie zasobami wodnymi służy zaspokojeniu potrzeb ludności, gospodarki, ochronie wód i środowiska związanego z tymi zasobami, w szczególności w zakresie: - zapewnienia odpowiedniej ilości i jakości wody dla ludności, - ochrony zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem oraz niewłaściwą lub nadmierną eksploatacją, - ochrony przed skutkami powodzi oraz suszy, - zapewnienie wody dla rolnictwa oraz przemysłu, - zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką, sportem i rekreacją, - tworzenia warunków do energetycznego oraz transportowego wykorzystania wód. Ustawa wprowadza i reguluje również zasady zlewniowego zarządzania gospodarką wodną poprzez utworzenie dwóch regionów wodnych dla dorzecza Odry i Wisły oraz ustanowienie dla nich administracji – regionalnych zarządów gospodarki wodnej (RZGW). Wprowadzenie regionów zlewniowych jest zgodne z duchem i literą prawa Unii Europejskiej, a szczególnie z Ramową Dyrektywą Wodną. Średniookresowym do 2010 roku celem polityki ekologicznej Polski w zakresie gospodarki wodnej jest osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego wód tak pod względem jakościowym jak i ilościowym, zwiększenie skuteczności ochrony wód przed degradacją, racjonalizacja zużycia wody oraz ochrona przed powodzią. Wynika z tego, że wody powierzchniowe powinny pozostawać w stanie ukształtowanym przez przyrodę i jednocześnie, na wyznaczonych odcinkach lub akwenach spełniać kryteria przydatności do wykorzystania ich w zbiorowym zaopatrzeniu w wodę do picia, do celów kąpielowych oraz bytowania ryb łososiowatych lub przynajmniej karpiowatych. Założony długofalowy cel nie jest możliwy do osiągnięcia do 2010 roku, powinien być natomiast osiągnięty do 2015 roku, tak jak to przewiduje dla wszystkich krajów Unii Europejskiej dyrektywa 2000/60/WE (Ramowa Dyrektywa Wodna). Eksploatacja wód podziemnych jest reglamentowana - zgodnie z obowiązującymi przepisami wody te mogą być wykorzystywane przede wszystkim dla zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia oraz do celów technologicznych w przemyśle farmaceutycznym i spożywczym. Wykorzystanie wód podziemnych do innych celów jest i nadal będzie ograniczane i limitowane. 4.3.1. Zarządzanie zasobami wodnymi Zarządzanie zasobami wodnymi jest jednym z podstawowych zagadnień mających wpływ na rozwój województwa i jakość życia na jego obszarze. Należy dążyć do stworzenia zintegrowanego systemu zarządzania gospodarką wodną na obszarze województwa obejmującego wody podziemne i powierzchniowe w układzie zlewniowym (Rys. 14). Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Przebudowa systemu monitorowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych oraz emisji zanieczyszczeń do tych wód Przeprowadzenie reorganizacji Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej oraz sporządzanie nowej klasyfikacji użytkowych wód powierzchniowych, zgodnie z wymogami Unii Europejskiej Współpraca przy opracowaniu krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych (wraz z rozbudową i modernizacją kanalizacji) Opracowanie i wdrożenie programów działań na rzecz ograniczenia spływu zanieczyszczeń azotowych ze źródeł rolniczych Opracowanie warunków korzystania z wód dorzecza dla poszczególnych zlewni Opracowanie bilansu wodnogospodarczego z uwzględnieniem zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych i powierzchniowych dla poszczególnych zlewni Opracowanie całościowego bilansu wodno-gospodarczego województwa z uwzględnieniem zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych i powierzchniowych w oparciu o bilanse zlewniowe Wdrożenie Zlewniowego Systemu Informacyjnego Gospodarki Wodnej (z uwzględnieniem katastru wodnego) w województwie kujawsko-pomorskim Opracowaniu dokumentacji hydrogeologicznych Głównych Zbiorników Wód Podziemnych w aspekcie ich ochrony w pierwszej kolejności na obszarach najwyższej ochrony (ONO) w rejonie Bydgoszczy, Toruniu, Włocławka, Grudziądza, Świecia oraz w Dolinie Noteci Opracowanie i sukcesywne wdrażanie programów ochrony wód w zlewniach, szczególnie w zlewni Brdy i Drwęcy Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Uwagi Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska 2003 Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej 2003-2004 Wojewoda, Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, jednostki samorządu terytorialnego Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, jednostki samorządu terytorialnego Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej 2003 opracowanie programów 2003 r. wdrażanie –praca ciągła praca ciągła Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej praca ciągła Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej - Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej Wojewoda praca ciągła Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, jednostki samorządu terytorialnego - Większość z wymienionych działań powinna zostać zrealizowana w latach 2003-2006, natomiast niektóre z nich mają charakter ciągły i będą kontynuowane w latach 2007-2010. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wynoszą ok. 7,0 mln zł w latach 2003 - 2006 oraz 4,5 mln zł w latach 2007-2010. 4.3.2. Zaopatrzenie w wodę Jednym z celów polityki ekologicznej państwa jest zapewnienie mieszkańcom dostępu do wody o jakości odpowiadającej normom wody do spożycia oraz niezbędnej ilości na potrzeby socjalno-bytowe. W województwie kujawsko-pomorskim zasoby wód podziemnych przeznaczone są przede wszystkim do zaopatrzenia ludności w wodę do picia. Możliwość wykorzystania zasobów wód powierzchniowych do zaopatrzenia ludności w wodę jest ograniczona ze względu na ich zmienność w czasie i niewystarczający stan jakości i czystości. Istotne znaczenia dla województwa ma optymalizacja zużycia wody, a przede wszystkim eliminowanie korzystania z wód podziemnych przez przemysł (z wyjątkiem niektórych branż). Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Wykonanie opracowań Regionalne Zarządy Gospodarki hydrogeologicznych dla ujęć, które Wodnej, takich dokumentacji nie posiadają w Właściciele ujęć celu ustanowienia dla nich stref ochronnych Budowa nowych stacji uzdatniania wody i modernizacja (rozbudowa) jednostki samorządu terytorialnego istniejących oraz budowa nowych ujęć wody Budowa nowych odcinków oraz sukcesywna wymiana i renowacja jednostki samorządu terytorialnego wyeksploatowanych odcinków sieci wodociągowej Wspieranie działań podmiotów gospodarczych w zakresie racjonalnego gospodarowania wodą: Regionalne Zarządy Gospodarki - weryfikacja pozwoleń Wodnej wodnoprawnych w oparciu o bilanse Urząd Wojewódzki wodnogospodarcze zlewni, Starostwa - wsparcie finansowe podmiotów podmioty gospodarcze gospodarczych realizujących plany racjonalnej gospodarki wodą Uwagi 2003-2006 praca ciągła praca ciągła praca ciągła Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań w latach 2003-2006 wynoszą ok. 132 mln zł. Należy założyć, że również w latach 2007-2010 szacunkowe nakłady na zadania związane z zaopatrzeniem w wodę powinny wynieść ok. 200 mln zł. 4.3.3. Ochrona przeciwpowodziowa Podstawowym celem w ochronie przeciwpowodziowej jest wprowadzenie kompleksowej ochrony przeciwpowodziowej, w tym systemu małej retencji. System ten jest szczególnie ważny dla obszarów charakteryzujących się małymi zasobami wód powierzchniowych. Kompleksowa ochrona przeciwpowodziowa powinna być prowadzona w oparciu o program przeciwpowodziowy dla województwa kujawsko-pomorskiego, uwzględniający założenia zawarte w Programie „Odra 2006” oraz obecnie opracowywanym „Programie dla Wisły i jej dorzecza do 2020 r.”. Na terenie województwa powinna być prowadzona ciągła kontrola stanu wałów przeciwpowodziowych, budowa nowych i modernizacja istniejących. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Uwagi Opracowanie programu przeciwpowodziowego dla województwa kujawsko-pomorskiego oraz zasad działalności odpowiednich służb wojewódzkich, samorządowych i Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych 2003 Budowa zbiornika nieszawskiego na rzece Wiśle Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej w Warszawie i Gdańsku, Wojewoda, Samorząd województwa Realizacja uzależniona od pozyskania środków finansowych Wojewoda, Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej praca ciągła Realizacja „Programu dla Wisły do 2020”oraz „Programu dla Odry 2006” na obszarze województwa kujawskopomorskiego Budowa zbiorników retencyjnych zlewni Noteci i Wełny (zbiorniki: Wiecanowski, Wieniecki, Parlin, Chwałowski, Ostrowo II, Lubiecki, Kołdrąbski, Wolski, Rogowo, Kaczkowo, Tonowo i Rogówko) oraz przepompowni Rydlewo-Skarbieniec (gm. Żnin) Regulacja i odbudowa rzek i kanałów w zlewni Noteci i Wełny (Kanał Kuśnierz, Kanał Smyrnia, Smyrnia Mała, Kcynka, Pomorka, Kanał Złotnicki, Dziemionna, Struga Śśleska, Rokitka, Panna Północna, Bachorze, Kanał Gocanowski, Gąsawka, Wełna, Potok Kołdrąbski, Struga Sadowiecka, Kanał Ciechorz-Bożejewice, Potok Uścikowski, Rawka i Biała Struga) Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych praca ciągła praca ciągła Wyznaczenie i ujęcie w planach zagospodarowania przestrzennego terenów zalewowych w dolinach Wisły, Drwęcy i innych mniejszych rzek: - opracowanie przekrojów dolinnych, map cyfrowych i numerycznego modelu terenu dolin rzecznych, - opracowanie map terenów zalewowych, - przeniesienie i uwzględnienie wyznaczonych terenów do dokumentów planistycznych Realizacja obiektów małej retencji wód, w szczególności w zlewniach: Noteci, Wełny, Orli, Kamionki, Sępolenki, Krówki, Osy, Lutryny, Rypienicy, Strugi Toruńskiej i Ruźca Odbudowa zdewastowanych obiektów małej retencji: - inwentaryzacja i ocena stanu technicznego obiektów małej retencji wraz z programem inwestycyjnym, - sukcesywna realizacja w/w programu Modernizacja wadliwie funkcjonujących systemów melioracyjnych, w szczególności na Pojezierzu Chełmińsko-Dobrzyńskim i Kujawach Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, jednostki samorządu terytorialnego Jednostki samorządu terytorialnego, Wojewoda Jednostki samorządu terytorialnego, Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej jednostki samorządu terytorialnego, Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych praca ciągła praca ciągła praca ciągła praca ciągła Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań w latach 2003-2006 wyniosą ok. 48,6 mln zł, natomiast w latach 2007-2010 ok. 21,6 mln zł. 4.3.4. Gospodarka ściekowa Wody powierzchniowe regionu, ze względu na ochronę morza Bałtyckiego oraz ich wykorzystanie do zbiorowego zaopatrzenia w wodę i podatność na eutrofizację zostały uznane za „wrażliwe”, dlatego też do 2015 roku związki biogenne powinny być redukowane w 75%. Ze względu na to, że województwo kujawsko-pomorskie położone jest w zlewisku Bałtyku (zgodnie z wymaganiami ustawy - Prawo wodne) należy do 2006 r. zaprzestać odprowadzania do Morza Bałtyckiego substancji niebezpiecznych, a także nie dopuścić do przyrostu ładunku azotu ze źródeł rolniczych. Działania porządkujące gospodarkę ściekową powinny być prowadzone w następujących dziedzinach: - gospodarka komunalna, - rolnictwo, - przemysł i energetyka. Dla osiągnięcia założonego celu, jakim jest zmniejszenie ilości ścieków komunalnych odprowadzanych bez oczyszczania, konieczna jest kontynuacja prowadzonych w ostatnich latach intensywnych działań w zakresie modernizacji, rozbudowy i budowy oczyszczalni ścieków komunalnych. W przypadku punktowych źródeł zanieczyszczeń miejskich i wiejskich podstawowym zadaniem jest budowa oczyszczalni ścieków i systemów kanalizacyjnych. Generalnym założeniem powinno być objęcie systemem kanalizacji maksymalnej ilości posesji przy minimalnych kosztach jednostkowych budowy takiego systemu. W przypadku wsi o rozproszonej zabudowie unieszkodliwianie ścieków w oparciu o indywidualne przyobiektowe systemy, jako oczyszczalnie przyzagrodowe na terenach, gdzie nie ma ekonomicznego uzasadnienia dla budowy kanalizacji zbiorczej. Ważnym zagadnieniem jest pełna i aktualna inwentaryzacja stanu technicznego zbiorników bezodpływowych (szamb), zwłaszcza na obszarach wiejskich. Często istniejące zbiorniki ze względu na ich zły stan techniczny (dotyczy to zwłaszcza zbiorników starych, eksploatowanych przez kilka lub kilkanaście lat, nie zawsze szczelnych) są źródłem zanieczyszczenia środowiska, w tym wód podziemnych. Powinna następować sukcesywna likwidacja zbiorników (szamb) na rzecz oczyszczalni przyzagrodowych. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Modernizacja i rozbudowa do 2010 roku komunalnych oczyszczalni ścieków z podwyższonym usuwaniem związków biogennych w aglomeracjach o liczbie równoważnych mieszkańców (RLM) powyżej 15000 Budowa, modernizacja i rozbudowa do 2015 roku komunalnych oczyszczalni ścieków w aglomeracjach o liczbie równoważnych mieszkańców (RLM) od 2000 do 15000 (częściowo cel ten będzie zrealizowany do 2010 r.) Budowa, modernizacja i rozbudowa oczyszczalni ścieków w miejscowościach o równoważnej liczbie mieszkańców poniżej 2000 kierunku spełnienia wymagań obowiązującego prawa i dyrektyw UE Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Jednostki samorządu terytorialnego Jednostki samorządu terytorialnego Jednostki samorządu terytorialnego Uwagi praca ciągła praca ciągła praca ciągła Wykonanie wspólnych międzygminnych systemów kanalizacyjnych transportujących ścieki do jednej oczyszczalni ścieków, aby wykorzystać maksymalnie zdolności istniejących oczyszczalni Jednostki samorządu terytorialnego praca ciągła Zagospodarowanie osadów ściekowych Jednostki samorządu terytorialnego praca ciągła Jednostki samorządu terytorialnego praca ciągła Jednostki samorządu terytorialnego praca ciągła Jednostki samorządu terytorialnego praca ciągła Jednostki samorządu terytorialnego praca ciągła Budowa oczyszczalni przyzagrodowych w obszarach o rozproszonej zabudowie, gdzie budowa sieci kanalizacyjnych nie ma ekonomicznego uzasadnienia Prowadzenie kontroli stanu technicznego szamb Sukcesywna modernizacja istniejącej i realizacja nowej sieci kanalizacji sanitarnej Sukcesywna modernizacja istniejącej i budowa nowej sieci kanalizacji deszczowej wraz z urządzeniami podczyszczającymi Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań w latach 2003-2006 wyniosą 500 mln zł., natomiast w latach następnych 2007-2010 wyniosą 751 mln zł. Zanieczyszczenia obszarowe środowiska pochodzące z działalności rolniczej to przenikające do rzek i jezior oraz wód gruntowych związki powodujące eutrofizację wód powierzchniowych. W przypadku zanieczyszczeń obszarowych głównym zadaniem powinno być właściwe stosowanie nawozów mineralnych i organicznych oraz środków ochrony roślin. Działania realizujące powyższy cel muszą obejmować dostosowanie do wymogów ochrony wód, natomiast zabiegi agrotechniczne winny być zgodne z Polskim Kodeksem Dobrych Praktyk Rolniczych. Oprócz zanieczyszczeń obszarowych, na stan wód wpływają zanieczyszczenia punktowe związane z działalnością rolniczą, takie jak: składowiska obornika i odchody zwierzęce płynne (gnojowica). Należałoby maksymalnie ograniczać prowadzenie hodowli bezściółkowej. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Uwagi Wprowadzanie i wspieranie rolnictwa ekologicznego przez wsparcie finansowe Ośrodków Doradztwa Rolniczego, podejmujących szkolenia rolników w zakresie wprowadzania rolnictwa ekologicznego, Sukcesywne ograniczanie negatywnego wpływu na środowisko zanieczyszczeń obszarowych i punktowych pochodzących z działalności rolniczej: - opracowanie i prowadzenie monitoringu zanieczyszczeń obszarowych, - opracowanie programu ograniczenia zanieczyszczeń obszarowych i sukcesywne jego wdrażanie, - upowszechnienie stosowania kodeksu dobrej praktyki rolniczej (KDPR) i zintensyfikowanie systemu szkoleń w zakresie wpływu działalności rolniczej na środowisko, - budowa nowoczesnych stanowisk do składowania obornika i zbiorników na gnojówkę w gospodarstwach rolnych. Wojewódzkie Ośrodki Doradztwa Rolniczego, związki producentów praca ciągła Wojewódzkie Ośrodki Doradztwa Rolniczego, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, jednostki samorządu terytorialnego, gospodarstwa rolne praca ciągła Szacunkowe nakłady na realizacje wymienionych działań w latach 2003-2006 wyniosą 308 mln zł, natomiast w latach 2007-2010 wyniosą 462 mln zł. Obowiązek oczyszczania ścieków przemysłowych spoczywa na zakładzie przemysłowym będącym źródłem ich wytwarzania. Zadanie to powinno być realizowane przy zastosowaniu „najlepszych dostępnych technik”. W stosunku do przemysłu rolnospożywczego szczególny nacisk należy położyć na zmniejszenie ładunków zanieczyszczeń organicznych. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Intensyfikacja stosowania zamkniętych obiegów wody oraz wtórnego wykorzystania mniej zanieczyszczonych ścieków Modernizacja i rozbudowa podczyszczalni i oczyszczalni ścieków przemysłowych w celu likwidacji przekroczeń norm emisyjnych i ograniczenia zrzutu substancji niebezpiecznych ze ściekami, w szczególności z wojewódzkiej listy przedsiębiorstw uciążliwych dla środowiska z punktu widzenia gospodarki ściekowej Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Zakłady przemysłowe Zakłady przemysłowe Uwagi praca ciągła praca ciągła Redukcja zużycia wody w instalacjach energetycznych i przemysłowych w tym eliminowanie nieuzasadnionego wykorzystywania wód podziemnych do celów przemysłowych Zakłady przemysłowe praca ciągła Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań w latach 2003-2006 wyniosą 18,6 mln zł, natomiast w latach 2007-2010 wyniosą 30 mln zł. Zadania realizowane w celu ochrony zasobów wodnych oraz właściwego i racjonalnego gospodarowania tymi zasobami należą do priorytetów województwa kujawskopomorskiego. Niektóre z nich, zgodnie z unormowaniami prawnymi, muszą zostać zrealizowane w ściśle ustalonych terminach. Pozostałe zadania mają głównie charakter działań ciągłych i będą kontynuowane w latach następnych do 2010 roku. 4.4. Ochrona roślin i zwierząt W celu zapewnienia ochrony bioróżnorodności dziedzictwa przyrodniczego w zakresie dziko występujących gatunków zwierząt i roślin regionu, niezbędne jest utrzymanie ich bogactwa gatunkowego i liczebności, a także zachowanie warunków, w których mają one szanse ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Podmiot odpowiedzialny/ jednostki współpracujące Doskonalenie zarządzania obszarami, Wojewoda Kujawsko-Pomorski, samorządy lokalne, administracje na których występują chronione obszarów chronionych gatunki roślin i zwierząt Wzmocnienie czynnej ochrony Wojewoda Kujawsko-Pomorski, gatunków ginących, zagrożonych administracje obszarów chronionych oraz chronionych flory i fauny regionu - tworzenie platform, wyznaczanie stref ochrony Działania zmierzające do realizacji Wojewoda Kujawsko-Pomorski planów ochrony obiektów i obszarów występowania gatunków roślin i zwierząt chronionych i zagrożonych wyginięciem Działania zmierzające do poprawy Wojewoda Kujawsko-Pomorski, stanu środowisk zagrożonych i samorządy lokalne, proekologiczne ginących gatunków roślin i zwierząt organizacje pozarządowe, administracje poprzez przygotowanie programów obszarów chronionych rolno-środowiskowych, reintrodukcje gatunków, renaturyzacje obszarów Odtworzenie bioróżnorodności Wojewoda Kujawsko-Pomorski, przyrodniczej obszarów rolnych samorządy lokalne, Działanie Uwagi przechodzą na lata 2007-2010 proces ciągły przechodzi na lata 2007-2010 przechodzą na lata 2007-2010 przechodzi na lata 20072010 zadanie ciągłe Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 2,5 mln zł. Ponadto na lata 2007 – 2010 przewiduje się: obejmowanie ochroną prawną korytarzy ekologicznych nie objętych do tej pory żadną formą ochrony prawnej, jako miejsc migracji flory i fauny, uzupełnianie sieci Natura 2000 o obszary o dużym nagromadzeniu rzadkich gatunków roślin i zwierząt o znaczeniu regionalnym i lokalnym, ochronę obszarów wodno-błotnych, będących miejscem występowania i rozrodu rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt, rozszerzanie monitoringu środowiska o badanie jakości i tendencje zmian zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej, wspieranie badań naukowych, dokumentacyjnych i inwentaryzacyjnych oraz rozszerzenie monitoningu regionalnego i lokalnego, prowadzących do systematycznej inwentaryzacji przyrodniczej ze szczególnym uwzględnieniem sieci ginących zbiorowisk roślinnych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt regionu, kontynuowanie badań odnośnie zagrożeń wynikających z działalności człowieka dla dziko występujących gatunków roślin i zwierząt. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 4,1 mln zł. 4.5. Kształtowanie systemu obszarów i obiektów chronionych Podstawowym celem funkcjonowania systemu obszarów chronionych, obejmującego przede wszystkim rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu jest zachowanie dla przyszłych pokoleń terenów o wyróżniających się w skali regionu walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i kulturowymi. Funkcjonowanie i tworzenie nowych obszarów chronionych oraz podnoszenie rangi ochronnej wybranych obszarów ma na celu zachowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej oraz przeciwdziałanie degradacji środowiska (w tym zwiększającej się antropopresji). Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Utworzenie i wdrożenie sieci ekologicznej Natura 2000 (Rys. 15) Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Wojewoda Kujawsko-Pomorski we współpracy z samorządami Utworzenie Skępskiego Parku Krajobrazowego Wojewoda Kujawsko-Pomorski we współpracy z samorządami Uwagi Według dyrektyw utworzenie sieci do końca 2004 r. - Powiększenie parków krajobrazowych: Krajeńskiego, Brodnickiego i Górznieńsko-Lidzbarskiego Wojewoda Kujawsko-Pomorski we współpracy z samorządami - Opracowanie planu ochrony Krajeńskiego Parku Krajobrazowego Aktualizacja planów ochrony parków krajobrazowych: GostynińskoWłocławskiego, Brodnickiego i Górznieńsko-Lidzbarskiego Uregulowanie statusu ochronnego Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły i Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Opracowanie i zatwierdzenie planów ochrony dla rezerwatów przyrody Zakończenie działań zmierzających do utworzenia rezerwatu biosfery „Bory Tucholskie” Konserwacja tworów przyrody objętych ochroną jako pomniki przyrody Wojewoda Kujawsko-Pomorski we współpracy z samorządami Wojewoda Kujawsko-Pomorski we współpracy z samorządami Do końca 2004 r. Wojewoda Kujawsko-Pomorski we współpracy z samorządami Wojewoda Kujawsko-Pomorski Wojewoda Kujawsko-Pomorski we współpracy z samorządami Wspólnie z Wojewodą Mazowieckim, Wielkopolskim i Warmińsko-Mazurskim - co najmniej dla 30 rezerwatów Wspólnie z Wojewodą Pomorskim Wojewoda Kujawsko-Pomorski, samorządy lokalne, zadanie ciągłe Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 14,6 mln zł. Celem perspektywicznym na lata 2007 – 2010 jest utworzenie optymalnego organizacyjnie i spójnego przestrzennie systemu obszarów chronionych, w szczególności przez: opracowanie i zatwierdzenie planów ochrony dla wszystkich rezerwatów przyrody, opracowanie i zatwierdzenie planów ochrony dla wszystkich parków krajobrazowych, wdrażanie ustaleń planów ochrony rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, dostosowanie zasięgu przestrzennego obszarów sieci ekologicznej Natura 2000 do istniejących form ochrony przyrody i krajobrazu, rozważenie możliwości utworzenia parków krajobrazowych na Pałukach i w dolinie Drwęcy, dostosowanie reżimów ochronnych na obszarach chronionych do potrzeb ochrony przyrody i krajobrazu oraz do zamierzeń rozwoju społeczno-gospodarczego, opracowanie planów ochrony dla wszystkich obszarów wchodzących w skład sieci ekologicznej Natura 2000, opracowanie planu ochrony Skępskiego Parku Krajobrazowego, wdrażanie zasad ochronnych na obszarze rezerwatu biosfery „Bory Tucholskie”, dalsze wdrażanie strategii rozwoju obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 21,9 mln zł. 4.6. Kształtowanie gospodarki leśnej i łowieckiej Zgodnie z zasadami strategii generalnej ochrony lasów w Polsce za najważniejsze dla ochrony ekosystemów leśnych i dla gospodarki leśnej województwa kujawsko-pomorskiego uznaje się: zwiększenie lesistości województwa w wyniku m.in. zalesienia gruntów porolnych. Plan zwiększenia lesistości województwa kujawsko - pomorskiego zakłada zalesienia 13739 ha gruntów rolnych i nieużytków do 2020 r., działania na rzecz dostosowania składu gatunkowego drzewostanów do siedlisk poprzez ograniczenia sosny na rzecz gatunków liściastych, zwiększenie stabilności ekosystemów leśnych poprzez zróżnicowanie struktury pionowej drzewostanów, urozmaicenie formy zmieszania, dostosowanie sposobu zagospodarowania lasu do pełnionych przez nie funkcji ochronnych poprzez ograniczenia do minimum powierzchni zrębów zupełnych, monitorowanie środowiska przyrodniczego poprzez dbałość i staranność dostarczania próbek do pomiaru oraz stałą rzetelną ocenę stanu zdrowotnego i sanitarnego lasu, rekreacyjne udostępnianie lasów. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Zwiększenie lesistości województwa Przebudowa drzewostanów Zadrzewienia Zakrzewienia Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Właściciele gruntów, Lasy Państwowe, Starostwa Powiatowe, Samorządy gminne, Wojewoda Właściciele gruntów, Lasy Państwowe, Wojewoda Właściciele gruntów, samorządy gminne Właściciele gruntów, samorządy gminne Uwagi Zalesienie około 6500 ha - Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 32 mln zł. W perspektywie do 2010 r. w szczególności należy zwrócić uwagę na następujące działania: przebudowa drzewostanów w celu osiągnięcia składów gatunkowych drzewostanów zgodnych z warunkami siedliskowymi oraz mniej narażonych na działanie zanieczyszczeń przemysłowych, kształtowanie właściwej (prawidłowej) przestrzennej budowy lasu oraz budowy piętrowej drzewostanów, działania zmierzające do zmniejszenia zagrożenia przed pożarami, ochrona przed gradacyjnym występowaniem szkodliwych owadów, ochrona przed patogenicznymi grzybami, ochrona przed zwierzyną płową, ochrona przed zanieczyszczeniami komunikacyjnymi, kształtowanie (zagospodarowanie) ekotonów ścian lasu jako ochrona przed zanieczyszczeniami gospodarki rolnej, kształtowanie właściwych stosunków wodnych, zalesienia i właściwe zagospodarowywanie drzewostanów na gruntach porolnych monitorowanie ekosystemów leśnych. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 48 mln zł. Zwierzęta dziko żyjące, a w tym zwierzęta łowne w stanie wolnym stanowią własność ogólnonarodową. Utrzymanie jej populacji na odpowiednim poziomie gwarantującym ich trwałość, związane jest z koniecznością podejmowania kosztownych przedsięwzięć w postaci np. reintrodukcji, poprawy stanu środowiska ich bytowania itp. Aktualny i przyszłościowy stan ekonomiki gospodarki łowieckiej nie pozwoli pełni na samodzielne finansowanie tych przedsięwzięć przez PZŁ. W związku z tym, aby zachować poszczególne gatunki dla przyszłości, nieodzownym jest wsparcie ich przez odpowiednie fundusze ekologiczne, przedakcesyjne i strukturalne. Z opracowanej analizy stanów populacji zwierzyny łownej wynika, że przyjęte założenia w zakresie zwierzyny grubej (łoś, jeleń daniel, sarna i dzik) realizowane są prawidłowo i nie występuje zagrożenie realizacji planu wieloletniego. Populacje zwierzyny grubej określić należy jako stabilną i rokujące właściwe kierunki jej rozwoju. Działania na najbliższe lata skupiać powinny się głównie w kierunku odbudowy populacji zwierzyny drobnej a przede wszystkim zająca i kuropatwy. Na lata 2003-2006 przewiduje się realizację następujących działań: Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Zabezpieczenie materiału hodowlanego do PZŁ - Zarządy Okręgu, Stacja restytucji lub reintrodukcji zwierzyny drobnej Badawcza PZŁ w Czempiniu Poprawa naturalnych warunków bytowania PZŁ - Zarządy Okręgu, Starostwa, zwierzyny i warunków osłonowych gminy, Lasy Państwowe Walka z kłusownictwem i wszelkimi przejawami PZŁ, Wojewoda, Policja szkodnictwa łowieckiego Wprowadzenie inwentaryzacji i stałego monitoringu populacji ptaków drapieżnych Wojewódzki Konserwator objętych ochroną gatunkową w celu Przyrody kontrolowanej ich redukcji do stanu nie zagrażającego zwierzynie drobnej. Uruchomienie na terenie województwa ośrodka PZŁ, Wojewódzki Konserwator hodowli zamkniętej zwierzyny drobnej oraz Przyrody rehabilitacji ptaków i małych zwierząt Kierunki działań Uwagi - - - Zasiedlanie łowisk rodzimymi gatunkami zwierzyny drobnej, których liczebność PZŁ - Zarządy Okręgu zdecydowanie maleje poprzez niewłaściwą eksploatację środowiska przyrodniczego Dalszy rozwój Ośrodka Rehabilitacji i Hodowli Ptaków Chronionych z rozszerzeniem na Wojewódzki Konserwator gatunki ginące objęte ochroną jak np.: głuszec i Przyrody cietrzew - - Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 1,2 mln zł. Nadrzędnym zadaniem perspektywicznym na lata 2007-2010 jest utworzenie optymalnego systemu zarządzania walorami środowiska przyrodniczego województwa w celu poprawy warunków bytowania zwierzyny dziko żyjącej. Osiągnąć ten cel można poprzez: utrzymanie właściwych standardów stanu środowiska przyrodniczego województwa w tym zachowanie właściwej relacji obszarów zabudowy do gruntów rolnych i powierzchni leśnych zgodnie z polityką ekologiczną państwa i województwa, opracowanie i wdrożenie zasad ochrony powierzchni ziemi przed degradującym wpływem nowoczesnych systemów gospodarki rolniczej, zwiększenie lesistości województwa zgodnie z założeniami polityki ekologicznej państwa i województwa, nadzór nad właściwymi rozwiązaniami przejść dla zwierzyny dziko żyjącej w województwie przez drogi szybkiego ruchu i autostradę oraz nad właściwą ich realizacją, reintrodukcja gatunków zagrożonych wyginięciem oraz ścisły monitoring tych działań i rozwoju populacji. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 1,8 mln zł. 4.7. Ochrona powietrza atmosferycznego Głównym celem działań jest poprawa stanu jakości powietrza w województwie kujawsko – pomorskim. Oznacza to spełnienie wymagań ustawowych w zakresie stężeń przekraczających wartości graniczne (dopuszczalne) oraz utrzymanie stężeń zanieczyszczeń tych substancji, których wartości graniczne nie są przekraczane. W tym celu przewiduje się realizację pakietu działań inwestycyjnych i pozainwestycyjnych. Niektóre z nich, zgodnie z unormowaniami prawnymi, muszą zostać zrealizowane w ściśle ustalonych terminach. Pozostałe mają głównie charakter działań ciągłych. Działania te skupiają się przede wszystkim na: - zarządzaniu ochroną powietrza, - redukcji emisji zanieczyszczeń z sektora mieszkaniowego, transportu i komunikacji oraz przemysłu i energetyki. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działania Przeprowadzenie klasyfikacji stref Sporządzenie programów ochrony powietrza Wdrażanie programów ochrony powietrza Przedsięwzięcia ograniczające emisję pyłów i gazów Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Wojewoda Kujawsko - Pomorski do 30.06.2003 r. Wojewoda Kujawsko – Pomorski do 30.09.2003 r. Wojewoda Kujawsko - Pomorski po 30.09.2003 r. Przedsiębiorstwa - Uwagi Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 664 mln zł. W latach 2003 – 2010 przewidzieć należy ponadto następujące działania długookresowe i działania o charakterze ciągłym: wyznaczanie stref ograniczonej dostępności komunikacyjnej w miastach, a zwłaszcza w miastach dużych, centrach zabytkowych, strefach uzdrowiskowych i szpitalnych w połączeniu z właściwie prowadzoną polityką parkingową, likwidacja lub modernizacja starych kotłowni i palenisk domowych przez stosowanie urządzeń nowej generacji i zastąpienie węgla proekologicznymi nośnikami ciepła (gaz, olej opałowy, biomasa itp.), podłączenie terenów zurbanizowanych do miejskich sieci ciepłowniczych, budowa sieci gazowych z preferencjami gazyfikacji obszarów o najwyższym poziomie emisji niskiej, a docelowo całego obszaru województwa, wykorzystywanie w systemach grzewczych odnawialnych źródeł energii (energia wietrzna, energia słoneczna, wody geotermalne), modernizacja technik spalania w ciepłowniach (elektrociepłowniach) oraz przechodzenie na nowoczesne techniki spalania paliw, poprawa jakości stosowanego węgla lub zmiana nośnika na bardziej „czysty” ekologicznie (z preferencjami dla gazu ziemnego), wzrost wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii i zasobów odnawialnych do produkcji energii (preferencje dla energii wodnej i dla spalania biogazu), promowanie biopaliw, modernizacja procesów technologicznych lub wprowadzenie nowoczesnych energooszczędnych technologii, zmniejszenie materiałochłonności produkcji, hermety- zacja urządzeń oraz systemów wytwarzania i spedycji produktów - przy zachowaniu zasady stosowania najlepszych dostępnych środków technicznych (BAT), instalowanie nowych lub poprawa sprawności obecnie funkcjonujących urządzeń do redukcji zanieczyszczeń powstałych w procesie spalania paliw, dostosowanie się zakładów do zintegrowanych pozwoleń na emisję zanieczyszczeń powietrza w ramach zintegrowanego pozwolenia obejmującego wszystkie elementy środowiska, wprowadzenie elementów samokontroli zakładów poprzez systemy zarządzania środowiskowego (ISO 14000), intensyfikacja kontroli i monitorowania zakładów uciążliwych (lista krajowa i lista wojewódzka oraz zakłady, których emisja jest przyczyną skarg mieszkańców). Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 966 mln zł. 4.8. Ochrona przed hałasem Zasadniczym celem działań w zakresie ochrony przed hałasem jest zapewnienie jak najlepszego stanu akustycznego na obszarze województwa kujawsko – pomorskiego, a w szczególności poprzez: - utrzymanie poziomu hałasu poniżej dopuszczalnego lub co najmniej na tym poziomie, - zmniejszenie poziomu hałasu co najmniej do dopuszczalnego, gdy nie jest on dotrzymywany. W tym celu przewiduje się realizację pakietu działań inwestycyjnych i pozainwestycyjnych. Niektóre z nich, zgodnie z unormowaniami prawnymi, muszą zostać zrealizowane w ściśle ustalonych terminach. Pozostałe zadania mają głównie charakter działań ciągłych. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań: Działania Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Opracowanie map akustycznych i programów naprawczych w zakresie ochrony przed hałasem dla obszarów położonych wzdłuż głównych dróg i Wojewoda linii kolejowych, zaliczonych do obiektów, których eksploatacja może powodować negatywne oddziaływanie akustyczne na znacznych obszarach Opracowanie mapy akustycznej dla Prezydent Bydgoszczy miasta Bydgoszczy Opracowanie programu ochrony Prezydent Bydgoszczy przed hałasem dla m.Bydgoszczy Uwagi Do 30.06.2005 r. Do 30.06.2004 r. Do 30.06.2005 r. Doposażenie Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy w niezbędną aparaturę do badań akustycznych (z uwzględnieniem zmian w metodyce pomiarów i ocen), a w szczególności w stację do ciągłego monitorowania Wojewoda hałasu (wszystkie aglomeracje powyżej 100 tys. mieszkańców tj. Bydgoszcz, Toruń, Grudziądz i Włocławek). Doprowadzenie do akredytacji laboratoriów Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska Wprowadzenie przez Starostwa ograniczeń i zakazu używania sprzętu motorowodnego na wodach powierzchniowych dla zachowania Rady powiatów odpowiednich warunków akustycznych na terenach wypoczynkowo-rekreacyjnych. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 21,8 mln zł. W latach 2007 – 2010 przewidzieć należy ponadto realizację następujących działań, z których większość posiada charakter działań ciągłych: opracowanie programów ochrony przed hałasem i map akustycznych dla miast poniżej 100 tys. mieszkańców i pozostałych terenów narażonych na negatywne oddziaływanie hałasu, opracowanie mapy akustycznej dla m. Grudziądza, opracowanie mapy akustycznej dla m. Torunia, opracowanie mapy akustycznej dla m. Włocławka, opracowanie programu ochrony przed hałasem dla m. Grudziądza, opracowanie programu ochrony przed hałasem dla m. Torunia, opracowanie programu ochrony przed hałasem dla m. Włocławka, rozwój monitoringowych systemów pomiarów i oceny klimatu akustycznego w środowisku, m.in. jako elementu kontroli skuteczności wdrożonych programów ochrony przed hałasem, działania prewencyjne nie dopuszczające do pogorszenia się klimatu akustycznego na obszarach, gdzie sytuacja jest korzystna oraz minimalizowanie uciążliwości akustycznych w procesie sporządzania miejscowych planów (zmian planów) zagospodarowania przestrzennego oraz wydawania decyzji lokalizacyjnych i pozwoleń na budowę, kontynuowanie działań kontrolnych i administracyjnych na rzecz ograniczenia uciążliwości instalacyjnych (przemysłowych) źródeł hałasu, kontrola zakładów przemysłowych i usługowych zlokalizowanych w sąsiedztwie terenów chronionych przed hałasem, a których działalność wpływa ujemnie na klimat akustyczny otoczenia, ochrona mieszkańców przed hałasem komunikacyjnym poprzez: budowę ekranów akustycznych i kształtowanie pasów zieleni izolacyjnej (ekrany biologiczne), wzmacnianie izolacyjności elewacji budynków narażonych na hałas (zwłaszcza domy mieszkalne, obiekty lecznictwa oraz obiekty wielogodzinnego przebywania dzieci i młodzieży) oraz instalowanie okien o zwiększonej izolacyjności akustycznej, budowę dużych parkingów poza centrami miast oraz poza strefami uzdrowiskowymi, wprowadzenie do wnętrz osiedlowych maksymalnej ilości zieleni wysokiej i niskiej, modernizacja stanu technicznego pojazdów komunikacji miejskiej, wprowadzanie sieci dróg rowerowych w miastach, modernizacja taboru tramwajowego i istniejących torowisk z wprowadzeniem zabezpieczeń antywibracyjnych oraz ograniczenie prędkości tramwajów w porze nocnej na odcinkach przebiegających przez tereny objęte ochroną akustyczną, rygorystyczna kontrola hałaśliwości pojazdów podczas przeglądów technicznych. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 30,5 mln zł. Przedstawiony wykaz działań w tym zakresie nie obejmuje planowanych przedsię- wzięć z zakresu rozwoju infrastruktury komunikacyjnej, pośrednio służących ochronie przed hałasem. 4.9. Ochrona przed polami elektromagnetycznymi Nadrzędny cel ekologiczny w zakresie zagadnień związanych z promieniowaniem elektromagnetycznym jest zbieżny z zadaniami ustawowymi i sprowadza się do utrzymywania poziomów pól elektromagnetycznych poniżej dopuszczalnych, a w przypadku ich przekroczenia – do obniżenia wartości tych pól przynajmniej do poziomu dopuszczalnego. W perspektywie roku 2006 w związku z zapowiedzią ukazania się nowych przepisów celami priorytetowymi będą: - zbudowanie efektywnego systemu identyfikacji, charakterystyki, obserwacji i kontroli pól elektromagnetycznych oraz źródeł ich wytwarzania na obszarze województwa, - utworzenie i ciągła aktualizacja w skali województwa informacji na temat terenów o stwierdzonych przekroczeniach dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych z podziałem na: tereny przeznaczone pod zabudowę mieszkaniową i tereny dostępne dla ludności. Na lata 2003-2006 przewiduje się realizację następujących działań: Działanie Przygotowanie służb Wojewody Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska do zbierania, przetwarzania danych dotyczących źródeł i wielkości emisji pól elektromagnetycznych oraz ich kontroli. Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska, Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska, Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny, Starostwa Powiatowe, właściciele instalacji stanowiących źródło emisji pól elektromagnetycznych Inwentaryzacja istniejących źródeł Kujawsko-Pomorski Wojewódzki emisji pól elektromagnetycznych, w Inspektor Ochrony Środowiska, tym instalacji wymagających Państwowy Wojewódzki Inspektor pozwolenia na emitowanie pól Sanitarny, Wojewoda, Starostwa elektromagnetycznych. Powiatowe Utworzenie rejestru obszarów, na Kujawsko-Pomorski Wojewódzki których stwierdzono występowanie Inspektor Ochrony Środowiska, przekroczenia wielkości Państwowy Wojewódzki Inspektor dopuszczalnych pól Sanitarny, Wojewoda, Starostwa elektromagnetycznych wraz z analizą Powiatowe konieczności wyznaczenia obszaru ograniczonego użytkowania. Opracowanie, z udziałem właścicieli Kujawsko-Pomorski Wojewódzki instalacji, programów Inspektor Ochrony Środowiska, dostosowujących - zmierzających do właściciele instalacji stanowiących obniżenia wielkości pól źródło emisji pól elektromagnetycznych na obszarach, elektromagnetycznych na których stwierdzono przekroczenia wartości dopuszczalnych. Zakup aparatury dla pomiarów pól Wojewoda Kujawsko-Pomorski elektromagnetycznych w środowisku Uwagi Warunkiem realizacji zadania jest wejścia w życie niezbędnych aktów wykonawczych oraz wyposażenia Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w sprzęt pomiarowy, komputerowy oraz niezbędne etaty Wypracowanie zasad współpracy w zakresie wymiany i przepływu informacji dla monitorowania źródeł emisji i wielkości pól elektromagnetycznych na terenie województwa - - - - Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań (bez kosztów zakupu aparatury pomierowej) wyniosą 0,6 mln zł. Celem nadrzędnym w tym zakresie jest sprawne funkcjonowanie systemu identyfikacji, kontroli i obserwacji źródeł i pól promieniowania elektromagnetycznego. Osiągnięcie tego celu jest możliwe poprzez rutynowe działania Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska we współpracy z innymi organami, przede wszystkim Państwowym Wojewódzkim Inspektorem Sanitarnym, powiatowymi i gminnymi organami samorządowymi. Działania kierunkowe do roku 2010 powinny polegać na: aktualizacji rejestru obszarów, na których stwierdza się występowanie przekroczenia wielkości dopuszczalnych pól elektromagnetycznych wraz z ich charakterystyką, aktualizacji rejestru źródeł emisji pól elektromagnetycznych, unikaniu konfliktowych lokalizacji źródeł promieniowania elektromagnetycznego, kontroli źródeł emisji pól elektromagnetycznych istniejących i nowopowstających, realizacji i kontroli programów zmierzających do obniżenia wielkości pól elektromagnetycznych na obszarach, na których stwierdzono przekroczenia wartości dopuszczalnych. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 0,9 mln zł. 4.10. Gospodarowanie odpadami Czynnikami, które spowodują zmiany w gospodarce odpadami będą: zmiana liczby ludności województwa, zwiększenie ilości wytwarzanych odpadów, zwiększenie ilości zużywanych opakowań, rozwój przemysłu, zwiększenie ilości osadów pościekowych, zmiany przepisów prawnych w dziedzinie gospodarowania odpadami, wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa, zmiana systemów ogrzewania z tradycyjnych (węglowych) na bezodpadowe, przyjazne środowisku (gazowe, olejowe i elektryczne). Analizy i obserwacje na przestrzeni ostatnich lat pozwalają stwierdzić, że następuje stały wzrost ilości odpadów komunalnych. Ich skład zmienia się w miarę rozwoju gospodarczego i wzrostu poziomu życia mieszkańców, a tendencje te nabiorą tempa w najbliższych latach. Potęgować go będzie wzrost postaw konsumpcyjnych, które są wysoce „odpadogenne”. Model konsumpcyjny w najbliższych latach spowoduje zmniejszanie się udziału wytwarzanych tworzyw sztucznych na rzecz szkła, drewna, tektury czy papieru. Szacuje się, że mieszkańcy województwa wytworzą: - w 2006 roku około 445 tys. Mg odpadów komunalnych, co stanowi wzrost w porównaniu z 2001 r. o około 16%, - w 2010 roku ponad 500 tys. Mg odpadów komunalnych, co stanowi wzrost w porównaniu z 2001 r. o około 31%. Zgodnie z Krajowym Planem Gospodarki Odpadami wyznaczone poziomy planowanego odzysku i unieszkodliwiania (poza składowaniem) odpadów komunalnych ulegających biodegradacji przy założeniu osiągnięcia wymaganych redukcji: 25% w 2010 r. i 50% w 2013 r. Przyjęto, że w okresie 2003-2006 zmierzać się będzie do uzyskania 12% poziomu odzysku i unieszkodliwiania (poza składowaniem) odpadów komunalnych ulegających biodegradacji (bez odpadów opakowaniowych). W celu dostosowania gospodarki odpadami komunalnymi do wymagań Dyrektywy Rady 1999/31/EC należy w 2010 roku zagospodarować gospodarczo 44% wytworzonych odpadów komunalnych ulegających biodegradacji. Zakładając odzysk odpadów opakowaniowych z papieru i tektury na poziomie 30% (tj. 27 099 Mg), do zagospodarowania należy przewidzieć łącznie 53130 Mg odpadów. Dla osiągnięcia założonego celu niezbędny będzie rozwój lokalnych kompostowni wykorzystujących selektywnie zbierane odpady kuchenne i odpady zielone ulegające biodegradacji. Zmiany w ilości i jakości odpadów przemysłowych zależeć będą przede wszystkim od rozwoju poszczególnych gałęzi przemysłu, rzemiosła i usług. W najbliższej przyszłości (lata 2003 – 2006) zakłada się utrzymanie obecnego poziomu wytwarzania odpadów lub ich nieznaczny wzrost. Wynika to z jednej strony z prowadzonej konsekwentnie polityki ekologicznej promującej metody minimalizacji i zapobiegania powstawaniu odpadów, z drugiej zaś zwiększeniu kontroli nad wytwórcami odpadów i odkrycie tzw. szarej strefy odpadowej. Szacuje się, że w 2006 roku ilość wytwarzanych odpadów w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej zwiększy się o 2,5%, a w 2010 roku o 5%. W dalszej perspektywie należy się spodziewać relatywnego spadku ilości odpadów wymagających unieszkodliwiania przez składowanie. Jedynie w odniesieniu do odpadów z urządzeń do likwidacji, neutralizacji odpadów oraz oczyszczania ścieków i gospodarki wodnej przyjęto prognozę wzrostu ilości wytwarzanych odpadów z tej grupy o 40% do roku 2006 i o 90% do roku 2010. Wynika to przede wszystkim z przewidywanego wzrostu ilości osadów pościekowych z komunalnych oczyszczalni ścieków w związku z sukcesywną rozbudową systemów kanalizacji sanitarnej. Podstawowym sposobem unieszkodliwiania tych odpadów nadal będzie wykorzystanie gospodarcze. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Budowa dwóch kompleksów unieszkodliwiania odpadów komunalnych Wdrożenie systemu selektywnej zbiórki odpadów Zakończenie działalności i rekultywacja składowisk odpadów komunalnych Likwidacja nieczynnych mogilników Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Samorządy gminne i ich związki 2 x 65 mln zł Samorządy gminne 50 gmin x 400 000 zł Samorządy gminne, Wojewoda, Samorząd Województwa 16 obiektów x 2 mln zł Samorządy gminne, Wojewoda, Samorząd Województwa 5 obiektów x 1 mln zł Uwagi Opracowanie powiatowych planów gospodarki odpadami Opracowanie gminnych planów gospodarki odpadami Likwidacja „dzikich” wysypisk odpadów Samorządy powiatowe, miasta na prawach powiatu Samorządy gminne 19 x 30 tys. zł 140 x 20 tys. zł Samorządy gminne, Samorząd Województwa - Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 200 mln zł. Główne kierunki działań do realizacji w gospodarce odpadami komunalnymi do 2010 r: utworzenie w skali regionu co najwyżej kilkunastu ponadgminnych kompleksów unieszkodliwiania odpadów komunalnych, planowanie i realizacja rozwiązań kompleksowych, zintegrowanych, uwzględniających wszystkie wytwarzane odpady możliwe do wspólnego zagospodarowania, niezależnie od źródła ich pochodzenia, utrzymanie przez gminy lub powiaty kontroli nad zakładami przetwarzania odpadów komunalnych, co jest istotne z punktu widzenia rozwoju racjonalnej gospodarki odpadami, dalsza organizacja i doskonalenie ponadlokalnych i lokalnych systemów gospodarki odpadami komunalnymi, dalszy rozwój selektywnej zbiórki odpadów komunalnych, kontynuacja i intensyfikacja szkoleń w celu podnoszenia świadomości społecznej i ograniczania ilości wytwarzanych odpadów, wdrażanie nowoczesnych technologii odzysku i unieszkodliwiania odpadów, w tym metod termicznego przekształcania odpadów, intensyfikacja odzysku i unieszkodliwiania odpadów wielkogabarytowych, budowlanych i niebezpiecznych wytwarzanych w grupie odpadów komunalnych, minimalizacja produkcji odpadów, rozwój lokalnych kompostowni wykorzystujących selektywnie zbierane odpady kuchenne ulegające biodegradacji i odpady zielone. W zakresie gospodarowania odpadami przemysłowymi innymi niż niebezpieczne zakłada się, że podstawowym sposobem unieszkodliwiania tych odpadów nadal będzie wykorzystanie gospodarcze. Jako optymalny system unieszkodliwiania odpadów komunalnych wytwarzanych na obszarze województwa należy uznać funkcjonowanie co najwyżej kilkunastu dużych międzygminnych nowoczesnych kompleksów unieszkodliwiania odpadów. W skład takiego kompleksu powinny wchodzić: zakład segregacji odpadów, kompostownia bioodpadów i składowisko pozostałości. Powinny składać się na nie przede wszystkim urządzenia do precyzyjnego określenia ilości przyjmowanych odpadów, urządzenia umożliwiające wysegregowanie ze strumienia odpadów surowców do powtórnego przerobu, urządzenia do zmniejszania objętości masy odpadów oraz bezpieczna dla środowiska niecka do składowania pozostałej części odpadów. Budowa nowych międzygminnych (lub powiatowych) składowisk jest najbardziej pożądana w powiatach: brodnickim, golubsko-dobrzyńskim, lipnowskim, mogileńskim, radziejowskim, rypińskim, sępoleńskim, świeckim i żnińskim. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 300 mln zł. 4.11. Zapobieganie poważnym awariom i awariom przemysłowym Z prawnego punktu widzenia można mówić dzisiaj o dwóch sferach zarządzania i działania w ramach poważnych awarii. Pierwsza z nich dotyczy zdarzeń, których źródłem są bądź mogą być zakłady stwarzające zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Wprowadzone prawem kryteria uściśliły zaliczanie istniejących zakładów, instalacji, obiektów do zakładów stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Decydującym czynnikiem jest ilość i rodzaj określonych substancji niebezpiecznych magazynowanych bądź używanych w toku produkcji. W stosunku do tej grupy zakładów wprowadzono, wzorem rozwiązań unijnych, konieczność wdrożenia systemu zarządzania systemem bezpieczeństwa, który ma być integralną częścią zarządzenia i organizacji zakładu w ogóle. Temu mają służyć odpowiednie procedury opracowane między innymi w formie raportów bezpieczeństwa oraz planów operacyjno ratowniczych wewnętrznych i zewnętrznych. Druga dotyczy zdarzeń, których źródłem mogą być inne zakłady, instalacje, obiekty niż te wskazane powyżej. Przy czym w stosunku do tej grupy podmiotów nie wprowadzono szczególnych procedur postępowania. Zarządzanie procesem produkcyjnym ma się odbywać na bazie ogólnie przyjętych przepisów ochrony środowiska, bezpieczeństwa i higieny pracy, dozoru technicznego, przepisów sanitarnych itd. W tej grupie mogą się również znaleźć zdarzenia będące wynikiem transportu substancji niebezpiecznych. Biorąc pod uwagę istniejące uwarunkowania i wymogi prawne, aktualną wiedzę na temat potencjalnych źródeł poważnych awarii oraz dotychczasowy charakter zdarzeń na terenie województwa podstawowymi celami ekologicznymi w przedmiotowym zakresie będą: - zminimalizowanie ryzyka wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, - zminimalizowanie ryzyka wystąpienia poważnej awarii będącej następstwem przede wszystkim transportu substancji niebezpiecznych. Działania na lata 2003 - 2006 mają przede wszystkim na celu wypracowanie systemowych rozwiązań stanowiących podstawę przeciwdziałania wystąpieniu poważnej awarii, wywodzących się z prawa, ale także mających charakter mniej formalny. W większości proponowane przedsięwzięcia mają charakter organizacyjny. Wydatkowanie pewnych środków finansowych przewiduje się na przygotowanie miejsc do gromadzenia odpadów będących następstwem poważnych awarii. Źródłami finansowania w tym przypadku powinny być: budżet państwa, budżety samorządów i fundusze ochrony środowiska. Na lata 2003-2006 przewiduje się realizację następujących działań: Podmiot odpowiedzialny, jednostki współpracujące Sporządzenie raportów o Zakłady o dużym ryzyku bezpieczeństwie oraz wewnętrznych wystąpienia awarii, nadzór planów operacyjno – ratowniczych Komendant Wojewódzki istniejących zakładów o dużym Państwowej Straży Pożarnej ryzyku wystąpienia poważnej awarii. i Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska Sporządzenie zewnętrznych planów Komendant Wojewódzki operacyjno – ratowniczych zakładów Państwowej Straży Pożarnej, o dużym ryzyku wystąpienia zakłady o dużym ryzyku poważnej awarii. wystąpienia awarii, właściwe terenowo organy administracji samorządowej Przeniesienie ustaleń zewnętrznych Właściwy terenowo organ planów operacyjno – ratowniczych na Państwowej Straży Pożarnej, inne istotne sfery zarządzania i właściwy terenowo organ systemy funkcjonowania obszaru, administracji samorządowej którego plany dotyczą wraz z podległymi służbami Wypracowanie metod współpracy Wojewoda, Państwowa Straż pomiędzy Państwową Strażą Pożarną, Pożarna, Państwowa Państwową Inspekcją Pracy, Inspekcja Pracy, Inspekcja Kujawsko-Pomorskim Wojewódzkim Ochrony Środowiska Inspektorem Ochrony Środowiska w zakresie sprawowania nadzoru i kontroli nad zakładami zwiększonego i dużego ryzyka wystąpienia poważnej awarii Działanie Przeprowadzenie analizy dotychczasowych tras przewozów substancji niebezpiecznych biegnących przez teren województwa oraz wypadków z ich udziałem, stanowiących podstawę planowania i realizacji wspólnych kontroli Inspekcji Transportu Drogowego, Państwowej Straży Pożarnej, Inspekcji Ochrony Środowiska i Policji oraz wypracowania rozwiązań systemowych dla podniesienia bezpieczeństwa w tym zakresie Komendant Wojewódzki Państwowej Straży Pożarnej, Inspekcja Transportu Drogowego, Inspekcja Ochrony Środowiska, Policja Uwagi Termin realizacji określony jest ustawowo na 30.06.2003 r. Termin realizacji określony jest ustawowo na 31.12.2003 - - - Zainicjowanie działań formalnych i technicznych oraz doprowadzenie do utworzenia miejsc tymczasowego magazynowania odpadów powstałych w czasie usuwania skutków poważnej awarii Zainicjowanie działań dla utworzenia interwencyjnego funduszu w celu usuwania skutków poważnych w awarii Wojewoda, właściwe organy samorządowe - Wojewoda, Zarząd Województwa, WFOŚ - Wdrożenie instrukcji postępowania ludności na wypadek wystąpienia poważnej awarii Badanie przyczyn powstawania oraz sposobów likwidacji skutków poważnych awarii dla środowiska z okresowym raz na 3 lata sporządzaniem raportów na ten temat Ćwiczenia realizacji zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych raz na 3 lata Upublicznianie informacji na temat poważnych awarii w sposób podnoszący świadomość społeczności lokalnych potencjalnie narażonych na skutki zdarzeń Sporządzenie wojewódzkich i powiatowych planów zarządzania ryzykiem Państwowa Straż Pożarna - Wojewódzki Inspektor Ochrony Wojewódzki - Państwowa Straż Pożarna, organy samorządowe - Państwowa Straż Pożarna - Wojewoda, Starostowie - Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 7,0 mln zł. O ile zadania na lata 2003 - 2006 mają doprowadzić do wypracowanie wojewódzkiego systemu przeciwdziałania wystąpieniu poważnych awarii, o tyle w perspektywie roku 2010 należy system wdrożyć w życie i doskonalić jego funkcjonowanie. Elementem systemu ma być realizacja zadań ustawowych prowadzonych przez Państwową Straż Pożarną i Inspekcję Ochrony Środowiska uzupełniona o współpracę z Państwową Inspekcją Pracy i Inspekcją Transportu Drogowego. Zadania kierunkowe na lata 2007 – 2010 mające charakter ciągły to: rozwijanie i aktualizacja informacji o zakładach o zwiększonym i dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii, kontrola zakładów zwiększonego i dużego ryzyka oraz podmiotów, których działalność może stanowić przyczynę powstania poważnej awarii, kontrola przestrzegania europejskiej umowy „ADR” o przewozie substancji i materiałów niebezpiecznych , badanie przyczyn powstawania oraz sposobów likwidacji skutków poważnych awarii dla środowiska z okresowym sporządzaniem raportów na ten temat, ćwiczenia realizacji zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych raz na 3 lata, upublicznianie informacji na temat poważnych awarii w sposób podnoszący świadomość społeczności lokalnych potencjalnie narażonych na skutki omawianych zdarzeń. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 10,3 mln zł. 4.12. Edukacja ekologiczna Edukacja ekologiczna ukazuje zależności człowieka od przyrody, uczy odpowiedzialności za zmiany dokonywane w środowisku naturalnym, dlatego powinna stać się nieodłącznym elementem całego procesu edukacyjnego. Zadaniem jej jest wykształcenie społeczeństwa przestrzegającego zasady zrównoważonego rozwoju. Wdrażanie zagadnień ekologicznych odbywa się między innymi poprzez dydaktykę, promocję działań na rzecz racjonalnej gospodarki oraz wyrabianie poczucia odpowiedzialności za środowisko, w którym żyjemy. Ciągły proces edukacyjny ma w konsekwencji doprowadzić do poprawy stanu środowiska, co będzie miało istotny wpływ na zmianę jakości naszego życia oraz pozwoli zachować naturalne bogactwo środowiska przyrodniczego przyszłym pokoleniom. Kształtowanie świadomości ekologicznej powinno dotyczyć zarówno młodego pokolenia, jak i ludzi dorosłych i rozwijać się na różnych płaszczyznach życia gospodarczego i politycznego regionu. Na lata 2003 – 2006 przewiduje się realizację następujących działań Działanie Opracowanie i wdrażanie programów szkolnych z zakresu ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego Szkolenie kadry nauczycielskiej w zakresie treści i metodyki krzewienia wiedzy ekologicznej Przygotowywanie i udostępnianie informacji o stanie i zagrożeniach środowiska Prowadzenie edukacji ekologicznej na wszystkich obszarach cennych przyrodniczo Organizacja konkursów, olimpiad i przeglądów o tematyce ekologicznej Prowadzenie działalności wydawniczej i filmowej o tematyce ekologicznej Propagowanie tematyki ekologicznej w różnego rodzaju mediach Opracowywanie programów innowacyjnych z zakresu edukacji ekologicznej Podmiot odpowiedzialny / Jednostki współpracujące Uwagi Działanie ciągłe Wojewoda, uczelnie wyższe Działanie ciągłe Wojewoda uczelnie wyższe Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Wojewoda, Samorząd Województwa Wojewoda Działanie ciągłe Działanie ciągłe Wojewoda Ośrodki Edukacji Ekologicznej - Wojewoda Ośrodki Edukacji Ekologicznej Wojewoda Samorząd Województwa Samorządy lokalne - Wojewoda Działanie ciągłe Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 20 mln zł. Ponadto zakłada się na okres 2007 - 2010 kontynuację bądź realizację nowych działań, takich jak: promocję zdrowego stylu życia, popularyzację informacji o stanie i zagrożeniach środowiska, propagowanie tematyki ekologicznej w różnego rodzaju mediach, wspieranie przedsięwzięć i inicjatyw społecznych, prowadzenie działalności wydawniczej i filmowej o tematyce ekologicznej, organizację konkursów, olimpiad i przeglądów o tematyce ekologicznej, rozwijanie współpracy pomiędzy ośrodkami edukacji ekologicznej, prowadzenie edukacji ekologicznej na wszystkich obszarach cennych przyrodniczo. Szacunkowe nakłady na realizację wymienionych działań wyniosą 24 mln zł. 5. ZARZĄDZANIE PROGRAMEM OCHRONY ŚRODOWISKA 5.1. Instrumenty realizacji Programu Instrumenty służące realizacji programu ochrony środowiska wynikają z ustaw: Prawo ochrony środowiska, o zagospodarowaniu przestrzennym, o ochronie przyrody, o odpadach, Prawo geologiczne i górnicze, Prawo budowlane. Są to instrumenty prawne, finansowe, społeczne i strukturalne. 5.1.1. Prawne Do instrumentów prawnych należą: pozwolenia na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii: pozwolenia zintegrowane, pozwolenia na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, - pozwolenia wodnoprawne na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, - pozwolenia na wytwarzanie odpadów, - pozwolenia na emitowanie hałasu do środowiska, - pozwolenia na emitowanie pól elektromagnetycznych. koncesje geologiczne wydawane na rozpoznanie i eksploatację surowców mineralnych. powiatowe i gminne programy ochrony środowiska i plany gospodarki odpadami, postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, plan zagospodarowania przestrzennego województwa, strategia rozwoju województwa, studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, monitoring. 5.1.2. Finansowe Instrumenty finansowania ochronę środowiska: opłaty za korzystanie ze środowiska - za emisję zanieczyszczeń do powietrza, za pobór wody powierzchniowej i podziemnej, za odprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi i za składowanie odpadów, administracyjne kary pieniężne – wymierza, w drodze decyzji wojewódzki inspektor ochrony środowiska za: - przekroczenie określonych w pozwoleniach ilości lub rodzajów gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza, - przekroczenie określonych w pozwoleniach ilości, stanu lub składu ścieków, - przekroczenie określonej w pozwoleniach na pobór wód ilości pobranej wody, - naruszenie warunków decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowiska odpadów albo decyzji określającej miejsce i sposób magazynowania odpadów, wymaganych przepisami o odpadach, co do rodzaju i sposobu składowania lub magazynowania odpadów, przekroczenie określonych w pozwoleniach poziomów hałasu. odpowiedzialność cywilna – do odpowiedzialności za szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko stosuje się przepisy Kodeksu Cywilnego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko bezpośrednio zagraża szkoda lub została mu wyrządzona szkoda, może żądać od podmiotu odpowiedzialnego za te zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem; w razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on zażądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie. Jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, z roszczeniem może wystąpić Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, a także organizacja ekologiczna. odpowiedzialność karna – zgodnie z obowiązującymi przepisami szczególnymi w tym zakresie odpowiedzialność administracyjna - jeżeli podmiot korzystający ze środowiska negatywnie oddziałuje na środowisko, organ ochrony środowiska może w drodze decyzji, nałożyć obowiązek: - ograniczenia oddziaływania na środowisko - przywrócenia środowiska do stanu właściwego Instrumenty finansowe w układzie podmiotowym finansowania ochrony środowiska: Budżet państwa Z tego źródła finansuje się w trybie dotacji inwestycje ponadregionalne, realizowane przede wszystkim przez jednostki samorządu terytorialnego. Finansuje się również inwestycje w zakresie gospodarki wodnej. Fundusze ekologiczne Obecnie funkcjonują następujące fundusze ekologiczne: - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, - Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, - powiatowe fundusze ochrony środowiska, - gminne fundusze ochrony środowiska, Fundusze te funkcjonują na podstawie obecnie obowiązującej ustawy - Prawo ochrony środowiska. Narodowy i wojewódzki fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej mają osobowość prawną. Powiatowe i gminne fundusze ochrony środowiska nie mają osobowości prawnej, a środkami funduszy gospodarują jednostki samorządu terytorialnego. Banki Większość banków ma w swojej ofercie kredyty inwestycyjne, w tym również na przedsięwzięcia proekologiczne. Znaczący udział w kredytowaniu inwestycji w zakresie ochrony środowiska o znaczeniu ponadregionalnym ma Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. Finansuje on inwestycje wymagające znacznych nakładów, realizowane głównie przez jednostki samorządu terytorialnego. Liderem w zakresie kredytowania w formach preferencyjnych jest Bank Ochrony Środowiska S.A. Fundacje i agencje - Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej ,,Counterpart Fund”- środki tego funduszu przeznacza się na m.in. na inwestycje z zakresu ochrony środowiska na obszarach wiejskich, - Fundacja Wspomagająca Zaopatrzenie Wsi w Wodę – podstawowym jej celem jest wspieranie budowy obiektów zaopatrzenia wsi w wodę oraz gospodarki ściekowej, - Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa- finansuje, głównie w formie dotacji, przedsięwzięcia proekologiczne realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego na terenach wiejskich, - Ekofundusz – wspiera przedsięwzięcia w zakresie ochrony środowiska. Zadaniem Ekofunduszu jest również ułatwianie transferu na polski rynek najlepszych technologii i stymulowanie polskiego przemysłu ochrony środowiska, - Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej – udziela dotacji m.in. na projekty infrastrukturalne w zakresie ochrony środowiska. Przy realizacji konieczna jest współpraca z partnerem niemieckim, - Globalny Fundusz Środowiska (GEF/SGP) – uruchomił Program małych dotacji dla wspierania przedsięwzięć wpływających na poprawę stanu środowiska poprzez ochronę różnorodności biologicznej, wykorzystywanie odnawialnej energii, stosowanie energooszczędnych technologii, ochronę zasobów wodnych. Podmioty gospodarcze Projekty realizowane przez podmioty gospodarcze, tj. podmioty nastawione na osiąganie zysku, otrzymują wsparcie najczęściej w postaci niskooprocentowanych kredytów (kredytów preferencyjnych), rzadziej dotacji. Środki własne tych podmiotów są więc głównym źródłem finansowania inwestycji w zakresie ochrony środowiska. Instytucje zagraniczne Do podmiotów tych zaliczyć trzeba przede wszystkim agendy Unii Europejskiej. Unia uruchomiła pomoc w finansowaniu ochrony środowiska w postaci następujących programów: - Program PHARE, - Program ISPA – w sektorze środowiska pomoc z ISPA przeznaczona jest głównie na inwestycje związane z jakością powietrza, zaopatrzeniem w wodę pitną, oczyszczaniem ścieków oraz gospodarką odpadami, - Program SAPARD – wspiera modernizację rolnictwa i rozwój obszarów wiejskich. 5.1.3. Społeczne Do instrumentów społecznych zaliczyć należy: Współdziałanie Narzędzia dla usprawniania współpracy i budowania partnerstwa, tzw. „uczenie się poprzez działanie”. Wśród nich istnieje podział na dwie kategorie wewnętrzne: pierwsza dotyczy działań samorządów poprzez m.in. dokształcanie profesjonalne i systemy szkoleń, interdyscyplinarny model pracy, współpraca i partnerstwo w systemach sieciowych. Druga polega na budowaniu powiązań między władzami samorządowymi a społeczeństwem jest to przede wszystkim udział społeczeństwa w zarządzaniu poprzez systemy konsultacji i debat publicznych, wprowadzanie mechanizmów, tzw. budowania świadomości (kampanie edukacyjne). Edukacja ekologiczna Edukacja ekologiczna jest bardzo ważnym instrumentem społecznym wspomagającym wdrażanie programu ochrony środowiska. Głównym jej celem jest kształtowania świadomości ekologicznej społeczeństwa oraz przyjaznych dla środowiska nawyków i codziennych postaw. W społeczeństwie zaczyna istnieć coraz większa potrzeba posiadania takiej wiedzy. W ciągu ostatnich dziesięciu lat obserwuje się znaczny rozwój edukacji ekologicznej. Rolę koordynującą tutaj odgrywają pozarządowe organizacje ekologiczne (POE) bardzo prężnie działające na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Do najważniejszych z nich należą: - Liga Ochrony Przyrody, - Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Przysieku, - Kujawsko – Pomorskie Centrum Edukacji Ekologicznej w Myślęcinku, - Włocławskie Centrum Edukacji Ekologicznej, - Polski Klub Ekologiczny, Oddział Pomorsko Kujawski w Toruniu, - inne. Szkolenia Działania edukacyjne realizowane są w różnych formach i na różnych poziomach, począwszy od szkół wszystkich stopni a skończywszy na tematycznych szkoleniach adresowanych do poszczególnych grup zawodowych i organizacji. Działalność ta prowadzona jest od wielu lat, lecz ciągle wymaga dalszego poszerzania sposobów aktywizacji społeczeństwa oraz szkolenia coraz to innych grup zawodowych i społecznych. W szczególności powinny być organizowane szkolenia dla: - pracowników administracji, - samorządów mieszkańców, - nauczycieli szkół wszystkich szczebli, - członków organizacji pozarządowych, - dziennikarzy, - dyrekcji i kadry zakładów produkcyjnych. Podstawą skuteczności działań edukacyjnych jest rzetelne informowanie społeczeń- stwa nt. stanu środowiska np. poprzez wydawanie ogólnodostępnych raportów o stanie środowiska. Istotne jest także komunikowanie się ze społeczeństwem przy podejmowaniu decyzji o działaniach inwestycyjnych. Edukacja i informacja oraz komunikacja są ze sobą ściśle powiązane, bowiem dobra i właściwa informacja potęguje proces edukacji. 5.1.4. Strukturalne Do instrumentów strukturalnych należą programy strategiczne np. strategie rozwoju wraz z programami sektorowymi. „Strategia rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego” jest dokumentem nadrzędnym, wytyczającym główne tendencje i kierunki działań w ramach rozwoju gospodarczego, społecznego i ochrony środowiska. Dokument ten jest bazą dla opracowania programów sektorowych (np. dotyczących rozwoju obszarów wiejskich, przemysłu, ochrony zdrowia, turystyki, ochrony środowiska, itd.). W projekcie „Programu ochrony środowiska województwa kujawsko-pomorskiego” uwzględniono zapisy zawarte zarówno w „Strategii rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego”, Programie rozwoju województwa do 2010 r. jak i projekcie „Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Kujawsko-Pomorskiego”. 5.2. Monitoring realizacji Programu Najważniejszym procesem wdrażania Programu jest kontrola realizacji założonych w nim celów, poprzez monitorowanie stanu środowiska. Działania te wraz z oceną stopnia realizacji zadań określonych celami niniejszego opracowania dostarczą podstawowych informacji o stopniu wdrożenia i efektach realizacji powyższego Programu. W celu zwiększenia efektywności działań na rzecz ochrony środowiska oraz skuteczności realizowanego Programu prowadzony jest przez organy administracji system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska zwany państwowym monitoringiem środowiska, którego podstawowym zadaniem jest dostarczanie informacji o: aktualnym stanie środowiska i stopniu zanieczyszczenia jego poszczególnych komponentów, ładunkach zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska, dynamice antropogenicznych przemian środowiska przyrodniczego, przewidywanych skutkach korzystania ze środowiska. Państwowy monitoring środowiska w obszarze swojego działania obejmuje podsystemy: monitoringu powietrza atmosferycznego, hałasu i promieniowania niejonizującego, monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, monitoringu powierzchni ziemi, gleb i odpadów, monitoringu przyrody ożywionej, monitoringu zintegrowanego, działania w zakresie ochrony przed poważnymi awariami. System państwowego monitoringu środowiska umożliwia realizacją obowiązków wynikających z ratyfikowania międzynarodowych konwencji oraz zalecenia obowiązujące w Unii Europejskiej. Przyjęty główny cel polityki ekologicznej województwa kujawsko-pomorskiego w opracowaniu to zachowanie wysokich walorów środowiska przyrodniczego regionu w celu poprawy jakości życia mieszkańców oraz zwiększenia atrakcyjności i konkurencyjności województwa. Realizacja celu głównego jest możliwa pod warunkiem zachowania bezpieczeństwa ekologicznego regionu, przestrzegania zasady zrównoważonego rozwoju oraz realizacji założonych celów cząstkowych, którymi są: dalsza poprawa jakości wód powierzchniowych, zwłaszcza jezior, zachowanie jakości wód podziemnych i ich ochrona przed degradacją, dalsza poprawa jakości powietrza atmosferycznego, poprawa warunków klimatu akustycznego, wdrożenie nowoczesnego systemu gospodarowania odpadami, zachowanie i kształtowanie różnorodności biologicznej regionu, z ograniczeniem populacji obcych gatunków roślin i zwierząt, zwiększenie lesistości województwa, ochrona gruntów przed erozją i przeciwdziałanie degradacji gleb, ochrona złóż kopalin przed nieracjonalną eksploatacją, kształtowanie systemu obszarów chronionych i dostosowanie go do nowych uwarunkowań prawnych, przeciwdziałanie nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska. Wskaźnikiem skuteczności realizacji polityki ekologicznej województwa będzie sys- tem nadzoru i kontroli wdrażania Programu, który będzie polegał na: dokonywaniu co 2 lata oceny realizacji Programu, dokonywaniu oceny realizacji programów naprawczych poszczególnych komponentów środowiska. Głównym elementem realizacji Programu do 2010 roku, tzw. celem średniookre- sowym będzie całkowita harmonizacja i dostosowanie wszystkich działań do obowiązujących procedur prawnych. Spełnienie powyższego wymaga realizacji w latach 2003 – 2006 zadań, jakie wynikają z ustawy - Prawo ochrony środowiska i ustawy o odpadach, a dotyczących: ochrony wód, ochrony powietrza atmosferycznego, ochrony przed hałasem, zasad gospodarowania odpadami, ochrony zwierząt i roślin, ochrony powierzchni ziemi, ochrony kopalin, ochrony przed promieniowaniem elektromagnetycznym, ograniczenia związanego z ochroną zasobów środowiska, postępowania z substancjami stwarzającymi szczególne zagrożenie dla środowiska, ochrony środowiska przed poważnymi awariami. Miernikami skuteczności polityki ekologicznej powinny być: stopień zmniejszenia różnicy (w %) między faktycznym zanieczyszczeniem środowiska (np. depozycją lub koncentracją poszczególnych zanieczyszczeń w powietrzu, wodzie, glebie), a naukowo uzasadnionym zanieczyszczeniem dopuszczalnym (ładunkiem krytycznym), ilość zużywanej energii, materiałów, wody oraz ilość wytwarzanych odpadów i emitowanych zanieczyszczeń w przeliczeniu na jednostkę dochodu narodowego lub wielkość produkcji (wyrażoną w jednostkach fizycznych lub wartością sprzedaną), stosunek kosztów do uzyskiwanych efektów ekologicznych (dla oceny programów i projektów inwestycyjnych w ochronie środowiska), techniczno-ekologiczne charakterystyki materiałów, urządzeń, produktów (np. zawartość ołowiu w benzynie, zawartość rtęci w bateriach, jednostkowa emisja węglowodorów przy eksploatacji samochodu, poziom hałasu w czasie pracy samochodu itp.); zgodnie z zasadą dostępu do informacji dane te powinny być ujawniane na metkach lub w dokumentach technicznych produktów. Powyższe wskaźniki powinny być gromadzone i wykorzystywane do ocen realizacji polityki ekologicznej państwa w dwóch przekrojach: terytorialnym (do zakładu włącznie) i branżowym. Poza głównymi miernikami przy ocenie skuteczności realizacji polityki ekologicznej państwa będą stosowane wskaźniki społeczno-ekonomiczne, wskaźniki presji na środowisko i stanu środowiska oraz wskaźniki reakcji państwa i społeczeństwa, a mianowicie: Wskaźniki społeczno-ekonomiczne: poprawa stanu zdrowia obywateli, mierzona przy pomocy takich mierników jak długość życia, spadek umieralności niemowląt, spadek zachorowalności na obszarach, w których szkodliwe oddziaływania na środowisko i zdrowie występują w szczególnie dużym natężeniu (obszary najsilniej uprzemysłowione i zurbanizowane); zmniejszenie zużycia energii, surowców i materiałów na jednostkę produkcji oraz zmniejszenie całkowitych przepływów materiałowych w gospodarce; zmniejszenie tempa przyrostu obszarów wyłączanych z rolniczego i leśnego użytkowania dla potrzeb innych sektorów produkcji i usług materialnych; coroczny przyrost netto miejsc pracy w wyniku realizacji przedsięwzięć ochrony środowiska; Wskaźniki stanu środowiska i zmiany presji na środowisko: zmniejszenie ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych do wód lądowych i morskich, poprawę jakości wód płynących, stojących i wód podziemnych, a szczególnie głównych zbiorników wód podziemnych, poprawę jakości wody do picia oraz spełnienie przez wszystkie te rodzaje wód wymagań jakościowych obowiązujących w Unii Europejskiej; poprawa jakości powietrza poprzez zmniejszenie emisji zanieczyszczeń powietrza (zwłaszcza zanieczyszczeń szczególnie szkodliwych dla zdrowia i zanieczyszczeń wywierających najbardziej niekorzystny wpływ na ekosystemy, a więc przede wszystkim metali ciężkich, trwałych zanieczyszczeń organicznych, substancji zakwaszających, pyłów i lotnych związków organicznych); zmniejszenie uciążliwości hałasu, przede wszystkim poziomu hałasu na granicy własności wokół obiektów przemysłowych, hałasu ulicznego w miastach oraz hałasu wzdłuż tras komunikacyjnych; zmniejszenie ilości wytwarzanych i składowanych odpadów, rozszerzenie zakresu ich gospodarczego wykorzystania oraz ograniczenie zagrożeń dla środowiska ze strony odpadów niebezpiecznych; ograniczenie degradacji gleb, zmniejszenie powierzchni obszarów zdegradowanych na terenach poprzemysłowych i terenach po byłych bazach wojsk radzieckich, w tym likwidacja starych składowisk odpadów, zwiększenie skali przywracania obszarów bezpośrednio lub pośrednio zdegradowanych przez działalność gospodarczą do stanu równowagi ekologicznej, ograniczenie pogarszania się jakości środowiska w jednostkach osadniczych i powstrzymanie procesów degradacji zabytków kultury; wzrost lesistości kraju, rozszerzenie renaturalizacji obszarów leśnych oraz wzrost zapasu i przyrost masy drzewnej, a także wzrost poziomu różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych i poprawa stanu zdrowotności lasów będących pod wpływem zanieczyszczeń powietrza, wody lub gleby; zahamowanie zaniku gatunków roślin i zwierząt oraz zaniku ich naturalnych siedlisk, a także pomyślne reintrodukcje gatunków; zmniejszenie negatywnej ingerencji w krajobrazie oraz kształtowanie estetycznego krajobrazu zharmonizowanego z otaczającą przyrodą; Wskaźniki aktywności państwa i społeczeństwa: kompletność regulacji prawnych i tempo ich harmonizacji z prawem wspólnotowym i prawem międzynarodowym; spójność i efekty działań w zakresie monitoringu i kontroli; zakres i efekty działań edukacyjnych oraz stopień udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych; opracowywanie i realizowanie przez grupy i organizacje pozarządowe projektów na rzecz ochrony środowiska. 6. NAKŁADY NA REALIZACJĘ PROGRAMU Program wykonawczy do II Polityki ekologicznej państwa na lata 2002 – 2010 zawiera propozycję struktury nakładów (zarówno inwestycyjnych, jak i pozainwestycyjne) na poszczególne działy ochrony środowiska w latach 2002 – 2010 w następujący sposób: Gospodarka ściekowa i ochrona wód 38,0%, Ochrona powietrza atmosferycznego 26,9%, Gospodarowanie odpadami i ochrona gleb 28,1%, Ochrona przed hałasem, wibracją i promieniowaniem 2,1%, Ochrona przyrody 1,1%, Zbiorniki i stopnie wodne 2,0%, Regulacja rzek i obwałowania 1,5%. Można przyjąć, że taka struktura środków jest podstawą do ustalenia wielkości nakładów finansowych dla województwa kujawsko – pomorskiego. Poniższe zastawienie zawiera sumaryczne ujęcie szacunkowych nakładów finansowych na ochronę środowiska na terenie województwa kujawsko – pomorskiego w latach 2003 – 2010, z podziałem na lata 2003 – 2006 i 2007 - 2010. Kierunek działań Gospodarowanie surowcami naturalnymi Ochrona powierzchni ziemi i zasobów glebowych Ochrona wód i gospodarka wodna Ochrona roślin i zwierząt Kształtowanie systemu obszarów chronionych Gospodarka leśna Gospodarka łowiecka Ochrona powietrza atmosferycznego Ochrona przed hałasem Ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym Szacunkowe nakłady Szacunkowe nakłady w latach 2003-2006 w latach 2007-2010 mln zł % mln zł % Suma nakładów w latach 2003-2010 mln zł 1,7 0,1 2,5 0,1 4,2 4,7 0,2 7,1 0,2 11,8 1014,2 2,5 51,1 0,1 1469,1 4,1 50,9 0,1 2483,3 6,6 14,6 0,7 21,9 0,7 36,5 32,0 1,2 1,6 0,0 48,0 1,8 1,7 0,1 80,0 3,0 664,0 33,5 966,0 33,5 1630,0 21,8 1,1 30,5 1,1 52,3 0,6 0,0 0,9 0,0 1,5 Gospodarowanie odpadami Zapobieganie poważnym awariom Edukacja ekologiczna SUMA 200,0 7,0 20,0 1984,3 10,2 0,4 1,0 100,0 300,0 10,3 24,0 2886,2 10,4 0,4 0,8 100,0 500,0 17,3 44,0 4870,5 Analiza danych zawartych w tabeli, pozwala stwierdzić, że przewidywana struktura nakładów na ochronę środowiska w latach 2003 – 2006 i 2007 – 2010 nie ulegnie zasadniczej zmianie. Nieznacznie zmniejszy się udział nakładów na ochronę wód i gospodarkę wodną oraz na edukację ekologiczną. Wzrośnie natomiast udział nakładów na gospodarowanie odpadami i na gospodarkę leśną. Realizacja niniejszego programu będzie możliwa przede wszystkim dzięki pozyskiwaniu nakładów z różnych źródeł. Podstawowe źródła finansowania stanowić będą fundusze ekologiczne, środki własne podmiotów gospodarczych, środki jednostek samorządów terytorialnych, budżet państwa oraz fundusze strukturalne i fundusz spójności. Udział poszczególnych źródeł finansowania w całkowitych nakładach na finansowanie programu zawiera poniższa tabela. Źródło finansowania Środki własne przedsiębiorstw Środki jednostek samorządu terytorialnego Budżet państwa Fundusze ekologiczne Fundusze przedakcesyjne, strukturalne i fundusz spójności SUMA Lata 2003-2006 w % Lata 2007-2010 w % Lata 2003-2010 w % 47,2 42,5 44,9 8,0 10,2 9,1 5,5 18,8 9,6 21,8 7,5 20,3 20,5 15,9 18,2 100,0 100,0 100,0 7. WYKORZYSTANE MATERIAŁY Literatura przedmiotu Maciak F., 1999, Ochrona i rekultywacja środowiska, Wydawnictwo SGGW, Warszawa Paluch J., Pulikowski K., Trybała M., 2001, Ochrona wód i gleb, Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2001 roku, WIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz, 2002 r. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2000 roku, WIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz, 2001 r. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 1999 roku, WIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz, 2000 r. Strategia rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego, Zarząd Województwa Kujawsko – Pomorskiego 2000r. Przyroda Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wojewódzki Konserwator Przyrody, Bydgoszcz, 2001r. Program zwiększania lesistości i zadrzewień w latach 2001-2020, Wojewoda KujawskoPomorski, Bydgoszcz, 2001r. Natura 2000, Europejska Sieć Ekologiczna, Ministerstwo Środowiska , Warszawa, 2002r. Program dla Wisły i jej dorzecza na lata 2000-2020 – projekt, Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku, 2003r. Założenia do polityki ekologicznej województwa kujawsko-pomorskiego, Departament Ochrony Środowiska, Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich UM Woj. KujawskoPomorskiego, Toruń, 1999r. Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, Warszawa, 1999r. II Polityka Ekologiczna Państwa, Rada Ministrów, Warszawa, 2000r. Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010, Rada Ministrów, Warszawa, 2002r. Wytyczne sporządzania programów ochrony środowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym - projekt, Ministerstwo Środowiska , Warszawa, 2002r. Program Wykonawczy do II Polityki Ekologicznej Państwa na lata 2002-2010, Rada Ministrów, Warszawa, 2002r. Sprawozdanie z działalności za 2002 rok Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu, 2003r. Nachlik E., Kostecki S., Gądek W., Stochmal R. , 2000, Strefy zagrożenia powodziowego – rodzaje stref, podstawy ich ustalania i doświadczenia praktyczne, Biuro Koordynacji Projektu Banku Światowego, Wrocław Bernacka J., Pawłowska L., Krobski A., 2002, Zmniany składu osadów z komunalnych oczyszczalni ścieków w latach 1998-2002, MŚ Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa Ochrona środowiska w województwie kujawsko-pomorskim w latach 1999-2000, Urząd Statystyczny w Bydgoszczy, 2001 Stan i ochrona środowiska województwa kujawsko-pomorskiego, Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wydział Ochrony Środowiska, maszynopis Stan środowiska naturalnego południowo-wschodniej części województwa kujawskopomorskiego (byłe województwo włocławskie) obejmującego powiaty: włocławski, miasto powiat Włocławek, radziejowski, aleksandrowski, lipnowski i rypiński wg stanu na 1.01.1999r., Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wydział Ochrony Środowiska, Oddział Zamiejscowy we Włocławku, maszynopis Województwo Kujawsko-Pomorskie – podstawowe informacje, wojewódzkie Biura Planowania Przestrzennego, Toruń, 1998 Ogólna ocena czystości powietrza atmosferycznego w województwie toruńskim w 1997 roku, WIOŚ w Toruniu, 1998 Ocena stanu zanieczyszczenia badanych gleb toruńskiego odcinka autostrady A-1 (cz. II), WIOŚ w Toruniu, 1998 Ocena wypełniania wymogów ochrony środowiska na terenach rekreacyjno-turystycznych, PIOŚ, Warszawa, 1998 Studium generalne nt. Wpływ budowy sieci autostrad na środowisko w Polsce (raport końcowy), Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, 1997 Studium generalne nt. Wpływ budowy sieci autostrad na środowisko w Polsce (raport końcowy, załączniki), Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, 1997 Kodeks dobrej praktyki rolniczej, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2002 Bagdziński S.L. (red.) 1997. Środowisko przyrodnicze w województwie włocławskim. Włocławskie Towarzystwo Nauk; Włocławek. Ceynowa-Giełdon M. (red.) 1971. Osobliwości florystyczne i rezerwaty ziemi chełmińskiej. Przewodnik florystyczny. Towarzystwo Nauk w Toruniu. Prace Popularnonaukowe 15; Toruń. Dysarz R., Przystalski A. (red.) 2001. Raport o stanie przyrody województwa kujawskopomorskiego. Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wojewódzki Konserwator Przyrody; Bydgoszcz. Giziński A., Burak S. (red.) 1992. Przyroda województwa toruńskiego. Urząd Wojewódzki w Toruniu, Oficyna Wydawnicza „Turpress”; Toruń. Głowaciński Z. (red.) 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL; Warszawa. Rejewski M., Bielecki P. (red.) 1996. Rezerwaty przyrody województwa toruńskiego. Urząd Wojewódzki w Toruniu Wydział Ochrony Środowiska, Wojewódzki Konserwator Przyrody; Toruń. Rutkowski L. (red.) 1997. Czerwona lista roślin i zwierząt ginących i zagrożonych w regionie kujawsko-pomorskim. Acta Univ. Nic. Copern.; Biologia 53. Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.) 1992. Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN; Kraków. Żukowski W., Jackowiak B (red.) 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Bogucki Wydawnictwo Naukowa, Poznań. Giziński A., Chrapkowski B., Tomaszewski W. (red.) 2000. Przyroda Ziemi Chełmińskiej. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu, Polski Klub Ekologiczny Okręg Pomorsko-Kujawski, Toruń. Małe i średnie zblokowane oczyszczalnie ścieków, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, oddział w Krakowie, 1995 Zbiór zaleceń do programowania, projektowania i eksploatacji wysypisk odpadów komunalnych, Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, Karl i Klaus R. Imhoff, Kanalizacja miast i oczyszczanie ścieków, poradnik Marszelewski W., Burak Sz.., Solarczyk A., Jeziora województwa kujawsko-pomorskiego, Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wydział Ochrony Środowiska, Bydgoszcz, 2000 Generalny pomiar ruchu – 2000 rok, Transprojekt Warszawa Kleczkowski A.S., 1990, Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, Instytut Hydrologii i Geologii Inż. AGH Kraków Kondracki J., 1980, Geografia fizyczna Polski, PWN Warszawa Województwo kujawsko-pomorskie. Obszary chronione. Mapa w skali 1:250 000, 2001, Wydział Ochrony Środowiska, Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Bydgoszcz Gospodarka łowiecka – opracowanie dla Wojewody Kujawsko-Pomorskiego, Włocławek 2000, autorstwa Grzegorza Wiśniewskiego (maszynopis). Wieloletnie łowieckie plany hodowlane dla poszczególnych rejonów hodowlanych. Dane statystyczne ŁOW – 1 Zarządu Okręgu Bydgoszcz, Toruń, Włocławek Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2001r. PIG, Wa-wa 2002r. Bilans otwarcia. Strategia rozwoju województwa kujawsko – pomorskiego. Zarząd Województwa Kujawsko – Pomorskiego 1999r. Materiały konferencyjne. „Odnawialne źródła energii u progu XXI wieku”. Warszawa 10-11 grudnia 2001r. Organizator: Europejskie Centrum Energii Odnawialnej, Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, World Renewable Energy Network. Ochrona środowiska przyrodniczego i zasobów mineralnych. red. A. Paulo, CPPGSMiE PAN, Kraków 1995r. Rocznik statystyczny woj. kujawsko – pomorskiego za rok 2001r. Materiały Konferencji Naukowo – Technicznej „Zagospodarowanie gruntów zdegradowanych, ITB, Mrągowo 2002r. Atlas zasobów energii geotermalnej na Niżu Polskim, AGH, Kraków 1995 Ekspertyza. Zagrożenia środowiska wywołane gospodarczym wykorzystaniem surowców mineralnych w układzie gminnym. PIG. Wa-wa 1992 Mapa kruszywa naturalnego w Polsce w skali 1: 500 000, PIG Wa-wa 2001 Instrukcja opracowania i aktualizacji mapy geologiczno – gospodarczej Polski w skali 1 : 50 000, PIG, Wa-wa 2002r. Inwentaryzacje surowcowe wykonane w układzie gminnym w latach 1980-1996. Wytyczne dot. zasad i zakresu uwzględniania zagadnień ochrony środowiska w programach sektorowych, Rada Ministrów Wa-wa 2002r. Wybrane akty prawne Regulacje prawne zawarte są w następujących ustawach, rozporządzeniach i obwieszczeniach: Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627). Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 99/2001 poz. 1079). Ustawa z dnia 4 lutego 1994, Prawo geologiczne i górnicze wg stanu prawnego na 1 stycznia 2002r. (Dz. U. Nr 100, poz. 1190). Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r., o odpadach (Dz. U. Nr 62 poz. 628). Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (Dz. U. Nr 115, poz. 1229). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 października 2002 r. w sprawie sposobu udostępniania informacji o środowisku. (Dz. U. Nr 176, poz. 1453). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lutego 2001 r. w sprawie stawek opłat za udostępnianie informacji o środowisku i jego ochronie. (Dz. U. Nr 16, poz. 183). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2001r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz innych złóż kopali leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopali podstawowych (Dz. U. Nr 156, poz. 1815). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 kwietnia 2002 r. w sprawie objęcia Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 19 grudnia 2001 r. w sprawie projektów prac geologicznych (Dz. U. Nr 153, poz. 1777) Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 14 marca 1997 r. w sprawie badań statystycznych dotyczących ochrony środowiska, gospodarki wodnej i geologii (M.P. Nr 25, poz. 242). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 grudnia 2001 r. w sprawie rejestru obszarów górniczych. (Dz.U. Nr 148, poz. 1660). Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 15 października 2002 r. w sprawie wysokości stawek opłat za korzystanie ze środowiska na rok 2003. (M.P. Nr 49, poz. 715). Rezolucja Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 8 lipca 1999r. w sprawie wzrostu wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych (M.P. Nr 25, poz. 365). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2002 r.w sprawie szczegółowych zasad gospodarki finansowej Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. (Dz. U. Nr 230, poz. 1934). Załącznik nr 1 1. Analiza istniejących i archiwalnych dokumentów i opracowań 1. 1. Wytyczne z dokumentów krajowych 1.1.1. Polityka ekologiczna państwa Zgodnie z przyjętą przez Radę Ministrów 1 sierpnia 2000 r. i zaakceptowaną przez Sejm RP II Polityką ekologiczną państwa wiodącą zasadą polityki ekologicznej naszego państwa jest przyjęta w Konstytucji RP zasada zrównoważonego rozwoju. Podstawowym założeniem tej zasady jest takie prowadzenie polityki i działań w poszczególnych sektorach gospodarki i życia społecznego, aby zachować zasoby i walory środowiska w stanie zapewniającym trwałe, nie doznające uszczerbku, możliwości korzystania z nich zarówno przez obecne jak i przyszłe pokolenia, przy jednoczesnym zachowaniu trwałości funkcjonowania procesów przyrodniczych oraz naturalnej różnorodności biologicznej na poziomie krajobrazowym, ekosystemowym, gatunkowym i genowym. Istotą zrównoważonego rozwoju jest równorzędne traktowanie racji społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, co oznacza konieczność integrowania zagadnień ochrony środowiska z polityką w poszczególnych dziedzinach gospodarki. Zasada zrównoważonego rozwoju powinna być przy realizacji polityki ekologicznej państwa uzupełniona szeregiem zasad pomocniczych i konkretyzujących, które znalazły zastosowanie w rozwiniętych demokracjach. Podstawowym celem nowej polityki ekologicznej państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego kraju (mieszkańców, infrastruktury społecznej i zasobów przyrodniczych), przy założeniu, że strategia zrównoważonego rozwoju Polski pozwoli na wdrażanie takiego modelu tego rozwoju, który zapewni na tyle skuteczną regulację i reglamentację korzystania ze środowiska, aby rodzaj i skala tego korzystania realizowane przez wszystkich użytkowników nie stwarzały zagrożenia dla jakości i trwałości przyrodniczych zasobów. Cele polityki ekologicznej w sferze racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych zostały wyrażone m.in. poprzez: racjonalizację użytkowania wody przez wszystkich korzystających z zasobów wodnych, zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji, zmniejszenie energochłonności gospodarki i wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, ochronę gleb i zapewnienie racjonalnego wykorzystania zasobów glebowych, wzbogacanie i racjonalna eksploatacja zasobów leśnych, wzbogacenie i racjonalną gospodarkę zasobami leśnymi, zachowanie ekologicznej, produkcyjnej i społecznej funkcji lasów, ochronę zasobów kopalin. Cele polityki ekologicznej w zakresie jakości środowiska zostały wyrażone m.in. poprzez: zapewnienie na całym terytorium kraju adekwatnego do potrzeb zaopatrzenia w wodę o odpowiedniej jakości bez zakłócania naturalnej równowagi w środowisku, ochronę powietrza przed zanieczyszczeniami ze względu na bezpośrednie ich oddziaływanie na człowieka, organizmy żywe i przyrodę nieożywioną, racjonalne gospodarowanie odpadami tj. zapobieganie powstawaniu odpadów, przy rozwiązywaniu problemu odpadów „u źródła”, odzyskiwanie surowców i ponowne wykorzystanie odpadów oraz bezpieczne dla środowiska końcowe unieszkodliwianie odpadów nie wykorzystanych, kształtowanie stosunków wodnych i poprawę jakości wód, przeciwdziałanie zmianom klimatu i wywoływaniu niekorzystnych procesów w stratosferze, ochronę przed „stresem miejskim”, hałasem i promieniowaniem, stosowanie zasady przezorności w celu zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego społeczeństwa i gospodarki, przeciwdziałanie nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska, utrzymanie na odpowiednim poziomie krajowej różnorodności biologicznej i krajobrazowej oraz zwiększenie powierzchni obszarów chronionych do 1/3 terytorium kraju, zwiększenie skali rekultywacji i renaturyzacji obszarów zdegradowanych, zapobieganie pogarszaniu się jakości środowiska, powstrzymanie procesu degradacji zabytków kultury, zwiększenie skuteczności ochrony obszarów objętych już ochroną prawną, Polityka zakłada, że głównym kierunkiem inwestowania w dziedzinie ochrony środowiska do 2010 roku będzie rozwiązywanie problemów ochrony wód przed zanieczyszczeniem i zagospodarowanie odpadów w takim stopniu, aby spełnić wymogi Unii Europejskiej. Nakłady inwestycyjne w tym zakresie w latach 2003 – 2010 mają wynieść 65,8 mld PLN. Środki te będą pochodziły z kilku źródeł, w tym: środki własne (50%), fundusze ekologiczne (30%), fundusze strukturalne (8%), budżet państwa (7%) i pomoc zagraniczna (5%). Po przyjęciu II Polityki ekologicznej państwa Minister Środowiska opracował do niej Program wykonawczy, który zawiera: szczegółowe wytyczne dotyczące zasad i zakresu uwzględniania zagadnień ochrony środowiska w programach sektorowych; szacunek kosztów osiągania celów polityki ekologicznej państwa (krótko- i średniookresowych), w odniesieniu do racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych oraz w odniesieniu do jakości środowiska; harmonogramy zadań nakładanych na administrację publiczną, w zakresie doskonalenia narzędzi i instrumentów polityki ekologicznej, współpracy międzynarodowej, sporządzania programów wykonawczych i prowadzenia kontroli realizacji polityki ekologicznej oraz dokonywania jej oceny i aktualizacji; strategię rozwoju systemu zarządzania środowiskowego. Program ten nie zawiera jednak żadnych odniesień przestrzennych, w tym do obszaru województwa kujawsko-pomorskiego. 1.1.2. Krajowy plan gospodarki odpadami Krajowy plan gospodarki odpadami obejmuje obszar całego kraju. Został sporządzony jako realizacja przepisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628 ze zm.), która w rozdziale 3, art. 14 - 16 wprowadza obowiązek opracowania planów na szczeblu krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Krajowy plan gospodarki odpadami zawiera zadania w zakresie gospodarki odpadami konieczne do realizacji celów zawartych w dokumencie pt. „II Polityka ekologiczna państwa”, jak również określone w „Programie wykonawczym do II polityki ekologicznej państwa na lata 2002 - 2010” i „Narodowym programie przygotowania do członkostwa” w obszarze „Środowisko” wraz z zestawem planów implementacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem planów implementacyjnych Dyrektyw UE w zakresie odpadów. Do opracowania zakresu zadań przyjęto następujące zasady postępowania z odpadami: zapobieganie i minimalizacja powstawania odpadów, zapewnienie odzysku, w tym głównie recyklingu odpadów, których powstania w danych warunkach techniczno-ekonomicznych nie da się uniknąć, unieszkodliwianie odpadów (poza składowaniem), bezpieczne dla zdrowia ludzkiego i środowiska składowanie odpadów, których nie da się, z uwagi na warunki techniczno-ekonomiczne poddać procesom odzysku lub unieszkodliwiania. W Planie omówiono aktualny stan prawny i organizacyjny gospodarki odpadami w Polsce. Najbardziej rozbudowanym rozdziałem programu jest diagnoza stanu aktualnego gospodarki odpadami, założenia prognostyczne, określenie celów w gospodarce odpadami oraz przewidywane zadania. W rozdziale tym dokonano podziału odpadów na zasadnicze grupy: odpady powstające w sektorze komunalnym: odpady komunalne, odpady opakowaniowe, komunalne osady ściekowe, odpady powstające w sektorze gospodarczym: odpady przemysłowe. Z uwagi na fakt, że w każdym z wyżej wymienionych sektorów powstają odpady o charakterze niebezpiecznym tę grupę wydzielono i omówiono oddzielnie. Na podstawie analizy stanu aktualnego gospodarki odpadami w poszczególnych grupach oraz dotychczasowych trendów określono prognozy zmian ilości i jakości odpadów. Dane te stały się podstawą do określenia celów, a następnie zadań. Przedstawiono warianty rozwiązań techniczno-technologicznych i organizacyjnych wraz z określeniem kosztów oraz ich oceny w aspekcie kryteriów ochrony środowiska. Celem krajowego planu gospodarki odpadami jest określenie zakresu zadań koniecznych do zapewnienia zintegrowanej gospodarki odpadami w kraju, w sposób zapewniający ochronę środowiska z uwzględnieniem obecnych i przyszłych możliwości technicznych, organizacyjnych oraz uwarunkowań ekonomicznych, jak również z uwzględnieniem poziomu technicznego istniejącej infrastruktury. Ustalenia Krajowego planu gospodarki odpadami należy traktować jako wytyczne dla wojewódzkich planów gospodarki odpadami, w których powinny zapaść decyzje dotyczące konkretnych rozwiązań w zależności od uwarunkowań lokalnych. Na poziomie planu krajowego nie rozstrzyga się kwestii, jakie przyjęte zostaną w poszczególnych województwach technologie odzysku i unieszkodliwiania odpadów. Zarówno rodzaj jak i ilość instalacji oraz ich przepustowość i lokalizacje muszą wynikać ze szczegółowych analiz. 1.2. Wytyczne z dokumentów wojewódzkich Najważniejsze opracowania z zakresu kształtowania polityki regionalnej i gospodarki przestrzennej województwa – „Strategia rozwoju województwa”, „Program Rozwoju Województwa do 2010 r.” i „Projekt planu zagospodarowania przestrzennego województwa” poświęcają bardzo dużo miejsca zagadnieniom ochrony i kształtowania środowiska. Już metodologia wykonania tych opracowań świadczy o nadaniu tym zagadnieniom bardzo istotnej rangi – zarówno na etapie oceny stanu (diagnozy), jak i planowania rozwoju, zagadnienia kształtowania i ochrony środowiska wydzielono jako jedną z czterech sfer zintegrowanego planowania przestrzennego (obok zagadnień społecznych, gospodarczych i infrastruktury technicznej), a więc uznano, iż są to uwarunkowania o podstawowym znaczeniu dla kształtowania rozwoju województwa. Podkreślić należy, iż na etapie diagnozy stanu rozwoju województwa obszar analiz i zastosowane metody, jak również osiągnięte wnioski i wyniki są w obydwu opracowania zbliżone, jednak na etapie wytyczania celów i kierunków rozwoju notuje się zasadnicze różnice wynikające z odmiennego charakteru obydwu opracowań. „Strategia” jest opracowaniem określającym cele i kierunki rozwoju województwa, natomiast „Plan” stanowi przestrzenne umiejscowienie zapisów „Strategii” (podaje lokalizacje zadań i przedsięwzięć zapisanych w „Strategii”). Obydwa opracowania są względem siebie komplementarne i jedynie rozpatrywane łącznie pozwalają na uzyskanie pełnej i kompleksowej informacji. 1.2.1. Strategia rozwoju województwa kujawsko - pomorskiego Zapisany w „Strategii” nadrzędny cel rozwoju województwa („Poprawa konkurencyjności regionu i podniesienie poziomu życia mieszkańców przy respektowaniu zasad zrównoważonego rozwoju”), wskazuje na równoprawne traktowanie zagadnień ekologicznych z rozwojem społecznym i gospodarczym regionu. Wśród 14 celów głównych rozwoju (stanowiących rozwinięcie celu nadrzędnego) uwzględniono „kształtowanie i ochronę struktur przyrodniczych na obszarze województwa”. „Wizja rozwoju województwa do roku 2010” przewiduje, że strategiczna sfera działań „środowisko przyrodnicze” zostanie zrealizowana poprzez 6 celów operacyjnych, w sposób bardzo szeroki obejmujących praktycznie ogół zagadnień związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska: Tabela 1 Cele operacyjne związane ze strategią środowiska przyrodniczego Cele operacyjne Przedsięwzięcia Ochrona wód powierzchniowych i podziemnych 1. Maksymalne ograniczenie zrzutu ścieków nieoczyszczonych 2. Ograniczenie emisji zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych 3. Budowa oczyszczalni przyzagrodowych na terenach o rozproszonej zabudowie 4. Ochrona czystości wód jezior oraz ich rekultywacja 5. Zapewnienie odpowiedniej jakości wody pitnej 6. Budowa i rozbudowa obiektów małej retencji wód 7. Ochrona głównych zbiorników wód podziemnych, w szczególności na terenach nie posiadających izolacji warstwy wodnej Ochrona powietrza atmosferycznego i poprawa klimatu akustycznego 1. Zastępowanie tradycyjnych źródeł energii źródłami czystymi ekologicznie (gaz, olej opałowy, woda płynąca, wiatr) 2. Ograniczenie emisji do atmosfery pyłów i szkodliwych gazów przemysłowych 3. Kształtowanie klimatu akustycznego poprzez eliminację źródeł hałasu Ochrona powierzchni ziemi 1. Wspieranie technologii mało- i bezodpadowych, wdrażanie technologii utylizacji i unieszkodliwiania odpadów 2. Rekultywacja i zagospodarowanie gruntów zdegradowanych 3. Sukcesywna likwidacja punktów składowania substancji niebezpiecznych 4. Zapobieganie procesom degradacji gleb, w szczególności erozji wietrznej i erozji na stokach 1. Kształtowanie wieloprzestrzennego systemu ochrony przyrody i krajobrazu poprzez zachowanie istniejących i wprowadzanie nowych form ochrony Zachowanie dziedzictwa 2. Realizacja koncepcji sieci ekologicznej „Natura 2000” przyrodniczego i ochrona 3. Ochrona i kształtowanie bioróżnorodności walorów krajobrazowych 4. Zwiększenie lesistości województwa poprzez zalesianie gruntów nieprzydatnych rolniczo Edukacja ekologiczna 1. Stworzenie spójnego systemu kształcenia na różnych poziomach edukacyjnych 2. Popularyzacja i propagowanie działań w zakresie ochrony środowiska i edukacji ekologicznej Monitoring środowiska 1. Prowadzenie ciągłych badań i kontroli stanu środowiska 2. Utworzenie wojewódzkiego systemu monitoringu środowiska Przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska 1. Zapobieganie i zwalczanie skutków nadzwyczajnych zagrożeń środowiska poprzez rozbudowę systemu ratownictwa ekologicznego 2. Organizacja przewozu substancji i ładunków niebezpiecznych 1.2.2. Program rozwoju województwa kujawsko – pomorskiego do 2010 r. Program rozwoju województwa do 2010 roku, przyjęty uchwałą Sejmiku Województwa Kujawsko – Pomorskiego nr 735/2001 z dnia 19 grudnia 2001 r., jest narzędziem realizacji Strategii Rozwoju Województwa. Jednym z podstawowych sześciu priorytetów rozwoju województwa kujawsko – pomorskiego na lata 2003 – 2006 zawartych w Programie, a także na kolejny 4-letni okres 2007 2010, jest „ochrona i racjonalne kształtowanie środowiska przyrodniczego, ochrona dziedzictwa kulturowego województwa”. W ramach tego priorytetu sformułowano 6 działań realizujących określone cele i szereg przedsięwzięć i zadań do realizacji. Są to następujące działania: ochrona wód powierzchniowych i podziemnych, ochrona powietrza atmosferycznego i poprawa klimatu akustycznego, zachowanie środowiska przyrodniczego i ochrona walorów krajobrazowych, ochrona dziedzictwa kulturowego, wzmocnienie pozycji kulturalnej regionu w skali kraju i międzynarodowej, edukacja ekologiczna. Program zawiera ponadto kryteria wyboru projektów do realizacji. W ramach przedmiotowego priorytetu są to: zgodność ze strategią rozwoju województwa, komplementarność z innymi działaniami, zdolność pozyskiwania funduszy z innych źródeł, współfinansowanie projektu środkami własnymi, zachowanie równości szans i wpływ na poprawę stanu środowiska. Program wymienia także instytucje odpowiedzialne za jego wdrażanie, zarządzanie finansowe Programem, zasady jego monitoringu, w tym wskaźniki monitoringu rzeczowego. 1.2.3. Projekt planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko - pomorskiego W „Planie zagospodarowania przestrzennego województwa” przedsięwzięcia dotyczące ochrony i kształtowania środowiska zapisane zostały nie tylko w sferze zagadnień przyrodniczych, ale również infrastrukturalnych. Realizacja zarówno celu głównego zagospodarowania przestrzennego województwa, tzn. „Zbudowanie struktur funkcjonalno – przestrzennych podnoszących konkurencyjność regionu i jakość życia mieszkańców”, jak również pochodnych od niego 3 celów szczegółowych: 1. Zwiększenie atrakcyjności regionu w wymiarze europejskim jako pochodnej jego walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego, wysokich standardów życia mieszkańców, wysoce sprawnych systemów infrastruktury technicznej, dogodnych powiązań ze światem zewnętrznym; 2. Przyśpieszenie rozwoju największych miast regionu jako aktywnych biegunów wzrostu, stymulujących wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w ich otoczeniu; 3. Modernizacja struktury przestrzenno-funkcjonalnej regionu osiągana w następstwie rozwoju miast średnich (Włocławek, Grudziądz, Inowrocław), a także pozostałych miast powiatowych, jako węzłów systemów transportowych i teleinformacyjnych oraz obszarów z unikatowymi walorami środowiska przyrodniczego i predyspozycjami do użytkowania rekreacyjnego; jest ściśle zależna od właściwej polityki w zakresie ochrony i kształtowania środowiska. W „Planie zagospodarowania przestrzennego województwa” głównym kierunkiem działań odnoszących się do środowiska przyrodniczego jest jego ochrona i zachowanie w jak najlepszym stanie dla przyszłych pokoleń. Zakłada się tu bezpośrednie przełożenie tych działań na poprawę jakości życia mieszkańców, a pośrednio na dynamizację rozwoju gospodarczego. Zapisano, iż „dla ochrony zasobów i walorów przyrodniczych i krajobrazowych niezbędne jest gospodarowanie z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju...”. Plan przewiduje podjęcie szeregu działań zarówno w skali lokalnej, jak też kompleksowych, obejmujących obszarem działania cały teren województwa lub znaczne jego części leżące w obszarach jednostek funkcjonalnych, struktur przestrzennych, zlewni czy jednostek fizycznogeograficznych. Respektując zasady zrównoważonego rozwoju (sustainable development) założono gospodarcze wykorzystanie zasobów przyrodniczych przy ich optymalnej ochronie. Szczególnie północno-zachodnia część województwa została uznana za obszar o bardzo korzystnym stanie środowiska przyrodniczego, a znaczne walory w tym zakresie są tu uznane za podstawę bazy ekonomicznej i rozwoju działalności gospodarczych (zarówno w zakresie pozyskania i przetwórstwa surowców, jak też rozwoju turystyki). Pozostałe części województwa charakteryzują się znacznie większą antropopresją, stąd działania w sferze przyrodniczej mają głównie charakter ochroniarski, a w mniejszym stopniu zakładają gospodarcze wykorzystanie zasobów. Szczegółowe ustalenia „Planu” w zakresie środowiska przyrodniczego przedstawiono w tabeli. Tabela 2 Kierunki Planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawskopomorskiego w zakresie ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego Kierunki o znaczeniu i zakresie oddziaływania ogólnowojewódzkim Kierunki w zakresie ochrony i kształtowania środowiska - tworzenie nowych rezerwatów przyrody i powiększanie istniejących, - ukształtowanie spójnego przestrzennie systemu obszarów chronionych tj. parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, - utworzenie Pałuckiego i Skępskiego Parku Krajobrazowego oraz kontynuowanie działań nad utworzeniem parku krajobrazowego w dolinie Drwęcy, - powiększenie istniejących parków krajobrazowych: Górznieńsko-Lidzbarskiego (na terenie gminy Skrwilno), Doliny Dolnej Wisły (na terenie gmin: Dąbrowa Chełmińska, Dobrcz, Grudziądz, Osielsko, Świecie i Zławieś Wielka) i Krajeńskiego (na terenie gminy Sośno), - wyznaczenie nowych obszarów chronionego krajobrazu, w tym w dolinie Wisły i Noteci, - powiększenie obszaru chronionego krajobrazu “Nizina Ciechocińska” o południową część gminy Obrowo wraz z korektą jego granic w rejonie planowanego stopnia wodnego w Nieszawie, - objęcie ochroną terenów korytarzy ekologicznych – stanowiących łączniki między obszarami chronionymi: m. in. całą dolinę Noteci, rynnę jabłonowską, dolinę Rypienicy, całą dolinę Mieni, rynnę chełmżyńską, dolinę Kanału Bachorze, dolinę Zgłowiączki, kompleks leśny na zachód od Mogilna. Niezbędne jest połączenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego z rynną byszewską, - powiększenie obszaru funkcjonalnego “Zielone Płuca Polski”, - utworzenie rezerwatu biosfery na obszarze Borów Tucholskich, - włączenie do europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 następujących obszarów: Parki Krajobrazowe Borów Tucholskich, Pojezierze Brodnickie, Bagienna Dolina Drwęcy, Górznieńsko-Lidzbarski Kompleks Leśny, Jezioro Gopło, Lasy WłocławskoGostynińskie, Jeziora Powidzkie oraz Forty w Toruniu, Cytadela Grudziądz i Świecie nad Wisłą, - ochronę zasobów wodnych przez utrzymanie jakości czystych wód jezior i cieków, w tym na terenie Borów Tucholskich i Pojezierza Brodnickiego, - poprawę jakości zanieczyszczonych wód jezior i cieków, w szczególności na Pojezierzach: Chełmińskim, Dobrzyńskim, Kujawskim, Gnieźnieńskim i Krajeńskim, - likwidację punktowych źródeł zanieczyszczeń wód poprzez budowę kolejnych oczyszczalni ścieków, modernizację istniejących oczyszczalni w kierunku chemicznego unieszkodliwiania ścieków oraz dostosowania przepustowości do przyszłych potrzeb, kontynuowanie rozbudowy systemów kanalizacji sanitarnej w celu dociążenia oczyszczalni ścieków, a tym samym zwiększenia ich efektywności. Porządkowanie gospodarki ściekowej należy w miarę możliwości, jak najszybciej zakończyć w zlewniach: Brdy, Drwęcy i Wełny. Pozwoli to na poprawę jakości wód wymienionych rzek i wykorzystywanie ich na cele komunalne, - przestrzeganie reżimów ochronnych w strefach ochrony powierzchniowych ujęć wody na Brdzie w Bydgoszczy i Drwęcy w Lubiczu oraz w zlewni Wełny, - ograniczenie zabudowy, w szczególności mieszkaniowej na terenach zagrożonych powodzią (przez wodę 100-letnią) w dolinach Wisły, Noteci i Drwęcy, - ustalenie reżimów ochronnych i zasad gospodarowania na terenach Głównych Zbiorników Wód Podziemnych nie posiadających izolacji od powierzchni, w szczególności na obszarach najwyższej ochrony (ONO) w rejonie Bydgoszczy, Torunia, Włocławka, Grudziądza, Świecia oraz w dolinie Noteci, - ochronę i większe wykorzystanie zasobów wód mineralnych na potrzeby lecznictwa uzdrowiskowego w rejonie Ciechocinka, Otłoczyna i Torunia-Czerniewic oraz Maruszy k/Grudziądza, - likwidację i rekultywację składowisk odpadów stanowiących zagrożenie dla środowiska oraz likwidację wszystkich nieczynnych mogilników, - ochronę zasobów glebowych i leśnych przed przeznaczaniem na cele nierolnicze gleb wysokoprodukcyjnych, - eliminację czynników degradacji (zmniejszania żyzności i produkcyjności gleb) i zanieczyszczenia gleb oraz naruszania stosunków wodnych. Szczególnie należy chronić zwarte kompleksy najlepszych gleb położonych na Równinie Inowrocławskiej, wschodniej i północnej części Pojezierza Gnieźnieńskiego, środkowej i północnozachodniej części Pojezierza Kujawskiego, na Pojezierzu Chełmińskim i północnozachodniej części Pojezierza Dobrzyńskiego, - zwiększenie lesistości obszaru województwa przez zalesianie gruntów najsłabszych klas bonitacyjnych mało przydatnych dla gospodarki rolnej, w szczególności na Pojezierzu Kierunki w zakresie rozwoju lokalnej infrastruktury technicznej bezpośrednio wpływające na stan środowiska - rozbudowę sieci wodociągowej w obszarze gmin wiejskich (Skępe, Lubień Kujawski, Solec Kujawski, Chełmno, Grudziądz, Dragacz, Więcbork), - rozbudowę i modernizację urządzeń gospodarki ściekowej poprzez budowę oczyszczalni ścieków dla miast: Nowe i Kcynia, dokończenie budowy i uruchomienie oczyszczalni dla Ciechocinka oraz rozbudowę sieci kanalizacyjnej w miastach (Skępe, Nieszawa, Brześć Kujawski, Lubraniec, Kowal, Lubień Kujawski, Izbica Kujawska, Piotrków Kujawski, Kowalewo Pomorskie, Janowiec Wielkopolski, Mrocza, Więcbork, Sępólno Krajeńskie), - uporządkowanie gospodarki ściekowej w obszarze gmin wiejskich poprzez budowę oczyszczalni i sieci kanalizacyjnych dla miejscowości o zwartej zabudowie. - realizacja przydomowych oczyszczalni ścieków dla zabudowy rozproszonej. - opracowanie programu gospodarki odpadami na obszarze województwa - budowę całościowego systemu gospodarki odpadami, którego podstawą realizacji będzie opracowywany zgodnie z ustawą z dnia 24.04.2001r. o odpadach “ Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Kujawsko – Pomorskiego”, - wdrażanie technologii mało i bezodpadowych oraz prowadzenie działań prewencyjnych w produkcji, - tworzenie instrumentów prawnych i ekonomicznych zapewniających rozwój rynku surowców wtórnych, - tworzenie nowych składowisk jako obiektów o uzasadnionej ekonomicznie wielkości i lokalizacji spełniającej wymagania ochrony środowiska przy zastosowaniu nowoczesnych technologii oraz rozbudowa i modernizacja istniejących składowisk nie spełniających wymogów ochrony środowiska (Janowiec Wielkopolski (Zrazim), Rogowo (Budzisław, Czewujewo lub Zalesie), Gąsawa (Szalejewo), Kruszwica (Wola Wapowska), Osie (Brzeziny), Koronowo (Srebrnica – nowa kwatera obok starej), Dobre (Byczyna), Skępe (Lubówiec), - rekultywację lub likwidację istniejących składowisk nie spełniających wymogów ochrony środowiska w pierwszej kolejności w gminach: Gniewkowo, Gąsawa, Jeżewo, Koronowo, Kruszwica (przemysłowe), Lubraniec, Łubianka, Mogilno, Nowa Wieś Wielka, Osie, Szubin, Złotniki Kujawskie, - bieżącą likwidację “dzikich” wysypisk, - wdrażanie systemu eliminacji odpadów niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych, ich zbiórki i utylizacji w oparciu o plan wojewódzki, - budowę składowisk odpadów niebezpiecznych (między innymi dla odpadów, które mogą powstać w przypadku wystąpienia nadzwyczajnego zagrożenia środowiska, jak np. wypadek drogowy cysterny przewożącej olej opałowy, chemikalia) lub wydzielenia specjalnych kwater odpowiednio zabezpieczonych na istniejących składowiskach odpadów w celu umożliwienia składowania odpadów niebezpiecznych (np. składowisko odpadów niebezpiecznych – gmina Skępe oraz zakładu utylizacji w gminie Jabłonowo Pomorskim), - likwidację istniejących nieczynnych mogilników w miejscowościach: Małocin (gm. Nakło n/Notecią), Piastowo (gm. Gąsawa), Małe Pułkowo (gm. Dębowa Łąka), Dąbrówka i Płocicz (gm. Kamień Krajeński), Bożacin (gm. Rogowo), Grębocin i Rogowo (gm. Lubicz), Piątkowo (gm. Kowalewo Pomorskie), Sokołowo (gm. GolubDobrzyń), Puszcza Miejska (gm. Rypin), Lisie Kąty (gm. Grudziądz), Mąkoszyn (gm. Szubin), Góry Witowskie (gm. Bytoń), Otłoczyn (gm. Aleksandrów Kujawski) i Jankowo (gm. Lipno) oraz w gminie Dąbrowa Biskupia, - unieszkodliwianie odpadów w sposób najefektywniejszy sprowadzający odpad końcowy do postaci najmniej szkodzącej środowisku, budowę spalarni odpadów w Zakładzie Elektrociepłowni w mieście Bydgoszczy z odzyskiem energii cieplnej. 1.3. Analiza programów i strategii ochrony środowiska w byłych województwach: bydgoskim, toruńskim i włocławskim Program ochrony środowiska województwa bydgoskiego został opracowany przez Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy i zatwierdzony przez Wojewodę Bydgoskiego w 1993 r. Opracowanie to w sferze „potrzeb i zadań w zakresie ochrony i kształtowania środowiska” składa się z części poświęconych następującym aspektom: gospodarce wodnej, ochronie wód, ochronie powietrza, gospodarce odpadami, ochronie przed hałasem, ochronie przyrody i krajobrazu, ochronie lasów i gospodarce łowieckiej. Horyzont czasowy opracowania wyznaczono na 10-15 lat (czyli do roku 2003 lub 2008), przy czym wyróżniono tzw. „priorytety krótkookresowe” (do roku 1995) oraz „długookresowe” (po roku 1995). Ustalenia i zalecenia „Programu” (uwzględniającego według zapewnień autorów założenia krajowej polityki ekologicznej) charakteryzują się zróżnicowaniem poziomu ogólności zapisów. Bardzo szczegółowo opisane są priorytety krótkookresowe, w których niejednokrotnie imiennie ujęto poszczególne przedsięwzięcia (często na poziomie inwestycji proekologicznych realizowanych na terenie pojedynczych zakładów przemysłowych) – tak duża szczegółowość wynika z faktu, iż w zdecydowanej większości znalazły się tu zadania aktualnie realizowane (program przewiduje ich zakończenie lub kontynuację) lub o przesądzonej realizacji. Priorytety długookresowe to bardzo ogólne zapisy kierunkujące politykę ekologiczną województwa, mające raczej charakter deklaracji woli i koncepcji działania, niż enumeracji konkretnych działań, zadań i przedsięwzięć. Bardziej szczegółowe zapisy dotyczą podjęcia działań w ramach większych obszarów (zlewni, podregionów), unika się natomiast precyzowania ustaleń dla pojedynczych zadań. Obecnie nie ma możliwości oceny, w jakim stopniu „Program” został zrealizowany, dotąd nie dokonano żadnej jego weryfikacji, prawdopodobnie nie był on też monitorowany. Bez wątpienia aktualność zachowuje większość priorytetów długookresowych, które generalnie należy (z pewnym uszczegółowieniem) uwzględnić w aktualnie opracowywanym „Programie” jako zasady lub ogólne kierunki ochrony i kształtowania środowiska. Szczegółowej weryfikacji wymagają natomiast priorytety krótkookresowe. Należy się spodziewać, że część z przyjętych w „Programie” zadań lub nawet ogólnych kierunków działań straciła aktualność, bądź wskutek ich zrealizowania, bądź wskutek zmiany priorytetów polityki ekologicznej lub koncepcji rozwoju w zakresie poszczególnych aspektów, część wreszcie z powodu zmiany granic administracyjnych województwa. Program ochrony środowiska w województwie toruńskim został opracowany przez Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Toruniu w sierpniu 1978 r. Program określa aktualny (na 1978 r.) stan zagrożenia środowiska województwa toruńskiego, prognozę zmian oraz główne kierunki zamierzeń w zakresie poprawy jakości środowiska. Zawiera syntetyczne przedstawienie warunków naturalnych województwa, ocenę aktualnego stanu zagrożeń środowiska wraz z prognozą zmian w zakresie poszczególnych komponentów środowiska, kierunki działań na rzecz ochrony środowiska, wybrane zagadnienia z zakresu organizacji i współpracy służb i jednostek w zakresie ochrony środowiska oraz środki prawne. Głównymi kierunkami działań w zakresie ochrony środowiska wg Programu mają stać się do 1990 r.: w zakresie wód i gospodarki ściekowej: ochrona wód przed zanieczyszczeniami oraz prognoza gospodarki wodno – ściekowej, w tym przez budowę i modernizację istniejących oczyszczalni ścieków; w zakresie ochrony powietrza atmosferycznego: ograniczenie ilości emitowanych zanieczyszczeń, w szczególności w dużych ośrodkach miejskich; w zakresie ochrony lasów i zieleni: poprawa produktywności i odporności biologicznej lasów oraz zwiększenie ilości zalesień i zadrzewień; w zakresie ochrony przyrody i krajobrazu: zwiększenie ilości rezerwatów przyrody oraz prowadzenie odpowiedniej gospodarki na terenach o wysokich walorach przyrodniczo – krajobrazowych przez utworzenie systemu stref krajobrazu chronionego i parków krajobrazowych; w zakresie ochrony gleb: przeciwdziałanie utracie przez gleby produktywności, ochrona przed degradacją i erozją oraz prawidłowe kształtowanie stosunków wodnych; w zakresie ochrony przed hałasem i wibracją: realizowanie przedsięwzięć w celu zmniejszenia uciążliwości hałasem np. zmniejszenie ruchu pojazdów w centrach miast, zmiany technologii produkcji w zakładach oraz budowę ekranów przeciwdźwiękowych; w zakresie gospodarki odpadami: zaniechanie eksploatacji małych wysypisk i budowie wysypisk grupowych. Mimo upływu znacznego okresu czasu większość zapisów Programu nie straciła na aktualności. Niestety program nie był monitorowany i nie można określić, w jakim stopniu został w wymienionym okresie zrealizowany. Strategia ochrony przyrody województwa toruńskiego została opracowana przez Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Toruniu w 1995 r. Celem opracowania było wskazanie najważniejszych, strategicznych celów ochrony przyrody w województwie toruńskim oraz wytyczenia kierunków działań, niezbędnych dla osiągnięcia tych celów. Jako ogólny cel ochrony przyrody przyjęto tylko zachowanie w niezmienionym stanie najcenniejszych elementów przyrody ożywionej i nieożywionej, ale także przede wszystkim zapewnienie obecnym i przyszłym pokoleniom odpowiednich przyrodniczych warunków życia, a zwłaszcza wypoczynku i regeneracji sił. Jako nadrzędny cel ochrony przyrody w województwie przyjęto „zachowanie i poprawę różnorodności krajobrazów, o możliwie maksymalnej różnorodności biologicznej”. Różnorodność środowiskowa i biologiczna zapewnia równowagę ekologiczną układów przyrodniczych, zwiększając ich trwałość i odporność na degradację. Aby osiągnąć cel nadrzędny zdaniem autorów należy chronić przede wszystkim te elementy środowiska, których stan jest niezadowalający lub są zagrożone. Sformułowano w ten sposób odpowiednio 5 celów strategicznych ochrony przyrody w województwie: ochrona zasobów wodnych i poprawa jakości wód realizowane poprzez promowanie oszczędnego zużycia wody, zmiany dotychczasowego sposobu melioracji, formowanie trwałych pasów roślinności ochronnej, rekultywacje jezior i cieków. ochrona i przestrzenny rozwój „zielonej tkanki” (lasy, zadrzewienia, zakrzewienia) województwa realizowane poprzez powiększanie zasobów leśnych oraz poprawy ich struktury i przyrodniczych funkcji. kształtowanie systemu obszarów chronionych przez powiększenie sieci rezerwatów przyrody, uzupełnienie i poprawę funkcjonowania zdewastowanych korytarzy ekologicznych „wewnątrz wojewódzkich”. poprawę efektywności ochrony zagrożonych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. tworzenie indywidualnych form przyrody ożywionej i nieożywionej. Strategia zwraca uwagę na ograniczanie konfliktów między interesami ochrony przy- rody a wybranymi formami działalności gospodarczej, w szczególności: rolnictwem, gospodarką rybacką, turystyką i rekreacją, gospodarką odpadami i wielkimi inwestycjami technicznymi. Wskazuje na pilną potrzebę prowadzenia powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej (PIP) i postuluje usprawnienie systemu zarządzania ochroną przyrody oraz rozwój edukacji ekologicznej. Z całą pewnością należy stwierdzić, że większość postulatów zawartych w „Strategii..” zachowała swoją aktualność. Program ochrony środowiska województwa włocławskiego na lata 1997-2010 został opracowany przez Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego we Włocławku, zaopiniowany pozytywnie Uchwałą Sejmiku Samorządowego Województwa Włocławskiego i zatwierdzony przez Wojewodę Włocławskiego w 1996 r. Głównym kierunkiem i celem strategicznym Programu był zrównoważony rozwój zgodny z dokumentami końcowymi konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” z Rio de Janeiro oraz Polityką ekologiczną państwa. Zawiera on zestaw zadań: kierunki działań zmierzające do poprawy stanu środowiska, instrumenty ich realizacji, źródła ich finansowania, których realizacja przez zarządy miast i gmin, jednostki gospodarcze oraz osoby fizyczne pozwoli osiągnąć główne cele stawiane środowisku a mianowicie: czysta woda, czyste powietrze, ochrona powierzchni ziemi, łagodzenie deficytu wody, zachowanie i powiększanie zasobów przyrodniczych. Zakładane zadania proekologiczne zarówno dla jednostek samorządowych jak i jednostek gospodarczych zawierały działania krótkookresowe z okresem realizacji do 2002-2003 r oraz długookresowe z okresem realizacji do 2010 r. Zadania krótkookresowe to głównie przedsięwzięcia inwestycyjne realizowane w ramach pojedynczych jednostek gospodarczych i pojedynczych obiektów podlegających jednostkom samorządowym i są one w większości przypadków zrealizowane. Zadania długookresowe dla jednostek samorządowych dotyczyły przedsięwzięć inwestycyjnych wielkoprzestrzennych: gazyfikacji, kanalizacji budowy oczyszczalni ścieków, wodociągowania, eliminacji niskiej emisji, eliminacji hałasu, realizacji małej retencji wody, powiększanie terenów zieleni. Zadania długookresowe dla jednostek gospodarczych dotyczyły przedsięwzięć inwe- stycyjnych mających na celu kompleksowe rozwiązania w zakresie gospodarki wodno- ściekowej oraz w zakresie ograniczenia lub eliminacji emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych i hałasu. Zadania długookresowe mogą być częściowo zrealizowane, lecz dalszy ciąg ich realizacji należy uwzględnić w nowoopracowywanym PROGRAMIE. Załącznik nr 2 2. Analiza wniosków, wytycznych i postulatów do projektu Programu Ochrony Środowiska Województwa Kujawsko - Pomorskiego Marszałek Województwa Kujawsko - Pomorskiego w dniu 20 września 2002 r. skierował do samorządów powiatowych i gminnych pismo z informacją o podjęciu prac nad „Programem ochrony środowiska województwa kujawsko-pomorskiego z planem gospodarki odpadami”, prosząc o pisemne przesłanie w terminie do 15 października 2002 r. uwag i propozycji do opracowania. W dniu 27 września 2002 r. Marszałek Województwa KujawskoPomorskiego skierował pismo oraz do właściwych organów i instytucji z prośbą o wniesienie wniosków, uwag i propozycji do wojewódzkiego programu ochrony środowiska z planem gospodarki odpadami. Poniżej zamieszczono analizę nadesłanych wniosków i uwag instytucji oraz samorządów terytorialnych. 2.1. Wnioski organów i instytucji Do dnia 31 stycznia 2003 r. wpłynęło 11 odpowiedzi: Wojewoda Kujawsko – Pomorski wskazuje na konieczność realizacji zbiorczych systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków w kontekście akcesji do Unii Europejskiej, wprowadzenie zapisu o realizacji zadań wynikających z tworzonego Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych. Należy zwrócić uwagę na wydzielone strefy, w których przekraczane są dopuszczalne poziomy substancji i opracować zakres działań w tych strefach, w tym na podstawie stosownych programów ochrony powietrza. Planowany II etap likwidacji mogilników obejmie 5 kolejnych obiektów. Należy przewidzieć budowę instalacji do termicznego przekształcania odpadów, należy preferować budowę składowisk międzygminnych (nawet powiatowych). Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu wskazuje na uwzględnienie prowadzonych zabiegów ochronnych w obiektach prawnie chronionych, istniejące zagrożenia środowiska leśnego, konieczność edukacji ekologicznej społeczeństwa. Dużym zagrożeniem jest zaśmiecanie terenów leśnych. Należy zlikwidować dzikie wysypiska i mogilniki zlokalizowane w lasach i ich otoczeniu. Liga Ochrony Przyrody – Zarząd Okręgu w Toruniu wnosi propozycje uwzględnienia konieczności ograniczenia skażenia gleby i wód powierzchniowych przez produkty ropopochodne z pojazdów i urządzeń technicznych. Wskazuje na potrzebę uregulowania gospodarki ściekami w gospodarstwach wiejskich i zapobieganie odprowadzaniu zanieczyszczeń do rowów i cieków. Istnieje potrzeba właściwego zagospodarowania szkodliwego dla środowiska eternitu. Niezbędny jest rozwój terenów zielonych w miastach i osiedlach oraz na terenach wiejskich. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy wskazuje na konieczność modernizacji sieci monitoringu środowiska, rozszerzenie sieci monitoringu regionalnego wód powierzchniowych i podziemnych oraz związanego z efektywnością prowadzonej likwidacji mogilników. Konieczne jest uwzględnienie problemów oceny stanu akustycznego środowiska. Dalsza modernizacja i budowa składowisk odpadów musi uwzględniać wymogi przepisów ochrony środowiska. Niezbędna jest modernizacja istniejących spalarni i budowa nowych, intensyfikacja działań związanych z odzyskiem odpadów oraz ich segregacją u źródła, budowa kompostowni w celu zagospodarowania odpadów organicznych, przygotowanie przez organy wojewódzkie bazy danych dotyczących jednostek gospodarczych zajmujących się odbiorem i unieszkodliwianiem odpadów, zorganizowanie systemu zbiórki odpadów przeznaczonych do unieszkodliwiania. Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny w Bydgoszczy zaleca skierowanie nacisku na ochronę ujęć wody do picia ze szczególnym zwróceniem uwagi na ochronę obszarów zasilania ujęć wód podziemnych, wprowadzenie programu monitorowania warunków bytowania ludzi w sąsiedztwie obiektów stanowiących największe zagrożenie dla środowiska, ciągłe podnoszenie standardów środowiskowych w miejscowościach uzdrowiskowych, ustalenie lokalizacji obiektów mogących znacząco oddziaływać na środowisko w obszarach zbiorników wód podziemnych, potrzebę wprowadzenia systemu selektywnej zbiórki odpadów, objęcie wszystkich odpadów medycznych zbiórką i utylizacja termiczną, wprowadzenie dla przedsiębiorców atrakcyjnych programów promujących i ułatwiających zagospodarowanie odzyskanych surowców wtórnych, przyjęcie programu zbierania i demontażu samochodów wyłącznie przez składnice złomu posiadające koncesje Wojewody, wykonanie inwentaryzacji starych składowisk odpadów i oceny stopnia degradacji środowiska w ich otoczeniu, zlikwidowanie „mogilników” środków ochrony roślin, promowanie i stwarzanie dogodnych warunków do budowy kanalizacji i oczyszczalni ścieków, opracowanie programów gazyfikacji dla zwartych jednostek osadniczych, wprowadzenie racjonalnych zasad gospodarowania wodą opadową. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu proponuje, aby został opracowany na obszarze województwa nowoczesny system selektywnej zbiórki odpadów, których wywóz będzie tańszy niż odpadów nie posegregowanych. Poważnym problemem, który należy uwzględnić w opracowaniu jest utylizacja zużytych rur jarzeniowych oraz brak stosownych pojemników do ich gromadzenia na terenie instytucji. Niezbędne jest przeprowadzenie szeroko zakrojonej akcji informacyjno-edukacyjnej w zakresie gospodarki odpadami. Regionalne Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Przysieku informuje o rozpoczęciu realizacji przez Centrum nowego programu ekologicznego „Program edukacji ekologicznej z zakresu gospodarki odpadami w województwie kujawskopomorskim”, który przede wszystkim przyczynić się ma do wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa. Celem ogólnym programu jest poprawa sytuacji w zakresie ochrony środowiska na szczeblu gminnym, ze szczególnym uwzględnieniem prawidłowej proekologicznej gospodarki odpadami. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie informuje, że nie zostały jeszcze opracowane dwa przewidziane wymogami ustawowymi dokumenty: plan gospodarowania wodami dorzecza Wisły oraz warunki korzystania z wód regionu Wisły. Dokumenty te wyznaczą cele i priorytety ekologiczne oraz harmonogram odpowiednich działań w tym zakresie. Należy zapewnić ochronę zasobów wodnych wykorzystywanych na cele komunalne, zasobów wodnych wykorzystywanych do urządzania kąpielisk, przeznaczonych do bytowania ryb. Postuluje odbudowę zdegradowanych ekosystemów wodnych. Zwraca uwagę na zakazy i ograniczenia wynikające z ustanowienia stref ochronnych wód, zakazy i ograniczenia wynikające z ustanawianych stref ochronnych ujęć wody, ochronę zasobów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, zakaz lokalizacji składowisk odpadów oraz instalacji unieszkodliwiania odpadów na obszarach bezpośrednio zagrożonych powodzią. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku wnosi o uwzględnienie wyróżnionych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego jednostek hydrogeologicznych, Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (wraz z proponowanymi obszarami ochronnymi) oraz uwzględnienie stref ochronnych ujęć wody. Pożądane jest przyjęcie funkcji ochronnej dla GZWP. Niezbędne jest uwzględnienie bilansu potrzeb i możliwości zaopatrzenia w wodę pitną w kontekście rozwoju aglomeracji miejskich. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Poznaniu zwraca uwagę na konieczność zapewnienia odpowiedniej jakości i ilości wody pitnej, zapewnienie wody dla rolnictwa i przemysłu, ochronę zasobów naturalnych przed niewłaściwa eksploatacją, ochronę przed skutkami powodzi i suszy, tworzenie warunków do energetycznego i transportowego wykorzystania wód powierzchniowych. Jednocześnie wskazuje na konieczność budowy komunalnych oczyszczalni ścieków wraz z budową zbiorczej kanalizacji sanitarnej i deszczowej, eliminującej w sposób maksymalny indywidualne sposoby utylizacji ścieków sanitarnych i deszczowych, zakaz rolniczego wykorzystania ścieków w strefach ochronnych ujęć i zbiorników wód powierzchniowych i podziemnych oraz wskazuje na konieczność uwzględnienia reżimów ochronnych na obszarach prawnie chronionych oraz pełniących funkcje korytarzy ekologicznych. Bydgoska Rada Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT zawiadamia, że swoje uwagi i propozycje przedstawi po otrzymaniu projektów opracowań. 2.2. Wnioski samorządów powiatowych Otrzymano odpowiedzi z 3 miast – powiatów grodzkich i z 17 Starostw Powiatowych (powiatów ziemskich): Prezydent Miasta Bydgoszczy zawiadamia o przyjęciu „Programu ochrony środowiska dla miasta Bydgoszczy na lata 2002 – 2010” oraz „Programu gospodarki odpadami dla miasta Bydgoszczy na lata 2002 – 2010”. W dokumentach tych sformułowano cele ekologiczne i strategię ich realizacji. Prosi o wykorzystanie dokumentów w opracowaniach wojewódzkich. W szczególności zwraca uwagę na prowadzone negocjacje w sprawie budowy spalarni odpadów komunalnych i osadów ściekowych. Prezydent Miasta Grudziądza przesłał jedynie ankietę dotyczącą gospodarki odpadami. Prezydent Miasta Włocławka także przesyła ankietę dotyczącą gospodarki odpadami. Starostwo Powiatowe w Aleksandrowie Kujawskim zwraca uwagę na problem dużej produkcji odpadów pochodzenia medycznego w szpitalach i zakładach lecznictwa uzdrowiskowego Ciechocinka i prosi o ujęcie tego problemu w opracowaniu wojewódzkim. Starostwo Powiatowe w Brodnicy zgłasza propozycje tylko do planu gospodarki odpadami polegające na: wprowadzeniu selektywnej zbiórki odpadów komunalnych u źródła we wszystkich gminach na terenie powiatu, zagospodarowanie odpadów opakowaniowych po nawozach i środkach ochrony roślin, rozszerzenie asortymentu zbieranych odpadów komunalnych, budowę zakładu utylizacji i odzysku odpadów ze stacją segregacji i kompostownią dla powiatu brodnickiego oraz przeprowadzenie akcji edukacyjnej w zakresie właściwej gospodarki odpadami komunalnymi. Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy zwraca uwagę na konieczność ograniczenia zanieczyszczeń w zlewni Brdy oraz jezior Borówno i Jezuickie, prowadzenie szczególnej ochrony wód podziemnych (GZWP nr 138 i 140), ograniczenie emisji hałasu komunikacyjnego przy drogach kategorii powiatowej i wojewódzkiej, większe wykorzystanie niekonwencjonalnych źródeł energii, zapobieganie tzw. „małym powodziom”, zaplanowanie i wprowadzenie na szeroką skalę segregacji i odzysku odpadów komunalnych. Starostwo Powiatowe w Chełmnie informuje, że wydało „Informator o stanie środowiska powiatu chełmińskiego” zawierający informacje o stanie środowiska oraz walorach przyrodniczych i krajobrazowych powiatu. Starostwo prowadzi aktywne działania mające na celu kształtowanie w społeczeństwie zamiłowanie do przyrody, prowadzi działania w zakresie edukacji ekologicznej oraz informacji o stanie środowiska na obszarze powiatu. Starostwo Powiatowe w Golubiu-Dobrzyniu zwraca uwagę na potrzebę segregacji odpadów na terenie powiatu golubsko-dobrzyńskiego. Niezbędne jest prowadzenie monitoringu środowiska na terenie powiatu, w tym powietrza atmosferycznego na obszarze gminy Ciechocin, jakości wód rzeki Drwęcy i zanieczyszczenia gleb w rejonie Kowalewa Pomorskiego. Pożądane jest zwiększenie lesistości powiatu, poprawa jakości wód przez regulację gospodarki wodno-ściekowej (zwiększenie ilości oczyszczalni) oraz zmniejszenie hałasu w mieście Golubiu-Dobrzyniu i Kowalewie Pomorskim poprzez budowę obwodnic. Starostwo Powiatowe w Grudziądzu wskazuje na konieczność redukcji masy i objętości odpadów poprzez rozwój powtórnego wykorzystania odpadów komunalnych, opracowanie systemu wysortowania lub przechwycenia odpadów niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych, strategię rozwiązania problemu dzikich wysypisk odpadów na terenach wiejskich, propozycje działań rozwiązujących zagospodarowanie odpadów trafiających na składowiska gminne, które mogłyby być poddane odzyskowi, wskazanie rozwiązań technologicznych i wybór strategii gospodarowania odpadami (spalarnie, kompostownie), opracowanie i zdefiniowanie korzyści i zysków środowiskowych wynikających z zastosowanych technologii. Pożądane jest przedstawienie słabych i mocnych stron uwarunkowań środowiskowych oraz zagrożeń środowiska, wskazanie optymalnych rozwiązań w procesie zapobiegania i ograniczania powstawania zanieczyszczeń we wszystkich elementach dla regionu, pomoc dla zakładów i podmiotów gospodarczych w wyborze odpowiedniej techniki ograniczającej lub redukującej powstające zanieczyszczenia, wskazanie newralgicznych punktów zagrożonych wystąpieniem NZŚ oraz przypuszczalny rozmiar i zasięg ewentualnych awarii, informacje o możliwościach i sposobie pozyskania środków pomocowych UE na finansowanie inwestycji proekologicznych. Starostwo Powiatowe w Inowrocławiu informuje, że w latach 1999-2002 na terenie powiatu zrealizowano szereg inwestycji w zakresie ochrony środowiska, w tym budowę utylizatorni odpadów medycznych w Publicznym Specjalistycznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Inowrocławiu, modernizację i rozbudowę gminnych wysypisk odpadów, modernizacje kotłowni w 3 obiektach zarządzanych przez powiat, edukację ekologiczną, akcję „Sprzątanie Świata”, Starostwo Powiatowe w Lipnie informuje, że wspólnie z samorządami gminnymi planuje wprowadzenie na terenie powiatu selektywnej zbiórki odpadów, budowę nowego składowiska odpadów o charakterze ponadgminnym oraz dostosowanie istniejących składowisk do obecnie obowiązujących wymogów. Planowana jest akcja informacyjna dotycząca prawidłowego postępowania z wytworzonymi odpadami ze szczególnym uwzględnieniem terenów wiejskich. Starostwo Powiatowe w Nakle postuluje realizowanie wspólnej gospodarki odpadami komunalnymi dla kilku gmin, realizację przedsięwzięć inwestycyjnych służących gospodarce odpadami, wprowadzenie wysegregowania odpadów niebezpiecznych z odpadów komunalnych, wyznaczanie miejsc do grzebania padłych zwierząt i lokalizacji inwestycji związanych z wytwarzaniem energii ze źródeł odnawialnych, konieczność rekultywacji nieczynnych wyrobisk eksploatacji kopalin, konserwację pomników przyrody oraz ochronę zbiorników wód podziemnych. Starostwo Powiatowe w Radziejowie postuluje ochronę wód jeziora Gopło i Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, Jeziora Głuszyńskiego, rzeki Zgłowiączki, a także zalesiania gruntów porolnych zwłaszcza w południowej części powiatu. Postuluje likwidację mogilnika z odpadami niebezpiecznymi w Górach Witowskich (gm. Bytoń), modernizację i rozbudowę istniejących składowisk komunalnych, wprowadzenie segregacji odpadów, rozwiązanie problemów z odbiorem i utylizacją padłych zwierząt oraz odpadów poubojowych. Starostwo Powiatowe w Rypinie w dziedzinie gospodarki odpadami postuluje dokończenie budowy Regionalnego Zakładu Utylizacji Odpadów Komunalnych w Puszczy Miejskiej i włączenie go do systemu gospodarki odpadami komunalnymi wszystkich gmin wchodzących w skład powiatu rypińskiego, zakończenie wdrażania segregacji odpadów komunalnych u źródeł powstania na terenie miasta Rypina i wprowadzenie segregacji odpadów na terenach wiejskich, likwidację obecnie eksploatowanych gminnych składowisk odpadów komunalnych, likwidację dzikich wysypisk odpadów, likwidację mogilnika odpadów niebezpiecznych w Puszczy Miejskiej, stworzenie przynajmniej po jednym punkcie na obszarze każdej gminy przyjmowania wyszczególnionych rodzajów odpadów np. przepracowane oleje, zużyte źródła światła, itp., powstanie na terenie powiatu zakładów zajmujących się odzyskiem lub unieszkodliwianiem pewnych rodzajów odpadów. W dziedzinie gospodarki wodnej postuluje włączenie całego miasta do miejskiej kanalizacji, dokończenie budowy gminnej oczyszczalni ścieków w Skrwilnie, rozbudowę kanalizacji w gminie Wąpielsk, budowę kolektora ściekowego z gminy Brzuze do miejskiej oczyszczalni, budowę przydomowych oczyszczalni ścieków, budowę małych zbiorników wodnych i właściwe zagospodarowanie stref przybrzeżnych jezior. W dziedzinie gospodarki leśnej postuluje zwiększenie lesistości powiatu i wzbogacenie składu gatunkowego drzewostanu. W zakresie ochrony przyrody postuluje powiększenie obszaru chronionego krajobrazu „Źródła Skrwy” i połączenie go z Górznieńsko-Lidzbarskim Parkiem Krajobrazowym, tworzenie kolejnych form ochronnych. W dziedzinie ochrony powietrza atmosferycznego proponuje modernizację istniejących kotłowni, podłączenie domków jednorodzinnych do miejskiej sieci ciepłowniczej, stosowanie czystych ekologicznie źródeł energii, budowę małych elektrowni wodnych i elektrowni wiatrowych. Starostwo Powiatowe w Sępólnie Krajeńskim postuluje likwidację dwóch istniejących mogilników na terenie gminy Kamień Krajeński, poszerzenie zasięgu obejmowania systemu selektywnej zbiórki odpadów, rozbudowę systemów kanalizacyjnych, w tym na terenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego oraz ochronę i pielęgnację pomników przyrody. Starostwo Powiatowe w Świeciu przedstawia wykaz zrealizowanych inwestycji proekologicznych, a jako priorytetowe działania na najbliższe lata wymienia wszelkie inwestycje z zakresu gospodarki ściekowej oraz pełne zagospodarowanie odpadów niebezpiecznych. W perspektywie zakłada się budowę zakładu termicznego przekształcania odpadów. Starostwo Powiatowe w Tucholi wymienia postulaty wynikające ze „Strategii rozwoju gmin i powiatu tucholskiego” np. obszary przewidziane do objęcia ochroną, rozwój systemów wodno-kanalizacyjnych, modernizację systemów energetycznych, właściwą gospodarkę odpadami stałymi, w tym opracowanie technologii energetycznego użycia odpadów z przetwórstwa drewna. Starostwo Powiatowe w Wąbrzeźnie postuluje ochronę stref ochrony ujęć wody, prowadzenie racjonalnej gospodarki wodą, budowę dalszych kolektorów ściekowych, likwidację źródeł zanieczyszczeń wód zarówno komunalnych jak i z rolnictwa, zalesianie gruntów i odtwarzanie parków miejskich i wiejskich, postuluje ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza, gazyfikację miasta Wąbrzeźno, wyprowadzenie ruchu tranzytowego z granic miasta, proponuje likwidację mogilnika w Wielkich Radowiskach (gm. Dębowa Łąka), rozwiązanie sposobu likwidacji materiałów budowlanych zawierających azbest, wykonanie niezbędnych robót na składowisku odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne w Niedźwiedziu (gm. Dębowa Łąka) w cele spełnienia wymogów stawianych dla takiego składowiska, rozszerzanie selektywnej zbiórki odpadów, likwidację istniejących i zapobieganie powstawaniu nowych „dzikich wysypisk”, bieżącą kontrolę punktów skupu złomu, objęcie wszystkich mieszkańców regularną zbiórką odpadów, prowadzenie akcji uświadamiającej społeczeństwo o konieczności zbierania odpadów, zacieśnianie współpracy z gminami w celu kompleksowego rozwiązywania problemów gospodarki odpadami w całym powiecie. Starostwo Powiatowe we Włocławku postuluje budowę gminnej oczyszczalni w Brzeziu wraz z kolektorami, modernizację lokalnych kotłowni węglowych, budowę obwodnic oraz stworzenie powiatowego systemu gromadzenia, segregacji, utylizacji i składowania odpadów stałych oraz planowanej budowy kwatery na odpady pochodzące z potężnych awarii, a szczególnie z wypadków drogowych. Starostwo Powiatowe w Żninie postuluje rozbudowę kanalizacji sanitarnej, regulację i konserwację rzek, ochronę jezior przed zanieczyszczeniami, modernizację instalacji grzewczych, likwidację mogilników w miejscowości Piastowo (gm. Gąsawa) oraz w miejscowości Bożacin (gm. Rogowo), współpracę z gminami powiatu w zakresie powszechnej segregacji odpadów „u źródła” oraz ich wtórnego wykorzystania, poprawę stanu technicznego dotychczas eksploatowanych składowisk odpadów komunalnych na terenie powiatu, propagowanie nowoczesnych metod gospodarowania odpadami i ich minimalizację poprzez pomoc w zachęcaniu do tworzenia podmiotów trudniących się selektywną zbiórką i przerobem odpadów, wspieranie edukacji społeczeństwa w zakresie selektywnej zbiórki odpadów w celu ponownego ich przetworzenia. Nie otrzymano odpowiedzi ze Starostw Powiatowych w Mogilnie i Toruniu. 2.3. Wnioski samorządów gminnych Zgodnie „Programem ochrony środowiska województwa kujawsko-pomorskiego” poddano analizie wnioski, wytyczne i postulaty, które napłynęły do Departamentu Ochrony Środowiska, Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich od samorządów gminnych. Łącznie przysłano 133 uwagi i propozycje, z których większość (111) dotyczy gospodarki odpadami. W tej części opracowania analizie poddano jedynie wnioski, które odnoszą się do problematyki ochrony środowiska (22). Większość z rozpatrywanych wniosków (12) to opis prowadzonych działań lub zamierzenia miast i gmin przewidziane do realizacji w bliższej lub dalszej perspektywie (zależnie od środków finansowych), a mające się przyczynić do poprawy stanu środowiska: gm. Osielsko (powiat bydgoski), gm. Gruta (powiat grudziądzki), gm. Świecie n/ Osą (powiat grudziądzki), gm. Wielgie (powiat lipnowski), gm. Mrocza (powiat nakielski), gm. Dobre (powiat radziejowski), m. Świecie (powiat świecki), gm. Łubianka (powiat toruński), gm. Wielka Nieszawka (powiat toruński), gm. Płużnica (powiat wąbrzeski), gm. Fabianki (powiat włocławski), gm. Łabiszyn (powiat żniński). Uwagi dotyczące bezpośrednio „Programu ochrony środowiska” zgłosiło 8 miast i gmin: gm. Bądkowo (powiat aleksandrowski), gm. Koronowo (powiat bydgoski), m. Golub-Dobrzyń (powiat golubskodobrzyński), gm.Ciehocin (powiat golubsko-dobrzyński), gm. Szubin (powiat nakielski), gm. Brzuze (powiat rypiński), m. Chełmża (powiat toruński), m. Wąbrzeźno (powiat wąbrzeski). Dwie z pośród gmin województwa kujawsko-pomorskiego nadesłały jedynie dane ogólne o swoim terenie, 7. samorządów gminnych nie nadesłało żadnych uwag do wyżej wymienionej problematyki. Tabela 3 Wnioski samorządów gminnych Lp. 1. 2. 3. 4. Powiat Miasto / Gmina Powiat aleksandrowski m. Aleksandrów Kujawski m. Ciechocinek m. Nieszawa gm. Aleksandrów Kujawski Wnioski do projektu programu ochrony środowiska Wnioski do planu gospodarki odpadami Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta W celu poprawy stanu środowiska należy przeprowadzić: - kanalizację gminy (kontynuacja najbardziej zwartych miejscowości) - zmianę sposobu ogrzewania z węglowego na olejowe (zakłady pracy, szkoły, instytucje użyteczności publicznej) - zwiększenie stopnia lesistości (zalesianie, zadrzewianie) - budowę stawów i zbiorników retencyjnych - popularyzację gospodarstw ekologicznych i zdrowej żywności Ankieta, wnioski 5. gm. Bądkowo 6. 7. 8. 9. gm. Koneck gm. Raciążek gm. Waganiec gm. Zakrzewo Powiat brodnicki 1. m. Brodnica 2. gm. Brodnica 3. m. i gm. Górzno Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta 4. 5. 6. 7. 8. 9. m. i gm. Jabłonowo Pomorskie gm. Bobrowo gm. Osiek gm. Brzozie gm. Świedziebnia gm. Grążawy Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta 10. gm. Zbiczno Powiat bydgoski 1. m. i gm Koronowo Zagadnienia, które należy ująć w „Programie ...”: - rezerwat dębów w Różannie - obszar chronionego krajobrazu Zalewu Koronowskiego i Rynny Jezior Byszewskich Ankieta - hydrobudowle (zapora ziemna w Pieczyskach, elektrownie wodne w Samociążku i Tryszczynie) - strefa ujęcia wody pitnej w Bydgoszczy-Czyżkówku 2. gm. Solec Kujawski 3. gm. Białe Błota Ankieta, wnioski Ankieta, wnioski 4. gm. Dąbrowa Chełmińska Ankieta 5. gm. Dobrcz Ankieta, wnioski 6. gm. Nowa Wieś Wielka Ankieta 7. gm. Osielsko 8. gm. Sicienko 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Powiat chełmiński m. Chełmno gm. Chełmno gm. Lisewo gm. Kijewo Królewskie gm. Stolno gm. Papowo Biskupie gm. Unisław Powiat golubskodobrzyński opis działań prowadzonych przez gminę na rzecz ochrony Ankieta, środowiska wnioski Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta 1. m. Golub-Dobrzyń Propozycja przedsięwzięć inwestycyjnych , które należy ująć w „Programie ...”: - rozbudowa i modernizacja sieci wodociągowej Ankieta, - rozbudowa i modernizacja sieci kanalizacyjnej wnioski - gazyfikacja miasta - regulacja stosunków wodnych i ochrona przed degradacją doliny Drwęcy 2. m. Kowalewo Pomorskie 3. gm. Ciechocin 4. 5. 6. Zagadnienia, które powinny znaleźć się w „Programie ...”: ochrona rzeki Drwęcy i jeziora Okonin gm. Golub-Dobrzyń gm. Radomin gm. Zbójno Powiat grudziądzki Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta, wnioski Ankieta, wnioski 1. m. i gm. Łasin 2. m. i gm. Radzyń Chełmiński 3. gm. Grudziądz gm. Gruta Przedsięwzięcia przewidziane do realizacji na terenie gminy: do 2010 roku rozbudowa sieci kanalizacyjnej Ankieta i budowa przyzagrodowych oczyszczalni ścieków, oraz modernizacja istniejącej oczyszczalni 4. 5. 6. gm. Rogóźno gm. Świecie n/Osą Zaplanowane działania przewidziane do realizacji na terenie gminy: - program kompleksowego oczyszczania ścieków (2010 r.) Ankieta, - modernizacja i przebudowa źródeł energii cieplnej (2010) wnioski - modernizacja sieci wodociągowej (2010 r.) - projekt zalesień i zadrzewień 3. 4. 5. 6. Powiat inowrocławski m. Inowrocław gm. Dąbrowa Biskupia m. i gm. Gniewkowo m. i gm. Janikowo Gm. Kruszwica gm. Pakość gm. Inowrocław gm. Rojewo gm. Złotniki Krajeńskie Powiat lipnowski m. Lipno m. i gm. Dobrzyń n/Wisłą gm. Bobrowniki gm. Chrostkowo gm. Kikół gm. Lipno 7. gm. Skępe 8. gm. Tłuchowo 9. gm. Wielgie Planowane działania do realizacji na terenie gminy: - budowa przydomowych oczyszczalni ścieków (2005 r.) - rozbudowa istniejącej oczyszczalni (2005-2010 r.) - kanalizacja całej gminy (2010 r.) - prowadzenie edukacji ekologicznej 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1. 2. Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta, formacja Ankieta Ankieta, wnioski 1. Powiat mogileński m. i gm. Mogilno gm. Jeziora Wielkie gm. Strzelno gm. Dąbrowa Powiat nakielski m. Kcynia 2. m. i gm. Mrocza 3. m. i gm. Nakło n/Notecią m. i gm. Szubin Propozycje i uwagi do „Programu ...”: 1) potrzeby inwestycyjne: - uporządkowanie gospodarki ściekowej - kompleksowa gazyfikacja Ankieta, 2) projekt utworzenia „Pałuckiego Parku Krajobrazowego” wnioski 3) konieczność przeprowadzenia inwentaryzacji florystycznej, faunistycznej i fitocenologicznej jako podstawy do wyznaczania terenów przyrodniczo cennych i planowania działań ochronnych 1. 2. 3. 4. 4. Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Planowane inwestycje z zakresu ochrony środowiska na terenie gminy: Ankieta, - rozbudowa oczyszczalni ścieków (2003-2005 r.) wnioski - wdrożenie programu ekologicznego w latach 2003-2013 Ankieta in- 5. 1. 2. 3. gm. Sadki Powiat radziejowski m. Radziejów m. i gm. Piotrków Kujawski gm. Bytoń 4. gm. Dobre 5. 6. 7. 1. gm. Osięciny gm. Radziejów gm. Topólko Powiat rypiński m. Rypin 2. gm. Brzuze 3. 4. gm. Rogowo gm. Rypin 5. gm. Skrwilno 6. gm. Wąpielsk Powiat sępoleński m. Kamień Krajeński m. Sępólno Krajeńskie m. Więcbork gm. Sośno Powiat świecki 1. 2. 3. 4. 1. m. Świecie 2. gm. Bukowiec 3. gm. Dragacz 4. gm. Drzycim 5. gm. Jeżewo 6. 7. gm. Lniano gm. Nowe 8. gm. Osie 9. gm. Pruszcz 10. gm. Świekatowo 11. gm. Warlubie Powiat toruński Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta „Program ochrony środowiska gminy Dobre” przewiduje: - budowa sieci kanalizacyjnej wraz z oczyszczalniami (2010 r.) - przeprowadzenie melioracji przy kanale Bachorze (2010 r.) - rekultywacja jeziora Dobre (2005 r.) - wprowadzenie paliw ekologicznych (2010 r.) - gazyfikacja (2010 r.) Przy opracowywaniu „Programu ...” należy uwzględnić budowę oczyszczalni ścieków wraz z ekologicznymi oczyszczalniami przydomowymi Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta Informacje Ankieta, informacja Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Przedsięwzięcia przewidziane do realizacji w planach gminy (2007 r., 2020 r.): Ankieta - budowa systemów kanalizacyjnych na terenach wiejskich - przebudowa urządzeń melioracyjnych niziny Wiślanej Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta, informacja Ankieta Ankieta Ankieta, informacja Informacje ogólne dotyczące gminy Ankieta Ankieta Ankieta, wnioski 1. m. Chełmża 2. gm. Chełmża Propozycja wniosków do uwzględnienia w „Programie ...”: - ochrona walorów przyrodniczych jeziora Chełmżyńskiego - ochrona wód - likwidacja „dzikich” wysypisk śmieci - modernizacja oczyszczalni ścieków - tworzenie nowych terenów zielonych - budowa obwodnicy - zmniejszenie emisji zanieczyszczeń 3. gm. Czernikowo Ankieta Ankieta, informacja 4. gm. Lubicz Ankieta 5. gm. Łubianka Gmina realizuje i prowadzi kontynuację programu kanalizacji. 6. 7. gm. Łysomice gm. Obrowo 8. gm. Wielka Nieszawka Kierunki rozwoju gminy: - ochrona istniejących zasobów przyrodniczych - usuwanie istniejących zagrożeń - racjonalne gospodarowanie przestrzenią 9. 1. gm. Zławieś Wielka Powiat tucholski m. i gm. Tuchola 2. gm. Cekcyn 3. gm. Gostycyn 4. gm. Kęsowo 5. gm. Lubiewo 6. gm. Śliwice Wnioski, kieta Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta, wnioski Powiat wąbrzeski 1. m. Wąbrzeźno 2. 3. gm. Dębowa Łąka gm. Książki 4. gm. Płużnica 5. gm. Wąbrzeźno Powiat włocławski 1. m. Kowal 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. m. i gm. Brześć Kujawski gm. Chodecz m. i gm. Izbica Kujawska m. i gm. Lubień Kujawski m. i gm. Lubraniec gm. Baruchowo gm. Boniewo gm. Choceń Wstępne założenia do „Programu ochrony środowiska”: - zmniejszenie uciążliwości hałasu - ochrona powietrza atmosferycznego - ochrona zasobów wodnych - ochrona przyrody Plany gminy z zakresu ochrony środowiska: - modernizacja sieci wodociągowej - monitorowanie różnych parametrów czystości środowiska - wprowadzanie zadrzewień śródpolnych Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta, informacja Ankieta Ankieta Ankieta Ankieta Uwagi ogólne o gminie Ankieta Ankieta Wnioski Ankieta an- 10. gm. Fabianki 11. gm. Kowal 12. gm. Lubanie 13. gm. Włocławek 1. 2. Powiat żniński m. i gm. Barcin m. Janowiec Wielkp. 3. gm. Łabiszyn 4. 5. 6. m. Żnin gm. Gąsawa gm. Rogowo Zadania inwestycyjne w zakresie ochrony środowiska, które samorząd gminy zamierza zrealizować w nadchodzącej kadencji: Ankieta - budowa lub rozbudowa oczyszczalni ścieków - budowa kanalizacji - zalesianie terenów zgodnie z wyznaczoną granicą polno-leśną Ankieta, informacja Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta Ankieta, wnioski Ankieta, Na terenie gminy planuje się usprawnienie gospodarki ściekowej wnioski Ankieta Ankieta Ankieta
