Przegląd regionalny 2014 cz. II

Transkrypt

Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju
Przegląd regionalny Polski 2014
Część II
Analizy przygotowane przez Regionalne Obserwatoria Terytorialne
Warszawa, wrzesień 2014
Wydawca:
Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju
ul. Wspólna 2/4, 00-926 Warszawa
www.mir.gov.pl
ISBN: 978-83-7610-521-5
Departament Koordynacji Strategii i Polityk Rozwoju
tel. +48 22 273 76 00
fax +48 22 273 89 08
www.funduszeeuropejskie.gov.pl
2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Województwo dolnośląskie ............................................................................................................ 4
Województwo kujawsko-pomorskie ............................................................................................ 13
Województwo lubelskie................................................................................................................ 19
Województwo lubuskie ................................................................................................................ 28
Województwo łódzkie .................................................................................................................. 40
Województwo małopolskie .......................................................................................................... 49
Województwo mazowieckie ......................................................................................................... 59
Województwo opolskie ................................................................................................................ 75
Województwo podkarpackie ........................................................................................................ 75
Województwo podlaskie .............................................................................................................. 92
Województwo pomorskie........................................................................................................... 104
Województwo śląskie ................................................................................................................. 115
Województwo świętokrzyskie .................................................................................................... 125
Województwo warmińsko-mazurskie ........................................................................................ 134
Województwo wielkopolskie ...................................................................................................... 144
Województwo zachodniopomorskie .......................................................................................... 156
3
1.
WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE
Sytuacja demograficzna
W 2012 r. na Dolnym Śląsku mieszkało 2 914 362 osób (w 2009 r. 2 876 627), w tym 70% w miastach,
a gęstość zaludnienia wynosiła 146 osób/km2 (przy średniej dla Polski 123 osoby/km2).. Region,
zarówno w 2012 r., jaki i w latach 2009-2011, odznaczał się dodatnim saldem migracji, choć widoczne
są znaczne zróżnicowania wywołane przede wszystkim silnymi procesami suburbanizacyjnymi.
Największy odpływ mieszkańców dotyczył w 2012 r. powiatów: górowskiego (-40 osób na 10 tys.
mieszkańców), Legnicy (-36 osób), jaworskiego oraz lwóweckiego (po -32 osoby) oraz
kamiennogórskiego (-31 osób). Na Dolnym Śląsku wzrasta odsetek osób w wieku poprodukcyjnym
(w 2010 r. - 16,9%, w 2013 r. - 19%) i równocześnie maleje udział osób w wieku przedprodukcyjnym
(z 17,4% w 2010 r. do 16,9% w 2013 r.). Najwyższym udziałem starszych grup wiekowych wyróżniał
się Wałbrzych (21,9% osób w wieku poprodukcyjnym), Wrocław (21,5%) oraz powiaty dzierżoniowski,
kłodzki i wałbrzyski (po 20%).
Sytuacja makroekonomiczna i struktura gospodarki
Na Dolnym Śląsku PKB w 2011 r. wynosił 131 098 mln zł i na przestrzeni lat 2008-2010 systematycznie
wzrastał. Zwiększał się także udział regionu w tworzeniu PKB Polski (8,1% w 2008 r., 8,6% w 2011 r.).
Również analiza wskaźnika PKB odniesionego do liczby mieszkańców wskazuje na poprawiającą się
sytuację województwa. PKB per capita w 2011 r. wynosił 44 961 zł, podczas gdy w 2008 r. - 35 946 zł.
W porównaniu do średniej dla kraju PKB per capita w 2011 r. wynosił 113,4%. W latach 2008-2010
zauważalna była stała tendencja wzrostowa (odpowiednio 107,4% oraz 112%). Podregionem o
najwyższym PKB per capita w odniesieniu do województwa dolnośląskiego w 2011 r. był legnickogłogowski oraz Wrocław. Zwraca uwagę fakt, że jedynie w pierwszym z wymienionych oraz w
podregionie wrocławskim zmiana tego wskaźnika w latach 2008-2011 była dodatnia, przy dużej
przewadze legnicko-głogowskiego.
PKB per capita w podregionach Dolnego Śląska w 2011 r. oraz zmiana 2008-2011
Pozycja regionu w latach 2008-2010 ulegała wzmocnieniu także na tle Unii Europejskiej. W 2011 r.
wartość wskaźnika osiągnęła 74% średniej europejskiej w PKB per capita według parytetu siły
nabywczej.
Ważnym wskaźnikiem diagnozującym kondycję gospodarki jest produktywność pracy wyrażona
poprzez wartość dodaną brutto (WDB) w przeliczeniu na 1 pracującego. Na Dolnym Śląsku WDB na 1
pracującego w każdym z lat począwszy od 2008 r. była wyższa niż średnia dla Polski. Biorąc pod
uwagę zróżnicowanie wewnętrzne, w 2011 r. podregion legnicko-głogowski wykazał się znaczącą
4
przewagą na tle pozostałych jednostek i jako jedyny odnotował wzrost wartości wskaźnika w latach
2008-2011. Największy spadek dotyczył Wrocławia, natomiast najmniejszy podregionu
jeleniogórskiego.
Na Dolnym Śląsku największy poziom WDB związany jest z przemysłem i przetwórstwem
przemysłowym, o czym decyduje przede wszystkim sytuacja w podregionie legnicko-głogowskim; na
kolejnych miejscach znajdują się działalności sekcji G, H, I, J PKD 2007 i niewiele ustępujące im
pozostałe usługi. Wymienione rodzaje działalności dominują w WDB Wrocławia, który wyróżnia się
także znacznym na tle pozostałych podregionów poziomem WDB w sferze działalności finansowej
i ubezpieczeniowej oraz obsługi rynku nieruchomości (sekcje K i L).
Analizując strukturę pracujących według poszczególnych rodzajów działalności, należy zauważyć, że
ponad jedna trzecia osób (33,23%) związana była w 2012 r. z przemysłem i budownictwem,
natomiast ponad połowa (52%) pracowała w działalnościach usługowych (w tym w sekcji handel;
naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie
i gastronomia; informacja i komunikacja stanowiły 19,7%, natomiast pozostałe usługi skupiały 31,8%
pracujących ogółem). W rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie pracowało 11,1% , a 4,2%
zajmowało się działalnością finansową i ubezpieczeniową. Na tle lat 2009-2011 uwidacznia się stałość
omawianej struktury bez wyraźnych zmian w obrębie odsetka pracujących w poszczególnych
rodzajach działalności.
WDB według rodzajów działalności w podregionach Dolnego Śląska w 2011 r.
5
Udział osób pracujących w sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w liczbie pracujących
ogółem w podregionach Dolnego Śląska w 2011 r. oraz zmiana 2008-2011
Co istotne, udział osób pracujących w sekcji rolnictwo, leśnictwo łowiectwo i rybactwo wśród
pracujących ogółem w każdym z podregionów Dolnego Śląska wzrósł w latach 2008-2011, a pierwszą
lokatę pod tym względem zajmuje podregion jeleniogórski. Także ten podregion, wraz z
wrocławskim, wykazał się w 2011 r. największym udziałem badanej grupy społeczno-zawodowej.
Konkurencyjność gospodarki
Na Dolnym Śląsku liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON na 10 tys.
ludności w latach 2009-2012 ulegała wahaniom, choć w przypadku większości powiatów w ostatnim z
badanych lat była wyższa w porównaniu do roku bazowego. Na tle wszystkich jednostek wyróżnia się
dominująca pozycja Wrocławia, a w dalszej kolejności Jeleniej Góry oraz Legnicy i powiatu
jeleniogórskiego. Na uwagę zasługuje również sytuacja w powiecie wrocławskim, który wyróżnia się
największym wzrostem badanego wskaźnika.
Jednym z ważnych wyznaczników poziomu konkurencyjności gospodarki są nakłady na działalność
badawczo-rozwojową, które w regionie stale rosną. Taka sama tendencja charakteryzuje również
nakłady ponoszone przez przedsiębiorstwa, przy czym są one wyższe w sektorze przedsiębiorstw
usługowych niż w przemysłowych – w 2012 r. ponad dwukrotnie, choć jeszcze w 2008 i 2010 r.
nakłady w sektorze usług trzykrotnie przekraczały wydatki na ten cel w przemyśle. Co istotne,
zarówno wśród przedsiębiorstw ogółem, jak i w podziale na rodzaj działalności, wydatki na B+R
znacząco wzrosły, przy czym najdynamiczniej w przedsiębiorstwach przemysłowych – o ponad 200%
(w sektorze usługowym było to 90%, natomiast ogółem 110%). Pozytywną tendencją jest także stały
wzrost udziału nakładów w relacji do PKB: w 2008 r. wynosił 0,44%, natomiast w 2011 r. 0,55%, choć
nadal jest na niskim poziomie i w każdym z badanych lat był niższy niż średnio w Polsce (0,6% w 2008
r. oraz 0,76% w 2011 r.).
6
Nakłady na B+R ogółem oraz w sektorze przedsiębiorstw w latach 2008-2012
Nakłady finansowe na działalność B+R można uznać za jeden z aspektów kreowania nowoczesnej
i konkurencyjnej gospodarki, lecz nie mniej ważna jest również komercjalizacja innowacyjnych
rozwiązań. Analizując udział sprzedaży wyrobów nowych lub istotnie ulepszonych w sprzedaży
ogółem w przemyśle w województwie dolnośląskim trzeba wskazać na jego spadek z 14,7% w 2008 r.
do 12,4% w 2012 r. Biorąc pod uwagę strukturę wielkości przedsiębiorstw najbardziej znaczącym
udziałem wykazały się w 2012 r. największe z nich (ponad 250 pracowników) – 9,8. Największą
dynamiką wykazały się podmioty zatrudniające od 10 do 49 pracowników (wzrost o 3,3 p.p. w latach
2011-2012), choć wykazywały się najniższym udziałem produkcji nowej i istotnie ulepszonej – 4,2%.
Spadek wskaźnika miał miejsce w przypadku przedsiębiorstw z liczbą pracowników od 50 do 249
osób. Warto podkreślić silną pozycję regionu pod tym względem w porównaniu do średniej dla Polski
w każdym z analizowanych lat, choć w 2012 r. dystans ten zmniejszył się w stosunku do poprzedniego
roku.
Udział sprzedaży wyrobów nowych lub istotnie ulepszonych w przemyśle na Dolnym Śląsku w latach
2009-2012
Dla kondycji gospodarki każdego regionu istotna jest zdolność przedsiębiorstw do konkurowania na
rynkach zagranicznych, co w przypadku położenia geograficznego Dolnego Śląska wydaje się
szczególnie ważne. W 2012 r. udział sprzedaży na eksport w ogólnej wielkości sprzedaży
w przedsiębiorstwach przemysłowych wyniósł 4,9% i między 2009 a 2011 r. systematycznie wzrastał
(wynosił wówczas odpowiednio 2,9% oraz 3,3%). W 2012 r. wskaźnik ten po raz pierwszy od czterech
lat był wyższy niż średnio w Polsce (4,4%).
Rynek pracy
W 2012 r. na Dolnym Śląsku odnotowano 778 249 pracujących, w porównaniu z okresem 2009-2011
nie nastąpiła znacząca zmiana. Jedną trzecią pracowników skupiał Wrocław (237 355 osób),
natomiast najmniejszym udziałem wykazały się powiaty: górowski (0,9%), milicki (1%) oraz
kamiennogórski (1,1%).
7
Zróżnicowanie ze względu na stopę bezrobocia rejestrowanego stanowi negatyw obrazu wskaźnika
osób pracujących. We Wrocławiu oraz powiecie wrocławskim w 2012 r. stopa bezrobocia wynosiła
niecałe 6%, natomiast w powiecie lubińskim, polkowickim, Legnicy oraz Jeleniej Górze około 10%. Aż
w 13 powiatach stopa bezrobocia przekroczyła w 2012 r. 20%, z czego w trzech (złotoryjski, górowski
i kłodzki) - 25%. Na uwagę zasługuje fakt, że tylko w czterech powiatach (bolesławieckim,
kamiennogórskim, lubańskim oraz dzierżoniowskim) stopa bezrobocia w 2009 r. była niższa niż w
2012 r., przy czym największy spadek nastąpił w powiecie dzierżoniowskim: o 4 p.p. Obraz
zróżnicowań wewnętrznych był także zbliżony w odniesieniu do wskaźnika udziału osób
bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, gdzie najkorzystniejsza sytuacja była we
Wrocławiu i powiecie wrocławskim (odpowiednio 4% i 4,7%) oraz lubińskim (6%), natomiast
najgorsza w kłodzkim, złotoryjskim i górowskim (odpowiednio 14%, 14,1% i 14,5%).
Stopa bezrobocia w powiatach Dolnego Śląska w latach 2009-2012
Jakość życia
Na poziom jakości życia składa się szereg wskaźników i uwarunkowań mogących wpływać na komfort
życia mieszkańców. Odnoszą się one zarówno do aspektów infrastrukturalnych, takich jak dostęp do
sieci komunalnych i sprawnego systemu transportu, jak i opieki zdrowotnej, poziomu zamożności
i zagrożenia ubóstwem czy też wykluczeniem społecznym.
W regionie dochód do dyspozycji brutto na mieszkańca w 2011 r. wynosił 24 719 zł i od 2008 r. stale
rósł. Co warto podkreślić, w każdym z badanych lat był on wyższy od średniej dla Polski.
Równocześnie zmniejsza się zagrożenie ubóstwem przy utrzymującym się względnie stałym poziomie
tego wskaźnika w Polsce. W 2011 r. na Dolnym Śląsku wyniósł on 12,8%, podczas gdy w 2009 r.
jeszcze 15,7% (dla porównania w Polsce odpowiednio 17,7% oraz 17,1%).
Dochody do dyspozycji brutto per capita na Dolnym Śląsku i w Polsce w latach 2008-2011.
Jednostka terytorialna
dochody do dyspozycji brutto na 1 mieszkańca
2008
20787
21381
Polska
Dolny Śląsk
2009
22021
22512
2010
23009
23709
2011
24253
24719
Mieszkańcy regionu są coraz lepiej wykształceni: odsetek osób z wykształceniem wyższym wynosił
w 2012 r. 15% (w 2010 i 2011 - 14%, natomiast w 2009 r. - 13%).
Obraz stanu opieki medycznej może być ujęty za pomocą współczynnika zgonów niemowląt, który
w województwie dolnośląskim w 2012 r. wyniósł 6,3‰ i był zbliżony do wartości z lat 2009-2011.
Jednocześnie przewyższył on średnią dla kraju wynoszącą 4,6‰.
Długość sieci kanalizacyjnej i wodociągowej w regionie w 2012 r. liczyła odpowiednio 9 290,4 km oraz
14 681,4 km i była wyższa niż w latach 2009-2011. Zróżnicowanie długości infrastruktury komunalnej
w poszczególnych latach oraz w powiatach województwa obrazują poniższe wykresy.
8
Długość sieci wodociągowej w powiatach Dolnego Śląska w latach 2009-2012
Długość sieci kanalizacyjnej w powiatach Dolnego Śląska w latach 2009-2012
W 2012 r. 70,1% mieszkańców regionu korzystało z kanalizacji, natomiast 91,9% z sieci
wodociągowej. W latach poprzednich udziały te były nieznacznie mniejsze (w 2009 r. dostęp do
kanalizacji posiadało 67,8% mieszkańców, natomiast do wodociągów 91,4%). Dostęp do sieci
wodociągowej był zbliżony we wszystkich powiatach regionu, wahając się między 72% w powiecie
lwóweckim a 98% w Legnicy, natomiast odsetek korzystających z sieci kanalizacyjnej był
zróżnicowany. Najwyższą pozycję zajmował powiat lubiński (92,2%) oraz Wrocław (96,5%), najsłabszą
zaś powiaty: strzeliński (36,5%), górowski (37,5%) oraz średzki (39%). Porównując dostęp do obu sieci
komunalnych w 2009 oraz 2012 r. sytuacja poprawiła się średnio o 2,7 p.p. Pod względem udziału
osób korzystających z sieci kanalizacyjnej największy przyrost nastąpił w powicie jeleniogórskim: 10,3
p.p., natomiast w przypadku sieci wodociągowej w kłodzkim: 2,5 p.p.
Za pozytywną tendencję można uznać wzrost długości autostrad oraz dróg ekspresowych. Skala
zmiany w przypadku obu kategorii dróg różni się zdecydowanie. Długość dróg ekspresowych w 2012
r. ponad siedmiokrotnie przewyższyła tę z 2009 r., tymczasem zmiana długości autostrad wyniosła
jedynie 11%, co ostatecznie wpłynęło na niewielki przyrost gęstości obu klas dróg na Dolnym Śląsku
(1,4 km/100 km2 w 2012 r.). Długość linii kolejowych w 2012 r. wynosiła 1779 km, natomiast gęstość,
podobnie jak w latach poprzednich, 8,9 km/100 km2.
Podstawowe charakterystyki infrastruktury transportowej Dolnego Śląska w latach 2009-2012.
2009
7,9
199,0
1,04
1765
8,8
Długość dróg ekspresowych
Długość autostrad
Gęstość dróg ekspresowych i autostrad
Długość linii kolejowych
Gęstość linii kolejowych
9
2010
13,0
199,2
1,06
1769
8,9
2011
13,0
222,3
1,18
1779
8,9
2012
59,4
221,9
1,41
1779
8,9
Liczba ofiar śmiertelnych wypadków drogowych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców na Dolnym
Śląsku spadła z 1,02 w 2009 r. do 0,8 osób w 2012 r. (w 2010 r. – 0,83; w 2011 r. – 0,9). W 2011 r.
14 powiatów znalazło się powyżej średniej regionalnej dla badanej cechy, natomiast rok później było
to 15 jednostek. Największa śmiertelność notowana była w 2012 r. w powiatach: ząbkowickim (2,62),
średzkim (2,5) oraz kamiennogórskim (1,97). Najbezpieczniejszymi drogami były zaś te w powiatach:
lubańskim (0,18), Legnicy (0,2), jeleniogórskim (0,31) oraz jaworskim (0,38).
Infrastruktura społeczna, turystyki i kultury
Na Dolnym Śląsku odsetek dzieci w placówkach wychowania przedszkolnego w wieku 3-5 lat w 2012
r. wynosił 70,2% i był nieznacznie wyższy od średniej dla Polski (69,7%). Jednocześnie na przestrzeni
lat 2009-2011 następował jego systematyczny wzrost. Jeszcze w 2009 r. 61,3% dzieci objętych było
wychowaniem przedszkolnym, w 2010 r. – 63%, natomiast największy wzrost nastąpił w 2011 r.,
kiedy wskaźnik osiągnął 70%. Pozytywną wymowę tego trendu osłabia jednak fakt, że liczba
powiatów znajdująca się poniżej średniej dla regionu utrzymuje się od 2009 r. właściwie na
niezmiennym poziomie (w 2009 r. – 23 powiaty, w 2012 r. – 22). Największa zmiana w badanym
okresie pod względem tej cechy nastąpiła w powiecie oleśnickim (22 p.p.), natomiast najmniejsza we
Wrocławiu i powiecie lubińskim (po 8 p.p.).
Zmiana udziału dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym w powiatach Dolnego
Śląska w latach 2009-2011
Biorąc pod uwagę liczbę studentów na 10 tys. mieszkańców na Dolnym Śląsku uwidocznia się
tendencja spadkowa. W 2012 r. były 532 osoby studiujące, czyli o 15% mniej niż trzy lata wcześniej.
Spadek następował systematycznie w każdym z analizowanych lat. Obraz sytuacji zmienia się jednak,
kiedy liczba osób studiujących zostanie odniesiona do osób w wieku 19-24 lata. W tym przypadku nie
uwidacznia się podobna do wskazanej powyżej tendencja. Liczba studentów przypadająca na 10 tys.
osób ze wskazanej grupy wieku charakteryzuje się względną stałością i w 2012 r. była wyższa niż w
którymkolwiek z lat 2009-2011. Zestawienie obu tych cech i opisana rozbieżność trendów unaocznia
statystyczną przyczynę zmniejszającej się liczby studentów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców
ogółem, za jaką można uznać wkraczanie w wiek studencki roczników coraz mniej licznych, stąd
znaczący spadek wartości wskaźnika począwszy od 2009 roku.
Liczba studentów na 10 tys. mieszkańców oraz osób w wieku 19-24 lata na Dolnym Śląsku w latach
2009-2012
2009
600
6729
Studenci ogółem
W grupie wieku 19-24 lata
2010
577
6793
2011
549
6759
2012
532
6832
Infrastruktura turystyki wyrażona liczbą miejsc noclegowych w turystycznych obiektach zbiorowego
zakwaterowania w odniesieniu do 10 tys. mieszkańców w 2013 r. była na Dolnym Śląsku rozwinięta
lepiej niż średnio w kraju, dysponując 201 miejscami (w Polsce 176). W 2010 r. było ich 168 i z roku
na rok przybywało, najwięcej między 2011 a 2012 r., na czym najbardziej zaważył wzrost w tym
10
zakresie w powiecie jeleniogórskim, gdzie pojawiły się 323 nowe miejsca noclegowe. Dominującą
pozycję zajmuje wskazany już powiat jeleniogórski z 2662 miejscami noclegowymi na 10 tys.
mieszkańców, przewyższając czterokrotnie drugi pod tym względem powiat kłodzki (662 miejsca w
2013 r.). Co oczywiste, najsilniejsze pod względem badanej cechy były powiaty o atrakcyjnym
położeniu turystycznym (jeleniogórski, kłodzki, wałbrzyski, milicki) oraz duże miasta (Jelenia Góra,
Wrocław, Legnica). Najmniejszą liczbą miejsc dysponował w 2013 r. powiat górowski (15), jako jedyny
spośród wszystkich jednostek nie notując żadnej zmiany na przestrzeni lat 2010-2013. Warto również
zauważyć, że w dwóch powiatach nastąpiło zmniejszenie się liczby miejsc: milickim (o 46) oraz
głogowskim (o 4).
Wskaźnik uczestnictwa w kulturze prezentowany poprzez liczbę widzów i słuchaczy w teatrach
i instytucjach muzycznych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w 2012 r. wyniósł w regionie
265 osób, co było wynikiem słabszym od średniej w Polsce (277 osób) oraz w porównaniu do lat
2009 i 2010 r., kiedy kształtował się on na poziomie 349 i 331 osób (i przekraczał przeciętną krajową).
Wykorzystanie funduszy europejskich
W województwie dolnośląskim w ramach projektów finansowanych z funduszy strukturalnych UE
uzyskano łączne dofinansowanie w wysokości 16,7 mld zł, realizując projekty na łączną kwotę
33,5 mld zł. Suma dofinansowania per capita wynosiła 11,5 tys. zł. Największą pomoc uzyskały
projekty z zakresu transportu (38% łącznej kwoty), natomiast najmniejszą - poprawa jakości kapitału
ludzkiego (0,1%). Dofinansowanie projektów transportowych było niemal dwukrotnie wyższe niż
drugiego w kolejności obszaru dotyczącego badań i rozwoju technologicznego. Największe
dofinansowanie uzyskał Wrocław: 6,7 mld zł, najmniejsze zaś powiat lwówecki: 53,8 mln zł.
Struktura dofinansowania według obszarów interwencji środków z funduszy strukturalnych na
Dolnym Śląsku.
Dofinansowanie uzyskane z Funduszu Spójności wyniosło 2,3 mld zł i uzyskane zostało w ramach
realizacji projektów na łączną kwotę 2,7 mld zł. W przeliczeniu na mieszkańca regionu osiągnęło ono
wartość 779 zł. Obszarem wspieranym w największym stopniu był rynek pracy, zatrudnienie i
integracja społeczna (skupiający połowę kwoty ogólnego dofinansowania), w najmniejszym zaś
wzmocnienie zdolności instytucjonalnych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym (3%).
Beneficjentem największej puli dofinansowania był powiat kłodzki: 120 mln zł, najmniejszej zaś
Legnica, która uzyskała 13 mln zł.
11
Struktura dofinansowania według obszarów interwencji środków z Funduszu Spójności zna Dolnym
Śląsku.
12
2.
WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE
W 2013 r. kujawsko-pomorskie, podobnie jak inne województwa w kraju, było regionem
rozwijającym się, co potwierdzają korzystne zmiany w strukturze gospodarki, rosnące wielkości
nakładów i wyników aktywności społeczno-gospodarczej, poprawa licznych uwarunkowań
oddziałujących na poziom i jakość życia jego mieszkańców.
Finalny rezultat działalności gospodarki narodowej województwa w 2012 r., mierzony Produktem
Krajowym Brutto (PKB) był o 14,9% większy aniżeli w 2009 r. W porównywanym okresie wzrost
produktu w regionie był niższy niż w kraju (18,7%). W ostatnich latach, w corocznym krajowym
rankingu województw według wytworzonego PKB region kujawsko-pomorski zajmował 8. lokatę,
przy malejącym wkładzie województwa w tworzeniu polskiego PKB. W 2009 r. w regionie
wytworzono 4,6% produktu krajowego, a w 2012 r. 4,4%. W porównywanych latach PKB liczony na 1
mieszkańca był większy o 13,3% w województwie (o 17,5% w kraju).
Wypracowana w 2011 r. w województwie wartość dodana brutto (WDB) była pod względem
wielkości 8. w kraju i stanowiła 4,5% jej wartości krajowej, wcześniej w 2008 r. stanowiła 4,7% tej
wartości. W 2011 r. kujawsko-pomorska WDB była wyższa o 14,8% od jej wielkości w 2008 r., przy
równoczesnym wzroście wartości krajowej o 20,2%. W 2011 r. WDB wypracowana przez 1
pracującego w regionie była 9. pod względem wielkości w kraju i stanowiła 89,7% wartości
wytworzonej przez 1 pracującego w kraju. W 2008 r. będąc także 9. w rankingu krajowym stanowiła
91,2% wartości wytworzonej przez 1 pracującego w kraju.
W 2011 r. najwyższym udziałem w tworzeniu kujawsko-pomorskiej WDB1 zaznaczyły się najbardziej
powszechne działalności usługowe: handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport i
gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja - 28,2%. Był to
udział zbliżony do wkładu tych działalności w wytworzeniu krajowej WDB - 28,9%. Ogółem sektor
usługowy w 2011 r. wytworzył 59,4% kujawsko-pomorskiej WDB (62,5% WDB kraju). W 2009 r. wkład
tego sektora w wypracowaniu wojewódzkiej wartości ogółem był nieznacznie wyższy 61,5% (64,1% w
WDB kraju). W latach 2009-2011 we wszystkich województwach wystąpiła tendencja zmniejszania
udziału sektora usługowego w tworzeniu WDB.
Od szeregu lat wysoki udział w wypracowaniu WDB w województwie miał przemysł 26,8%, w
rankingu krajowym według wielkości tego rodzaju udziałów region zajmował 8. lokatę (w 2009 r. 24,9%). Tendencję rosnącego wkładu w kujawsko-pomorską WDB ujawnił również modernizujący się
sektor rolnictwa (także leśnictwa, łowiectwa i rybactwa), który udział 5,4% w 2009 r. zwiększył do
5,8% w 2011 r. W tym samym roku udział budownictwa wynosił 8,1% i był on nieznacznie niższy
aniżeli wcześniej w 2009 r., kiedy wynosił 8,2%.
Obserwowany w minionych latach w województwie kujawsko-pomorskim wzrost PKB i WDB
zachodził w okolicznościach zmniejszania się nakładów inwestycyjnych2. Jeżeli jeszcze w 2009 r.
nakłady te w kujawsko-pomorskim stanowiły 5,1% nakładów ogółem poniesionych w kraju, na 1
mieszkańca było to 5375 zł (w kraju 5729 zł), to w 2012 r. było to 4,0%, a na 1 mieszkańca 4561 zł (w
kraju 6167 zł). W 2012 r. nakłady inwestycyjne ogółem liczone na 1 mieszkańca tylko w trzech
województwach były niższe aniżeli 3 lata wcześniej, w śląskim stanowiły 97,9%, w opolskim 96,7% a
w kujawsko-pomorskim 84,8% odnośnych kwot z 2009 r.
W ostatnich latach głównym inwestorem w województwie kujawsko-pomorskim był sektor prywatny,
reprezentowany głównie przez przedsiębiorców restrukturyzującej się regionalnej gospodarki oraz w
mniejszym stopniu sektor publiczny, reprezentowany w większości przez samorządy. W 2009 r.
inwestycje podmiotów sektora publicznego stanowiły 33,9% poniesionych nakładów inwestycyjnych
w województwie (w kraju 40,4%), i tylko w województwie wielkopolskim jego udział był jeszcze niższy
1
Obecnie rachunki regionalne sporządza się w układzie PKD 2007. Odpowiednie dane w tym formacie są dostępne od 2009
r. Wcześniejsze dane, dla 2008 r. i starsze dostępne są w układzie PKD 2004, nieznacznie różniącym się od późniejszego,
przez co nie są w pełni porównywalne. Porównywalne są dane ogółem.
2
Nakłady inwestycyjne są to nakłady na środki trwałe oraz pozostałe nakłady, tj. nakłady na tzw. pierwsze wyposażenie
inwestycji oraz inne koszty związane z realizacją inwestycji (według definicji przyjętych przez GUS).
13
(33%). Trzy lata później, w końcu 2012 r. sektor publiczny w kujawsko-pomorskim partycypował
udziałem 40,9%, nieznacznie mniejszym niż w skali kraju (42,1%).
Ogólnie niski wkład sektora publicznego w rozwój województwa kujawsko-pomorskiego wynikał w
istotnej mierze z niskiej aktywności publicznych inwestorów zewnętrznych. Województwo kujawskopomorskie było raczej skromnym beneficjentem polityki regionalnej państwa3, mimo licznych
postulatów do jej zakresu zgłaszanych ze strony regionu. Świadczą o tym wydatkowane w kujawskopomorskim fundusze europejskie, główne – w ostatnich latach - źródło pro rozwojowych inwestycji w
kraju, a także wydatkowane w województwie fundusze krajowe (budżetu państwa). W połowie 2013
r. dofinansowanie europejskie wykonanych na terenie kujawsko-pomorskiego zadań inwestycyjnych
ujętych w zarządzanym centralnie Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko stanowiło
2,5% ogółu wydatków tego programu, gdy w graniczących województwach w: pomorskim 8,4%,
warmińsko-mazurskim 4,9%, mazowieckim 19,8%, łódzkim 8,3% i w wielkopolskim 5,5%.
Według danych z końca czerwca 2013 r.4 do województwa kujawsko-pomorskiego w formie
dofinansowania funduszami strukturalnymi i Funduszem Spójności z budżetu polityki spójności na
lata 2007-2013 trafiło 3,4% dofinansowania ogółem, w przeliczeniu na 1 mieszkańca województwa
3983 zł, co było najniższą kwotą w skali kraju (62,5% dofinansowania na 1 mieszkańca kraju).
Odpowiednie dane dla województw graniczących z kujawsko-pomorskim były następujące,
dofinansowanie na 1 mieszkańca województwa pomorskiego 6568 zł, warmińsko-mazurskiego 8169
zł, mazowieckiego 6913 zł, łódzkiego 6288 zł i wielkopolskiego 4255 zł.
Jednym z instrumentów polityki regionalnej państwa jest pomoc publiczna5, kierowana w
określonych okolicznościach do podmiotów rynkowych. W 2012 r. w strukturze tej pomocy 84% jej
wartości ogółem stanowiły bezpośrednie wydatki, głównie dotacje (w 2011 r. 87%, w 2010 r. 78,5%).
Raport o pomocy publicznej w 2012 r.6 (z odniesieniami do lat wcześniejszych), prezentujący to
wsparcie z pominięciem pomocy publicznej w rolnictwie i pomocy de minimis ukazuje, że była ona
kierowana w większości do 8 województw, do których trafiło 76,8% tej pomocy ogółem, rok
wcześniej 68,3%. Województwo kujawsko-pomorskie nie występuje wśród nich, nie było znaczącym
odbiorcą pomocy publicznej, w 2012 r. trafiło do tego regionu 3,6% ogółu krajowego wsparcia, rok
wcześniej 5,4%.
Od dekady liczba podmiotów gospodarczych w wojewódzkim rejestrze Regon waha się w przedziale
185-190 tys. W końcu 2012 r. było ich w rejestrze 188 tys., tyle ile w 2005 czy 2007 r. W 2012 r. było
to 4,7% ogółu podmiotów w kraju. W przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców było 898 podmiotów, co
lokowało kujawsko-pomorskie na 11. pozycji w kraju. W ostatnich latach liczba wprowadzanych do
rejestru Regon nowych podmiotów była rzędu 18-19 tys. rocznie. Podstawowa struktura tego zbioru
była względnie stała, w 97% są to podmioty sektora prywatnego, z 6% udziałem występują w nim
spółki prawa handlowego, w wśród nich 15% stanowią spółki z udziałem kapitału zagranicznego. Od
2009 r. liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w województwie była rzędu 140
tys., tj. około 670 osób na 10 tys. mieszkańców. Ten ostatni wskaźnik lokuje kujawsko-pomorskie
także na 11. pozycji w kraju.
Województwo kujawsko-pomorskie jest regionem o ustabilizowanym stanie zaludnienia W okresie
2010-2012 zasób demograficzny jego obszaru prawie nie zmieniał się. Niewielki przyrost naturalny
był redukowany ujemnym saldem migracji zewnętrznych na pobyt stały. Zamieszkujące w końcu 2012
r. w kujawsko-pomorskim 2096404 osoby stanowiły 5,4% ludności kraju, podobnie jak 3 lata
3
Należy zauważyć, że w województwie kujawsko-pomorskim nie lokowano inwestycji związanych z organizacją europejskiej
imprezy sportowej Euro 2012, region nie był beneficjentem Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej.
4
Tabl. 17(263). Dofinansowanie z UE z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w podziale na programy operacyjne
polityki spójności na lata 2007-2013, stan w dniu 30 czerwca 2013 r. w; Rocznik Statystyczny Województw 2013, GUS
Warszawa 2013, str.604-605.
5
Zgodnie z art. 107 ust. 1 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE C 115 z 9 maja 2008 r. (dawny art. 87
TWE).
6
Na podstawie „Raport o pomocy publicznej w Polsce udzielonej przedsiębiorcom w 2012 r.”, Urząd Ochrony Konkurencji i
Konsumentów, Warszawa wrzesień 2013 r.
14
wcześniej. Od szeregu już lat ludność województwa kujawsko-pomorskiego pod względem wielkości
jest 10. zasobem demograficznym kraju.
Od lat trwałą jest struktura płci mieszkańców województwa, wśród których nieznacznie przeważają
kobiety stanowiące 51,5% ich ogółu (w kraju, w 2011 r. 51,6%). Przy stałej strukturze ludności
województwa według płci, zmieniała się w czasie jej struktura wiekowa. Utrzymują się wcześniej
zapoczątkowane trendy, spadkowy udziału w populacji dzieci i młodzieży, starzenie się ludności w
wieku produkcyjnym oraz rosnący udziału ludności w wieku emerytalnym.
W 2012 r. poziom aktywności zawodowej mieszkańców województwa – 56,1% był podobny jak w
kraju (56%) i nieznacznie wyższy aniżeli w 2011 r. – 55,2%. Zapoczątkowane pod koniec 2008 r.
zwalnianie europejskiej gospodarki skutkowało spadkiem zatrudnienia w województwie. W końcu
2008 r. w gospodarce narodowej regionu znajdowało zatrudnienie 709,9 tys. pracujących, natomiast
w końcu 2012 r. liczba pracujących obniżyła się do stanu 675,4 tys.7 osób. Według danych statystyki
publicznej w okresie 2008-2012 spadki liczby pracujących wystąpiły w: działalnościach
przemysłowych o 14,8 tys. osób, w działalnościach sektora rolniczo-leśniczego o 10,6 tys. osób, w
budownictwie o 1,1 tys. osób i w działalnościach usługowych o 8 tys. osób.
W końcu 2013 r. liczba mieszkańców województwa kujawsko-pomorskiego zarejestrowanych jako
niezatrudnione i poszukujących zatrudnienia wynosiła 150,1 tys. osób (12.2012: 148,8 tys.), a stopę
bezrobocia szacowano na 18,1% (2012: 17,9%). Była ona wyższa względem najniższej w tym regionie,
którą odnotowano w 2007 r. - 14,9%. Stopa bezrobocia oszacowana w metodologii BAEL w końcu
2012 r. wynosiła 11,4%. Wskaźnik stopy bezrobocia jest jednym z nielicznych, sytuujących kujawskopomorskie na końcu rankingu województw. Utrzymuje się duże zróżnicowanie w poziomie
bezrobocia w obrębie województwa. W końcu 2013 r. najniższą stopę bezrobocia odnotowano, tak
jak to było wcześniej, w m. Bydgoszczy (8,8%) i m. Toruniu (10,2%), zaś najwyższy jej poziom
„tradycyjnie” w powiatach lipnowskim (29,1%) i włocławskim (28%) oraz w powiecie grudziądzkim
(27,1%). Wśród bezrobotnych udział 19,4% miały osoby do 24 roku życia, zatem u progu zawodowej
drogi. W końcu 2009 ich udział był wyższy - 22,9%, wskazując na utrzymywanie się trudności z
zatrudnianiem młodych mieszkańców województwa.
Od szeregu już lat wysokie bezrobocie oddziałuje na politykę płac w regionie, przeciwdziałając
wzrostowi wynagrodzeń i utrzymując przeciętne wynagrodzenie miesięczne na niskim poziomie.
Sytuacja ta niekorzystnie wpływa na chłonność rynku, dochody i kierunki wydatków budżetów JST,
jest czynnikiem sprzyjającym decyzjom o migracji (zwłaszcza zarobkowej zagranicznej). Podobnie jak
w odniesieniu do wskaźnika rejestrowanego bezrobocia, odlegle 14 miejsca (2012) zajmowało
kujawsko-pomorskie w rankingach według przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto, a także
dochodów ogółem budżetów JST na 1 mieszkańca. W 2012 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie
brutto w województwie kujawsko-pomorskim stanowiło 85% średniego w kraju.
Liczni mieszkańcy województwa kujawsko-pomorskiego poszukujący zatrudnienia, niskie
wynagrodzenia wielu pracujących, rzutują na wymiar ubóstwa społeczności regionu. W wykonanym
w 2013 r. krajowym badaniu zjawiska ubóstwa w społeczeństwie polskim8, m.in. zidentyfikowano
gospodarstwa domowe obciążone znamionami ubóstwa dochodowego, ubóstwem warunków życia i
ubóstwem z powodu braku równowagi budżetowej. Kujawsko-pomorskie wyróżniono w grupie
województw o stosunkowo wysokim poziomie ubóstwa dochodowego. Województwo z 17%
gospodarstw domowych nie osiągających wyznaczonego progu ekwiwalentnego dochodu wraz z
województwem opolskim sytuowało się na 7-8. pozycji w kraju. Ubóstwo było w kraju słabo
zróżnicowane. W kujawsko-pomorskim było w wielkości przeciętnej dla kraju - 14%, co lokowało je
7
Pracujący w gospodarce narodowej bez osób zatrudnionych w działalnościach z zakresu obrony narodowej i
bezpieczeństwa publicznego. Dane według: Roczniki Statystyczne Województw GUS: 2008, 2009, 2010, 2011, 2012 i 2013.
Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 r. dla województwa kujawsko-pomorskiego zawierają
informację, że wśród jego ludności w wieku 15 lat i więcej było 792,1 tys. osób pracujących, patrz tabl. 1(77) Aktywność
ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej według wieku na podstawie spisu w 2011 r. w: Rocznik Statystyczny
Województwa Kujawsko-Pomorskiego 2013, Urząd Statystyczny, Bydgoszcz 2014, str. 134. Stopa bezrobocia w regionie w
momencie spisu, tj. pod koniec 2011 r. liczona według GUS - 14,3%.
8
Jakość życia, kapitał społeczny, ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce, GUS, Urząd Statystyczny w Łodzi, Warszawa
2013,
15
wraz z dolnośląskim i mazowieckim na 7.-9. pozycji. Ubóstwo z powodu niskich dochodów dotyczyło
w kujawsko-pomorskim 16% gospodarstw domowych, podobnie jak w małopolskim i świętokrzyskim,
wespół z którymi zajmowało 7.-9. lokatę w kraju.
W ostatnich latach, województwo kujawsko-pomorskie nie będąc objęte aktywną polityką regionalną
rządu było obszarem wysoce aktywnej polityki podmiotów rozwoju lokalnego, zwłaszcza samorządów
terytorialnych. Wzbogacono wyposażenie województwa w infrastrukturę społeczną i techniczną
poprawiając poziom i jakość życia mieszkańców. Znaczącymi efektami polityki rozwoju lokalnego są
przekazane do użytku inwestycje usprawniające układy komunikacyjne w miastach jak: most im. gen
Zawackiej przez Wisłę i odcinek trasy średnicowej w Toruniu, Trasa Uniwersytecka w Bydgoszczy,
wiadukt kolejowy w Solcu Kujawskim, odcinek drogi krajowej nr 91 w granicach m. Włocławka,
inwestycje podwyższające standard techniczny portu lotniczego im. J.I. Paderewskiego w Bydgoszczy.
W kontekście dalszego rozwoju regionu należy wskazać nowe instytucje wzmacniające jego potencjał
innowacyjności jak np: Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii oraz Centrum Optyki
Kwantowej na UMK, Centrum Przetwarzania Danych Exea przy TARR w Toruniu, zespół laboratoriów
badawczych w Regionalnym Centrum Innowacyjności na UTP w Bydgoszczy, Bibliotekę Główną oraz
Centrum Edukacji Kultury Fizycznej i Sportu na UKW w Bydgoszczy. Innowacyjnej edukacji dzieci i
młodzieży służy Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy w Toruniu, 2,3 tys. tablic interaktywnych, w
które wyposażono szkoły podstawowe województwa. Miłośnikom astronomii udostępniono 14
centrów obserwacji nieba tzw. astrobaz, a zainteresowanym sportem i rekreacją kompleksy sportowe
„orliki”, których ponad 200 powstało w województwie. W ramach polityki miejskiej Zarządu
Województwa m.in. wdrożono oryginalny, kujawsko-pomorski projekt rewitalizacji miast
województwa,
przeprowadzanej
na
podstawie
Lokalnych
Programów
Rewitalizacji
współfinansowanych przez RPO WK-P 2007-2013. Ich realizacja skutkuje wyraźną poprawą walorów
estetycznych i architektoniczno-urbanistycznych miast, powiększeniem ich atrakcyjności turystycznoinwestycyjnej, poprawą warunków codziennego życia ich mieszkańców. Zaawansowane jest
wykonanie przedsięwzięcia usprawniającego transport publiczny w aglomeracji Bydgoszczy i Torunia
(projekt BiTCity; PO IiŚ), m.in. zakończono modernizację szlaku kolejowego pomiędzy tymi miastami.
Na uwagę zasługują modernizacje licznych instytucji lecznictwa w województwie oraz kujawskopomorskich uzdrowisk (Inowrocławia, Ciechocinka, Wieńca Zdroju).
Obserwowane po 2010 r. zmniejszenie inwestycji, niewielką podaż nowych miejsc pracy można łączyć
z niekorzystnymi oddziaływaniami kryzysu gospodarczego, ale również z obecnie nie najwyższą oceną
atrakcyjności województwa tak dla lokalizacji inwestycji gospodarczych i jako obszaru docelowego
przyjazdów turystycznych, niezależnie od posiadanych walorów i atrakcji turystycznych.
W 2013 r., w uznawanym rankingu województw według atrakcyjności inwestycyjnej kujawskopomorskie sytuowano na 10. miejscu w kraju9 (w 2012 r. zajmowało lokatę 9.). Osunięcie się na
niższą pozycję w rankingu powodowały oceniane niżej, aniżeli rok wcześniej, czynniki chłonność
rynku zbytu i aktywność wobec inwestorów. Na tle pozostałych województw także w 2013 r.
kujawsko-pomorskie mogło być postrzegane jako trudno dostępne z zewnątrz, nie posiadające
centrum o charakterze metropolii, jako obszar mało atrakcyjny dla lokalizacji kapitału. Przyjmuje się,
że istotną zmianę w tym wizerunku spowoduje zakończenie kujawsko-pomorskiego odcinka
autostrady A1, który udostępniono użytkownikom w maju 2014 r. oraz wykonanie od lat
zapowiadanej rządowej inwestycji drogi krajowej nr 5 w klasie drogi ekspresowej, która połączy
autostradę A1 (węzeł Nowe Marzy) przez m. Bydgoszcz z autostradą A2 (węzeł Września).
Rok 2013 to formalnie ostatni rok udziału w polityce spójności UE perspektywy 2007-2013, okresu
znaczącego wsparcia rozwoju naszego kraju funduszami europejskimi. Systematycznie rosnące w
ostatnich latach dochody budżetowe jednostek samorządu terytorialnego (JST) województwa, wobec
także rosnących wydatków bieżących, okazały się niewystarczające dla inspirowanej ofertą funduszy
europejskich aktywności inwestycyjnej. Jednym z jej następstw jest obecne zadłużenie wielu JST
województwa. W końcu 2013 r. ich zobowiązania tytułami dłużnymi jak wyemitowane papiery
9
Według oceny dokonywanej od 2005 r. przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. Atrakcyjność inwestycyjna
województw i podregionów Polski 2013, opracowanie pod red. M. Nowickiego, IBnGR, Gdańsk 2013.
16
wartościowe, kredyty i pożyczki w kwocie łącznej 4353 mln zł stanowiły 45,3%10 sumy ich dochodów
ogółem, lub w kwocie 3359 mln zł, co stanowiło 35% sumy ich dochodów ogółem (po uwzględnieniu
przyjętych ustawą wyłączeń w związku z powiązaniem części z nich z wydatkami współfinansowanymi
funduszami strukturalnymi i Funduszem Spójności11). Według wstępnych danych z wykonania
budżetów JST w województwie kujawsko-pomorskim w 2013 r. tylko 3 jednostki w województwie nie
były zadłużone. W 2013 r. zadłużenie w przedziale 30-40% dochodów ogółem wystąpiło w 25 JST, w
przedziale 40-50% w 23, w przedziale 50-60% w 10 JST, zaś zadłużenie wyższe od ustawowej granicy
60% (ust. 1, art. 170 uofp) wystąpiło w 4 jednostkach, w miastach Solec Kujawski, Bydgoszcz i Toruń
oraz w powiecie tucholskim. Można założyć, że w latach 2014-2020 w nowym etapie polityki
spójności, prorozwojowe zdolności prawie 40% JST w regionie będą ograniczone, przynajmniej w
początkowych latach tego etapu.
Według przytoczonych już wyżej, zweryfikowanych dla kraju danych z końca czerwca 2013 r.12 do
województwa kujawsko-pomorskiego w formie dofinansowania funduszami strukturalnymi i
Funduszem Spójności z budżetu polityki spójności na lata 2007-2013 trafiło 3,4% dofinansowania
ogółem, w przeliczeniu na 1 mieszkańca województwa 3983 zł, co było najniższą kwotą w skali kraju
(62,5% dofinansowania na 1 mieszkańca kraju). Dofinansowanie europejskie projektów wdrażanych
w województwie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa KujawskoPomorskiego na lata 2007-2013 stanowiło 39,1% dofinansowania europejskiego ogółem i tylko w
województwie opolskim udział ten był wyższy - 40,7%, przy średnim udziale w kraju – 25,6%.
Powyższe potwierdza ograniczony dopływ do województwa kujawsko-pomorskiego środków
europejskich za pośrednictwem innych programów NSRO 2007-2013. Najniższe udziały europejskiego
dofinansowania rozwoju w latach 2007- 06.2013 poprzez programy regionalne były w
województwach: mazowieckim 18,3%, pomorskim 24,6%, łódzkim 25,2% i podkarpackim 25,8% ich
dofinansowania ogółem. Województwa te miały jednocześnie najwyższe w kraju dofinansowanie z
krajowego Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko: mazowieckie 55,1% dofinansowania
europejskiego ogółem w tym województwie, pomorskie 56,8%, łódzkie 52,5% i podkarpackie 40,9%.
Udział dofinansowania z tego programu w europejskim dofinansowaniu ogółem województwa
kujawsko-pomorskiego to 29,9%, niższe było ono w opolskim 26,4% i w podlaskim 24,7%, ale w
przypadku tego ostatniego województwa 20,9% jego dofinansowania ogółem pochodziło z PO
Rozwój Polski Wschodniej.
Realizacja Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 20072013 przebiega zgodnie z założonym harmonogramem. Jego wykonanie w końcu 2013 r. według
łącznej wartości zawartych umów wynosiło 81,23%. Najbardziej zaawansowane jest wykonanie
budżetu osi 3. programu „Rozwój infrastruktury społecznej” - 97,91%, a głównymi kierunkami
wydatków były inwestycje oświatowe, ochrony zdrowia, ochrona i zachowanie dziedzictwa
kulturowego. Wykonanie przekraczające 90% budżetu dotyczy także osi 1. „Rozwój infrastruktury
technicznej”, dysponującej największym w RPO budżetem 1113 mln zł, z głównymi kierunkami
wydatków jak inwestycje na drogach wojewódzkich i lokalnych, inwestycje w infrastrukturę
transportu publicznego miejskiego i kolejowego oraz osi 6. „Wsparcie rozwoju turystyki” z
dominującym kierunkiem wydatków wspierania usług turystycznych. Na tle innych osi programu,
najmniej zaawansowane wykonanie dotyczy osi 5. „Wzmocnienie konkurencyjności przedsiębiorstw”,
dysponującej w programie drugim co do wielkości budżetem 1085 mln zł. Rozłożona w czasie
realizacja budżetu osi 5. jest w toku i w końcu 2013 r. wynosiła 66,43%.
Kujawsko-pomorskie jest regionem w rozwoju, którego tempo niestety jest niskie, nieodpowiadające
aspiracjom jego mieszkańców. Zarządzający regionem starają się optymalizować wykorzystywanie
endogenicznych zasobów i zdolności rozwoju, ale nie spotykają się z oczekiwaną aktywnością
zewnętrznych podmiotów polityki rozwoju. Województwo powoli, buduje raczej od nowa, aniżeli
rewitalizuje potencjał rozwojowy, mocno zredukowany w procesie zmiany ustroju społeczno10
Odsetek zobowiązań do dochodów zgodnie z art. 170 ust. 1 ustawy o finansach publicznych (uofp) z dnia 30 czerwca 2005
r. Dz. U. z 2005 r. 249, poz. 2104 oraz Dz. U. z 2009 r. nr 157, poz. 1240 z późniejszymi zmianami.
11
Odsetek zobowiązań do dochodów zgodnie z art. 170 ust. 1 i 3 ustawy o finansach publicznych (uofp) z dnia 30 czerwca
2005 r. Dz. U. z 2005 r. 249, poz. 2104 oraz Dz. U. z 2009 r. nr 157, poz. 1240 z późniejszymi zmianami.
12
Źródło danych statystycznych wskazane w przypisie 4.
17
politycznego i gospodarczego. Głęboka deindustrializacja wcześniej znaczących w skali kraju
ośrodków przemysłowych obecnego województwa, reorganizacja, a właściwie likwidacja licznych
podmiotów uprzedniej gospodarki lokalnej, likwidacja dużego państwowego sektora w rolnictwie,
pozbawiły pracy licznych mieszkańców regionu, wygenerowały wyróżniającą się liczebnie w kraju
grupę bezrobotnych. W ostatnich latach była ona zasilana osiągającą wiek aktywności zawodowej
młodzieżą ostatniego wyżu demograficznego. Budowany od przełomu ustrojowego sektor usługowy,
wcześniej głównie usług lokalnych a ostatnio także usług wyższego rzędu, nowa industrializacja w
regionie o nie najwyższej atrakcyjności inwestycyjnej, nie były dotąd w stanie zaoferować
zatrudnienia mieszkańcom poszukującym pracy. Przyjęta w województwie strategia rozwoju
ukierunkowana jest na przyrost nowych miejsc pracy i zredukowanie zasobu osób ją poszukujących.
Powinno to sprzyjać wzrostowi wynagrodzeń, zwiększać chłonność rynku, ograniczać zasięg ubóstwa,
ogólnie służyć poprawie poziomu i jakości życia mieszkańców.
Wśród priorytetowych działań przyjętej strategii rozwoju są ukierunkowane na zwiększenie
atrakcyjności gospodarczej województwa, w szczególności poprzez ściślejsze jego powiązanie
komunikacyjno-transportowe z europejskim obszarem gospodarczym. W tym zakresie oczekuje się
realizacji od lat zapowiadanej rządowej inwestycji drogi krajowej nr 5 w klasie drogi ekspresowej,
która połączy autostradę A1 przez m. Bydgoszcz z autostradą A2, z województwami zachodnimi kraju
i dalej z regionami Unii Europejskiej. Z zakresu polityki regionalnej państwa oczekuje się także
zrealizowania planów modernizacji przecinających województwo krajowych szlaków kolejowych i
innej infrastruktury kolejowej, która winna zdecydowanie poprawić powiązania komunikacyjnotransportowe jego ośrodków centralnych: Bydgoszczy, Torunia, Inowrocławia (krajowych węzłów
kolejowych) i regionu z krajowym otoczeniem.
Wśród innych postulatów strategii, których wdrożenie winno skutkować zwiększeniem zatrudnienia
priorytetowymi są działania sprzyjające zdynamizowaniu rozwoju regionalnego bieguna wzrostu aglomeracji Bydgoszczy i Torunia. Celowi temu służyć mają: usprawnienie transportu publicznego w
obszarze funkcjonalnym tej aglomeracji, co umożliwi lepsze wykorzystanie zasobów i zdolności
rozwoju tkwiących w tym obszarze, aktywna promocja coraz liczniejszych wysoce
wyspecjalizowanych usług dla biznesu, stanowienie sprzyjających warunków współdziałania
gospodarki ze środowiskiem naukowo-badawczym.
Zaś wśród działań odnoszących się do całego obszaru województwa priorytetem jest odnowa
przemysłu rolno-spożywczego, który winien w znacznie większym stopniu lokalnie przetwarzać
surowce wysoce produktywnego kujawsko-pomorskiego rolnictwa, stać się znaczącym lokalnym
pracodawcą.
18
3.
WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE
Podstawowe dane dotyczące województwa
Województwo lubelskie położone jest na wschodzie Polski. Jego powierzchnia wynosi 25122 km2
(8%% całego obszaru Polski ) i jest ono trzecim co do wielkości województwem. Liczba ludności
wynosi 2 156 150 osób (stan na 31 XII 2013). Lubelszczyzna jest dosyć słabo zaludnionym obszarem,
pod względem gęstości zaludnienia znajduje się na 12 miejscu w kraju (86 os./km2). Województwo
lubelskie charakteryzuje się bardzo niskim wskaźnikiem urbanizacji. W miastach zamieszkuje 46,2%%
ogółu ludności. W porównaniu z rokiem poprzednim wskaźnik urbanizacji zmniejszył się o 0,2 p.p.
(46,4% w 2012 r.). Największym miastem pod względem liczby ludności jest miasto Lublin, gdzie
zamieszkuje 16,1% wszystkich mieszkańców województwa.
Podstawowe dane makroekonomiczne
W 2008 roku województwo lubelskie wytworzyło PKB o wartości 50 297 mln zł, co stanowiło 3,9%
wartości PKB dla całego kraju, natomiast w 2011 r. PKB kształtowało się na poziomie 58 544 mln zł
(3,8% PKB krajowego). Biorąc pod uwagę wskaźnik PKB per capita (w zł) w latach 2008 -2011 nastąpił
jego znaczący wzrost z 23 249 zł do 26 919 na osobę. W latach 2009-2011 nastąpił wzrost obydwu
wskaźników o 16%. Porównując sytuację makroekonomiczną w regionie na tle krajów UE warto
odnotować wzrost wskaźnika PKB per capita w PPS UE-28 co pozwala na spojrzenie na lubelską
gospodarkę w szerszym kontekście. W 2007 r. wskaźnik kształtował się na poziomie 37%, a w roku
2010 r. osiągnął poziom 42% średniej unijnej.
Jednym z czynników determinujących rozwój regionu jest odpowiedni poziom wydajności pracy
mierzony wskaźnikiem wartości dodanej brutto na 1 pracującego. Od 2008 r. do 2011 r. w
województwie lubelskim zaobserwowano wzrost tego wskaźnika o 20%. W 2008 r. WDB na 1
pracującego wynosiła 56 168 zł, zaś w 2011 r. na jednego pracującego przypadało 67 241 zł wartości
dodanej brutto.
W 2008 r. w sekcji A: rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybołówstwo wytworzono 6,6% całkowitej
WDB dla województwa we wszystkich sekcjach i do 2011 roku udział ten wzrósł do poziomu 8,7%.
Udział WDB wytworzony w przemyśle (sekcje: B, C, D, E) wyniósł odpowiednio 19,9% w 2008 r. i
19,7% w roku 2011. W sekcji F: budownictwo w 2008 r. wytworzono 7,5% regionalnej WDB i w
kolejnych latach wartość ta ustabilizowała się na poziomie 7,7%,. Największy udział WDB wytworzono
w sekcji: ‘handel i naprawa pojazdów samochodowych…13 ‘. W 2008 r. udział WDB dla tej sekcji
stanowił 28,3% ogólnej WDB, a w roku 2011 zaobserwowano niewielki wzrost udziału do poziomu
28,4%. W obszarze ‘działalność finansowa i ubezpieczeniowa….14 ‘ udział wskaźnika WDB na
przestrzeni lat 2009-2011 sukcesywnie się obniżał, z poziomu 11,1% w roku 2008 aż do 8,9% w roku
2011. Dosyć duży udział w strukturze WDB odnotowuje się w sekcjach: pozostałe usługi (sekcja M, N,
O, P, Q, R, S, T, U, W). W 2008 r. wyniósł on 26,6%, , a w roku 2011 kształtował się na poziomie
26,8%. Analizując powyższe wskaźniki wyraźnie zaobserwować można istotny wpływ rolnictwa oraz
usług nierynkowych na gospodarkę regionu.
Ponoszenie nakładów na środki trwałe znacząco wpływa na wzrost gospodarczy, a przede wszystkim
na poprawę innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw.15 Od 2008 r. do 2011 r. w
województwie lubelskim dynamika wartości nakładów brutto na środki trwałe (ogółem) wyniosła
130%. Analizując dynamikę według rodzajów działalności PKD 2007 w latach 2008-2011
zaobserwowano jej wzrost w prawie wszystkich sekcjach PKD. Istotny spadek dynamiki wystąpił w
sekcji O (działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca), gdzie dynamika
względem roku 2008 wyniosła 61%. Minimalny spadek dynamiki widoczny był również w sekcji A
(Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo). W latach 2008-2011 największą dynamikę
13
Handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i
gastronomia, informacja i komunikacja (sekcje G, H, I, J).
14
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości (sekcje K, L).
15
Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS, Katowice 2011, s. 75.
19
zaobserwowano w sekcji I (działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi ), a
wyniosła ona 404%. Do sekcji, w których zaobserwowano wzrost dynamiki nakładów brutto na środki
trwałe, należą sekcja B (górnictwo i wydobywanie - 239%), a także sekcja R (działalność związana z
kulturą, rozrywką i rekreacją – 237%).
Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę społeczną
Jednym ze wskaźników obrazujących stan wyposażenia regionu w odpowiednią infrastrukturę
społeczną jest odsetek dzieci w placówkach wychowania przedszkolnego w wieku 3-5 lat w tej grupie
wiekowej. W latach 2009-2012 dynamika tego wskaźnika wyniosła 125%. W 2009 r. do placówek
wychowania przedszkolnego uczęszczało 52,5% dzieci, zaś w 2012 r. 65,7% dzieci w wieku 3-5 lat było
objętych wychowaniem przedszkolnym. Na Lubelszczyźnie widać wyraźnie zarysowany pozytywny
trend rozwoju edukacji przedszkolnej, który ma swoje przełożenie na poprawę kształcenia oraz
zmniejszenie wykluczenia edukacyjnego dzieci mieszkających na wsi.16
Do infrastruktury społecznej mającej wpływ na poprawę jakości życia mieszkańców zalicza się także
ilość łóżek w szpitalach ogólnych na 10 tys. ludności. Na przestrzeni lat 2009-2012 wskaźnik ten
zwiększył się z 53,2 w roku 2009 do poziomu 54,7 łóżek na 10 tys. ludności w 2012 r.17.
Bardzo ważnym wskaźnikiem ilustrującym poziom rozwoju regionu w obszarze nauki, jest ilość
studentów przypadająca na 10 tys. mieszkańców. Od 2010 r. do 2013 r. wskaźnik obniżył się o 15%.
W roku 2010 na 10 tys. mieszkańców przypadało 466 studentów, a w 2013 r. było ich 398. Jednym z
powodów zmniejszenia liczby studentów w województwie lubelskim – poza ogólnymi trendami
demograficznymi było wejście w życie ustawy „Prawo o szkolnictwie wyższym”, która egzekwuje
opłaty od osób studiujących na dwóch lub więcej kierunkach. Możliwość podejmowania nauki na
uczelniach wyższych w innych krajach, powoduje napływ do woj. lubelskiego obcokrajowców, którzy
coraz częściej wybierają lubelskie uczelnie. Na początku roku akademickiego 2013/2014 liczba
cudzoziemców była o 23,1% wyższa niż w roku akademickim 2012/2013, a ponad połowę ogólnej
liczby studentów z innych krajów, stanowili Ukraińcy.18 Od 2009 r. do 2012 r. zaobserwowano
jednocześnie przyrost liczby absolwentów o 8%.
Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę techniczną
W województwie lubelskim infrastruktura drogowa jest dosyć słabo rozwinięta. Długość dróg
ekspresowych i autostrad na przestrzeni lat 2009-2011 kształtowała się na niezmiennym poziomie 4,2
km, aż do roku 2012, w którym wartość zwiększyła się do poziomu 12,1 km. Dynamika przyrostu
długości dróg osiągnęła wartość 288%. Jest to spowodowane niską - jak wskazano wyżej - wartością
bazową oraz rozpoczęciem budowy drogi ekspresowej S17 i S12.
Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się zjawisko stopniowego zmniejszania długości linii
kolejowych mierzonej na 10 tys. ludności. W 2009 r. na 10 tys. osób przypadało 5 km linii kolejowych,
a w latach 2010-2012 ich długość zmniejszyła się do poziomu 4,8 kilometrów. Gęstość linii
kolejowych na 100 km2 w 2009 r. kształtowała się na poziomie 4,3 km, a w roku 2012 - 4,2 km/100
km2.
Istotnymi elementami infrastruktury technicznej są także lotniska. W grudniu 2013 r. minął rok
funkcjonowania Portu Lotniczego Lublin S.A. W tym okresie obsłużono 188 369 pasażerów. Liczba
pasażerów rejsów business aviation wyniosła 1,1 tys., natomiast rejsów czarterowych 6,8 tysięcy.
Port obsługuje już 8 połączeń, w tym uruchomione ostatnio połączenie z Lublina do Frankfrutu (w
klasie biznesowej i ekonomicznej). Ze statystyk wynika, że około 5% ogólnej liczby pasażerów
stanowili mieszkańcy Ukrainy.
Infrastruktura komunalna
W województwie lubelskim w 2009 r. długość czynnej sieci kanalizacyjnej wynosiła 4 099,4 km i
wzrosła do 2012 r. do 5 323,9 kilometrów. Ilość osób korzystających z sieci kanalizacyjnej względem
średniej krajowej jest na dużo niższym poziomie. W 2009 r. tylko 46,6% wszystkich mieszkańców
16
Rocznik Statystyczny Województw 2010, 2011, 2012 i 2013.
18
Szkolnictwo wyższe w roku akademickim 2013/2014, Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2014.
17
20
Lubelszczyzny miało dostęp do sieci kanalizacyjnej. Do 2012 roku udział mieszkańców korzystających
z sieci kanalizacyjnej wzrósł do poziomu 49,3%. Liczba osób korzystających z sieci wodociągowej na
przestrzeni lat 2009-2012 nieznacznie się zwiększyła. W 2009 r. osoby mające dostęp do wodociągów
stanowiły 80,8% całkowitej liczby ludności, zaś w roku 2013 wskaźnik ten wyniósł 81,7%. Na wartość
badanych wskaźników duży wpływ ma liczba miejscowości wiejskich na Lubelszczyźnie, których
mieszkańcy często pozbawieni są dostępu do wyżej wymienionych urządzeń sieciowych.
Infrastruktura turystyczna i kulturalna
W 2010 r. liczba miejsc noclegowych w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania na 10
tys. ludności wyniosła 9,31 i do roku 2013 spadła do 9,11.
Zainteresowanie mieszkańców ofertą kulturalną można zbadać analizując dane dotyczące liczby
widzów i słuchaczy w teatrach i instytucjach muzycznych na 1000 ludności. Na przestrzeni lat 20102013 ich liczba obniżyła się. W 2010 r. na 1000 ludności przypadało 107,3 widzów zaś w 2013 r.
zaobserwowano obniżenie się tego wskaźnika do poziomu 87,4 osób.
Konkurencyjność gospodarki
W województwie lubelskim na koniec 2013 r. do rejestru REGON wpisanych było 169,6 tys.
podmiotów gospodarki narodowej. W porównaniu do roku poprzedniego ich ogólna liczba wzrosła o
2,2% (166 tys. w 2012 r.). Od 2010 roku liczba podmiotów gospodarki narodowej wzrastała, z
wyjątkiem roku 2011, kiedy nastąpiło wykreślenie niektórych podmiotów na skutek aktualizacji
danych z rejestru PESEL oraz podmiotów wykreślonych z Krajowego Rejestru Sądowego. Na
podstawie danych z początku 2014 roku warto także zwrócić uwagę na fakt, że swoją działalność
kontynuuje aż 94,3% ogólnej liczby jednostek zarejestrowanych w 2013 roku. 19
Ilość podmiotów gospodarczych wpływa bardzo istotnie na poprawę alokacji zasobów, pozytywne
zmiany na lokalnym rynku pracy poprzez stworzenie nowych miejsc pracy, wprowadzanie nowych
produktów i usług, które przyczyniają się do wzrostu PKB dla całego województwa.
Bardzo ważnym wskaźnikiem jest liczba podmiotów gospodarki narodowej wpisana do rejestru
REGON przypadająca na 10 tys. mieszkańców. Wskaźnik ten pozwala ocenić poziom
przedsiębiorczości w regionie. Obserwuje się coroczny wzrost przedsiębiorczości wśród mieszkańców
Lubelszczyzny. Wskaźnik ten każdego roku wzrastał (za wyjątkiem roku 2011). W 2013 roku na 10 tys.
mieszkańców województwa przypadało 787 podmiotów (przy średniej krajowej 1057) przy 753
podmiotach na 10 tys. mieszkańców w roku 2010.
Analizując sekcje PKD, w 2013 r. najwięcej podmiotów podejmowało działalność w sekcji handel i
naprawa samochodów (29%) oraz w budownictwie (11,9%). Z uwagi na dużą liczbę podmiotów
funkcjonujących w powyższych sekcjach, występuje wśród nich bardzo duża konkurencja. Niektóre
jednostki zdecydowały się na zaprzestanie swojej działalności.
O konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłowych w regionie świadczy m.in. wysokość udziału
przychodów ze sprzedaży na eksport w sprzedaży ogółem. W 2010 r. województwo lubelskie
uplasowało się na 15 pozycji w kraju z wynikiem 1,4%, natomiast w 2012 r. wysokość udziału wzrosła
do poziomu 2% (również 15 miejsce). Przedsiębiorstwa w regionie swoją ofertę kierują przeważnie do
konsumentów w społecznościach lokalnych lub krajowych, a bardzo rzadko decydują się na eksport
swoich produktów za granicę. Związane jest to z mniejszymi możliwościami finansowymi.
Odpowiednie zasoby finansowe pozwoliłyby na wprowadzanie innowacji i tym samym zwiększyłyby
się szanse na wejście na rynki zagraniczne. Proces internacjonalizacji przedsiębiorstw lubelskich nie
jest tak zintensyfikowany jak w innych województwach.
Przedsiębiorstwa, które chcą być konkurencyjne, powinny wprowadzać nowe produkty, bądź też
ulepszać uprzednio wyprodukowane. Na Lubelszczyźnie większość podmiotów gospodarczych nie
decyduje się na wprowadzanie innowacji produktowych. W ostatnich latach nastąpił spadek udziału
przychodów ze sprzedaży wyrobów nowych lub istotnie ulepszonych z poziomu 11,42% w 2008 r. do
7,38% w roku 2012. Jedną z przyczyn mniejszych możliwości innowacyjnych lubelskich
przedsiębiorstw, jest fakt, iż większość podmiotów gospodarczych stanowią jednostki małe,
19
Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON w województwie lubelskim,
2013 r., Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2014.
21
zatrudniające do 9 osób, które nie są zdolne do wprowadzania innowacji w takim stopniu jak
jednostki duże. W 2013 roku małe przedsiębiorstwa stanowiły aż 95,8% ogółu podmiotów. 20
W wynikach finansowych przedsiębiorstw wystąpiły pozytywne zmiany.21 Zaobserwowano
zmniejszenie kosztów uzyskania przychodów. Saldo wyniku finansowego brutto (po uwzględnieniu
zdarzeń nadzwyczajnych) zwiększyło się o 9,5%, natomiast obowiązkowe obciążenia wyniku
finansowego brutto wzrosły o 16,6%, względem roku 2012. Analizując saldo wyniku finansowego
netto wypracowane przez poszczególne przedsiębiorstwa również widoczna jest poprawa, o czym
świadczy jego wzrost aż o 7,9%. Zysk netto uzyskało 78,5% przedsiębiorstw (1,3 p.p. więcej). Poprawa
nastąpiła także w przypadku wskaźników rentowności obrotu brutto i netto.
W celu wzmocnienia potencjału innowacyjnego, podmioty gospodarcze muszą ponosić nakłady
finansowe, w szczególności na badania i rozwój, tak aby usprawnić wszelkiego rodzaju procesy
produkcyjne. W 2009 r. poziom nakładów na badania i rozwój stanowił 0,48% poziomu PKB. W latach
kolejnych nastąpił wzrost wskaźnika. W 2010 r. wyniósł 0,58%, rok później 0,67%. W 2012 r.
województwo lubelskie znalazło się na 5 miejscu w kraju ze wskaźnikiem na poziomie 0,65% PKB.22
Zmiany w jakości życia ludności
Jednym ze wskaźników pokazujących stan zdrowia społeczeństwa oraz jakość świadczonych usług
zdrowotnych jest ilość zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych. Od 2010 roku poziom tego
wskaźnika sukcesywnie obniżał się z 4,68 do 4,29 w roku 2012. Świadczyło to o poprawie poziomu
życia na Lubelszczyźnie, a konkretnie o polepszeniu opieki medycznej kobiet w ciąży, podczas porodu
i w okresie połogu, a także o lepszej świadomości kobiet dotyczącej dbania o zdrowie w trakcie ciąży.
Zmniejszenie liczby zgonów wskazuje także na polepszenie jakości usług świadczonych przez placówki
zdrowotne. W roku 2013, przy odmiennym trendzie dla Polski nastąpił wzrost wskaźnika do poziomu
4,56.
Sytuacja materialna pojedynczego gospodarstwa domowego jest uwarunkowana czynnikami
zewnętrznymi takimi jak: sytuacja makroekonomiczna w kraju, koniunktura gospodarcza, wpływ
otoczenia, regionu, w jakim znajduje się dane gospodarstwo, a także wiele czynników tkwiących w
jego indywidualnych cechach. Sytuację materialną mierzy się m.in. poziomem przeciętnego
miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę. W województwie lubelskim zaobserwowano jego
wzrost z 908,99 zł w 2009 roku do 1056,45 zł w roku 2012. Wynik ten jest znacząco niższy od średniej
krajowej, co sprawia, że województwo lubelskie znalazło się na przedostatniej pozycji. Jednym z
istotnych czynników, który także wpływa na stan sytuacji materialnej, jest wysokość dochodów do
dyspozycji brutto na 1 mieszkańca. W woj. lubelskim na przestrzeni lat 2008-2011 wskaźnik ten
zwiększył się o 2522 zł (z poziomu 17167 zł/os. w 2008 r. do poziomu 19689 zł/os. w 2011 r.). W
porównaniu do innych regionów, Lubelszczyzna charakteryzuje się niskim poziomem tego wskaźnika,
który jest spowodowany m.in. wysokim udziałem osób zatrudnionych w rolnictwie.23 Niskie dochody
powodują obniżenie konsumpcji, a także działalności inwestycyjnej mieszkańców regionu. Ma to
negatywny wpływ na napływ kapitału zagranicznego, który jest jednym motorów rozwoju i wzrostu
innowacyjności w regionie.24
Sytuację dochodową ludności obrazuje wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym (po
uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych). W woj. lubelskim jest on bardzo wysoki,
ponieważ od 2008 do 2011 roku utrzymuje się on niezmiennie na najwyższym poziomie w Polsce.
Wskaźnik ten na Lubelszczyźnie stopniowo wzrasta - na przestrzeni 3 lat zwiększył się o 3,7 p. p., z
poziomu 27,6% w 2008 do 31,3% w roku 2011. Przeprowadzone badania nad formami ubóstwa
20
Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON w województwie lubelskim,
2013 r., Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2014.
21
Wyniki finansowe i nakłady na środki trwałe w województwie lubelskim w 2013 r. (wyniki wstępne), Urząd
Statystyczny w Lublinie, Lublin 2014.
22
Nakłady na B + R liczone były w relacji do poziomu PKB z roku poprzedniego.
23
W Polsce o poziomie tych dochodów decyduje poziom dochodów uzyskiwanych z pracy najemnej oraz ze
źródeł niezarobkowych. Najmniejszy udział w strukturze dochodów mają te, które uzyskuje się z pracy na
rachunek własny w rolnictwie oraz poza rolnictwem. [w:] Problemy rozwoju przygranicznych regionów
wschodniej Polski, red. C. Sadowska-Snarska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku,
Białystok 2002, s.184.
24
Ibidem (Snarska), s.185.
22
wykazały, że w regionie lubelskim przeważa ubóstwo dochodowe.25 Warto podkreślić, iż w 2013 r.
wśród studentów lubelskich uczelni blisko 30% z nich otrzymywało stypendia socjalne26, co tylko
potwierdza nasilenie zjawiska ubóstwa dochodowego w gospodarstwach domowych na
Lubelszczyźnie. Na zjawisko ubóstwa ma wpływ szereg czynników tj. wysoki udział osób
bezrobotnych, często o niskim poziomie wykształcenia oraz osób pobierających świadczenia rentowe
i emerytalne w tychże gospodarstwach domowych. Ubóstwo dochodowe dotyka dużo częściej
mieszkańców wsi niż miast, dlatego też województwo lubelskie z powodu rolniczego charakteru jest
bardziej narażone na pogłębianie się tego procesu.
Ubóstwo w mniejszym stopniu dotyczy osób posiadających wyższe wykształcenie. W całym
województwie w 2012 r. stanowili oni tylko 1% wszystkich osób żyjących w ubóstwie. Największe
zagrożenie ubóstwem występuje przede wszystkim wśród grupy osób z wykształceniem
podstawowym i gimnazjalnym.27 Udział ludności z wyższym wykształceniem w wieku 15-64 lat w
ogólnej liczbie ludności w tym wieku28 w województwie Lubelskim w 2010 r. wyniósł 18,7%. Z każdym
rokiem obserwuje się wzrost tego wskaźnika do 22,4% w 2013 roku.
Według danych GUS w Lublinie, w województwie lubelskim ubóstwo dotyczy najczęściej tych
gospodarstw, których członkami są osoby utrzymujące się z tzw. źródeł niezarobkowych. W 2009 r.
jedno gospodarstwo domowe zamieszkiwały średnio 3,03 osoby, z czego świadczenia z ubezpieczeń
społecznych i pomocy społecznej pobierało 0,88 os. (emerytury i renty 0,76). W 2012 r. przeciętna
liczba osób w gospodarstwach zmalała do poziomu 2,97 os., a liczba osób pobierających wszelkiego
rodzaju świadczenia zwiększyła się do 0,95 os. (emerytury i renty 0,81). Jedną z przyczyn jest
coroczne zwiększanie się udziału osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności, których
głównym utrzymaniem są świadczenia z ubezpieczeń społecznych i pomocy społecznej, co powoduje
zwiększanie się zjawiska ubóstwa dla całego województwa.
Poziom zamożności społeczeństwa obrazuje ponadto stopień wyposażenia mieszkań w niektóre
przedmioty trwałego użytku. Lubelszczyzna znajduje się na przedostatnim miejscu w kraju pod
względem wysokości dochodów, dlatego też wydatki na wyposażenie mieszkań są z reguły obniżane.
Większość gospodarstw posiada takie dobra materialne jak samochód, czy telefon komórkowy. W
województwie lubelskim w 2012 roku tylko co 10 gospodarstwo domowe (11,2%) wyposażone było
w zmywarkę (Polska 19,5%). Ponad połowa była wyposażona w komputer osobisty z dostępem do
Internetu. W 2012 roku dostęp do Internetu miało 59,5% gospodarstw domowych (56,7% w 2009 r.),
natomiast do Internetu szerokopasmowego 48,3% wszystkich gospodarstw.29
Zmiany demograficzne
Głównym problemem ostatnich lat jest zjawisko wyludniania się Lubelszczyzny. Od 2010 r. do 2013 r.
ubyło 22 461 osób. Od 14 lat obserwowany jest również proces wyludniania się stolicy województwa.
Mieszkańcy Lublina przeprowadzają się przede wszystkim do innych miejscowości w Polsce. Coraz
częściej migracje następują w kierunku mniejszych miejscowości pod Lublinem. 30 Długofalowe
prognozy dla Lublina wskazują na to, że do 2035 roku liczba mieszkańców stolicy województwa
zmniejszy się do poziomu 305 063 osób.
Zmiany w liczbie ludności są spowodowane w pewnym stopniu zwiększoną liczbą migracji
międzywojewódzkich. W 2009 r. wyemigrowały łącznie 7642 osoby, a do 2012 roku nastąpił wzrost
tej liczby o 453 osoby (8095 os.). Najwięcej mieszkańców Lubelszczyzny emigruje do województwa
mazowieckiego. Osoby, które przeprowadziły się na Mazowsze stanowiły prawie 50% całkowitej
liczby emigrantów do innych województw. W 2009 r. było to 4017 osób, a w roku 2012 nastąpił
wzrost do poziomu 4587 osób. Migracje w kierunku woj. mazowieckiego są spowodowane takimi
przesłankami jak: zwiększona możliwość zdobycia pracy, oferowanie przez pracodawców wyższych
zarobków, lepsze warunki życia, bogatsza oferta kulturalna. Do województwa lubelskiego najchętniej
emigrują mieszkańcy województwa mazowieckiego, którzy stanowią prawie 1/3 wszystkich osób
25
Jakość życia, kapitał społeczny, ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce, GUS, Warszawa 2013, s.169.
Szkolnictwo wyższe w roku akademickim 2013/2014, Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2014.
27
Urząd Statystyczny w Lublinie.
28
Dane średnioroczne
29
Brak danych za rok 2009.
30
Lubelski Ośrodka Badań Regionalnych
26
23
przeprowadzających się na Lubelszczyznę. W województwie lubelskim chętnie osiedlają się także
mieszkańcy województwa podkarpackiego oraz śląskiego.
Niski poziom płac, małe możliwości zdobycia pracy zgodnie ze zdobytym wykształceniem, sprawiają,
że wielu mieszkańców Lubelszczyzny (szczególnie młodych ludzi) decyduje się na wyjazd do innych
województw lub za granicę. Istotnym wskaźnikiem obrazującym zmiany demograficzne jest saldo
migracji wewnętrznych i zagranicznych na 1000 ludności. Od wielu lat obserwowane jest ujemne
saldo migracji. W 2010 roku było ono na poziomie (-2,3), w latach 2011-2012 wielkość salda
kształtowała się na poziomie (-2,4), natomiast w 2013 r. zanotowano jeszcze niższe saldo o wartości
(-2,6). Od wielu lat na Lubelszczyźnie odnotowuje się najniższe saldo w całym kraju.
Od wielu lat obserwuje się także zjawisko ujemnego przyrostu naturalnego, nazywanego ubytkiem
naturalnym. W województwie lubelskim w 2013 roku przyrost naturalny na 1000 ludności kształtował
się na poziomie (-1,44), a w 2012 r. (-0,62). We wcześniejszych latach przyrost naturalny na 1000
ludności wynosił odpowiednio (-0,18) w roku 2010, a w 2011 r. (-0,74). Na przestrzeni lat 2012-2013
zmarło o 1,3% więcej osób, a urodziło się o 7% mniej.31
Obniżenie się poziomu liczby osób w wieku przedprodukcyjnym powoduje wzrost wskaźnika
obciążenia demograficznego. Na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym przypada coraz więcej osób
w wieku poprodukcyjnym. W 2009 r. takich osób było statystycznie 88,7, a do 2012 r. ich liczba
wzrosła do poziomu 99 osób.
Od 2009 roku obniżył się o 8% współczynnik dzietności. Niekorzystne zjawiska demograficzne są
wyzwaniem na najbliższe lata. Niski przyrost naturalny, tendencja spadkowa w kształtowaniu się
wskaźnika dzietności oraz proces starzenia się ludności wpłynie negatywnie m.in. na sytuację na
rynku pracy.32
Mieszkańcy województwa lubelskiego niechętnie zawierają małżeństwa. Obrazuje to wskaźnik liczby
zawartych małżeństw na 1000 ludności. Od 2010 r. do 2013 r. wskaźnik zmniejszył się o 21%. W 2010
r. zawarto 6,10 małżeństw, natomiast w roku 2013 ich liczba była najniższa w badanym okresie i
kształtowała się na poziomie 4,80 na 1000 ludności. Spadek liczby zawieranych małżeństw w pewnym
stopniu odpowiada za niski współczynnik dzietności.
Rynek pracy
Liczba osób aktywnych zawodowo od kilku lat utrzymuje się na podobnym poziomie. Współczynnik
aktywności zawodowej według BAEL w%33 pokazuje, że niewiele ponad połowę osób w wieku 15 lat i
więcej stanowią osoby pracujące i bezrobotne. W 2010 r. stanowiły one 55,9% ogólnej liczby ludności
osób w wieku produkcyjnym, 56,6% w 2011 r., 56,5%, w 2012, a w roku 2013 wskaźnik był na
poziomie 56,6%. W 2013 r. na Lubelszczyźnie aktywność zawodowa była wyższa niż średnia
aktywność dla Polski (Polska 55,9%).
W 2013 r. ponad połowa osób była zatrudniona w sektorze prywatnym (58,3%), a w sektorze
publicznym 41,7%. W 2009 r. liczba pracujących na 1000 ludności wyniosła 352 osoby i wzrosła w
2012 roku do 366 osób.34
Liczba osób pracujących w gospodarce narodowej w 2009 r. wyniosła 759,5 tys. i wzrosła do 793 tys.
w 2012 roku. Analiza struktury pracujących według PKD 200735 wykazuje, że najwięcej osób pracuje
w sekcji: rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (39% ogółu pracujących). W sekcji: przemysł i
budownictwo liczba pracujących wyniosła w 2012 roku 138 tys.(17% ogółu pracujących).
Od 2010 r. do 2013 r. stopa bezrobocia ogółem36 wzrosła o 1,3 p.p. (w 2013 r. wyniosła 14,4%. przy
13,1% w 2010 r.). Pod względem poziomu stopy bezrobocia, województwo lubelskie znalazło się na 8
31
Ludność, ruch naturalny i wędrówkowy w województwie lubelskim w okresie I-XII 2013 r., Urząd Statystyczny
w Lublinie, Lublin 2014.
32
Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS, Katowice 2011.
33
(Wartości przeciętne w roku). Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubelskiego w 2013 r.,
Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2014.
34
Rocznik Statystyczny Województw 2010, 2011, 2012 i 2013.
35
Brak danych za rok 2009. Bank Danych Lokalnych.
36
Stan na koniec 31 XII.
24
miejscu w skali całego kraju. Spowodowane jest to m.in. zjawiskiem ukrytego bezrobocia na wsi.37
Stopa bezrobocia w wieku produkcyjnym38 w roku 2010 wyniosła 10,1%, w 2011 r. wskaźnik wzrósł o
0,5 p.p., rok później wyniósł on 10,8%, a w 2013 r. zaobserwowano niewielkie obniżenie się tego
wskaźnika do poziomu 10,7%. W analizie rynku pracy istotne jest zbadanie wskaźnika zatrudnienia w
wieku 15-64 lat39. Wysoki poziom zatrudnienia obrazuje poprawę spójności społecznogospodarczej.40 Wzrost tego wskaźnika na przestrzeni ostatnich lat ukazuje, że w województwie
lubelskim nastąpiła stopniowa poprawa w realizowaniu najważniejszych celów polityki zatrudnienia,
przejawiająca się m.in. w zwiększeniu liczby miejsc pracy oraz inwestowaniu w kapitał ludzki. W 2010
r. wskaźnik kształtował się na poziomie 59% osiągając 60,6% ogólnej liczby ludności w 2013 r.
Od 2010 r. obserwowany jest spadek liczby osób bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy. W
2010 r. na jedną ofertę przypadało aż 166 bezrobotnych, natomiast w 2013 r. ich liczba obniżyła się
do poziomu 119 osób.41
Najwięcej, bo aż 51,3% ogółu pracujących, zatrudnionych jest w jednostkach dużych, w jednostkach
średnich pracuje 30,8% pracujących, natomiast w małych tylko 18,0%.
Finanse samorządu terytorialnego
Jednostki samorządu terytorialnego (JST) w województwie lubelskim znajdują się w słabej kondycji
finansowej. Zwiększa się wysokość długu publicznego, a obrazuje to poziom wydatków na obsługę
długu publicznego JST wszystkich szczebli na 1000 zł dochodów budżetu JST. Od 2009 r. do 2012 r.
dynamika tego wskaźnika wyniosła 202%. W 2009 r. poziom wydatków na obsługę długu wyniósł 9,1
zł na 1000 zł dochodów, natomiast w 2012 r. wartość wskaźnika wyniosła 18,4 zł.
Atrakcyjność inwestycyjna regionu
Na podstawie Raportu atrakcyjności inwestycyjnej42, analizując wyniki wszystkich województw,
można zauważyć, że region lubelski charakteryzuje się niską atrakcyjnością inwestycyjną. Od 2010 r.
do 2013 r. za wyjątkiem roku 2012, Lubelszczyzna znajdowała się na 15 miejscu w kraju.
Atrakcyjność inwestycyjna dla działalności przemysłowej w 2013 r. dla podregionu lubelskiego i
puławskiego była niska, a chełmsko-zamojski i bialski zostały zakwalifikowane do podregionów o
najniższej atrakcyjności. Dla działalności usługowej podregion lubelski zaliczono do grupy o
najwyższej atrakcyjności43. Brano pod uwagę zalety takie jak dostępność transportowa w postaci
węzła transportowego rangi regionalnej z dostępem do międzynarodowego lotniska oraz
odpowiednia wielkość i jakość zasobów pracy uwarunkowana wysoką aktywnością społeczeństwa, a
także wysokim nasyceniem regionu ilością studentów. Identyczne zalety były brane pod uwagę w
ocenie atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności zaawansowanej technologicznie. W tej ocenie
podregion lubelski uzyskał 10 miejsce wśród regionów o najwyższej atrakcyjności.
Na terenie Lublina od 2007 r. funkcjonuje Podstrefa Specjalnej Strefy Ekonomicznej EURO-PARK
MIELEC. Inwestorzy coraz częściej decydują się na podjęcie działalności na terenie Lublina, ze
względu na odpowiednie warunki do rozwoju przedsiębiorstw oraz dogodne położenie lokalizacyjne
w pobliżu obwodnicy miasta Lublin, węzła komunikacyjnego trasy ekspresowej S-17 oraz Portu
Lotniczego Lublin S.A. Funkcjonowanie w Lubelskiej Podstrefie jest podyktowane korzyściami takimi
jak: wysoki kapitał intelektualny miasta akademickiego, obniżone koszty pracy (ok. 15% niższe niż w
innych miastach wojewódzkich) oraz zaplecze w postaci wysoce wykwalifikowanego kapitału
ludzkiego.44 Do 2013 r. ponad połowa obszaru Podstrefy została zagospodarowana przez 24
przedsiębiorstwa, a 11 z nich rozpoczęło już produkcję. Z tytułu przynależności do Podstrefy uzyskują
one wiele korzyści ekonomicznych. W 2013 roku pozwolenie na działalność otrzymało 7
37
Każdy kto posiada użytki rolne o powierzchni 2 ha przeliczeniowe, nie jest uznawany za osobę bezrobotną.
Dane średnioroczne
39
Dane średnioroczne
40
41
W 2011 r. na jedną ofertę pracy przypadało 211 osób, a w 2012 r. ich liczba zmalała do poziomu 140 osób.
42
Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, red. Marcin Nowicki, Instytut Badań nad
Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2013, s. 32.
43
11 miejsce wśród podregionów o najwyższej atrakcyjności
44
Broszura: Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec Podstrefa Lublin, www.lublin.eu.
38
25
przedsiębiorstw, a 2 z nich utworzyło 90 nowych miejsc pracy (pozostałe firmy planują 185 nowych
stanowisk).
Jedną z szans dla rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego, jest próba poszukiwania na jego
obszarze gazu łupkowego. Z badań wynika, że na Lubelszczyźnie znajdują się dosyć pokaźne złoża
tego surowca. W ubiegłych latach w Polsce wykonano 50 odwiertów, z czego na Lubelszczyźnie aż
18.45 Możliwość wydobywania gazu łupkowego byłaby istotnym impulsem do rozwoju regionu, m.in.
poprzez zwiększenie PKB, zmniejszenie kosztów pozyskiwania energii46.
Wykorzystanie funduszy unijnych i oddziaływanie na ważne obszary życia społeczno-gospodarczego
regionu47
W 2011 r. ramach RPO 2007-2013 beneficjenci mogli korzystać ze środków UE w wysokości 3,5 mld
zł, (na jednego mieszkańca województwa lubelskiego przypadło 1612 zł 48). W 2012 r.
dofinansowanie projektów z UE wyniosło 3,7 mld zł, natomiast wykorzystanie funduszy europejskich
per capita wynosiło 1749 zł. W 2013 r. kwota dofinansowania była na poziomie 4,3 mld zł, a kwota
per capita wzrosła do poziomu 2002 zł na jednego mieszkańca.
Analizując wykorzystanie funduszy unijnych według obszarów interwencji49 zaobserwowano, że
pierwszym co do wielkości dofinansowania obszarem był transport. W 2011 r. przeznaczono na ten
cel 942 mln zł, w 2012 r. kwota dofinansowania wyniosła 1 mld zł, a w roku 2013 do dyspozycji
beneficjentów było 1,05 mld zł. W badanym okresie największym osiągnięciem było powstanie Portu
Lotniczego oraz rozpoczęcie budowy dróg ekspresowych S17 i S12. Kolejny obszar jest związany z
badaniami i rozwojem technologicznym oraz dotyczy wprowadzania innowacji, a także rozwoju
przedsiębiorczości. Dofinansowanie z UE w 2011 r. wyniosło 725 mln zł, w 2012 r. było na poziomie
776 mln zł, a w 2013 r. UE przeznaczyła środki w wysokości 978 mln zł. Jednym z ważniejszych
przedsięwzięć w tym okresie było powstanie Puławskiego Parku Naukowo-Technologicznego, który
współpracuje z uczelniami wyższymi, instytucjami naukowo-badawczymi oraz przedsiębiorstwami
produkcyjnymi w celu poszukiwania nowych technologii i produktów rynkowych. Dużym wsparciem
objęto także obszar związany z inwestycjami w infrastrukturę społeczną. W 2011 r. dofinansowanie
wyniosło 530 mln zł, w 2012 r. było na poziomie 582 mln zł, a w 2013 r. osiągnęło wartość 607 mln zł.
Kolejny obszar, który uzyskał wsparcie to turystyka, kultura i rewitalizacja obszarów miejskich i
wiejskich (pod względem liczby projektów uplasował się na 2 miejscu). Dofinansowanie tych
projektów w 2011 r. wyniosło 472 mln zł, w 2012 r. rozdysponowano 507 mln zł, a w 2013 r. do
wykorzystania przez beneficjentów było 560 mln zł. Kwota dofinansowania z UE na ochronę
środowiska i zapobieganie zagrożeniom wyniosła 448 mln zł w 2011 r., 485 mln zł w 2012 r., a w 2013
r. była na poziomie 469 mln zł. Obszar tematyczny: społeczeństwo informacyjne został
dofinansowany w 2011 r. kwotą rzędu 232 mln zł, w 2012 r. wyniosła ona 241 mln zł, a w roku 2013
273 mln zł. Obszar tematyczny dotyczący energii objęto dofinansowaniem w wysokości 72 mln, w
2012 r. - 94 mln zł, a w roku 2013 zaobserwowano bardzo wysoki wzrost do poziomu 230 mln zł.
Obszar tematyczny: rynek pracy, zatrudnienie i integracja społeczna w latach 2011-2013 był objęty
kwotą dofinansowania na poziomie około 5 mln zł.
Głównym celem RPO WL było „Podniesienie konkurencyjności Lubelszczyzny prowadzące do
szybszego wzrostu gospodarczego oraz zwiększenia zatrudnienia z uwzględnieniem walorów
45
www.wybierzlublin.pl
Problemem jest brak tzw. ustawy łupkowej, która określałaby, kto może występować o koncesję i jakie zasady
będą warunkowały ponoszenie daniny za wydobycie gazu łupkowego.
47
Regionalne Obserwatorium Funduszy Europejskich. Stan wdrażania Programów Europejskich oraz
Programów Wsparcia w Województwie Lubelskim: według stanu na 31.12.2013 r. V Raport, UMWL, Lublin
2014; według stanu na 31.12.2012 r. III Raport, Lublin 2013; według stanu na 30.06.2012 r. II Raport, Lublin
2013.
48
Wykorzystanie funduszy europejskich per capita w latach 2011-2013-obliczenia własne na podstawie danych
z KSI SIMIK i GUS.
49
Baza danych KSI SIMIK. Podział środków unijnych na obszary tematyczne jest zgodny z klasyfikacją
wydatków strukturalnych określonych rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie
szczegółowej klasyfikacji wydatków strukturalnych (Dz. U. nr 44 poz. 255).
46
26
naturalnych i kulturowych regionu”.50 W 2012 r. w efekcie realizacji projektów w ramach RPO WL
2007-2013 objęto wsparciem 307 nowopowstałych przedsiębiorstw (według podpisanych umów o
dofinansowanie). Wsparciem objęto również 668 przedsiębiorstw, które środki z UE przeznaczyły na
wprowadzanie innowacji oraz nowych produktów. Jednym z efektów wykorzystania funduszy
unijnych było utworzenie 2807 nowych miejsc pracy (według podpisanych umów, 1756 według
zrealizowanych projektów). Pomoc z UE skierowano także do 226 małych oraz 95 średnich
przedsiębiorstw. Dofinansowanie z UE wpłynęło również na zmiany w infrastrukturze transportowej,
ponieważ w 2012 r. zrekonstruowano 425 km dróg, w tym 37 km dróg regionalnych i 388 km dróg
lokalnych. Jednym z efektów wdrażania RPO WL w 2013 r. jest utworzenie 2746 nowych miejsc pracy,
co w sposób znaczący wpłynęło na poprawę alokacji zasobów na rynku pracy. W ramach
realizowanych projektów o dofinansowanie wsparto 278 nowopowstałych przedsiębiorstw, a także
przyczyniono się do wprowadzenia nowych i innowacyjnych produktów przez 405 firm. W
przeprowadzonych projektach związanych ze wsparciem inwestycyjnym objęto 291 przedsiębiorstw
MŚP. Istotnym efektem przeprowadzonych projektów w ramach RPO 2007-2013 jest
zrekonstruowanie i wybudowanie prawie 530 km dróg.51
50
Efekty omawiane są w ramach I-VIII Osi Priorytetowej z wyłączeniem Osi IX.
Regionalne Obserwatorium Funduszy Europejskich. Stan wdrażania Programów Europejskich oraz
Programów Wsparcia w Województwie Lubelskim: według stanu na 31.12.2013 r. V Raport, UMWL, Lublin
2014
51
27
4.
WOJEWÓDZTWO LUBUSKIE
WSTĘP
Na tle pozostałych województw Polski jest kilka cech wyróżniających region lubuski. Należą do nich
charakterystyczne położenie w obszarze środkowej Odry, przy granicy z Niemcami, w obszarze
międzymetropolitalnym między Berlinem, Wrocławiem i Poznaniem. Również uwarunkowania
przyrodnicze stanowią cechy szczególne: największe zalesienie w kraju (49,2% powierzchni w 2013 r.)
i ponad pół tysiąca jezior. Dodać należy, że region należy do najmniejszych regionów pod względem
ludnościowym i obszarowym. Jest także jednym z dwóch polskich województw, w którym
wyodrębnione są dwa równorzędne i porównywalne pod względem potencjału społecznogospodarczego ośrodki wojewódzkie: Gorzów Wielkopolski (siedziba Wojewody Lubuskiego) i Zielona
Góra (siedziba władz samorządowych). W dalszej części opracowania scharakteryzowano główne
elementy sytuacji społeczno-gospodarczej w roku 2013.
Demografia
Potencjał demograficzny, kształtowanie się podstawowych procesów ludnościowych oraz aktywność
ekonomiczna ludności to główne czynniki determinujące rozwój społeczno-gospodarczy regionów.
W 2012 r. w województwie lubuskim mieszkało 1023,3 tys. osób tj. 2,7% ogólnej liczby ludności
Polski. W porównaniu z 2010 r. udział ten nie zmienił się i wśród 16 województw Polski lubuskie
utrzymuje 15. lokatę, wyprzedzając jedynie województwo opolskie.
Najbardziej zaludnionymi powiatami w województwie są miasta na prawach powiatu: Gorzów Wlkp.
–124,6 tys. (12,2% ogółu ludności województwa) i Zielona Góra – 119,0 tys. (11,6%).
W 2012 r. ludność w wieku produkcyjnym (18-59/64 lata) w województwie stanowiła 65,0%, a jej
odsetek zmniejszył się w porównaniu z notowanym w 2010 r. o prawie 1 p.p. Odnotowano również
spadek odsetka ludności w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat) – z 19,1% w 2010 r. do 18,6% w 2012
r, przy jednoczesnym wzroście udziału ludności w wieku poprodukcyjnym (60/65 lat i więcej)
odpowiednio z 15,1% do 16,4%.
Zmiany w strukturze ludności znajdują odzwierciedlenie we współczynniku obciążenia
demograficznego (liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym). W
województwie lubuskim w 2012 r. wskaźnik ten kształtował się na poziomie 54 (wobec 53 w 2010 r.).
Istotny jest fakt, iż o ile w ostatniej dekadzie XX w. obciążenie demograficzne było pochodną wysokiej
liczby dzieci i młodzieży, o tyle obecnie i w przyszłości będzie wynikać z rosnącej liczby osób w wieku
poprodukcyjnym.
Pomimo nasilającego się zjawiska starzenia społeczeństwa, województwo lubuskie należy do
najmłodszych województw w kraju. W 2012 r. mediana wieku (wiek środkowy) w Lubuskiem
wynosiła 38,2 lat i zwiększyła się od 2010 r. o 0,8 roku. W Polsce wiek środkowy w 2012 r. kształtował
się na poziomie 38,7 lat.
Podobnie jak w większości województw Polski, w Lubuskiem obserwowany jest niski współczynnik
przyrostu naturalnego. W 2010 r. w regionie notowano przyrost naturalny na poziomie 1,4‰, ale w
kolejnych latach nastąpiło jego stopniowe obniżenie - w 2011 r. wskaźnik wynosił 0,8‰, w kolejnym
roku uległ dalszemu obniżeniu i ukształtował się na poziomie 0,7‰. W Polsce ogółem przyrost
naturalny na 1000 ludności pogorszył się w stosunku do notowanego w 2010 r. (0,9‰ wobec 0,0‰ w
2012 r.).
Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na zmiany struktury ludności są migracje na pobyt stały.
W województwie lubuskim w 2012 r. – w przeliczeniu na 1000 ludności – saldo migracji
wewnętrznych i zagranicznych wynosiło minus 0,6 wobec minus 0,2 w kraju. Najwięcej osób
emigrowało na pobyt stały do Niemiec. Odsetek ludności, która wyjechała do tego kraju, wyniósł
44,8% ogółu emigrantów. Na drugim miejscu była Wielka Brytania, którą wybrało 21,2% wszystkich
emigrantów.
Zmiany zachodzące w strukturze ludności województwa lubuskiego stanowią kontynuację procesów
zapoczątkowanych w latach dziewięćdziesiątych XX w. Niski współczynnik dzietności i wydłużanie
przeciętnego trwania życia przyczyniają się (bezpośrednio lub pośrednio) do postępującego starzenia
się Lubuszan.
28
Rynek pracy52
Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w województwie lubuskim w 2013 r. wyniosło
114,9 tys. osób, tj. mniej o 2,9% w stosunku do poprzedniego roku (w 2012 r. przeciętne zatrudnienie
nie zmieniło się w relacji do poprzedniego roku). W kraju odnotowano spadek przeciętnego
zatrudnienia, w porównaniu z rokiem poprzednim, o 1,0% (wobec wzrostu o 0,1% przed rokiem).
Najliczniejszą grupę w ogólnej liczbie przeciętnie zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw w 2013
r., podobnie jak w poprzednich latach, stanowili zatrudnieni w przetwórstwie przemysłowym (58,1
tys. osób); udział tej grupy stanowił 50,5% ogółu przeciętnie zatrudnionych. Kolejna grupa o
znaczącym udziale w strukturze zatrudnienia to zatrudnieni w handlu; naprawie pojazdów
samochodowych (15,9 tys. osób, tj. 13,8% ogólnej liczby zatrudnionych), a także zatrudnieni w
administrowaniu i działalności wspierającej (11,1 tys. osób, tj. 9,7% ogółu przeciętnie zatrudnionych).
Udział pracujących w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie53(w sekcji A) zwiększył się w
województwie lubuskim z 10,9% w 2008 r. do 14,2% w 2012. W podregionie gorzowskim w 2012 r.
był nieco wyższy i wyniósł 15,1%, a w zielonogórskim 13,6%.
W końcu 2013 r. w województwie lubuskim sytuacja na rynku pracy poprawiła się pod względem
bezrobocia. W województwie w ciągu roku odpływ bezrobotnych z ewidencji przewyższał ich napływ,
dzięki czemu nieznacznie zmniejszył się poziom bezrobocia rejestrowanego. W końcu 2013 r. stopa
bezrobocia była mniejsza niż przed rokiem i wyniosła 15,7%.
W końcu grudnia 2013 r. w powiatowych urzędach pracy województwa lubuskiego zarejestrowanych
było 59,8 tys. osób bezrobotnych, tj. o 1,3% (o 0,8 tys. osób) mniej niż przed rokiem, a o 1,0% (o 0,6
tys. osób) więcej w relacji do 2010 r. W kraju na koniec 2013 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych
wzrosła o 1,0% w stosunku do stanu sprzed roku. W porównaniu z 2010 r. odnotowano w kraju
wyraźny wzrost liczby bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy (o 10,4%).
W woj. lubuskim w latach 2010-2012 odnotowano znaczny spadek stopy bezrobocia liczonej według
BAEL (Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności) z 10,5% w 2010 r. do 9,0 w 2012 r.
W 2012 r. obserwowano spadek liczby aktywnych zawodowo mieszkańców województwa lubuskiego,
zarówno w porównaniu z 2010 r. (o 6,5%), jak i z 2011 r. (o 3,9%). Spadek liczby aktywnych
zawodowo miał bezpośredni wpływ na wartość współczynnika aktywności zawodowej ludności w
wieku 15 lat i więcej, który w województwie lubuskim wyniósł 53,7% i był niższy o 1,4 p.p. w
porównaniu z 2010 r. oraz o 1,0 p.p. w stosunku do 2011 r. Oznacza to, że niewiele ponad połowa
mieszkańców województwa w wieku 15 lat i więcej wykonywała pracę zarobkową lub aktywnie jej
poszukiwała. W analizowanym okresie współczynnik aktywności zawodowej ludności w Polsce
ukształtował się na poziomie 55,9% i był o 0,6 p. proc wyższy w stosunku do 2010 r.
O stopniu wykorzystania zasobów pracy i kapitału ludzkiego świadczą wartości wskaźnika
zatrudnienia. W 2012 r. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15 lat i więcej w województwie
lubuskim kształtował się na poziomie 48,9% tj. o 0,5 p.p. niższym niż w 2010 r., podczas gdy w Polsce
wyniósł 50,2% i był o 0,2 p.p. wyższy w stosunku do 2010 r. Na szczególna uwagę zasługuje jednak
wartość wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, który kształtował się w Lubuskiem na
poziomie 26,8% ( w 2010 r. 25,0%) i był najwyższy pośród wszystkich województw (średnio w Polsce
wyniósł 21,4%).
Gospodarka
Produkt krajowy brutto województwa lubuskiego w 2011 r. wyniósł 33552 mln zł, co stanowiło 2,2%
PKB w kraju. W ostatnich latach wzrost produktu krajowego brutto liczony w cenach stałych był
niższy niż średnio w kraju, jednak po wyraźnym spowolnieniu w 2009 r. (do 0,2%), w kolejnych latach
uległ przyspieszeniu i wyniósł 2,7% w 2010 r. i 3,3% w 2011 r. W przeliczeniu na 1 mieszkańca w
2011 r. produkt krajowy brutto wyniósł 32,8 tys. zł. Produkt krajowy brutto per capita w
podregionach lubuskich wskazuje, że region rozwija się równomiernie, w 2011 wartość dla obu
52
Informacje o rynku pracy pochodzą z: Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubuskiego w 2013r., Urząd
Statystyczny w Zielonej Górze, maj 2014.
53
Bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób, duchownych i pracujących w jednostkach budżetowych
działających w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego. Dane łącznie z rolnictwem indywidualnym i
pracującymi w organizacjach, fundacjach, związkach (SOF), według faktycznego miejsca pracy i rodzaju działalności.
29
podregionów: gorzowskiego i zielonogórskiego wyniosła odpowiednio 100,1 i 100,0, w porównaniu
do średniej województwa.
Wartość dodana brutto w przeliczeniu na 1 pracującego w 2011 r. wyniosła 89,7 tys. zł, przy średniej
wartości tego wskaźnika dla kraju 96,3 tys. zł i rozpiętości od 67,2 tys. w województwie lubelskim do
130,3 tys. zł w województwie mazowieckim. Wartość dodana brutto per capita w podregionach
lubuskich pokazuje, że na tle średniej województwa wyższe wskaźniki w 2011 r. osiągnął podregion
zielonogórski: 103,0. Wskaźnik dla podregionu gorzowskiego ukształtował się na poziomie 95,4 w
2011 r.
30
W województwie lubuskim notuje się relatywnie wysoki i rosnący udział przemysłu w tworzeniu
wartości dodanej brutto, na poziomie 30,8% w 2011 r. (wobec 30,1% w 2010 r.). Wyższy udział
przedsiębiorstw przemysłowych w generowaniu wartości dodanej brutto obserwuje się tylko w
województwach: śląskim (35,3%) i dolnośląskim (36,8%).
Odnotowano spadek nakładów inwestycyjnych w relacji do 2011 r. (o 27,7%), spowodowany głównie
spadkiem inwestycji w sektorze publicznym (z 5155,5 mln zł w 2011 r. do 2716,6 mln zł w 2012 r., tj.
o 47,3%).Nakłady inwestycyjne zrealizowane w sektorze prywatnym wzrosły o 7,9%, tj. do poziomu
3058,0 mln zł (po spadku w poprzednim roku o 42,0%), w tym w przedsiębiorstwach o liczbie
pracujących powyżej 9 osób wyniosły 1787,2 mln zł (tj. zaledwie o 1,0% mniej niż w 2011 r., kiedy
notowano wzrost inwestycji o 21,7%).
W końcu 2012 r. w województwie lubuskim notowano 107,7 tys. podmiotów gospodarczych wpisanych
do rejestru REGON, tj. o 3,1% więcej niż w końcu 2011 r. Wzrost liczby podmiotów notowano w grupie
jednostek małych, o liczbie pracujących nie przekraczającej 9 osób, a ich udział w ogóle podmiotów w
31
województwie zwiększył się w skali roku o 0,7 p.p. do 95,7%. Jednocześnie podobnie jak w 2011 r.,
zmniejszyła się populacja podmiotów o liczbie pracujących od 10 do 49 osób (o 12,6%) oraz od 50 do 249
osób (o 6,7%). Znacząco zmniejszyła się także liczba podmiotów dużych, o liczbie pracujących powyżej 250
osób (o 14,0%).
Charakterystyczne jest stosunkowo wysokie nasycenie podmiotami gospodarczymi wyrażone liczbą
jednostek zarejestrowanych w rejestrze REGON w przeliczeniu na liczbę ludności. W 2012 r. na 10 tys.
mieszkańców województwa przypadały 1052 podmioty gospodarcze, tj. o 20 podmiotów na 10 tys.
mieszkańców więcej niż średnio w kraju.
Województwo lubuskie pomimo dużej różnorodności gospodarczej, wyróżnia się kilkoma wiodącymi
branżami przetwórstwa przemysłowego. Nieprzerwanie od 2010 roku największą wartość produkcji
sprzedanej wykazują firmy z branży motoryzacyjnej. W dalszej kolejności są branże związane z
przetwórstwem drewna, produkcji mebli oraz papieru. Wysoką pozycję nadal utrzymuje produkcja
spożywcza. Wyraźnie wzrasta również produkcja wyrobów z metali oraz maszyn i urządzeń.
Jednym z ważnych elementów wspierających rozwój gospodarczy w regionie jest działanie
Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W regionie lubuskim liczba podstref wzrosła
do 19 w połowie 2014 r. Pod względem wartości inwestycji rekordowy okazał się 2011 rok, w którym
suma zadeklarowanych nakładów wyniosła prawie 1,5 mld zł, w tym około 1,14 mld zł na terenie
województwa lubuskiego. W kolejnych latach kwoty były mniejsze i wyniosły ponad 117 mln zł w
2012 r. oraz 345 mln zł w 2013 r. W województwie lubuskim poniesione nakłady (przez firmy
działające na podstrefach) wyniosły do końca 2013 r. ponad 3 miliardy zł., a zatrudnienie na terenie
podstref w lubuskim znalazło ponad 10 tys. osób. Łącznie na terenie podstref lubuskich wydano 102
zezwolenia dla firm, z których 80 prowadzi swoją działalność.
Ważne miejsce w gospodarce regionu zajmuje eksport54. Średnia wartość eksportu z obszaru
województwa lubuskiego w latach 2010-2015 wynosi 15 mld zł rocznie. Wśród głównych kierunków
eksportowych znajdują się Niemcy, Francja i Wielka Brytania, jednak poszerzają się rynki zbytu w
krajach obu Ameryk oraz Azji i Afryki. Do wiodących produktów eksportowych regionu należą:
maszyny i urządzenia, w tym produkcja na potrzeby przemysłu motoryzacyjnego, produkty z drewna,
papier, tektura, meble.
Atrakcyjność inwestycyjna województwa lubuskiego oceniana jest na średnim poziomie, wśród
pozostałych polskich regionów55. Do głównych atutów zalicza się m.in. dostępność transportową i
telekomunikacyjną, korzystny klimat dla przemysłu, atrakcyjność turystyczną. Do obszarów o
potencjalnie najwyższej atrakcyjności zaliczają się obszary Gorzowa Wielkopolskiego i Zielonej Góry
oraz okolice Świebodzina (przecinają się tutaj główne szlaki komunikacyjne regionu A2 i S3).
Sytuacja dochodowa ludności
Z badania budżetów gospodarstw domowych wynika, że 2012 r. w województwie lubuskim przyniósł,
w stosunku do 2011 r., umiarkowane zmiany w sytuacji materialnej ogółu gospodarstw domowych.
Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym w
województwie lubuskim wyniósł 1231,16 zł i był o 3,7% niższy od średniej krajowej (w 2011 r. niższy o
3,0%). W 2012 r. przeciętne wydatki kształtowały się na poziomie 1007 zł i były o 4,2% niższe niż
średnio w kraju.
W 2012 r. odnotowano znaczne zmiany w zasięgu ubóstwa skrajnego. Odsetek osób w
gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. poniżej poziomu
minimum egzystencji) w Lubuskiem wyniósł 4,8% i był o 1,8 p.p. wyższy w porównaniu z 2011 r.
Województwo lubuskie należało jednak do 5 województw, w których wskaźnik ubóstwa skrajnego był
niższy od średniej krajowej (6,8%).
Na nieznacznie niższym poziomie niż w 2011 r. kształtowała się wartość wskaźnika zagrożenia
ubóstwem relatywnym (pokazującego procent osób w gospodarstwach domowych, w których
wydatki wynosiły mniej niż 50% średnich wydatków ogółu gospodarstw domowych). W 2012 r.
54
Informacja o eksporcie na podstawie materiału opracowanego przez Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów w
województwie lubuskim, na podstawie danych pozyskanych przez LROT z Centrum Analitycznego Administracji Celnej –
CAAC
55
Por .H.Godelwska-Majkowska i in., Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2013, Województwo lubuskie, Centrum Analiz
Regionalnych i Lokalnych, Warszawa 2013, oprac. pod red. M.Nowickiego, Atrakcyjność inwestycyjna województw i
podregionów Polski 2013, Instytut badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2013.
32
odsetek osób zagrożonych ubóstwem relatywnym wyniósł 13,3% i był niższy o 0,1 p.p. od wskaźnika
zanotowanego rok wcześniej. Średnio w Polsce wskaźnik ubóstwa relatywnego wyniósł 16,3%.
Poniżej tzw. ustawowej granicy ubóstwa żyło w 2012 r. 5,0% mieszkańców województwa, co oznacza
wzrost wartości wskaźnika o 2,2 p.p. w odniesieniu do roku poprzedniego56.
W 2012 r. ze środowiskowej pomocy społecznej skorzystało 39,2 tys. gospodarstw domowych, które
skupiały 94,0 tys. osób. Liczba gospodarstw korzystających z pomocy społecznej zmniejszyła się w
porównaniu z 2010 r. o 6,4%, jednak nieznacznie wzrosła w stosunku do 2011 r (o 0,2%). Natomiast
liczba osób w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej zmniejszyła się
zarówno w porównaniu z 2010 r. (o 10,7%), jak i 2011 r. (o 1,9%).
Źródło: Lubuski Ośrodka Badań Regionalnych Urzędu Statystycznego w Zielonej Górze
Infrastruktura techniczna i społeczna
Infrastruktura komunikacyjna
Ocenia się, że infrastruktura komunikacyjna regionu rozwinięta jest stosunkowo dobrze, zarówno,
jeżeli chodzi o gęstość (szczególnie przeliczając ją na liczbę mieszkańców oraz odnosząc do
stosunkowo zwartego systemu osadniczego), jak i osiągalność czasową. Większości mieszkańców
regionu (90%) dojazd do przynajmniej jednego z dwóch miast wojewódzkich zajmuje mniej niż
godzinę.
Analizując najpilniejsze potrzeby inwestycyjne w infrastrukturę drogową województwa lubuskiego,
uznać należy, że w ostatnich czterech latach zostały one w większości zaspokojone. w 2011 r. oddano
do eksploatacji autostradę A2 uznaną za jedną z osi rozwoju województwa lubuskiego. Na lubuskim
odcinku A2 udało się zrealizować pięć z siedmiu zaplanowanych węzłów autostradowych – trwają
zabiegi o budowę węzłów Myszęcin oraz Łagów. Na ukończeniu jest osiemdziesięcio-kilometrowy
odcinek drogi ekspresowej S3 (mającej szczególne znaczenie dla spójności regionu) pomiędzy
56
Należy jednak zauważyć, iż podana wartość wskaźnika zagrożenia ubóstwem w 2012 roku została obliczona z
uwzględnieniem dwóch obowiązujących w tym roku progów interwencji socjalnej przyjmowanych za granicę ubóstwa
ustawowego: niższego, obowiązującego w pierwszych trzech kwartałach 2012 r. oraz wyższego, zwaloryzowanego po
sześciu latach progu, który stanowi kryterium przyznania pomocy społecznej od 1 października 2012 r.
33
Gorzowem Wlkp. a Sulechowem. Dalszej rozbudowy wymaga odcinek S3 od Sulechowa do granic
województwa.
Wykonanych zostało również szereg mniejszych zadań, poprawiających stan infrastruktury istniejącej
sieci drogowej - przebudowano i zmodernizowano blisko 120 km dróg wojewódzkich, zrealizowano
56 zadań mających na celu poprawę bezpieczeństwa ruchu drogowego. W trakcie realizacji jest most
na rzece Paklica w ciągu drogi wojewódzkiej 137 w Międzyrzeczu. Część miast ciągle jednak nie ma
obwodnic w ciągach dróg krajowych i wojewódzkich. Istnieje potrzeba rozbudowy sieci dróg
lokalnych, a także przepraw mostowych na Odrze i Nysie Łużyckiej.
Mimo złego ogólnego stanu technicznego infrastruktury kolejowej oraz niedostatku połączeń
dalekobieżnych z innymi dużymi miastami, w ostatnim czasie nastąpiły wyraźne zmiany w
infrastrukturze kolejowej regionu. Zmodernizowano ważne linie kolejowe: Gorzów Wlkp. – Kostrzyn
nad Odrą, Gorzów Wlkp. – Zbąszynek oraz Zbąszynek – Czerwieńsk. W 2012 roku realizowano
budowę tzw. łącznicy Pomorsko-Przylep, która jest pierwszym w województwie lubuskim (i całej
zachodniej Polsce) po wojnie odcinkiem linii kolejowej realizowanym od podstaw. Skróciła ona czas
podróży z Zielonej Góry do Poznania i Warszawy o pół godziny. Modernizowana jest najważniejsza
dla lubuskiego linia kolejowa CE59, tzw. „Odrzanka”. Ponadto w latach 2010-2013 samorząd
województwa realizował przedsięwzięcia w zakresie publicznego transportu zbiorowego: zakupiono
siedem spalinowych zespołów trakcyjnych tzw. szynobusów do obsługi połączeń organizowanych
przez województwo lubuskie, w tym dwa z nich wykorzystane będą do obsługi połączeń
transgranicznych.
Regionalny Port Lotniczy Zielona Góra/Babimost jest jednym z ważnych zadań poprawiających
dostępność komunikacyjną województwa lubuskiego w wymiarze zewnętrznym. W 2010 roku został
on przekształcony w spółkę funkcjonującą pod firmą „Lotnisko Zielona Góra/Babimost sp. z o.o.” i jest
systematycznie rozbudowywany i modernizowany. Wśród głównych inwestycji można wymienić:
modernizację budynku CARGO, modernizację drogi startowej, zakupy sprzętu heandlingowego,
budowę ogrodzenia terenu lotniska i drogi patrolowej, budowę Strażnicy Lotniskowej Straży
Ratowniczo- Gaśniczej. Łączny koszt tych inwestycji wyniósł blisko 9 mln złotych. W 2013 r.
rozpoczęto kolejne dwie duże inwestycje warte po 4 mln zł każda – system AWOS (Automatyczny
System Informacji o Pogodzie) oraz system ILS/DME.
Notuje się stały wzrost przewozów pasażerskich obsługiwanych przez port lotniczy Zielona Góra w
Babimoście. Według statystyk ULC w roku 2010 obsłużył on 3 627 pasażerów, w 2011 r. 6 940, w
2012 r. - 12 290, a w 2013 r. 12 568 i jest zaliczany do najdynamiczniej rozwijających się portów
lotniczych w kraju.
Przez województwo lubuskie przepływa druga co do wielkości rzeka Polski – Odra, mająca niegdyś
duże znaczenie w transporcie wodnym w układzie północ-południe, obecnie na odcinku lubuskim
wykorzystywana prawie wyłącznie w celach turystycznych. Odrzańska droga wodna stanowi element
projektowanego europejskiego szlaku żeglownego E30. Pozostałe większe rzeki w województwie to
Warta, Bóbr, Noteć, Nysa Łużycka. Ciągłych inwestycji wymagają obiekty infrastruktury ochrony
przeciwpowodziowej: zbiorniki retencyjne, wały przeciwpowodziowe, kanały ulgi, poldery stałe
i przepływowe, urządzenia melioracyjne.
Z inicjatywy samorządów pięciu województw powstał projekt, mający na celu rewitalizację
śródlądowej drogi wodnej relacji wschód-zachód (MDW E70). W latach 2010-2013 wykonano
większość dokumentacji projektowej. Kolejnym etapem będzie realizacja inwestycji.
Infrastruktura telekomunikacyjna
Lubuskie jest jednym z liderów we wdrażaniu projektów związanych z budową społeczeństwa
informacyjnego. Łącznie w województwie lubuskim realizowanych jest 17 projektów,
dofinansowywanych z Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego. Doskonałym przykładem
jest projekt „Szerokopasmowe Lubuskie”, czyli budowa sieci szkieletowo-dystrybucyjnej, która
poszerzy dostęp do sieci szerokopasmowej. Inwestycja obejmuje 326 miejscowości, a jej wartość
całkowita wyniosła 152,1 mln zł.
Na wyróżnienie zasługuje również projekt „Lubuski e-Urząd” (w realizacji od 2011 r.), którego wartość
całkowita to 25 mln zł. Poprzez realizację tego zadania w Lubuskiem usprawniony i ułatwiony
zostanie dostęp do usług administracji samorządowej. W projekcie uczestniczą wszystkie lubuskie jst.
34
Infrastruktura B+R
Do grupy największych przedsięwzięć inwestycyjnych w zakresie infrastruktury B+R należy budowa
parków naukowych, przemysłowych i technologicznych oraz centrów wdrożeniowych na terenie
województwa lubskiego.
Jednym z nich jest Lubuski Park Przemysłowo –Technologiczny (LPPT) w Nowym Kisielinie, który
tworzą: Park Naukowo-Technologiczny Uniwersytetu Zielonogórskiego oraz Park Przemysłowy
mający status specjalnej strefy ekonomicznej. LPPT jest wspólną inicjatywą Uniwersytetu
Zielonogórskiego, Województwa Lubuskiego, miasta Zielona Góra, gminy Zielona Góra oraz
Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. LPPT składa się z dwóch kompleksów: Parku
Naukowo – Technologicznego Uniwersytetu Zielonogórskiego (PNT UZ) oraz z Parku Przemysłowego
(ze statusem specjalnej stery ekonomicznej). Działalność LPPT umożliwi transfer badań,
nowoczesnych technologii i innowacji z obszaru nauki do gospodarki. Jego obszar obejmuje 167 ha
terenów inwestycyjnych w Nowym Kisielinie. Wartość inwestycji związanych z parkiem wyniosła ok.
60 mln zł.
Inicjowaniu trwałych powiązań pomiędzy przemysłem a nauką sprzyja Park Technologii i Logistyki
Przemysłu Interior w Nowej Soli, który został oddany do użytku w grudniu 2012 roku. Na powierzchni
1,2 ha znajduje się pełna infrastruktura biurowo - konferencyjna, produkcyjna, magazynowa i
naukowo-badawcza, w tym Laboratorium Metrologiczne, Laboratorium Komory Solnej, Data Center.
W budowę Parku„Interior” zainwestowano ok. 25 mln zł.
Jesienią 2013 r. otwarty został Lubuski Ośrodek Innowacji i Wdrożeń Agrotechnicznych w Kalsku przy
Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Sulechowie. Tu prowadzone są badania analityczne i
technologiczno-wdrożeniowe w zakresie kultury winnej latorośli, serowarstwa, browarnictwa,
przetwórstwa mięsnego, przetwórstwa owoców i warzyw, a także w dziedzinie szkółkarstwa,
ogrodnictwa i roślin ozdobnych. To pierwszy taki ośrodek w Polsce zachodniej. Wartość projektu
wyniosła ok. 41, 6 mln zł.
W Stanowicach w gminie Bogdaniec realizowano projekt pn. Budowa Centrum BadawczoWdrożeniowego "Eko-Innowacje" przez Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o. w Gorzowie Wlkp., o
wartości blisko 14 mln zł. W ramach projektu powstają m.in.: laboratorium wyposażone w linię
badawczą do przerobu odpadów zawierających cenne metale oraz zakład, który będzie testował
możliwości wysokotemperaturowego odgazowania różnego typu "wsadów" pochodzących z
działalności firm.
Infrastruktura ochrony środowiska
Według danych szacunkowych, w 2012 r. w województwie lubuskim 70,3% ludności korzystało z
oczyszczalni ścieków (7. lokata w Polsce). Największy odsetek ludności (100%) korzystającej z
oczyszczalni ścieków odnotowano w sześciu miastach województwa: Babimost, Cybinka, Małomice,
Nowe Miasteczko, Strzelce Krajeńskie i Zbąszynek, natomiast najmniejszy – na obszarze wiejskim
gminy Trzciel (0,7%).
Rozbudowa sieci wodociągowej i kanalizacyjnej wpływa na zmniejszenie zanieczyszczenia wód i
gleby. Długość sieci wodociągowej rozdzielczej (bez połączeń prowadzących do budynków i innych
obiektów) w 2012 r. w województwie lubuskim wynosiła 6,7 tys. km, czyli 1,7% więcej niż w 2011 r.
Długość sieci kanalizacyjnej (ogólnospławnej i na ścieki gospodarcze) w stosunku do 2011 r. wzrosła o
6,7% i wyniosła 3,2 tys. km.
Duże znaczenie dla ochrony środowiska ma związane z uprzemysłowieniem regionu ograniczenie
emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z zakładów przemysłowych. W 2012 r. na terenie
województwa działało 67 zakładów szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza, tj. 3,8% ogółu
tego typu zakładów w Polsce. Ponad 40% tych zakładów posiadało urządzenia do redukcji
zanieczyszczeń pyłowych, natomiast blisko 10% było wyposażonych w urządzenia do redukcji
zanieczyszczeń gazowych.
W związku z tym, że przez województwo lubuskie przepływają większe rzeki (m.in. Odra, Warta,
Bóbr, Noteć, Nysa Łużycka). przeprowadzane są również liczne inwestycje dotyczące obiektów
ochrony przeciwpowodziowej m.in. zbiorniki retencyjne i wały przeciwpowodziowe.
Infrastruktura ochrony zdrowia
35
Na przestrzeni lat w województwie lubuskim zachodziły zmiany organizacyjne i restrukturyzacyjne w
samodzielnych publicznych zakładach opieki zdrowotnej, głównie w szpitalach. Ideą Samorządu
Województwa Lubuskiego była zmiana formy organizacyjno-prawnej zakładów opieki zdrowotnej w
celu poprawienia ich efektywności. Ważną decyzją było przekształceniu Samodzielnego Publicznego
Szpitala Wojewódzkiego w Gorzowie Wlkp. w spółkę prawa handlowego w związku z trudną sytuacją
finansową jednostki i pogłębiającym się jej zadłużeniem.
Do 2013 r. z Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 zrealizowano 33
projekty z obszaru ochrony zdrowia. Ze środków programu dokonano m.in. modernizacji oddziałów
i termomodernizacji budynków oraz zakupiono nowoczesny, wysokospecjalistyczny sprzęt m.in.
cyfrowe aparaty rentgenowskie, gamma-kamerę, rezonans magnetyczny. Wartość dofinansowania
wyniosła 125.285.423,46 zł (stan na 30 sierpnia 2013 r.). Podjęto także starania w sprawie
wzmocnienia kadry lekarskiej w regionie, poprzez utworzenie na Uniwersytecie Zielonogórskim
kierunku studiów w zakresie medycyny.
W maju 2014 r. Sejmik Województwa Lubuskiego uchwalił Lubuską Strategię Ochrony Zdrowia na
lata 2014-2020, dokument który określa całokształt polityki samorządu województwa w dziedzinie
ochrony zdrowia.
Infrastruktura oraz oferta kultury i turystyki
Lubuskie dysponuje bogatą infrastrukturą i ofertą kulturalną oraz turystyczną. Wśród największych
projektów infrastrukturalnych w ramach Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego znajdują
się: Centrum Edukacji Artystycznej - Filharmonia Gorzowska (wartość ogółem: 137 mln zł, w tym
dofinansowanie UE: ok, 32,7 mln zł, beneficjent: Miasto Gorzów Wielkopolski) oraz Centrum
Rekreacyjno-Sportowe w Zielonej Górze (wartość ogółem blisko: 151 mln zł, w tym dofinansowanie
UE: ok 31,3 mln zł, beneficjent: Miasto Zielona Góra).
Lubuskie w swoim kalendarzu kulturalnym ma imprezy o randze regionalnej, ogólnopolskiej i
międzynarodowej, z których większość ma wieloletnie tradycje. Do największych, o charakterze
ponadregionalnym należą m.in.:
- Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa, organizowane od 1989 r. w
Gorzowie Wlkp., które są okazją do pielęgnowania tradycji i kultury cygańskiej;
- Winobranie w Zielonej Górze - trwające ponad tydzień święto miasta, związane winiarskimi
tradycjami Zielonej Góry i jej okolic, promujące uprawę winnej latorośli i produkcję wina.
- Lubuskie Lato Filmowe w Łagowie - międzynarodowy festiwal filmów fabularnych, który odbywa się
od 1969 roku,
- Przystanek Woodstock - jeden z największych festiwali open air na świecie, który od 2004 roku
organizowany jest w Kostrzynie nad Odrą, a w 2014 roku odbywa się 20 edycja tego festiwalu. Choć
nie jest związany z tradycją i tożsamością regionu, stał się jedną z najbardziej rozpoznawalnych
imprez organizowanych na obszarze województwa lubnuskiego, a z pewnością mającą największą
liczbę uczestników („rekordowy” przystanek zgromadził w 2011 roku ok. 700 tys. osób).
Walory naturalne to niewątpliwie jeden z głównych atutów regionu lubuskiego. Do walorów
przesądzających o atrakcyjności turystycznej należą również niski stopień przekształcenia środowiska
naturalnego, obecność obszarów prawnie chronionych oraz licznych obiektów dziedzictwa
kulturowego. Na terenie województwa lubuskiego znajdują się 2 parki narodowe: „Ujście Warty” oraz
Drawieński Park Narodowy, 8 parków krajobrazowych, 64 rezerwaty (w tym Nietoperek i Nietoperek
II) oraz Geopark „Łuk Mużakowa”, którego polsko-niemiecki obszar od września 2011 roku ma status
transgranicznego Geoparku stowarzyszonego w Europejskiej Sieci Geoparków posiadających
wsparcie UNESCO.
Warto wyróżnić projekt przywracający turystyczne funkcje Odry pn. „Odra dla turystów 2014”
realizowanego ze środków Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Polska
(województwo lubuskie) – Brandenburgia 2007–2013 przez miasto Nowa Sól, jako Beneficjenta
Wiodącego w partnerstwie z gminami: Bytom Odrzański, Sulechów, Krosno Odrzańskie, Słubice,
Górzyca, Kostrzyn nad Odrą, Eisenhüttenstadt, Frankfurt nad Odrą oraz ze Stowarzyszeniem Marina
36
Winterhafen Sporboot Frankfurt (Oder). W ramach projektu podjęto m.in. zakup statków
turystycznych i budowę marin.
Na terenie lubuskiego znajduje się unikatowy na skalę ogólnopolską zespół atrakcji turystyki
militarnej. Odnajdziemy je m.in. w Pniewie, Boryszynie, Lubrzy, Mostkach, Międzyrzeczu
(Międzyrzecki Rejon Umocniony), Żaganiu (Szlak Czterech Pancernych, Szlak Wielkiej Ucieczki,
Muzeum Alianckich Obozów Jenieckich), Drzonowie (Lubuskie Muzeum Wojskowe), Kostrzynie nad
Odrą (Twierdza Kostrzyn), Witnicy (Muzeum Chwały Oręża Polskiego) czy Strzelcach Krajeńskich
(Zespół średniowiecznych fortyfikacji miejskich).
Jedna z głównych lubuskich atrakcji turystycznych jest enoturystyka. Jej potencjał został zbudowany
na chęci poznania regionu winiarskiego, procesu wytwarzania win lub chęci skosztowania różnych
lokalnych gatunków win. Na lubuskiej mapie pojawił się szlak, nazwany Lubuskim Szlakiem Wina i
Miodu – ponad 200-kilometrowa trasa obejmuje kilkadziesiąt przystanków, na które składają się
winnice, muzea i gospodarstwa, gdzie można spróbować regionalnych potraw. Obecnie na terenie
gminy Zabór powstaje kolejny punkt na szlaku: największa w Polsce samorządowa winnica – projekt,
którego celem jest przywrócenie tradycji winiarskich na Ziemi Lubuskiej. Jest on wynikiem
współpracy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego, Państwowej Wyższej Szkoły
Zawodowej w Sulechowie, Muzeum Etnograficznego w Zielonej Górze z/s w Ochli, Lubuskiego
Ośrodka Innowacji i Wdrożeń Agrotechnicznych w Kalsku, Miasta Zielona Góra oraz regionalnych
winiarzy.
Wykorzystanie funduszy UE
Wiele inwestycji w infrastrukturę techniczną i społeczną na obszarze województwa lubuskiego
realizowanych jest przy zaangażowaniu środków unijnych. Znakiem rozpoznawczym województwa
lubuskiego w skali kraju jest skuteczne pozyskiwanie i wydatkowanie środków unijnych. W ramach
instrumentów finansowych polityki spójności, województwo lubuskie wykorzystuje środki finansowe
pochodzące z Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego oraz centralnych programów
operacyjnych Innowacyjna Gospodarka, Infrastruktura i Środowisko, Kapitał Ludzki oraz programów
operacyjnych w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej.
Alokacja środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Lubuskiego
Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007 – 2013 została ustalona na poziomie ponad 439
mln euro. Dodatkowo w ramach Krajowej Rezerwy Wykonania, dzięki skuteczności wdrażania,
województwo lubuskie zdobyło ponad 55 mln euro. Na dzień 30 kwietnia 2014 r. wartość umów i
aneksów podpisanych dotąd w ramach LRPO wyniosła ponad 3,5 mld zł57, czyli ok. 3,5 tys. zł na
mieszkańca58. Dofinansowanie UE wyniosło łącznie blisko 1,9 mld zł, tj. ok. 1, 84 tys. zł per capita.
W ramach LRPO przeprowadzono liczne inwestycje związane m.in. z przebudową infrastruktury
drogowej, modernizacją linii kolejowych, rozbudową i wdrożeniem nowoczesnych, innowacyjnych
technologii w lubuskich przedsiębiorstwach, termomodernizacją, rewitalizacją obiektów
zabytkowych.
Dane przedstawione na wykresie poniżej wskazują, że obszarem o najwyższym poziomie
dofinansowania są transport, sfera B+R oraz infrastruktura społeczna. Inwestycje funduszy UE w sferę
badań i rozwoju wygenerowały największy wkład własny, wartość całkowita projektów w tym
obszarze wyniosła ponad miliard złotych.
Wartość alokacji według obszarów tematycznych wdrażanych w ramach LRPO 2007-2013 (stan na
30.04.2014)
57
Źródło danych: Departament Lubuskiego Regionalnego Programu Operacyjnego, Urząd Marszałkowski Województwa
Lubuskiego
58
Źródło danych nt. liczby ludności: Bank Danych Lokalnych GUS, stan na koniec 2013 r.
37
Źródło. Opracowanie własne LROT na podstawie danych Departamentu LRPO UMWL.
PODSUMOWANIE
Lata 2010-2013 były ważnym okresem dla województwa lubuskiego w regionalnym programowaniu
strategicznym. Aktualizacji podlegały najważniejsze dokumenty strategiczne: Plan zagospodarowania
przestrzennego Województwa Lubuskiego (marzec 2012) i Strategia Rozwoju Województwa
Lubuskiego 2020 (listopad 2012 roku). W 2012 roku rozpoczął się proces programowania
wykorzystania funduszy UE w perspektywie 2014-2020. Przygotowane zostały Założenia
Regionalnego Programu Operacyjnego – Lubuskie 2020 i Projekt RPO – Lubuskie 2020.
Zaktualizowano również Lubuską Regionalną Strategię Innowacji na lata 2010-2015, Lubuską
Strategię Zatrudnienia na lata 2011-2020, Program Rozwoju Lubuskiej Turystyki do roku 2020,
Strategię Polityki Społecznej Województwa Lubuskiego na lata 2014-2020, Strategię Energetyki
Województwa Lubuskiego, Lubuską Strategię Ochrony Zdrowia na lata 2014-2020.
Wśród głównych osiągnięć należy wymienić skuteczne wdrażanie funduszy unijnych oraz ich wpływ
na poprawę jakości i standardu życia mieszkańców, szczególnie w sferze dostępności komunikacyjnej
i telekomunikacyjnej, infrastruktury ochrony środowiska i społecznej.
Zmienia się postrzeganie położenia przy granicy z Niemcami tylko w kategoriach szansy i rozwoju,
choć widoczny jest wpływ bliskości rynku niemieckiego np. na kierunki eksportu. Dostrzega się
zagrożenia związane np. z odpływem kapitału ludzkiego. Trudno również określić wpływ najbliższych
ośrodków metropolitalnych, Berlina, Poznania, Wrocławia na rozwój województwa w kontekście
dyfuzji procesów rozwojowych.
W sferze gospodarczej na uwagę zasługuje przedsiębiorczość mieszkańców i rozwój inicjatyw
prywatnej działalności gospodarczej, o czym świadczy wysoki wskaźnik przedsiębiorstw na 10 tys.
mieszkańców, rozwój przemysłu (m.in. w takich branżach jak przemysł motoryzacyjny, drzewny,
meblowy, spożywczy, meblowy) oraz poziom inwestowania w Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej
Strefie Ekonomicznej. Problemem są, podobnie jak w wielu regionach niskie wskaźniki
innowacyjności. Podejmowane działania w celu rozbudowy infrastruktury B+R mają za zadanie
poprawić sytuację w tym zakresie.
W sferze społecznej w regionie coraz widoczniejsze stają się problemy demograficzne, które choć
mają mniejszą skalę niż w innych województwach, przybierają na sile. Postępujący proces starzenia
się społeczeństwa będzie miał istotny wpływ na zmiany w kreowaniu warunków życia ludności.
W sferze przyrodniczo-gospodarczej należy zauważyć wykorzystanie walorów przyrodniczych i
różnorodnych zasobów dziedzictwa kulturowego do rozwoju wyspecjalizowanych form turystyki
(militarna, winiarska) oraz występowanie cennych ekonomicznie bogactw naturalnych (węgiel, ropa,
38
gaz) i związane z nim możliwości rozwoju różnych branż. Wyzwaniem pozostaje nie tylko turystyczne,
ale także transportowe wykorzystanie Odry, wraz z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym.
39
5.
WOJEWÓDZTWO ŁÓDZKIE
1. Czynniki wzrostu gospodarczego, w tym zmiany produktywności pracy, zmiany w strukturze
gospodarki, dynamika nakładów brutto na środki trwałe
W 2011 r. PKB województwa łódzkiego stanowił, podobnie jak w 2010 r., 92,6% średniej krajowej
i wyniósł w przeliczeniu na 1 mieszkańca 36 750 zł (Polska – 39 665 zł). W latach 2008-2011 dynamika
regionalnego PKB była zbliżona do średniej krajowej. Wewnątrzregionalne zróżnicowanie PKB
w latach 2008-2011 utrzymało się; PKB per capita w podregionie sieradzkim wyniósł w 2011 r. 71,4%
średniej wojewódzkiej, a w Łodzi 132,4% tej średniej. Dzięki wysokiej dynamice wzrostu, sięgającej
130%, PKB podregionu piotrkowskiego w latach 2008-2011 wzrósł do 103,8% średniej wojewódzkiej.
Województwo łódzkie stopniowo zmniejsza również dystans dzielący je od średniej unijnej pod
względem poziomu PKB per capita mierzonego w PPS. W 2011 r. region osiągnął 60% średniej unijnej
(Polska – 62%), wobec 59% w 2010 r. i 50% w 2007 r.
W latach 2009-2011 w województwie zaobserwowano spadek udziału jednostek prowadzących
działalność w usługach obejmujących: handel i naprawę pojazdów samochodowych; transport
i gospodarkę magazynową; zakwaterowanie i gastronomię; informację i komunikację w tworzeniu
wartości dodanej brutto, a także wzrost udziału przemysłu oraz rolnictwa. W 2011 r. udział przemysłu
w generowaniu regionalnej WDB województwa łódzkiego wyniósł 29,3% (Polska – 25,6%), a rolnictwa
5,2% (Polska 4,0%). Udział budownictwa w tworzeniu wartości dodanej brutto regionu łódzkiego
stanowił w 2011 r. 6,9% (Polska - 8,0%) i był to najniższy udział wśród wszystkich 16 województw.
Jedynym sektorem usług, który w latach 2009-2011 odnotował wzrost udziału w generowaniu WDB
był w województwie sektor finansów i ubezpieczeń, generujący 9,9% regionalnego PKB. Mimo
spadku udziału handlu w tworzeniu WDB, miał on w 2011 r. najwyższy po przemyśle udział w
strukturze WDB (26,6%).
Województwo łódzkie cechuje niższa, aniżeli przeciętnie w kraju, produktywność pracy mierzona
wartością dodaną brutto w przeliczeniu na 1 pracującego. Jednakże wydajność pracy w regionie
w latach 2008-2011 charakteryzowała się dość wysoką dynamiką wzrostu, dzięki czemu w 2011 r.
osiągnęła poziom 89,4% średniej dla Polski.
40
W tym okresie najwyższą dynamiką wzrostu WDB cechował się podregion piotrkowski (139%), a
najniższą podregion sieradzki (116,2%). O wzroście produktywności pracy, szczególnie w przemyśle,
świadczy też wzrost produkcji sprzedanej przemysłu w 2013 r., przy spadku zatrudnienia w tym
sektorze (o 2,7 p.p. w skali roku). Wzrost produkcji przemysłowej, w porównaniu z 2012 r.,
odnotowano w większości działów przetwórstwa przemysłowego. Wydajność pracy w przemyśle w
2013 r. mierzona wartością produkcji sprzedanej na 1 pracującego była o 6,8 p.p. wyższa niż przed
rokiem. Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu w województwie w 2013 r. wyniosła 104% i była
niższa aniżeli w 2012 r. o 6 p.p., kiedy to region łódzki osiągnął najlepszy wynik w kraju. W 2013 r. w
województwie łódzkim produkcja sprzedana budownictwa zmniejszyła się w porównaniu z rokiem
poprzednim o 9,0 p.p. (Polska spadek o 11,3 p.p.). W rolnictwie uzyskano niższą produkcję zbóż, z
powodu zmniejszenia się areału ich uprawy, zmniejszyło się również pogłowie bydła, trzody chlewnej
i owiec, co przełożyło się na niższy skup płodów rolnych. Dane dotyczące produkcji przemysłowej,
budowlano-montażowej oraz rolniczej wskazują na to, że rok 2013 był gorszy dla gospodarki regionu,
aniżeli rok 2012. W 2013 r., kolejnym od roku 2010, odnotowano spadek nakładów inwestycyjnych
poniesionych przez przedsiębiorstwa z terenu województwa łódzkiego (Łódzkie - spadek o 9,5 p.p.,
Polska spadek o 6,1 p. p. w porównaniu z rokiem 2012). Dotyczyło to w szczególności zmniejszenia
nakładów na takie środki trwałe jak: maszyny i urządzenia oraz budynki i budowle. Dynamika
nakładów przedsiębiorstw na inwestycje w środki trwałe była w latach 2008-2012 ujemna we
wszystkich grupach sekcji PKD 2007, poza rolnictwem. Optymizmem napawa jednak fakt, że wzrosła
liczba rozpoczętych nowych inwestycji oraz ich wartość kosztorysowa. Jednak nakłady na inwestycje
w sektorze publicznym spadły w 2012 r. w porównaniu z rekordowym 2011 r.
Zmiany demograficzne oraz zmiany na rynku pracy
Od 2010 do 2013 roku liczba ludności województwa łódzkiego zmniejszyła się ogółem o 29 343
mieszkańców (do 98,8% ludności z roku 2010), co stanowiło przedostatni rezultat w kraju, tak pod
względem ubytku względnego, jak i bezwzględnego. W omawianym okresie w ujęciu powiatowym
zjawisko depopulacji nie dotyczyło jedynie powiatów: łódzkiego wschodniego, zgierskiego,
bełchatowskiego, piotrkowskiego, skierniewickiego oraz miasta Skierniewice. W większości
wymienionych powiatów za względnie dobrą sytuację demograficzną odpowiadają migracje z miast i
towarzysząca im intensywna suburbanizacja. Migracje, zachodzące w województwie łódzkim, miały
stosunkowo niewielki udział w depopulacji regionu i kształtowały się na stabilnym poziomie -0,7
osoby na 1000 mieszkańców w okresie od 2010 do 2013 roku (8. miejsce w kraju). Województwo
łódzkie charakteryzuje niski udział ludności w wieku przedprodukcyjnym (13. miejsce w kraju) oraz
najwyższy udział ludności w wieku poprodukcyjnym (1. miejsce w kraju) – lokaty te od 2010 roku są
niezmienne. Dużą dynamikę zmian widać w kurczącej się grupie ludności w wieku produkcyjnym. Od
41
2010 roku do 2013 udział ludności tej grupy zmniejszył się o 1,33 p. p. i obecnie województwo łódzkie
ma najniższy udział ludności w wieku produkcyjnym. Bezpośrednią przyczyną depopulacji regionu jest
niski wskaźnik przyrostu naturalnego, który w 2013 roku wyniósł -3,5%o (16. miejsce w kraju). Całości
obrazu bardzo trudnej sytuacji ludnościowej regionu łódzkiego dopełnia wskaźnik obciążenia
demograficznego na poziomie ponad 60% ludności w wieku nieprodukcyjnym (16. miejsce w kraju).
Kryzys ekonomiczny bardzo mocno odbił się na rynku pracy województwa łódzkiego. Od 2010 roku
stopa bezrobocia rejestrowanego wzrosła w województwie łódzkim aż o 1,9 p.p., co było najwyższym
wynikiem w kraju. Cechą charakterystyczną łódzkiego bezrobocia, w ujęciu powiatowym, jest
stosunkowo wysoki jego poziom w Łodzi (12,3%) oraz otaczających stolicę województwa powiatach
(16,6% w podregionie łódzkim). Początek roku 2014 przyniósł długo oczekiwaną, choć niewielką
poprawę sytuacji na rynku pracy (stopa bezrobocia w województwie od grudnia 2013 r. do kwietnia
2014 r. spadła o 0,4 p.p.). Od 2009 r. liczba pracujących ogółem w województwie łódzkim
systematycznie się obniża, przy zachowaniu stabilnej wartości wskaźnika pracujących na 1000
mieszkańców w wieku produkcyjnym (461 pracujących na 1000 osób w wieku produkcyjnym59).
Oznacza to, że w zbliżonym tempie kurczą się grupa pracujących i ludności w wieku produkcyjnym.
Struktura pracujących klasyfikuje region łódzki do grupy województw przemysłowo-rolniczych.
Dynamika zmian struktury pracujących w okresie od 2009 do 2012 roku zmierza w województwie
łódzkim w kierunku usług. Udział zatrudnionych w rolnictwie zmniejszył się w tym czasie o 1,05 p.p.
a pracujących w przemyśle i budownictwie o 1,1 p.p. Wzrost udziału pracujących (oraz liczby
pracujących ogółem) zanotowano we wszystkich pozostałych sektorach ekonomicznych. Aktywność
zawodowa ludności (wskaźnik zatrudnienia w grupie wiekowej 15-64 lata), według BAEL, kształtuje
się w województwie łódzkim na wysokim poziomie 61% (3. miejsce w kraju), bez wyraźnej tendencji
w okresie od 2009 do 2012 roku. Zważywszy na zdiagnozowane trendy demograficzne, skutkujące
szybkim spadkiem ludności w wieku produkcyjnym, zachodzi konieczność utrzymania, a nawet
dalszego zwiększenia wskaźnika zatrudnienia.
Zmiany sytuacji dochodowej ludności, zasięg ubóstwa i wykluczenia społecznego, nierówności
społeczne
W 2008 r. nominalne dochody brutto do dyspozycji gospodarstw domowych województwa łódzkiego
były o 1,6% wyższe od średniej krajowej, ale w 2011 r. relatywnie spadły i osiągnęły 98,7% średniej
dla Polski.
W latach 2010-2013 przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw
w województwie łódzkim wzrosło o 16,0% (Polska – wzrost o 11,7%) i osiągnęło poziom 3454,92 zł
(Polska – 3837,20 zł). Oznacza to, że zarobki w regionie są niższe od średniej krajowej i wynoszą 90%
59
Pracujący, zatrudnieni i przeciętne zatrudnienie według sekcji PKD 2007, BDL GUS.
42
tej średniej, ale różnica ta się zmniejsza, dzięki szybszej dynamice wzrostu. Najwyższe przeciętne
wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw w województwie łódzkim zanotowano w sekcjach:
informacja i komunikacja, działalność naukowa, techniczna i profesjonalna oraz obsługa rynku
nieruchomości. Najniższe natomiast zarobki uzyskali pracujący w sekcjach: administrowanie
i działalność wspierająca oraz zakwaterowanie i gastronomia.
Według danych GUS w latach 2010-2012 powiększył się w województwie łódzkim zasięg ubóstwa:
wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym wzrósł z 3,9% do 5,7% (Polska 6,8%), odsetek osób żyjących
poniżej relatywnej granicy ubóstwa podniósł się z 12,5% do 13,4% (Polska – 16,3%), a odsetek osób
żyjących poniżej ustawowej granicy ubóstwa wzrósł z 5,2% do 5,7% (Polska – 7,2%). Z danych GUS
wynika, że skala ubóstwa w województwie łódzkim należy do najniższych w kraju.
Jednakże badania europejskie (EU-SILC) wskazują, że wskaźnik zagrożenia ubóstwem po
uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych wyniósł w Łódzkiem w 2011 r. 19,1% i był
wyższy od średniej krajowej (Polska – 17,7%). W 2011 r. 27,2% ludności Polski zagrożonej było
ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (UE – 24,2%). Głównymi przyczynami ubóstwa
i wykluczenia społecznego w województwie łódzkim są: bezrobocie, niepełnosprawność,
wielodzietność, podeszły wiek, uzależnienia. Ubóstwo i wykluczenie dotyka częściej osoby
zamieszkałe w małych miejscowościach i na wsi. Mimo ogromnej społecznej wagi problemów
ubóstwa i wykluczenia społecznego są one słabo dostrzegane przez decydentów i opinię publiczną.
Z badań GUS wynika, że w 2011 r. 13% gospodarstw domowych w województwie łódzkim odczuwało
ubóstwo dochodowe, 17% ubóstwo związane z warunkami życia, a 19% ubóstwo związane
z nierównowagą budżetu domowego60. Wskaźniki zagrożenia ubóstwem związanym z warunkami
życia i nierównowagą budżetową były w województwie łódzkim wyższe od średniej krajowej. Z tych
badań wynika również, że potrzeby mieszkańców regionu związane z pomocą finansową, rzeczową
oraz w formie usług nie są zaspakajane nawet w połowie. 30% gospodarstw domowych w regionie
odczuwa potrzebę pomocy finansowej, a pomoc taką z różnych zewnętrznych źródeł (nie tylko
z ośrodków pomocy społecznej) uzyskuje jedynie 12%. Potrzebę pomocy rzeczowej odczuwa 18%
gospodarstw domowych, a otrzymuje ja zaledwie 8%; potrzebę pomocy w formie usług odczuwa 14%
gospodarstw, a uzyskuje ja jedynie 7%. W województwie łódzkim dysproporcje w możliwości
zaspakajania elementarnych potrzeb mieszkańców są wyższe niż przeciętnie w Polsce.
Według badań przeprowadzonych w ramach „Diagnozy społecznej 2013” po względem warunków
życia gospodarstw domowych województwo łódzkie zajęło przedostatnie miejsce w kraju
wyprzedzając jedynie województwo lubelskie61.
Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę społeczną i techniczną, wpływające istotnie
na jakość życia mieszkańców
Statystyka publiczna dysponuje szerokim katalogiem wskaźników dostępności i wykorzystania
infrastruktury społecznej, jednak na jakość życia mieszkańców w co najmniej takim samym stopniu
wpływa jakość świadczonych usług, która już nie podlega łatwej kwantyfikacji. Pozostaje otwartym
także pytanie, czy wzrost upowszechnienia usługi wynika tylko i wyłącznie z lepszej dostępności do
niej. Zatem dalsze analizy zostaną oparte na uproszczonym założeniu, że poprawa jakości życia
mieszkańców wynika ze zwiększenia dostępności do infrastruktury społecznej i technicznej, co
skutkuje jej większym wykorzystaniem (upowszechnieniem usługi).
Znaczna poprawa w dostępności do infrastruktury społecznej w województwie łódzkim dotyczy
odsetka dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym, który w 2012 r. wyniósł 70,9% (5. miejsce w
kraju), a od 2009 r. zwiększył się o 10,1 p.p. (9. miejsce w kraju). W ujęciu powiatowym następuje
korzystne zjawisko konwergencji wskaźnika: powiaty o wiejskim charakterze (np. opoczyński,
piotrkowski, łęczycki, brzeziński) i najmniejszym udziale dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym
w okresie od 2009 do 2012 r. dokonały największego postępu w zakresie upowszechnienia edukacji
przedszkolnej. W efekcie różnica pomiędzy powiatem najlepszym (m. Skierniewice) a najgorszym
(opoczyńskim) zmniejszyła się z 45,6 p.p. do 32,4 p.p. Poprawa nastąpiła także w upowszechnieniu
60
„Ubóstwo w Polsce w świetle badań GUS w 2013r.”, GUS, Warszawa 2013r.
61
„Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków”, red. J. Czapiński, W. Panek, Warszawa 2014r.,
str. 137
43
kultury wśród mieszkańców województwa łódzkiego. Liczba widzów i słuchaczy w teatrach i
instytucjach muzycznych na 1000 mieszkańców wzrosła z 236,79 w 2010 r. (11. miejsce w kraju) do
242,57 w 2012 r. (10. miejsce w kraju). Zwiększyła się także liczba turystycznych obiektów
noclegowych z 289 w 2010 r. (13. miejsce w kraju) do 357 w 2013 r. (10. miejsce w kraju). W tym
momencie należy jednak wspomnieć o pogorszeniu sytuacji pacjentów w dostępie do infrastruktury
ochrony zdrowia, bowiem wskaźnik liczby łóżek w szpitalach na 10 tys. mieszkańców zmniejszył się z
54 w 2009 r. do 52 osób w 2012 r. Jest to zmiana niewielka, jednak w perspektywie prognoz
demograficznych i zwiększającego się dynamicznie odsetka ludności w wieku podeszłym, jej kierunek
jest niepokojący.
W okresie ostatnich pięciu lat nastąpiła olbrzymia zmiana w zakresie infrastruktury transportowej
regionu, zwłaszcza w zakresie autostrad i dróg ekspresowych. Łączna długość autostrad i dróg
ekspresowych w latach 2009-2012 wzrosła w województwie łódzkim o 203,7 km (1. miejsce w kraju).
Obecnie w trakcie budowy są kolejne odcinki autostrady A1 i drogi ekspresowej S8. Niestety, mimo
znacznej poprawy infrastruktury drogowej, poziom bezpieczeństwa na drogach województwa
łódzkiego rośnie wolniej niż w pozostałych województwach, co przekłada się na coraz gorszą pozycję
województwa łódzkiego w statystyce ofiar śmiertelnych na 100 tys. ludności (w 2009 r. 12. miejsce a
w 2012 r. 16. miejsce w kraju) oraz ofiar śmiertelnych na 100 tys. pojazdów (w 2009 r. 10. miejsce a w
2012 r. 15. miejsce w kraju). Stopniowej poprawie podlega infrastruktura kolejowa, z tym że nie
buduje się nowych odcinków a poprawia parametry eksploatacyjne odcinków istniejących. W tym
kontekście należy wspomnieć o jednej z najważniejszych inwestycji kolejowych w Polsce, tj. budowie
dworca Łódź-Fabryczna wraz z fragmentem tunelu średnicowego oraz przygotowaniach do
przedłużenia tunelu średnicowego biegnącego pod centrum miasta. Innym ważnym
przedsięwzięciem jest Łódzka Kolej Aglomeracyjna, w której inwestorem jest samorząd województwa
łódzkiego.
Istotnym problemem związanym z wyposażeniem i dostępem ludności do infrastruktury komunalnej
jest niski poziom skanalizowania gospodarstw domowych w województwie łódzkim. Wskaźnik
odsetka ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w ogólnej liczbie ludności wzrósł w okresie od
2009 do 2012 r. jedynie o 1,05 p.p. z wartości 65,95% do 67%. Tak niewielki przyrost liczby ludności
obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków spowodował, że województwo łódzkie pod tym względem
spadło z ósmej na dziesiątą lokatę. W ujęciu powiatowym najkorzystniejsza sytuacja panuje we
wszystkich miastach na prawach powiatu (Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim i Skierniewicach), gdzie
wartość wskaźnika przekracza 98%, oraz w najbardziej zurbanizowanych powiatach, gdzie wartość
wskaźnika przekracza 60% (kutnowskim, pabianickim, bełchatowskim, zduńskowolskim i zgierskim).
Najmniejszy udział ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków (poniżej 35%) cechuje powiaty o
charakterze rolniczym o niewielkim stopniu urbanizacji (skierniewicki, piotrkowski, poddębicki), oraz
– co zastanawiające – powiat łódzki wschodni. W opisywanym okresie w powiatach łódzkim
wschodnim oraz tomaszowskim liczba ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków nawet spadła
(odpowiednio o 8,58 p.p. i 12,18 p.p.).
Podsumowując, rozwój infrastruktury w województwie łódzkim jest bardzo nierównomierny, tak w
kontekście rodzaju, jak i jej rozmieszczenia przestrzennego.
Główne czynniki atrakcyjności regionu (gospodarcze, społeczne, przyrodnicze, kulturowe)
Gospodarcze
 Dynamiczny rozwój nowoczesnych branż i technologii, m.in.: AGD, BPO, ICT, nowe media,
mechatronika, logistyka multimodalna, biotechnologia;
 Wydajne i specjalistyczne rolnictwo;
 Wyspecjalizowany potencjał naukowo – badawczy regionu związany z takimi dziedzinami nauk
jak: włókiennictwo, chemia, biotechnologie, medycyna, ogrodnictwo;
 Znaczący postęp w zakresie realizacji docelowego układu dróg krajowych i autostrad
w województwie łódzkim;
 Bardzo wysoki poziom wykorzystania środków unijnych w ramach Regionalnego Programu
Operacyjnego Województwa Łódzkiego 2007-2013 i Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
2007-2013;
44
Społeczne
 Znaczna podaż wykwalifikowanych kadr;
 Dynamiczny rozwój przemysłów kreatywnych, wsparty przez znane uczelnie artystyczne
o znaczeniu krajowym i międzynarodowym (ASP, Akademia Muzyczna, PWSFTviT);
 Silny ośrodek akademicki w stolicy regionu – uznane uczelnie wyższe proponujące m.in.
unikatowe kierunki kształcenia związane z biotechnologią, nanotechnologią i wzornictwem
przemysłowym;
Przyrodnicze





Naturalne krajobrazy dolin Pilicy, Warty i Bzury włączone w krajowy system ekologiczny;
Znaczne zasoby wód geotermalnych, jedyne w kraju uzdrowisko termalne (Uniejów);
Unikatowe w skali światowej zespoły skamieniałości morskich i lądowych (Sławno, Wieluń);
Znaczące w skali kraju zasoby surowców naturalnych (węgiel brunatny, surowce budowlane);
Arboretum Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, jeden z największych tego typu ogrodów
w Polsce;
Kulturowe
 Bogate zasoby dziedzictwa kulturowego w tym cenne zabytki archeologiczne;
 Unikalne na skalę światową XIX wieczne dziedzictwo pierwszego uprzemysłowienia w Łodzi –
wyjątkowe przykłady zabudowy industrialnej oraz kamienicznej i pałacowej;
 Liczne przykłady udanych rewitalizacji, które przyczyniły się między innymi do powstania
największego w kraju centrum kulturalno – handlowo – rozrywkowego – Manufaktury;
 Silne wpływy czterech kultur: polskiej, niemieckiej, żydowskiej i rosyjskiej, po których pozostały
charakterystyczne obiekty sakralne, nekropolie oraz wyjątkowe zabudowania pałacowe;
 Wyraźnie wyodrębniające się regiony etnograficzne (łowicki, opoczyński) o żywej i kultywowanej
tradycji ludowej;
 Liczne instytucje kultury wyższej z szeroką ofertą kulturalną i festiwalową o randze krajowej
(wyróżniające się w skali kraju Muzeum Sztuki, Centralne Muzeum Włókiennictwa, Teatr Wielki,
Filharmonia Łódzka).
Finanse samorządu terytorialnego w kontekście zdolności do finansowania przedsięwzięć
rozwojowych, zadłużenie jednostek samorządu terytorialnego, szczególnie w kontekście
wprowadzenia progów deficytu
Dochody budżetu samorządu województwa łódzkiego w latach 2010-2012 wzrosły o 4,8%. Pod
względem dochodów budżetowych województw w przeliczeniu na 1 mieszkańca region łódzki w 2012
r. zajmował dopiero 14. miejsce w kraju (Łódzkie – 325 zł, Polska – 395,40 zł). Dochody budżetów
gmin i miast na prawach powiatu w przeliczeniu na 1 mieszkańca były niższe od średniej krajowej i
wyniosły w województwie w 2012 r. – 3390,24 zł, co dało regionowi 9. pozycję w kraju (Polska
3624,21 zł). W latach 2010-2012 udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem budżetów
jednostek samorządu terytorialnego województwa łódzkiego spadł z 23,9% do 17,7%. Możliwości
inwestowania w przedsięwzięcia rozwojowe uzależnione są od stanu finansów JST, a szczególnie
poziomu zadłużenia. Głównym powodem zadłużania się jednostek samorządu terytorialnego jest
nierównowaga budżetowa będąca konsekwencją nadwyżki zrealizowanych wydatków nad
wypracowanymi dochodami w ujęciu rocznym.
Czynnikami determinującymi poziom zadłużenia są obowiązujące do 2013 r. ustawowe limity
zaciągania długu, które znajdują wyraz w dwóch wskaźnikach. Stanowią one, że:
1) łączna kwota długu jednostki samorządu terytorialnego na koniec roku budżetowego nie może
przekroczyć 60% całości wykonanych dochodów;
2) łączna kwota przypadających w ciągu roku do spłaty rat kredytów i pożyczek, wykupu
wyemitowanych papierów wartościowych i innych zobowiązań nie może przekroczyć 15%
zrealizowanych w roku budżetowym dochodów.
45
W 2012 r. województwo łódzkie zajmowało trzecie miejsce w kraju wśród 16 województw pod
względem zadłużenia, które sięgnęło 51,23%62. Wśród miast wojewódzkich Łódź zajęła 5. miejsce
w Polsce z zadłużeniem 60,57%, co oznacza już przekroczenie dopuszczalnego limitu zadłużenia dla
JST sięgającego 60%. Miasta na prawach powiatu w regionie łódzkim były umiarkowanie zadłużone;
zadłużenie Piotrkowa Tryb. wyniosło 35%, a Skierniewic 34%. Wśród innych miast regionu największe
zadłużenie miało Opoczno (63%, 9 m. w kraju), a następnie Tomaszów Mazowiecki (45,8%) oraz
miasta Brzeziny i Pajęczno (po 45%). Najmniej zadłużonym miastem były Pabianice (21,6%). Małe
miasta Złoczew i Działoszyn z zadłużeniem sięgającym 54% nie przekroczyły jeszcze dopuszczalnego
progu deficytu. Próg ten przekroczyły natomiast najbardziej zadłużone gminy województwa: Pątnów
(75,5%) oraz Mokrsko (65,9%), a blisko tego limitu znalazł się jeszcze Zadzim (59,4%). Powiat
poddębicki z zadłużeniem sięgającym w 2012 r. 64% był najbardziej zadłużonym powiatem w Polsce.
Na tak wysoki deficyt starostwa w Poddębicach wpłynęło przejęcie przez powiat wysokich długów
przekształcanego szpitala.
Zadłużenie jednostek samorządu terytorialnego, przekraczające dopuszczalny limit, może tym
jednostkom utrudnić realizację projektów w ramach nowej perspektywy finansowej UE 2014-2020,
gdyż na ich realizację trzeba mieć zabezpieczony wkład własny.
Wykorzystanie funduszy europejskich dostępnych w ramach RPO 2007-2013 oraz ich oddziaływanie na
ważne obszary życia społeczno-gospodarczego regionu
Według stanu na dzień 30 kwietnia 2014 r. w ramach RPO WŁ podpisano umowy / wydano decyzje w
przypadku 2362 projektów o wartości dofinansowania z UE 4 315 mln zł. (zakontraktowano 99,2%
alokacji na lata 2007 – 2013). Oznacza to, że województwo łódzkie w pełni wykorzystało środki unijne
przyznane na realizację RPO na lata 2007 - 2013. Dofinansowanie z RPO w przeliczeniu na
1 mieszkańca według stanu na koniec kwietnia 2014 r. wyniosło 1 717 zł. W ujęciu powiatowym
największe dofinansowanie per capita trafiło do powiatów: poddębickiego (5 951,1 zł),
opoczyńskiego (2 075,7 zł) i pajęczańskiego (1 821,6 zł) a najmniejsze do miast: Skierniewice (807,3
zł) oraz Piotrków Trybunalski (1 009,2 zł).
Wartość dofinansowania UE w podziale na obszary wsparcia w ramach RPO WŁ 2007 - 2013
według stanu na 30 kwietnia 2014 r.
Podpisane umowy w ujęciu wartościowym (dofinansowanie UE) dotyczyły przede wszystkim obszaru
wsparcia Transport (kategorie interwencji od 16 do 32) - 91 projektów o wartości 1 069 mln zł oraz
obszaru Badania i rozwój technologiczny (B+RT), innowacje i przedsiębiorczość (kategorie 1-9) - 1647
projektów o wartości 970,5 mln zł. Na trzecim miejscu znalazł się obszar Turystyka, kultura
i rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich (kategorie 55-61) – 82 projekty o wartości 788,6 mln zł.
Czwartym pod względem wartości obszarem była Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom
(kategorie 44-54) – 152 projekty o wartości 484,1 mln zł. Dalej w kolejności: Społeczeństwo
informacyjne (kategorie 10-15) – 228 projektów o wartości 327,9 mln zł, Inwestycje w infrastrukturę
62
„Wspólnota” za 2012 r., nr 1/3
46
społeczną (kategorie 75-79) – 68 projektów o wartości 325,8 mln zł, Energia (kategorie 33-43) – 87
projektów o wartości 222 mln zł. Obszar Pomoc społeczna – 7 projektów dofinansowano kwotą 126,9
mln zł. Wartość dofinansowania 1465 projektów zakończonych i całkowicie rozliczonych wyniosła
1 427 mln zł.
Ewaluacja projektów pod kątem ich oddziaływania na rozwój społeczno-gospodarczy regionu jest
zadaniem znacznie wykraczającym poza założoną objętość „Przeglądu regionalnego”. Dlatego też w
tym miejscu należy przyjąć w uproszczeniu, że najbardziej namacalny wkład w rozwój społecznogospodarczy województwa mają najdroższe (tzw. „twarde”) projekty infrastrukturalne, m.in.:
Regionalne Centrum Rekreacyjno-Sportowo-Konferencyjne w Łodzi, rewitalizacja EC1 w Nowym
Centrum Łodzi, wsparcie przedsiębiorczości w ramach inicjatywy JEREMIE, budowa trasy „Górna”
w Łodzi, a także liczne inwestycje w linie kolejowe (w tym w ramach Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej)
oraz sieć dróg wojewódzkich.
Główne osiągnięcia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego
Atuty i osiągnięcia rozwojowe regionu:
 W ostatnim okresie, dzięki inwestycjom w infrastrukturę drogową (autostrady A1, A2, droga
ekspresowa S8) nastąpiła zdecydowana poprawa warunków podróżowania i zwiększenie
dostępności zewnętrznej regionu poprzez połączenie z Niemcami, Poznaniem (A2),
Trójmiastem (A1), wkrótce również z Wrocławiem (S-8). Postęp w zakresie realizacji
docelowego układu dróg krajowych i autostrad w województwie łódzkim jest istotnym
atutem gospodarczym regionu, gdyż wzmacnia atrakcyjność województwa dla biznesu.
 Stopniowej poprawie podlega również infrastruktura kolejowa, czego przykładem może być
jedna z najważniejszych inwestycji kolejowych w Polsce, tj. budowa dworca Łódź-Fabryczna
wraz z fragmentem tunelu średnicowego oraz przygotowaniach do przedłużenia tunelu
średnicowego biegnącego pod centrum miasta.
 Dogodne położenie transportowe sprzyja bardzo dynamicznemu rozwojowi branży
logistycznej. W województwie istnieją i rozwijają się centra magazynowo-składowe, które
koncentrują się w rejonie Łodzi i Strykowa oraz Piotrkowa Trybunalskiego, działają również
2 terminale intermodalne: Kutno i Łódź Olechów.
 Następuje dalsza dywersyfikacja gospodarki dzięki rozwojowi nowoczesnych branż m.in.:
AGD, BPO, ICT, nowych mediów, mechatroniki.
 Region cechuje również wysoki wskaźnik aktywności zawodowej mieszkańców oraz znaczna
podaż wykwalifikowanych kadr, które są mocnym atutem województwa.
 Atutem regionu jest wysoki potencjał akademicki (29 szkół wyższych) . Funkcjonują tu uznane
uczelnie wyższe oferujące unikatowe kierunki kształcenia związane m.in. z biotechnologią,
nanotechnologią i wzornictwem przemysłowym. Na wyróżnienie zasługują także znane
uczelnie artystyczne o znaczeniu krajowym i międzynarodowym (ASP, Akademia Muzyczna,
PWSFTviT), które stanowią istotny potencjał dla dynamicznego rozwoju przemysłów
kreatywnych na terenie województwa i jego stolicy.
 Województwo łódzkie dysponuje silnym potencjałem B+R, zarówno jeśli chodzi o liczbę
ośrodków naukowych i badawczych, kompetencje kadr dla B+R, jak i nakłady na działalność
badawczo-rozwojową. Wyróżniają się tu takie dziedziny jak: medycyna, włókiennictwo,
branża chemiczna i ogrodnictwo, a jednostki naukowo-badawcze funkcjonujące w tych
sferach uzyskują wysokie kategorie naukowe (A, B).
 W regionie łódzkim bardzo prężnie rozwija się sektor biotechnologii. Instytut Medycyny Pracy
im J. Nofera w Łodzi oraz Instytut Biologii Medycznej PAN w Łodzi znalazły się na Polskiej
Mapie Drogowej Infrastruktury Badawczej, która stanowi polski wkład w rozwój Europejskiej
Przestrzeni Badawczej.
47

Dużym osiągnięciem województwa jest bardzo wysoki poziom wykorzystania środków
unijnych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego 20072013 i Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013. Efektem wykorzystania środków UE
jest m.in. rozwój jedynego w kraju uzdrowiska termalnego w Uniejowie, wykorzystującego
potencjał wód geotermalnych.
Problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu
 Pomimo centralnego położenia regionu i dużego postępu w realizacji na jego terenie
docelowego układu autostrad i dróg ekspresowych, a także wysokiej pozycji w rankingach
atrakcyjności gospodarczej, województwo łódzkie w zbyt małym stopniu dyskontuje korzyści
z tego płynące. Łódź i region łódzki nie przyciągają jak dotąd nowych mieszkańców, turystów,
a inwestorów napłynęło w 2013 r. mniej niż w latach poprzednich. Tylko inwestycje sektora
publicznego związane z realizacją projektów unijnych wykazują wysoka dynamikę wzrostu.
 Procesy rozwojowe ograniczają się do niektórych części województwa takich jak : Łódź
(stolica województwa), Stryków (skrzyżowanie autostrad A1 i A2), powiat bełchatowski
(Zagłębie Górniczo-Energetyczne „Bełchatów”), Uniejów (uzdrowisko termalne), nie zachodzą
natomiast procesy dyfuzji rozwoju na obszar całego województwa. Utrzymuje się
wewnątrzregionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego mierzone PKB
na 1 mieszkańca.
 Gospodarka regionu cechuje się nadal niską innowacyjnością, a istniejący w regionie znaczący
sektor naukowo-badawczy czyni dopiero pierwsze kroki w celu pojęcia współpracy
z biznesem. Relatywnie niska produktywność gospodarki, a zwłaszcza przemysłu, poprawia
się w ostatnich latach, ale głównie kosztem spadku zatrudnienia, a w mniejszym stopniu
dzięki modernizacji technologicznej.
 Wzrost gospodarczy jest w regionie niewystarczający aby osiągnąć w najbliższym czasie
poziom średniej krajowej, a zadłużenie JST ogranicza ich możliwości inwestycyjne, a co za tym
idzie osiągnięcie zakładanych celów rozwojowych.
 Wysokie bezrobocie to tylko jeden z problemów społecznych nękających województwo.
Niekorzystna sytuacja społeczna, w tym negatywne tendencje demograficzne, bardzo zła
sytuacja zdrowotna mieszkańców regionu, niski poziom kapitału społecznego, a także
ukształtowany niekorzystny wizerunek regionu ograniczają również możliwości rozwojowe
województwa łódzkiego. Obserwowany od wielu lat spadek liczby ludności jest efektem
przede wszystkim najwyższego w kraju, ujemnego przyrostu naturalnego, ale także ujemnego
współczynnika salda migracji, co świadczy o niskiej atrakcyjności osiedleńczej województwa.
 Problemem jest także dostępność do wysokiej jakości usług publicznych, szczególnie z zakresu
ochrony zdrowia i pomocy społecznej. Rozwiązanie narastających problemów społecznych
związanych z: depopulacją, bezrobociem, ubóstwem i wykluczeniem społecznym,
niepełnosprawnością oraz najszybszym w kraju starzeniem się społeczeństwa województwa
łódzkiego staje się jednym z najważniejszych wyzwań dla regionu, wymagających zdecydowanych
działań w celu ograniczenia skali tych niekorzystnych zjawisk, m.in. poprzez wprowadzanie
innowacji społecznych.
48
6.
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE
Potencjał gospodarczy
Szacunkowa wartość produktu krajowego brutto wytworzonego w 2012 roku w województwie
małopolskim wyniosła 118,2 mld zł (w cenach bieżących), co oznacza wzrost do roku poprzedniego o
3,7%, Dynamika była nieco niższa od ogólnopolskiej (wzrost o 4,4%), efektem czego jest zmniejszenie
udziału Małopolski w tworzeniu krajowego PKB o 0,1 punkta procentowego do 7,4%.
Małopolska jest regionem o stosunkowo niskim poziomie PKB na 1 mieszkańca, jak również
wydajności pracy, mierzonej wartością dodaną brutto na 1 zatrudnionego. W latach 2002-2011 oba
te parametry kształtowały się na poziomie około 85% średniej krajowej, a więc na poziomie
najmniejszym wśród najbardziej konkurencyjnych polskich województw.
Wartość wytworzonego regionalnego PKB w przeliczeniu na mieszkańca wyniosła 35271 zł w 2012
roku (85,2% średniej krajowej – 7 miejsce w kraju). Województwo małopolskie jest jednak silnie
zróżnicowane wewnętrznie – obok Krakowa, który w 2011 r. zajmował drugie miejsce w Polsce,
występują podregiony zajmujące bardzo odległe lokaty w rankingu polskich podregionów: podregion
tarnowski 53 miejsce na 65 podregionów, podregion nowosądecki 38 miejsce, podregion krakowski
34 miejsce, podregion oświęcimski 33 miejsce.
PKB na mieszkańca (Małopolska = 100%) i jego zmiany w latach 2008-2010
według podregionów województwa małopolskiego
Zmiana w p.p.
podregion krakowski
78,9%
Kraków
176,3%
podregion
oświęcimski
88,6%
podregion tarnowski
78,6%
+/-0.1 +/-4,2
podregion nowosądecki
67,0%
2009/2008
2010/2009
2011/2010
Z roku na rok pogłębia się poziom rozwarstwienia, co widoczne jest m.in. w odniesieniu do średniej
unijnej:
Zmiana Produktu Krajowego Brutto per capita w PPS dla podregionów w odniesieniu do średniej dla
UE27 (w p.p.) w latach 2001-2010
Źródło: EUROSTAT
Na tworzenie wartości dodanej brutto (czyli PKB bez podatków od produktów ale z dotacjami do
produktów) największy wpływ w Małopolsce miała grupa sekcji PKD: handel, naprawa pojazdów
samochodowych, transport o gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja.
49
Na grupę te przypada 29,9% ogólnej wartości PKB. Wiodąca rola tych sekcji jest częściowo pochodną
jednego z największych potencjałów rozwojowych Małopolski, jakim jest szeroko rozumiana
turystyka.
Wartość dodana brutto (Małopolska = 100%) i jej zmiany w latach 2009-2011 według podregionów
województwa
Zmiana w p.p.
podregion krakowski
90,3%
Kraków
125,0%
podregion tarnowski
87,2%
podregion
oświęcimski
103,7%
0
podregion nowosądecki
75,0%
+/-4,9
2009/2008
2010/2009
2011/2010
Potencjał gospodarczy
Małopolska jest krajowym liderem w zakresie liczby turystów i dynamiki wzrostu ruchu
turystycznego. W 2013 roku Małopolskę odwiedziło 12,6 mln osób (w tym 9,9 mln stanowili
odwiedzający krajowi, a 2,7 mln to odwiedzający z zagranicy). Oznacza to, iż liczba odwiedzających
region wzrosła w stosunku do roku 2012 o 4,2%, a więc utrzymuje się trend wzrostowy
zapoczątkowany po roku 2009.
Ruch turystyczny odwiedzających krajowych i zagranicznych (w tys.)
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
2003
2004
2005
Ogółem
2006
2007
2008
2009
Odwiedzający krajowi
2010
2011
2012
2013
Odwiedzający zagraniczni
Źródło: Badanie ruchu turystycznego w województwie małopolskim w 2013 roku,
(EU-Consult Sp. z o.o., 2013)
W 2013 r. w województwie małopolskim z noclegów w turystycznych obiektach noclegowych
skorzystało 3,6 mln turystów, tj. 2,8% więcej w porównaniu z rokiem poprzednim. W turystycznych
obiektach noclegowych w 2013 r. udzielono 9,7 mln noclegów, tj. 1,2% więcej w stosunku do 2012 r.
Województwo małopolskie jest drugim, po województwie mazowieckim, ośrodkiem akademickim w
Polsce. W 2013 roku w Małopolsce kształciło się 12,2% wszystkich studentów w kraju.
W roku akademickim 2013/1014 w regionie studiowało 189,6 tys. studentów, a liczba ta była
mniejsza o 13,4 tys. osób w stosunku do roku poprzedniego. Tendencja spadkowa, zauważalna od
2010 roku spowodowana jest obserwowanymi w całym kraju zmianami demograficznymi. Należy
przy tym zaznaczyć, że w Małopolsce zjawisko to jest odczuwalne w mniejszym stopniu, bowiem w
50
ciągu ostatnich 4 lat liczba studentów zmniejszyła się o 10,5%, przy czym spadek w przypadku uczelni
niepublicznych przekroczył w tym okresie 40%. Trend ten jednoznacznie wskazuje na konieczność
zmniejszenia podaży miejsc na uczelniach, co będzie się wiązało z likwidacją niektórych, głównie
prywatnych, uczelni.
Tysiące
Liczba studiujących w Małopolsce (w tys.)
250
200
150
100
50
0
2001
2003
Ogółem
2005
2007
szkoły publiczne
2009
2011
2012
2013
szkoły niepubliczne
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS (Bank Danych Lokalnych)
Do dziedzin kluczowych dla specjalizacji regionalnej (tzw. inteligentna specjalizacja regionu, smart
specialisation) - poza wskazanymi powyżej turystyką i szkolnictwem wyższym- zostały zaliczone63:
1) Nauki o życiu (life sciences) obejmujące następujące dziedziny nauki: agrotechnika, nauki o
zwierzętach, biochemia, biodynamika, bioinżynieria, bioinformatyka i biocomputing, biologia,
biomateriały, inżynieria biomedyczna, systemy biomedyczne, inżynieria biomolekularna,
biomonitoring, biofizyka, biotechnologia, biologia komórkowa, ekologia, ochrona środowiska, nauki o
żywieniu i żywności, genetyka i genomika, techniki obrazowania medycznego, biologia molekularna,
nanotechnologia, neurobiologia, botanika, proteomika, inteligentne biopolimery, inżynieria
tkankowa. Głównym warunkiem powodzenia rozwoju nauk o życiu jest ścisła współpraca różnych
dziedzin, a przede wszystkim transfer wiedzy z bardzo dobrze wyposażonych (high-tech) laboratoriów
uniwersyteckich do przedsiębiorstw.
2) Energia zrównoważona zajmująca się zagadnieniami rozwoju energetyki oraz wykorzystania energii
w sposób zaspakajający potrzeby obecnego pokolenia, bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na
ich zaspokojenie. Badania prowadzone w ramach tej dziedziny powinny prowadzić do budowy
systemu energetycznego i układu decyzji odbiorców, opartych o zasady zrównoważonego rozwoju,
umożliwiającego takie gospodarowanie istniejącymi zasobami energetycznymi, które zapewni dostęp
do nich dla obecnych i przyszłych pokoleń.
3) Technologie informacyjne i komunikacyjne (w tym multimedia) dotyczące wszelkich działań
obejmujących produkcję i wykorzystanie urządzeń telekomunikacyjnych i informatycznych oraz usług
im towarzyszących, a także gromadzenie, przetwarzanie, udostępnianie informacji w formie
elektronicznej z wykorzystaniem technik cyfrowych i wszelkich narzędzi komunikacji elektronicznej.
Szczególną rolę w zakresie tej dziedziny kluczowej specjalizacji w regionie pełnią multimedia oraz
firmy sektora kreatywnego, wykorzystującego technologie informacyjne i komunikacyjne.
4) Chemia będąca czwartą kluczową dziedziną specjalizacji regionalnej, obejmuje programy związane
w szczególności z rozwojem: nowych katalizatorów przeznaczonych do syntezy i recyklingu
polimerów, materiałów kompozytowych przeznaczonych dla budownictwa i rozbudowy
infrastruktury transportowej, materiałów koloidalnych ze ściśle zdefiniowaną nanostrukturą, nowych
monomerów do otrzymywania polimerów, nowych polimerów obejmujących m.in. procesy
kontrolowanej polimeryzacji wolnorodnikowej, kompozyty organiczno- nieorganiczne, nowe
monomery, metod separacji i recyklingu materiałów odnawialnych, metod chemicznej modyfikacji
biomateriałów, polimerów, materiałów kompozytowych, otrzymywania materiałów degradowanych
63
Program Strategiczny Regionalna Strategia Innowacji Województwa Małopolskiego 2013-2020
51
w celu ich recyklingu oraz metod otrzymywania monomerów z mieszanin tworzyw sztucznych czyli
ich depolimeryzacji w stosunkowo niskich temperaturach i ciśnieniu.
Potencjał demograficzny
W końcu 2013 r. województwo małopolskie zamieszkiwało 3360,6 tys. osób, co stanowiło blisko 9%
ludności kraju. W województwie notuje się stały, systematyczny wzrost liczby ludności, który w
omawianym roku wynosił 6,5 tys. osób. Małopolska w ten sposób zalicza się do grupy czterech
województw, obejmującej jeszcze województwa mazowieckie, pomorskie i wielkopolskie, w których
nieprzerwanie od momentu powstania zwiększa się corocznie stan ludności. Na stan ludności
województwa małopolskiego w 2013 r. miał wpływ dodatni przyrost naturalny, który wynosił 4030
osób wobec 4529 osób w 2012 r. oraz dodatnie saldo migracji stałej: 2824 osoby wobec 3577 osób w
roku poprzednim.
Przyrost naturalny w województwie małopolskim w latach 2000-2013
osób/1000 mieszkańców
12
11
10
przyrost naturalny
9
8
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
urodzenia
zgony
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Krakowie
W województwie małopolskim występuje wyraźny podział pod względem demograficznym na „starą
północ” i „młode południe”. Najwyższe wartości przyrostu naturalnego, również w skali
ogólnokrajowej, notowane są w gminach powiatów limanowskiego i nowosądeckiego.
Uwarunkowane jest to w dużej mierze tradycją i kulturą wciąż obecną na tym obszarze od dziesiątek
lat. Ten sam obszar jest jednocześnie źródłem migracji wewnętrznej, w kierunku Krakowa i innych
centrów nauki i zatrudnienia. Odwrotna sytuacja panuje w północnych, rolniczych powiatach takich
jak miechowski i proszowicki, gdzie dzięki bliskości Krakowa i dobrej sieci połączeń komunikacyjnych
drenaż młodej kadry rozpoczął się dużo wcześniej, i obecnie powiaty te należą do najstarszych w
województwie, bez perspektyw na dynamiczny rozwój w oparciu o własny potencjał demograficzny.
52
Średni przyrost naturalny według gmin w latach 2010-2013
Miechów
Olkusz
Dąbrowa
Tarnowska
Proszowice
Chrzanów
KRAKÓW
Oświęcim m.
Tarnów
Wieliczka
Bochnia m.
Brzesko
Wadowice
Myślenice
Sucha
Beskidzka
Limanowa m.
Gorlice m.
Nowy Sącz
Promil
-7 - 0
0 - 2.5
2.5 - 5
5 - 10
Nowy Targ m.
Zakopane
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS-BDL
W małopolskich miastach mieszkało 1637,3 tys. osób, natomiast na wsi 1723,3 tys. Wskaźnik
urbanizacji wynosił 48,7% i systematycznie się zmniejsza. W układzie według subregionów
funkcjonalnych64 najbardziej zurbanizowanym jest Krakowski Obszar Metropolitalny – 62,7%, a w
dalszej kolejności Małopolska Zachodnia – 47,4%, subregion tarnowski – 37%, subregion sądecki –
33,9% i subregion podhalański – 29,7%.
Średnia gęstość zaludnienia wynosiła 221 osób na km2 tj. o 98 osób więcej niż w kraju. Pod względem
gęstości zaludniania województwo małopolskie zajęło drugą pozycję po województwie śląskim. W
efekcie, przyjmując definicje obszaru zurbanizowanego za OECD, tj. 150 osób/km2, poziom
urbanizacji województwa małopolskiego wyniósł 74,5%.
Wieloletni trend zmian w strukturze wiekowej społeczeństwa, będący pochodną malejącej dzietności
kobiet przy jednocześnie wydłużającym się trwaniu życia oraz znacznej migracji zagranicznej
młodzieży doprowadził, podobnie jak w całym kraju, do pogłębiających się zmian struktury wiekowej
mieszkańców. Obserwuje się zmniejszanie liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (z 19,9% w
2010 do 19,2% w roku 2013) i produkcyjnym (z 63,6% w roku 2010 do 63,1% w 2013) oraz
systematycznego wzrostu liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (z 16,5% w 2010 do 17,7% w roku
2013). Problem ten może stać się jednym z podstawowych wyzwań rozwojowych w przyszłości.
Antycypując prawdopodobne zjawiska demograficzne w Małopolsce opracowany został program
wspierania osób starszych, wprowadzone zostały mechanizmy do strategii rozwoju umożliwiające
działania związane z aktywizacją tych osób i ich wspieraniem.
Warunki życia
Na pojęcie „warunki życia” składa się szeroki wachlarz wszelkiego rodzaju pojęć powiązanych
bezpośrednio lub pośrednio z z dostępem do usług publicznych, dochodami, kapitałem społecznym,
warunkami mieszkaniowymi itp. W badaniu rozwoju społecznego65 województwo małopolskie
uzyskało drugą – po województwie mazowieckim – pozycję w wielkości Lokalnego Wskaźnika
64
Podział na subregiony funkcjonalne wprowadzony został w Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego
2011-2020 i obejmuje pięć obszarów: Krakowski Obszar Metropolitalny składający się z powiatów:
bocheńskiego, krakowskiego, miechowskiego, myślenickiego, proszowickiego, wielickiego i miasta Krakowa,
subregion tarnowski w skład którego wchodzą powiaty: brzeski, dąbrowski, tarnowski i miasto Tarnów,
subregion sadecki składający się z powiatów: gorlickiego, limanowskiego, nowosądeckiego i miasta Nowego
Sącza, subregionu podhalańskiego w składzie powiatów: nowotarskiego, suskiego i tatrzańskiego, oraz
subregionu Małopolska Zachodnia złożonego z powiatów: chrzanowskiego, olkuskiego, oświęcimskiego i
wadowickiego. Od 1 stycznia 2015 subregiony funkcjonalne (z wyłączeniem Krakowa jako osobnej jednostki)
zastąpią obecnie obowiązujące podregiony według klasyfikacji NUTS3.
65
Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny. Biuro Projektowe UNDP
(United Nations Development Programme), Warszawa 2012
53
Rozwoju Społecznego (LHDI). Wskaźniki cząstkowe dały Małopolsce 8 pozycję w subwskaźniku
zamożności, drugą w subwskaźniku edukacji i trzecią w subwskaźniku zdrowia.
Relatywnie gorsza pozycja w zakresie zamożności pokrywa się w znacznym stopniu z oficjalnymi
danymi statystycznymi, wskazującymi na dziewiątą lokatę Małopolski w zakresie dochodu
rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwach domowych w 2013 roku (94,5% średniej krajowej).
Wskaźnik LHDI wyznacza w województwie strefy względnie lepszych warunków życia, obejmujących
Kraków wraz z przyległymi powiatami oraz część zachodnią województwa, oraz obszary o nieco
gorszych warunkach życia, zlokalizowane głównie w północnych, rolniczych powiatach oraz
południowych, górskich.
Lokalny Wskaźnik Rozwoju Społecznego (LHDI) według powiatów województwa małopolskiego
Miechowski
Olkuski
Dąbrowski
Proszowicki
Krakowski
Chrzanowski
Kraków
Oświęcimski
Tarnów
Wielicki
Bocheński
Brzeski
Tarnowski
Myślenicki
Wadowicki
Limanowski
Suski
Gorlicki
Nowy Sącz
LHDI
Nowotarski
28 - 37
37 - 48
48 - 53
53 - 73
Nowosądecki
Tatrzański
Źródło: Krajowy Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2012. Rozwój regionalny i lokalny.
Wartości wskaźnika LHDI częściowo pokrywają się z wynikami innych badań realizowanych w
województwie, wskazujących obszary wymagające intensyfikacji działań mających na celu poprawę
spójności regionu. Na poniższych mapach przedstawiony został rozkład gmin według klas
wyznaczonych dostępnością i koncentracją podstawowych usług publicznych, określonych w
Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Również w tym badaniu widoczny jest podział na lepiej
rozwiniętą część środkowo-zachodnią i wyznaczoną wzdłuż autostrady A4, oraz pozostały obszar –
górski na południu i rolniczy na północy.
Dostępność i koncentracja usług publicznych według gmin w 2012 roku
Miechów
Miechów
Olkusz
Olkusz
Dąbrowa
Tarnowska
Proszowice
Dąbrowa
Tarnowska
Proszowice
Chrzanów
Chrzanów
KRAKÓW
Oświęcim m.
Wieliczka
KRAKÓW
Oświęcim m.
Tarnów
Bochnia m.
Brzesko
Wieliczka
Tarnów
Bochnia m.
Brzesko
Wadowice
Wadowice
Myślenice
Myślenice
Sucha
Beskidzka
Sucha
Beskidzka
Limanowa m.
Limanowa m.
Gorlice m.
Gorlice m.
Nowy Sącz
Nowy Sącz
Klasa gminy
Klasa gminy
Nowy Targ m.
Nowy Targ m.
1-3
3-5
5-6
6-8
1-3
3-5
5-6
6-8
Zakopane
DOSTĘPNOŚĆ
Zakopane
KONCENTRACJA
Źródło: Dostęp do usług publicznych w Małopolsce. Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych Sp. z
o.o. w Łodzi,
Kraków 2013. Aktualizacja danych: Bank Informacji Regionalnych
54
Jednym z aspektów wyrównywania warunków życia jest poprawa dostępności transportowej do
najbardziej odległych rejonów województwa. Z przeprowadzonych badań wynika, że obecnie w
izochronie jednej godziny dojazdu do Krakowa przy wykorzystaniu transportu drogowego mieszka
56,1% mieszkańców województwa (bez miasta Krakowa). Realizacja wszystkich zaplanowanych
inwestycji drogowych, w tym m.in. Beskidzka Droga Integracyjna czy zbudowanie nowej drogi
pomiędzy Brzeskiem a Nowym Sączem powinny zwiększyć ten odsetek do 62,9%. Połączenia
kolejowe, pomimo posiadania teoretycznie jednej z najlepiej rozwiniętych sieci kolejowych w kraju,
jej stan techniczny nie pozwala na jej pełne wykorzystanie do obsługi ruchu pasażerskiego.
Dostępność drogowa miasta Krakowa w latach 2014 i 2013
Miechów
2014
Miechów
Olkusz
2023
Olkusz
Dąbrowa
Tarnowska
Proszowice
Dąbrowa
Tarnowska
Proszowice
Chrzanów
Chrzanów
KRAKÓW
Oświęcim m.
Wieliczka
Tarnów
Bochnia m.
KRAKÓW
Oświęcim m.
Brzesko
Wieliczka
Wadowice
Tarnów
Bochnia m.
Brzesko
Wadowice
Myślenice
Sucha
Beskidzka
Myślenice
Sucha
Beskidzka
Limanowa m.
Limanowa m.
Gorlice m.
Nowy Sącz
dojazd w minutach
17 - 30
30 - 45
45 - 60
60 - 75
75 - 90
90 - 120
Nowy Targ m.
Zakopane
Gorlice m.
Nowy Sącz
dojazd w minutach
17 - 30
30 - 45
45 - 60
60 - 75
75 - 90
90 - 120
Nowy Targ m.
Zakopane
Źródło: Dostępność transportowa wybranych miast małopolski 2014-2020, dr Robert Guzik, Zakład
Rozwoju Regionalnego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków 2014. Dane
dostępne w Banku Informacji Regionalnej
Finanse jednostek samorządu terytorialnego66
W latach 2007–2012 wzrosły dochody i wydatki województwa małopolskiego. Między 2007 a 2012
rokiem miał miejsce silny trend wzrostowy obu tych wielkości. Dochody (w przeliczeniu na 1
mieszkańca) wzrosły w tym okresie o 91% (z poziomu 228 zł w 2007 do 434 zł w 2009), zaś wydatki o
105% (z poziomu 222 zł w 2007 do 455 zł w 2012). W kolejnych latach dochody i wydatki ulegały
fluktuacjom – w 2010 roku zmniejszyły wartość, by w 2011 ponownie wzrosnąć. W 2012 roku
dochody na 1 mieszkańca w województwie małopolskim wyniosły 340 zł, zaś wydatki na 1
mieszkańca – 341 zł.
Dokonując analizy dochodów i wydatków, należy zwrócić uwagę na ich strukturę. Między 2007 a
2012 rokiem spadł udział dochodów bieżących w dochodach ogółem (z 87,8% do 70,3%), co świadczy
o jednoczesnym wzroście udziału dochodów majątkowych. Najniższy udział dochodów bieżących miał
miejsce w 2009 r. (56,5%), jednak potem zaczął wzrastać. Przez cały analizowany okres wzrastała też
wartość dochodów bieżących i przewyższały one wydatki bieżące, co świadczy o nadwyżce
operacyjnej. Jest to ważna informacja z punktu widzenia możliwości inwestycyjnych, gdyż
występowanie nadwyżki operacyjnej oznacza, że jednostka dysponuje środkami, które może
przeznaczyć na inwestycje zwiększające dobrobyt lokalnej wspólnoty albo na spłatę wcześniejszego
zadłużenia.
W 2007 r. udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem wynosił 30,4%, a do 2010 r. spadł do
poziomu 3,2%. W kolejnych latach wskaźnik wzrastał, by w 2012 uzyskać poziom 10,6%. Warto
jednak zaznaczyć, że sama nadwyżka operacyjna nie jest wystarczającym miernikiem oceny sytuacji
finansowej, głównie dlatego, że nie obejmuje dochodów/wydatków majątkowych. Bardziej
miarodajnym wskaźnikiem jest wskaźnik, pokazujący udział nadwyżki operacyjnej i dochodów ze
sprzedaży majątku w dochodach ogółem. Jego wartość w analizowanym okresie sukcesywnie
wzrastała – od poziomu 20,5% w roku 2007 do 27,1% w 2012.
66
Na podstawie raportu końcowego „Badanie możliwości zapewnienia własnego wkładu publicznego do
projektów realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego województwa małopolskiego w latach 20142020” , Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. – sp.k. w Łodzi, Kraków 2014.
55
Równie istotne informacje przynosi analiza wskaźnika samofinansowania. Pokazuje on udział
nadwyżki operacyjnej i dochodów majątkowych w wydatkach majątkowych i obrazuje stopień w
jakim JST finansuje inwestycje środkami własnymi. Wysoka wartość zmniejsza ryzyko utraty
płynności, ale może też świadczyć o niskim poziomie realizowanych inwestycji w stosunku do
możliwości własnych. W 2007 roku jego wartość wynosiła 106,6% i do roku 2010 spadła do poziomu
79%. Następnie nastąpił ponowny wzrost, do 99,4% w roku 2012.
W latach 2007–2012 spadł udział dochodów własnych w dochodach ogółem – z poziomu 67,7% do
38,3%. Dochody własne przesądzają o stopniu i zakresie samodzielności finansowej, dlatego
wskazana jest wysoka wartość tego wskaźnika. Spadek udziału dochodów własnych w dochodach
ogółem oznacza jednoczesny wzrost dochodów z subwencji i dotacji.
O aktywności inwestycyjnej JST informuje wielkość wydatków majątkowych i ich udział w wydatkach
ogółem. Na wydatki majątkowe składają się wydatki inwestycyjne (wydatki na zakup lub wytworzenie
materialnych składników majątkowych, związanych z realizacją ustawowych zadań) i
pozainwestycyjne (wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa
handlowego). Jedne i drugie są istotne z punktu widzenia konkurencyjności inwestycyjnej JST, w
związku z czym wydatki majątkowe zalicza się do najbardziej efektywnych instrumentów
oddziaływania na rozwój gospodarki. W latach 2007–2012 wskaźnik udziału wydatków majątkowych
w wydatkach ogółem ulegał silnym wahaniom. Od poziomu 41,1% w 2007 roku wzrósł do 54,6% w
roku 2009, by następnie ponownie spaść i w 2012 osiągnąć wartość 40,5%. Zmianie udziału
wydatków majątkowych w wydatkach ogółem towarzyszyła bezwzględna zmiana wielkości tych
wydatków. W 2012 roku wydatki majątkowe na 1 mieszkańca wynosiły w województwie małopolskim
138 zł (wzrost z poziomu 91 zł w 2007 roku).
Między 2007 a 2012 rokiem wzrósł udział zobowiązań w dochodach ogółem. W 2009 roku osiągnął
najniższą wartość (15%), a już w 2010 udział ten się podwoił. W roku 2012 zobowiązania stanowiły
37% dochodów, w tym zobowiązania bez zobowiązań na projekty unijne– 17%. Jest to wielkość
znacznie niższa od obowiązującego do końca 2013 roku formalno-prawnego limitu 60%, zawartego w
ustawie o finansach publicznych.
Zakładając, że dla zrealizowania planowanych inwestycji jednostki samorządu będą sięgać po środki
unijne, przyjęto, że na sfinansowanie wkładu własne samorzady mogą przeznaczyć co najwyżej
połowę posiadanych środków majatkowych, a dofinansowanie ze środków unijnych wyniesie 60%.
Wyniki analiz pozwoliły wysnuć wniosek, iż na 202 jednostki samorządu terytorialnego w Małopolsce
69 z nich w pełni stać na zapewnienie 40% wkładu własnego do projektów planowanych do realizacji
w latach 2014-2020. Aż 67 samorządów z powodu niekorzystnej sytuacji finansowej nie jest w stanie
zapewnić 40% wkładu własnego, pomimo możliwości korzystania z połowy wydatków majątkowych
określonych w prognozie bazowej oraz maksymalnego zadłużenia jednostki finansowanego kredytem
na pokrycie deficytu. Warto zwrócić również uwagę, że co trzecia jednostka nie planuje dodatkowych
inwestycji, bądź nie była w stanie oszacować ich kosztu. Wracając do tych jednostek, w których
możliwości zapewnienia wkładu własnego oceniono pozytywnie – 58 z nich jest w stanie ponieść
koszty tych inwestycji bez konieczności zaciągania kolejnych zobowiązań i finansować je z części
planowanych wydatków majątkowych.
W województwie małopolskim na koniec 2013 roku realizowane były 7349 projektów (przyrost w
ciągu roku o 719 projektów) o łącznej wartości 35,1 mld zł. W ciągu roku o 0,2 p.p. obniżył się udział
województwa w wartości projektów według województw do poziomu 7,8% wartości ogólnopolskiej,
przez co Małopolska spadła na czwarte miejsce w kraju po Mazowszu, Śląsku i Dolnym Śląsku. W
ciągu roku nastąpił wzrost wartości realizowanych projektów o prawie 12,3%, co lokuje Małopolskę
na 11 miejscu w kraju, a więc tylko nieznacznie wyżej, niż rok wcześniej. W konsekwencji tych zmian
w przeliczeniu na mieszkańca Małopolska z kwotą 10 455 zł zajmuje 12 miejsce w kraju.
56
Liczba i wartość projektów wpisanych do systemu SIMIK, realizowanych na terenie województwa
małopolskiego
według programów operacyjnych – stan na 31 grudnia 2013
Liczba projektów
Wartość ogółem
Dofinansowanie UE
stan
2012 = 100 w mld zł 2012 = 100 w mld zł 2012 = 100
Ogółem
7349
110,8
35,14
112,3
18,24
113,29
PO Infrastruktura i Środowisko
168
115,1
15,08
109,7
7,39
111,25
PO Innowacyjna Gospodarka
1579
122,5
6,86
124,5
3,20
126,42
PO Kapitał Ludzki
2847
109,0
3,00
119,7
2,50
118,38
Małopolski Regionalny Program
Operacyjny
2749
106,7
10,18
107,3
5,15
106,99
W 2013 roku rozpoczęto faktyczną realizację 674 projektów, z tego 147 w ramach Małopolskiego
Regionalnego Programu Operacyjnego, 239 w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, 281
finansowanych z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka oraz 6 z Programu Operacyjnego
Infrastruktura i Środowisko.
W podziale na obszary tematyczne (zgodnie z klasyfikacja wydatków strukturalnych) największe
środki zaangażowane zostały w transport, przy czym trzeba pamiętać, że większość środków
przypisana jest do dużych projektów infrastrukturalnych: budowa autostrady A-4 i modernizacja linii
kolejowej Katowice - Kraków – Rzeszów.
Liczba i wartość projektów realizowanych na terenie województwa małopolskiego według obszarów
tematycznych – stan na 31 grudnia 2013
Dofinansowanie
Wartość ogółem
Liczba
UE
Obszar tematyczny
projektów
w milionach złotych
Badania i rozwój technologiczny,
innowacje i przedsiębiorczość
Społeczeństwo informacyjne
Transport
Energia
Ochrona środowiska i zapobieganie
zagrożeniom
Turystyka, kultura i rewitalizacja
obszarów miejskich i wiejskich
Zwiększanie zdolności adaptacyjnych
pracowników, przedsiębiorstw i
przedsiębiorców
Poprawa jakości kapitału ludzkiego
Inwestycje w infrastrukturę społeczną
Rynek pracy, zatrudnienie i integracja
społeczna
Wzmacnianie zdolności instytucjonalnych
na poziomie krajowym, regionalnym i
lokalnym
Pomoc techniczna
2721
712
112
101
9 524,22
1 025,11
11 724,73
424,32
4 059,05
591,82
5 864,72
225,73
157
5 190,34
2 622,97
221
2 168,38
1 068,02
602
1349
317
537,18
878,08
1 843,09
408,65
743,55
1 117,19
834
1 413,78
1 189,62
108
115
118,17
289,31
97,66
251,14
Suma końcowa
7349
35 136,70
18 240,12
Źródło: Dane Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju
W ramach realizacji wspólnej polityki rolnej na terenie województwa małopolskiego w okresie 20072013 zrealizowano płatności bezpośrednie w wysokości łącznej 2 402,8,0 mln zł, w tym 659,3 mln zł z
tytułu krajowych płatności uzupełniających, natomiast od wstąpienia Polski do Unii, czyli od 2004
57
roku do województwa małopolskiego spłynęło łącznie z tego tytułu 3171,4 mln zł. W przeliczeniu na
jedno indywidualne gospodarstwo rolne płatności bezpośrednie wypłacone w perspektywie 20072013 wyniosły 15,8 tys. zł, wobec 48,4 tys. zł średniej krajowej. Tak niskie płatności są efektem
największego rozdrobnienia małopolskich gospodarstw rolnych w kraju.
Wartość dokonanych płatności w Małopolsce w 2013 roku wyniosła 567,8 mln zł, czyli ok. 3,7 tys. zł
na indywidualne gospodarstwo rolne.
Jednocześnie w ramach realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-13 do końca 2013
wypłacono w województwie małopolskim ok. 1629,6 mln zł, ponadto z tytułu realizacji zobowiązań z
lat 2004-2006 wypłacono w tym okresie ponad 552,6 mln zł.
58
7.
WOJEWÓDZTWO MAZOWIECKIE
Czynniki wzrostu gospodarczego
Województwo mazowieckie, największe i najludniejsze wśród polskich regionów, jest liderem
społeczno-gospodarczego rozwoju. Cechuje się też wysokim poziomem urbanizacji, najlepiej
rozwiniętą przedsiębiorczością, najwyższym poziomem zamożności ludności oraz relatywnie niskim
poziomem bezrobocia. Jest to zarazem województwo o największych w Polsce przestrzennych
dysproporcjach rozwoju społeczno-gospodarczego.
W latach 2008-2011 woj. mazowieckie zajmowało pierwsze miejsce w Polsce pod względem udziału
w tworzenia produktu krajowego brutto. Udział ten wzrósł z 21,6% w 2008 r. do 22,4% w 2011 r.67
Jednak dynamika wzrostu PKB ogółem uległa obniżeniu z 7,9% średniorocznie w latach 2005-2008 do
6,0% w latach 2008-2011. Potwierdzeniem wiodącej pozycji woj. mazowieckiego jest porównanie
jego udziału w generowaniu PKB oraz udziału w krajowej liczbie ludności. Jedynie w czterech
najwyżej gospodarczo rozwiniętych województwach (mazowieckie, śląskie, wielkopolskie,
dolnośląskie) udział regionu w tworzeniu PKB przekracza ich udział w krajowej liczbie ludności. W
2011 r. 22,4% krajowego PKB wytworzyło 13,7% ludności woj. mazowieckiego, w zajmującym drugą
pozycję woj. śląskim 13,0% PKB wytworzyło 12,0% ludności. Pozostałe 12 województw cechuje się
relatywnie niższym udziałem tworzenia PKB niż ich udział w liczbie ludności. W latach 2008-2011 przy
5% średnim rocznym wzroście PKB w Polsce, najwyższą dynamiką wzrostu charakteryzowało się woj.
dolnośląskie (6,7%) i mazowieckie (6,0%), najniższą woj. opolskie (2,6%) i świętokrzyskie (2,8%).
Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w 2011 roku wyniósł w woj. mazowieckim 64790 zł, co
stanowiło 163% średniego poziomu krajowego oraz 107% średniego poziomu UE-28 mierzonego w
PPS68. Woj. mazowieckie jest jedynym regionem w kraju, w którym PKB na 1 mieszkańca przekracza
75% średniej obliczonej dla 28 państw Unii Europejskiej. W skali województwa wskaźnik PKB na 1
mieszkańca wahał się od 29599 zł w podregionie radomskim do 119828 zł w podregionie m.st.
Warszawy.
Wysoką dynamikę wzrostu gospodarczego Mazowsze zawdzięcza przede wszystkim Warszawie, która
w 2011 r. generowała blisko 60% PKB województwa. Jednak w latach 2008-2011 średnie roczne
tempo wzrostu w podregionie m. st. Warszawy wyniosło 5,1% i było najniższe ze wszystkich
podregionów woj. mazowieckiego. Najwyższy wskaźnik na poziomie 9,0% średniorocznie wystąpił w
podregionie ciechanowsko-płockim.
Udział podregionów w tworzeniu PKB woj. mazowieckiego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL
67
W 2012 r. udział ten wzrósł do 22,7% - Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w
2012 r. (opracowanie eksperymentalne), GUS i Urząd Statystyczny w Katowicach, 2014.
68
Dane EUROSTATU, aktualne na dzień 17.06.2014 r., PPS – wspólna umowna waluta, standard siły
nabywczej.
59
Produkt Krajowy Brutto per capita w relacji do średniej wojewódzkiej oraz zmiany
w latach 2008-2011
Źródło: Opracowanie własne Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie
Województwo mazowieckie jest regionem o największych przestrzennych dysproporcjach rozwoju w
Polsce. Świadczą o tym m.in. 4-krotne różnice wielkości PKB na jednego mieszkańca w stosunku do
średniej krajowej, jakie występuje na poziomie mazowieckich podregionów. Najniższy wskaźnik
występuje w podregionie radomskim – niespełna 75%, najwyższy w Warszawie – 302%. Wskaźnikami
poniżej średniej krajowej charakteryzuje się również podregion ostrołęcko-siedlecki (75,5%) oraz
warszawski wschodni (blisko 86%).
W stosunku do średniego PKB na jednego mieszkańca w województwie mazowieckim w latach 2008201169 obniżył się udział Warszawy (o 2,4 p.p.) oraz nieznacznie obniżył się udział podregionu
radomskiego (o 0,4 p.p.), w pozostałych podregionach miał miejsce wzrost PKB per capita w stosunku
do średniej wojewódzkiej – największy w podregionie ciechanowsko-płockim o 6,7 p.p. W efekcie
wewnętrzne zróżnicowanie zmniejszyło się nieznacznie. Skala dywersyfikacji w ramach województwa
wyrażona ilorazem PKB na mieszkańca w podregionie o najwyżej i najniższej jego wartości
zmniejszyła się z 4,1 w 2008 r. do 4,0 w 2011 r.
O przewadze konkurencyjnej województwa mazowieckiego świadczy również stosunkowo wysoka
wartość dodana brutto na 1 pracującego. W 2011 r. tak liczony wskaźnik wydajności pracy na
Mazowszu był o 35% wyższy od krajowego (130278 zł na 1 pracującego w woj. mazowieckim wobec
96262 zł w kraju). W latach 2008-2011 w woj. mazowieckim następował szybszy wzrost wydajności
pracy mierzonej wartością dodaną brutto (WDB) na 1 pracującego niż średnio w kraju.
69
Ostatnie dostępne dane o PKB według podregionów.
60
Wartość dodana brutto na 1 pracującego oraz zmiany w latach 2008-2011
Źródło: Opracowanie własne Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie
W podziale na podregiony najwyższą wydajnością pracy charakteryzowała się Warszawa osiągając
170% średniej krajowej, najniższą – podregion ostrołęcko-siedlecki – 82% tej średniej. Jednak w
latach 2008-2011 w Warszawie wystąpiła malejąca dynamika wzrostu (poniżej średniej krajowej), co
spowodowało obniżenie się relacji Warszawy do wielkości krajowej o 4,4 p.p.
W strukturze wartości dodanej brutto na Mazowszu według PKD 2007 największy udział posiada
handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i
gastronomia; informacja i komunikacja (sekcje G,H,I,J). W latach 2008-2011 udział tej grupy sekcji
obniżył się o 0,6 p.p. z 34,1% do 33,5%. Na kolejnym miejscu znalazły się pozostałe usługi (sekcje
M,N,O,P,Q,R,S,T), których udział w tym samym 4-letnim okresie obniżył się z 25,6% do 25,0%. Z
16,3% do 15,1% zmniejszył się także udział sekcji działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa
rynku nieruchomości (sekcje K,L). W latach 2008-2011 miał miejsce wzrost udziału przemysłu (sekcje
B,C,D,E) z 14,7% do 15,8% ogółu wytworzonej WDB, wzrost udziału budownictwa (sekcja F) z 5,8% do
7,1% oraz nieznaczny wzrost udziału sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A) z 3,5
do 3,6%. Podobne tendencje wystąpiły w strukturze i dynamice nakładów brutto poniesionych na
środki trwałe. W ujęciu przestrzennym nakładów inwestycyjnych dominuje Warszawa, która
koncentruje ponad 67% ogółu nakładów. Ze względu na dużą wagę nakładów inwestycyjnych miasta
Warszawy, w znacznym stopniu determinują one strukturę inwestycji całego woj. mazowieckiego. W
2012 r. największy udział w strukturze nakładów na środki trwałe woj. mazowieckiego odnotowały
sekcje (G,H,I,J) handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa;
zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja (42,7%) ogółu nakładów, przed przemysłem
i budownictwem (sekcje B,C,D,E, F) – 33,6%. Na kolejnych miejscach znalazły się sekcje K,L działalność
finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości – 13,3%, pozostałe usługi (sekcje
M,N,O,P,Q,R,S,T) – 10,1% oraz rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A) ze znikomym
udziałem – 0,3%.
61
Przestrzenne zróżnicowanie struktury produkcji w woj. mazowieckim (według podregiów)
Niepokojącym zjawiskiem jest obserwowany w ostatnich latach spadek dynamiki nakładów
inwestycyjnych woj. mazowieckiego poniżej wartości średniej krajowej, co może mieć związek z
płatnościami Mazowsza z tytułu tzw. janosikowego. Udział woj. mazowieckiego w krajowych
nakładach inwestycyjnych obniżył się z 21,8% w 2008 r. do 19,1% w 2011 r. Stopa inwestycji w woj.
mazowieckim kształtowała się znacznie poniżej średniej krajowej – w 2011 r. na poziomie 17,2%
(ostatnie miejsce wśród województw) wobec 20,2% w kraju, podczas gdy jeszcze w 2007 r. była na
poziomie średniej krajowej i wynosiła 21,6%. Niekorzystne uwarunkowania procesów inwestycyjnych
w woj. mazowieckim znalazły odzwierciedlenie w dynamice nakładów inwestycyjnych na 1
mieszkańca. W latach 2008-2012 w Polsce odnotowano wzrost o 8,2 pkt. proc, natomiast w woj.
mazowieckim nastąpił spadek o 3,6 p.p.
Województwo mazowieckie cechuje przyrost liczby ludności, przy tendencji spadkowej w skali kraju.
Przyrost ten koncentruje się w obszarze metropolitalnym Warszawy i wynika przede wszystkim z
dodatniego salda migracji wewnętrznych.
Województwo mazowieckie jest największym województwem w Polsce pod względem liczby
ludności. W 2013 r. ludność w woj. mazowieckim liczyła 5316,8 tys. osób i stanowiła 13,8% ludności
Polski. W stosunku do roku 2012 r. odnotowano jej wzrost o 15 tys. osób (0,3%), w latach 2010-2013
liczba ludności województwa wzrosła o blisko 50 tys. (0,9%), podczas gdy w kraju w tym samym
okresie odnotowano spadek liczby ludności o ponad 34 tys. osób.
W miastach zamieszkiwało 64,2% ogólnej liczby ludności województwa, w tym w Warszawie liczącej
1724,4 tys. ludności zamieszkiwało 32,4% ogółu ludności województwa i 50,5% ogółu ludności
miejskiej województwa. Przyrost ludności Warszawy odpowiadał za prawie połowę (48,8%) przyrostu
ludności Mazowsza w latach 2010-2014. Przypuszcza się, że liczba ludności Warszawy jest
niedoszacowana statystycznie, ponieważ część migrujących nie dokonuje przemeldowania.70 Szacuje
się, że w rzeczywista liczba ludności Warszawy wynosi w granicach 2,0 – 2,2 mln.
Na wzrost liczby ludności województwa w 2013 r. złożyły się dodatni przyrost naturalny (1140 osoby)
oraz dodatnie saldo migracji w ruchu wewnętrznym przewyższające o 13353 osoby ujemne saldo
migracji zagranicznych71. Saldo migracji ogółem na pobyt stały w przeliczeniu na 1000 mieszkańców
wyniosło 2,52 w woj. mazowieckim (-0,52 w kraju), a przyrost naturalny na 1000 mieszkańców (0,21)
70
Śleszyński P., Warszawa i obszar metropolitalny Warszawy a rozwój Mazowsza, Trendy Rozwojowe
Mazowsza nr 8, Warszawa 2012, s. 125.
71
Por. Stan i ruch naturalny ludności w województwie mazowieckim w 2013 r., Urząd Statystyczny w
Warszawie, Warszawa 2014, s. 1-11.
62
wobec -0,46 w kraju. Potwierdza to zauważane od lat zjawisko, że wzrost populacji województwa
mazowieckiego w dużo większym stopniu wynika z ruchu migracyjnego niż ruchu naturalnego.
W ujęciu regionalnym istnieje bardzo duża nierównowaga rozwoju demograficznego. Przyrost
ludności województwa koncentruje się przede wszystkim w gminach obszaru metropolitalnego
Warszawy oraz w strefach oddziaływania miast subregionalnych Radomia, Płocka, Ostrołęki i
Ciechanowa. Jednocześnie na Mazowszu występuje zjawisko depopulacji obszarów wiejskich
położonych peryferyjnie w stosunku do Warszawy, głównie w podregionie ostrołęcko-siedleckim i
radomskim, gdzie ubytkowi naturalnemu towarzyszy ujemne saldo migracji oraz deformacje w
strukturze wieku ludności. Na wyludniających się obszarach kumulują się ograniczenia rozwojowe
związane z niskim poziomem kapitału ludzkiego, niskim poziomem przedsiębiorczości, monokulturą
gospodarczą, które skutkują ograniczeniem miejsc pracy oraz w dłuższym czasie prowadzą do
obniżania się poziomu i jakości życia mieszkańców tych obszarów.
W ujęciu przestrzennym na poziomie NTS 3 aktywne demograficznie są podregiony warszawski
zachodni, warszawski wschodni i podregion miasta Warszawy, w trzech pozostałych podregionach
Mazowsza liczba ludności zmniejsza się. W 2013 r. spośród 42 powiatów województwa w 16 miał
miejsce przyrost liczby ludności, w pozostałych 26 powiatach liczba ludności obniżyła się. Największy
przyrost ludności występował w powiatach położonych wokół Warszawy – w powiecie piaseczyńskim,
wołomińskim, grodziskim, warszawskim zachodnim i legionowskim (przyrost roczny powyżej 1%).
Największy ubytek ludności występował w peryferyjnie położonych powiatach – lipskim,
sokołowskim, żuromińskim.
W latach 2010-2013 postępował proces starzenia się ludności woj. mazowieckiego oraz spadek
dyspozycyjnych zasobów pracy. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym (do 17 lat) zmniejszył się
z 18,7% do 18,5%. Udział ludności w wieku produkcyjnym zmniejszył się z 63,5% do 62,4%. Z 17,2%
do 19,0% zwiększył się udział ludności w wieku poprodukcyjnym. W 2013 r. na 100 osób w wieku
produkcyjnym przypadało 60 osób w wieku nieprodukcyjnym (30 osób w wieku przedprodukcyjnym i
30 osób w wieku poprodukcyjnym). Niekorzystne perspektywy na przyszłość potwierdzają malejące
w tym okresie współczynniki przyrostu naturalnego oraz współczynniki salda migracji.
Zmiany na rynku pracy
W 2012 r. liczba pracujących ogółem w woj. mazowieckim wynosiła 2273,6 tys. osób72, w latach
2009-2012 wzrosła o 16,9 tys., na co złożył się spadek liczby pracujących w sektorze rolniczym o 18,5
tys., spadek liczby pracujących w sektorze przemysłowym o 15,5 tys. oraz wzrost w sektorze
usługowym o 50,9 tys. osób. Poszczególne podregiony w różnym stopniu tworzą miejsca pracy na
Mazowszu. W 2012 r. 47,8% pracujących ogółem było zatrudnionych w Warszawie, 12,9% w
podregionie warszawskim zachodnim, 11,4% w podregionie ostrołęcko-siedleckim, 10,2% w
podregionie warszawskim wschodnim, 9,2% w podregionie ciechanowsko-płockim oraz 8,5% w
podregionie radomskim. Udział Warszawy w strukturze zatrudnienia na Mazowszu jest ponad 5,5
krotnie większy niż podregionu radomskiego.
W latach 2009-2012 nastąpiły istotne zmiany w strukturze pracujących w podziale na 3 sektory
gospodarki: rolniczy, przemysłowy i usługowy. W woj. mazowieckim zwiększył się udział sektora
usługowego, a obniżył się udział sektora przemysłowego i rolniczego.
72
Dane GUS BDL (dostępne na 30.06.2013 r.)
63
Ryc. 6. Porównanie zmian struktury zatrudnienia w Polsce i woj. mazowieckim w latach 2009-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL.
Struktura pracujących w podregionach woj. mazowieckiego odzwierciedla skalę rzeczywistych
problemów rozwojowych poszczególnych obszarów województwa. W 2012 r. udział sektora
rolniczego (sekcja A) w ogólnej liczbie pracujących wahał się od 0,5% w Warszawie do 38,1% w
podregionie ostrołęcko-siedleckim i 32,0% w podregionie radomskim. Udział sektora przemysłowego
(sekcje B,C, D, E, F) wahał się od 14% w Warszawie do 30% w podregionie warszawskim wschodnim.
Udział sektora usługowego zawierał się w przedziale od 41,6% w podregionie ostrołęcko-siedleckim
do 85,5% w podregionie miasta Warszawy.
Przestrzenne zróżnicowanie struktury zatrudnienia w woj. mazowieckim
Województwo mazowieckie charakteryzuje się od lat wyższą aktywnością ekonomiczną ludności niż
przeciętna w kraju73. W latach 2010-2013 współczynnik aktywności ekonomicznej zwiększył się o 2,3
p.p. Z 57,0% w I kwartale 2010 roku do 59,3% w IV kwartale 2013 r. (najwyższy poziom w kraju). W
tym samym okresie współczynnik krajowy zwiększył się o 1,2 p.p. - z 54,9% do 56,1%.
73
Na podstawie GUS BDL Badanie aktywności ekonomicznej ludności Polski prowadzonego w cyklu
kwartalnym.
64
Zmiany aktywności ekonomicznej ludności w Polsce i na Mazowszu w latach 2010-2013
Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności za IV kwartał 2013 r. potwierdzają niekorzystne
tendencje występujące w 2013 r. na mazowieckim rynku pracy. W stosunku do 2012 r. zmniejszyła się
liczba pracujących (o 45 tys. osób) i wskaźnik zatrudnienia z 55,1% do 54,5%, wzrosła natomiast liczba
bezrobotnych (o 3 tys.), stopa bezrobocia (o 0,3 pkt. proc) oraz obciążenie osób pracujących osobami
niepracującymi. W stosunku do IV kwartału 2010 r. liczba aktywnych zawodowo w woj. mazowieckim
wzrosła o 106 tys. osób, w tym liczba bezrobotnych o 76 tys., a liczba pracujących o 30 tys. Liczba
biernych zawodowo zmniejszyła się o 19 tys. osób. Współczynnik aktywności zawodowej zwiększył
się o 1,3 p.p., współczynnik zatrudnienia wzrósł o 0,7 pkt., a stopa bezrobocia o 0,9 p.p., osiągając w
IV kwartale poziom 8,2% (w kraju 9,8%).
Bezrobocie rejestrowane74 według stanu na koniec grudnia 2013 r. w powiatowych urzędach pracy
woj. mazowieckiego było zarejestrowanych 283,2 tys. osób bezrobotnych, tj. o 49,9 tys. (18,8%)
więcej niż w końcu 2010 r. W stosunku do roku poprzedniego odnotowano wzrost o 11,3 tys., tj. o
4,1%. W porównaniu z grudniem 2012 r. wzrost bezrobocia nastąpił w 31 spośród 42 powiatów
województwa, największy w m.st. Warszawie i powiecie wołomińskim (powyżej 11%), najmniejszy w
m. Radomiu (o 0,1%). Największy spadek liczby bezrobotnych wystąpił w powiecie białobrzeskim (o
10,5%), a najmniejszy w powiecie grodziskim (o 0,2%). Wśród bezrobotnych przeważali mężczyźni
(52,8). W stosunku do 2012 r. wzrósł udział bezrobotnych bez prawa do zasiłku (z 83,4% do 86,2%),
co oznacza, że z zasiłku korzystało jedynie 13,8% bezrobotnych. Do 79,8% zwiększył się również udział
osób ostatnio pracujących oraz bezrobotnych zamieszkałych w mieście do 56,8%.
W strukturze bezrobotnych według wieku w 2013 r. w stosunku do 2010 r. z 19,9% do 17,1% obniżył
się udział osób w wieku 15-24 lata oraz w wieku 25-34 lata z 29,2% do 27,9% w 2013 r. Nieznacznie
wzrósł udział bezrobotnych w wieku 35-44 lata (18,6% do 20,7%), obniżył się udział osób w wieku 4554 lata z 20,6% do 18,6%. Natomiast znacząco zwiększył się udział bezrobotnych w wieku 55 lat i
więcej z 11,7% w 2010 r. do 15,7% w 2013 r. Jest to niepokojące zjawisko wobec wydłużenia wieku
przejścia na emeryturę oraz dyskryminacji osób starszych na rynku pracy. Wzrasta zagrożenie
ubóstwem w grupie osób bezrobotnych w wieku 55-67 lat.
Stopa bezrobocia rejestrowanego wzrosła w woj. mazowieckim z 9,7% na koniec 2010 r. do 11,0% na
koniec 2013 r. (w kraju z 12,4% do 13,4%). W stosunku do roku poprzedniego nieznacznie zwiększyło
się przestrzenne zróżnicowanie stopy bezrobocia w powiatach (z 33,7 punkt. proc. do 34,1 punkt.
proc.). Do powiatów o najwyższej stopie bezrobocia należały: szydłowiecki (38,9%), radomski
(30,1%), przysuski (27,6%), najniższa stopa bezrobocia wystąpiła w powiatach: m. st. Warszawa
(4,8%), warszawskim zachodnim (7,1%), grodziskim (7,8%). Jedynie w 7 powiatach położonych wokół
Warszawy nie przekroczyła wielkości średniej dla województwa.
Zmiany sytuacji dochodowej ludności
W 2013 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw było w woj.
mazowieckim najwyższe w kraju i wyniosło 4647 zł wobec 3837 zł w kraju (121% średniego
74
Zgodnie z ustawą z dnia 20 IV 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jednolity DZ.
U. 2008 Nr 69, poz. 415 z późniejszymi zmianami).
65
wynagrodzenia w kraju). Roczne tempo wzrostu wynagrodzeń było w 2013 r. podobne jak w 2012 r.,
ale o ponad 7 p.p. niższe niż w 2011 r. Największy wzrost wynagrodzeń w stosunku do roku
poprzedniego miał miejsce w sekcjach: obsługa rynku nieruchomości, wytwarzanie i zaopatrywanie w
energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę oraz transport i gospodarka magazynowa.
W 2011 r. nominalne dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych woj.
mazowieckiego wyniosły 172110 mln zł. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił wzrost o 7,3%, a
w stosunku do 2009 r. – wzrost o 11,0% (w kraju o 10,3%). Realne dochody do dyspozycji brutto w
sektorze gospodarstw domowych w 2011 roku wzrosły w Polsce o 3,2% w porównaniu do 2009 r., a
w woj. mazowieckim – o 6,7%. W latach 2009-2011 udział woj. mazowieckiego w dochodach do
dyspozycji brutto gospodarstw domowych zwiększył się75 z 17,9% w 2010 r. do 18,4% w 2011r.
Dochody pierwotne (łącznie z podatkami od dochodów i majątku oraz składkami na ubezpieczenia
społeczne) w 2011 r. stanowiły w kraju 80,8% (w 2010 roku – 80,5%), a w woj. mazowieckim 86,0%
(w 2010 roku – 85,9%). W tym okresie wzrósł udział wynagrodzeń i innych dochodów związanych z
pracą najemną (łącznie ze składkami na ubezpieczenia społeczne płaconymi przez pracowników) do
dochodów do dyspozycji brutto gospodarstw domowych (łącznie z podatkami od dochodów i
majątku oraz składkami na ubezpieczenie społeczne) wyniósł w 2011 roku w kraju 40,7% (w 2009
roku – 40,6%) oraz 47,0% w województwie mazowieckim (w 2009 r. - 47,6%).
W skali kraju znaczącym składnikiem dochodów do dyspozycji brutto gospodarstw domowych są
świadczenia społeczne inne niż transfery socjalne w naturze (świadczenia z ubezpieczeń społecznych
oraz świadczenia z pomocy społecznej). Obniżył się udział świadczeń społecznych w dochodach do
dyspozycji brutto gospodarstw domowych. Udział ten w 2011 roku wyniósł w kraju 18,0% (w 2009 r.
18,2% ). W województwie mazowieckim udział ten był najniższy w kraju - wyniósł 13,0% w 2011 r. (w
2009 r. – 13,2%). Obciążenie dochodów gospodarstw domowych76 na rzecz sektora instytucji
rządowych i samorządowych – wyniosło w 2011 roku w kraju 6,0% (w 2009 roku – 6,1%). W woj.
mazowieckim występuje najwyższe w kraju obciążenie na poziomie 8,2% w 2011 r.
Nominalne dochody do dyspozycji brutto gospodarstw domowych na 1 mieszkańca w 2011 roku w
woj. mazowieckim były najwyższe w kraju i wyniosły 32632 zł, co stanowiło 134,6% średniej krajowej
(przy wskaźniku dla Polski 24253 zł). Wyższe dochody na 1 mieszkańca na Mazowszu mają
uzasadnienie w wyższej wydajności pracy w stosunku do innych regionów oraz wyższej aktywności
zawodowej. W ujęciu realnym dochody do dyspozycji brutto gospodarstw domowych na 1
mieszkańca w woj. mazowieckim w latach 2009-2011 wzrosły o 6,1%, w kraju o 3,0%.
Woj. mazowieckie cechuje wysoki poziom przedsiębiorczości, która koncentruje się w obszarze
metropolitalnym Warszawy. W 2013 r. liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w
rejestrze REGON w skali całego województwa wyniosła blisko 725 tys. – wzrost o 3,7% w stosunku do
2012 r. (w kraju wzrost o 2,4%). W Warszawie zarejestrowanych było ponad 371 tys. firm (wzrost o
4,6%), które stanowią ponad 51% podmiotów zarejestrowanych na Mazowszu. Najmniejszą liczbą
podmiotów w rejestrze REGON cechował się podregion ciechanowsko-płocki (blisko 47 tys. firm,
6,5% ich ogólnej liczby w województwie). W 2013 r. w województwie mazowieckim co 9 dorosła
osoba prowadziła działalność gospodarczą (w Warszawie co 7). Liczba osób fizycznych prowadzących
działalność gospodarczą wynosiła 493 tys. (68% ogółu podmiotów), z czego w Warszawie osoby te
stanowiły ponad 44% zarejestrowanych firm.
Z porównania warunków życia gospodarstw domowych w układzie wojewódzkim 77
przeprowadzonego w oparciu o taksonomiczną miarę warunków życia wynika, że woj. mazowieckie
znalazło się w grupie regionów Polski o najwyższym poziomie warunków życia, zajmując drugą
pozycję po woj. śląskim pod względem wskaźnika syntetycznego. W 2013 r. udział procentowy osób
żyjących w niedostatku w subiektywnym odczuciu na Mazowszu wynosił 38,6%.
75
Produkt Krajowy Brutto. Rachunki regionalne w 2011 r., US Katowice, Katowice 2013, s. 82-84.
Mierzone stosunkiem podatków od dochodów i majątku do dochodów do dyspozycji brutto gospodarstw
domowych (obliczanymi łącznie z tymi podatkami oraz ze składkami na ubezpieczenia społeczne).
76
77
Panek, T. (2013), Warunki życia gospodarstw domowych. Analiza warunków życia gospodarstw domowych
w układzie wojewódzkim. Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków. (red. J. Czapiński, T.
Panek), Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2013, s. 119-121.
66
Ze względu na poziom zaspokajania potrzeb w poszczególnych obszarach warunków życia pozycja
Mazowsza była zróżnicowana. Najlepsza sytuacja (1 pozycja w kraju) dotyczyła dochodów. W
obszarze wyżywienia mazowieckie zajmowało 6 pozycję w kraju, pod względem zasobności
materialnej – dopiero 11 pozycję. Pod względem warunków mieszkaniowych Mazowsze zajmowało 5
miejsce, w obszarze kształcenie dzieci – 7 miejsce, w obszarach ochrona zdrowia, uczestnictwo w
kulturze i wypoczynek – 4 miejsce w kraju. Generalnie woj. mazowieckie znalazło się w grupie
województw cechujących się najwyższym przeciętnym poziomem we wszystkich wymienionych
obszarach warunków życia poza zasobnością materialną i warunkami mieszkaniowymi.
Najbardziej zagrożone ubóstwem są obszary zlokalizowane skrajnie na północy i południu
województwa, w powiatach ostrołęckim, przasnyskim, przysuskim i szydłowieckim78 o niekorzystnej
strukturze produkcji. Najlepsza sytuacja występuje w powiatach należących do podregionu
warszawskiego wschodniego, warszawskiego zachodniego i m.st. Warszawy.
Zmiany w zakresie wyposażenia regionu (gospodarcze, społeczne, przyrodnicze, kulturowe).
Do najistotniejszych zmian, jakie wystąpiły w województwie mazowieckim w latach 2009-2012 z
zakresu wyposażenia technicznego należą:
 Rozwój sieci dróg gminnych i powiatowych, jako efekt podjętych inwestycji (długość dróg
gminnych i powiatowych o nawierzchni twardej na 100 km2 wzrosła z 77,7 km w 2009 r. do
83,2 w roku 2012, tj. o 7% (wobec wzrostu w Polsce o 5%). Największy wzrost z 61 do 73,5 km
(o ponad 20%) miał miejsce w powiecie makowskim.

Wzrost liczby samochodów osobowych przypadających na 1000 mieszkańców – od 20,8% w
powiecie pułtuskim (z 449 w 2009 r. do 543 w 2012r.) do 1,1% w pow. ostrołęckim (z 475 do
480). Największe zagęszczenie samochodów osobowych odnotowano w powiecie sierpeckim
– 717 i płockim – 664 auta na 1000 mieszkańców, zaś najniższy w Ostrołęce – 377.

Wzrost liczby samochodów ciężarowych na Mazowszu w przeliczeniu na 1000 mieszkańców,
ich liczba wzrosła o 12 (z 97 do 109) w ciągu 3 lat. W latach 2009-2012 największy wzrost miał
miejsce w powiatach: grodziskim, warszawskim zachodnim i łosickim, duży spadek o ponad
20% miał miejsce w powiecie legionowskim.

Zmniejszenie o 54 km długości eksploatowanych linii kolejowych z 1766 km do 1712 km (o
3%). Podobna sytuacja występuje w całej Polsce, gdzie ubyło 1% linii, tj. 266 km linii
kolejowych.

Wzrost przewozów w transporcie lotniczym w latach 2009-2012, jego dynamika na Mazowszu
była niższa niż w kraju ( wzrost o 15%) z 4,1 mln pasażerów w 2009 r do 4,8 mln w 2012r.

Stały wzrost różnego rodzaju sieci rozdzielczych - zagęszczenia sieci wodociągowej z 110 km
na 100 km2 do 117 km, sieci kanalizacyjnej z 27 do 34, sieci gazowej z 34 do 37 km. Sieci
wodociągowa i kanalizacyjna są systematycznie rozbudowywane z wyjątkiem powiatu
gostynińskiego, który zanotował spadek dostępności sieci wodociągowej o 0,2 p.p. Najmniej
równomiernie rozwijała się sieć gazowa. W większości powiatów jej dostępność wzrosła, lecz
w wielu spadła pomimo oddawania nowych odcinków np. w Warszawie dostępność spadła aż
o 5 p.p. Jest to spowodowane przyrostem liczby ludności Warszawy.
Do zmian w zakresie infrastruktury społecznej należą:

Wzrost liczby lekarzy z 29155 do 32371.

Spadek liczby ludności przypadającej na 1 łóżko w szpitalach ogólnych z 217 w 2009 r. na 202
w 2012 r. poniżej średniej dla Polski wynoszącej 204 osoby na łóżko. Najlepsza sytuacja
występuje w Warszawie – 140 osób na łóżko, najgorsza natomiast w podregionie
warszawskim wschodnim – 305 osób/łóżko.

Spadek liczby ludności przypadającej na aptekę ogólnodostępną z 3848 do 3345 osób w woj.
mazowieckim. Jednak występują duże rozbieżności w poszczególnych powiatach. W mieście
Ostrołęka na jedną aptekę przypada tylko 2131 mieszkańców, w pow. ostrołęckim 5855, w m.
Siedlce 2315, natomiast w powiecie siedleckim aż 7448 mieszkańców (przy średniej dla Polski -
78
Problem ubóstwa na terenie województwa mazowieckiego w 2009 r., US w Warszawie, Warszawa grudzień
2010 r., s. 23.
67
3211). Generalnie niższy wskaźnik cechuje miasta na prawach powiatu w stosunku do
otaczających je powiatów ziemskich. Dynamika dostępności również jest bardzo duża. Powiat
gostyniński zanotował spadek wskaźnika o 31%, duże spadki dostępności do aptek miały
miejsce w pow. wyszkowskim i pruszkowskim, natomiast miasto Płock odnotowało wzrost
wskaźnika o 15%, powiat płocki - wzrost o 14%.

Wzrost liczby przedszkoli z 1286 do 1553 oraz odsetka dzieci w wieku 3-6 lat objętych
wychowaniem przedszkolnym z 72% do 76%. W poszczególnych powiatach udział ten wrósł,
często o ponad 10 pkt% (z wyjątkiem Warszawy i powiatów sąsiednich, które odnotowywały
spadki od 1 do 12 pkt%). Największy wzrost dostępności przedszkola odnotowano w
powiatach: grójeckim, lipskim i łosickim, największy spadek wskaźnika skalaryzacji
przedszkolnej w latach 2009-2012 miał miejsce w powiatach: warszawskim zachodnim,
piaseczyńskim, legionowskim oraz w Warszawie.

Spadek liczby szkół podstawowych o 47 i wzrost liczby gimnazjów o 33. Jest to skutkiem
zmian demograficznych w regionie.

Spadek liczby studentów o 17,6 tys. w latach 2012-2013, w tym o 13,3 tys. w Warszawie.

Wzrost poziomu komputeryzacji mazowieckich szkół, przejawiający się spadkiem liczby
uczniów przypadających na 1 komputer z szerokopasmowym dostępem do Internetu
przeznaczonym do użytku uczniów - z 19 do 17 uczniów na 1 komputer.
Do zmian w zakresie czynników przyrodniczych należą:

Wzrost powierzchni obszarów chronionych o 271 ha w latach 2010-2013 (obecnie
powierzchnia ta wynosi 1055514,5 ha). W większości powiatów nie zaszły żadne zmiany.
Wyjątkiem są powiaty kozienicki i szydłowiecki, które zwiększyły powierzchnię obszarów
chronionych o 260 i 194 ha, a powiat wołomiński i przysuski zmniejszyły o 110 i 194 ha.

Wzrost zasobów eksploatacyjnych wód podziemnych o 69 hm 3 do poziomu 2156 hm3
podczas, gdy w całym kraju odnotowano wzrost o 370 hm3 do poziomu 17436 hm3.

Zmniejszenie się powierzchni parków miejskich na Mazowszu – z 2028 ha w 2009 r. do 2018
ha w 2012 r. Ubyło również lasów gminnych na obszarach miast o 177 ha. Lepiej sytuacja
przedstawia się z małą roślinnością. Zarówno zieleńce, zieleń uliczna i tereny zieleni
osiedlowej odnotowały wzrost powierzchni.
Do zmian w zakresie czynników kulturowych należą:

Spadek liczby bibliotek – o 22 biblioteki w ciągu 3 lat. Poszczególne powiaty odnotowały
spadek bądź stagnacje liczby bibliotek, poza Warszawą, w której przybyło 5 obiektów. Ilość
woluminów odzwierciedla w większości przypadków ubytek bibliotek, lecz dla całego
Mazowsza zachodzi odwrotna zależność. W województwie pomimo ubytku 22 bibliotek liczba
woluminów zwiększyła się o 144 tys.

Przybył 1 dom kultury (obecnie 266 obiektów), w kraju ich liczba zmniejszyła się o 157.

Wzrost liczby organizowanych wystaw. W 2009 r. odbyło się ich 616 na Mazowszu, natomiast
3 lata później już 686. Ilość wystaw zagranicznych wzrosła dwukrotnie z 21 do 42 w 2012 r.
W 2012 r. jednostki samorządu terytorialnego (JST) województwa mazowieckiego zrealizowały
dochody ogółem w wysokości 29036,5 mln zł. Na tę kwotę w większym stopniu złożyły się dochody
miast na prawach powiatu i gmin (z udziałem odpowiednio 49,0% i 33,2%), niż powiatów i
województwa (9,2% i 8,6%). Głównym źródłem dochodów jednostek samorządu terytorialnego były
dochody własne – w 2012 r. wyniosły one 17421,7 mln zł, stanowiąc 60,0% dochodów ogółem (o 1,3
p.p. mniej niż przed rokiem). Największym udziałem dochodów własnych w dochodach ogółem
charakteryzują się budżety miast na prawach powiatu – 70,5% oraz budżet województwa – 69,6%,
mniejszy jest ich udział w budżetach gmin – 49,2% i powiatów – 34,0%79.
79
Budżety jednostek samorządu terytorialnego w województwie mazowieckim w 2012 r., Urząd Statystyczny w
Warszawie, Warszawa 2013, s. 2-14.
68
W strukturze dochodów własnych JST największe są udziały w podatku dochodowym od osób
fizycznych (PIT) oraz w podatku dochodowym od osób prawnych (CIT). W 2012 r. wpływy z tytułu
udziału w PIT wyniosły 6693,2 mln zł, a z tytułu udziału w CIT – 2092,2 mln zł, stanowiąc odpowiednio
38,4% i 12,0% dochodów własnych. Największy udział dochodów z podatku od osób fizycznych
wystąpił w budżetach powiatów (60,1%), a z podatku od osób prawnych – w budżecie województwa
(77,9%). Ważnym źródłem dochodów dla budżetów gmin i miast na prawach powiatu jest podatek od
nieruchomości, stanowiący odpowiednio 24,9% i 13,4% dochodów własnych tych jednostek. W
porównaniu z 2011 r. dochody ogółem jednostek samorządu terytorialnego były wyższe o 1316,4 mln
zł, tj. o 4,7%. Wzrost dochodów odnotowano w miastach na prawach powiatu (o 6,9%), gminach (o
4,4%) i budżecie województwa (o 1,3%), natomiast w powiatach miał miejsce spadek dochodów (o
1,5%).
Dochody JST w przeliczeniu na 1 mieszkańca dla gmin w 2012 r. kształtowały się na poziomie 3106 zł,
przy czym w gminach miejsko-wiejskich wskaźnik był wyższy o 349 zł niż w gminach miejskich i o 51 zł
wyższy niż w gminach wiejskich. Stosunkowo najwyższy dochód odnotowano w gminach: Podkowa
Leśna (5625 zł) i Rzekuń (5425 zł), najniższy - w gminach: Dębe Wielkie (2251 zł) i Prażmów (2257 zł).
Dochody gminy o najwyższych per capita dochodach były 2,5-krotnie wyższe niż w gminie o
najniższych dochodach.
W budżetach miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca przypadało przeciętnie 6509 zł dochodów,
(w przedziale od 4052 zł w Radomiu do 6978 zł w m.st. Warszawie). Dochody ogółem budżetów
powiatów wyniosły średnio 859 zł na 1 mieszkańca. Stosunkowo najwyższe były w powiatach:
przysuskim (1387 zł) i lipskim (1216 zł), a najniższe w: siedleckim (491 zł), wołomińskim (668 zł) oraz
nowodworskim (683 zł).
W 2012 r. wydatki ogółem jednostek samorządu terytorialnego wyniosły 29669,3 mln zł, z czego
50,4% stanowiły wydatki miast na prawach powiatu, 32,2% – wydatki gmin, 9,1% – powiatów, a 8,3%
– wydatki województwa. W strukturze wydatków największy udział stanowiły wydatki bieżące – w
2012 r. wyniosły one 24470,2 mln zł, (82,5% wydatków ogółem). Najwyższy był udział wydatków
bieżących w budżetach powiatów (86,9%), najniższy w budżecie województwa (78,3%). Na
wynagrodzenia i pochodne od wynagrodzeń stosunkowo najwięcej wydano z budżetów powiatów
(łącznie 50,5% wydatków ogółem), a najmniej z budżetu województwa (12,9%). Na inwestycje
przeznaczono 5094,6 mln zł (17,2% wydatków ogółem), co stanowiło niemal całość wydatków
majątkowych. W budżecie województwa istotną pozycją po stronie wydatków były dotacje (22,4%).
Dotacje stanowiły tylko 5,7% ogółu wydatków gmin. Na inwestycje stosunkowo najwięcej
wydatkowano z budżetu województwa (21,7%), a najmniej z budżetów powiatów (13,1%).
Nastąpił wzrost wydatków w porównaniu z rokiem poprzednim, wydatki ogółem jednostek
samorządu terytorialnego były wyższe o 336,0 mln zł (o 1,1%). Większy niż przeciętnie wzrost
odnotowano w budżetach miast na prawach powiatu (o 3,8%), natomiast wydatki budżetu
województwa i budżetów powiatów były niższe (odpowiednio o 5,1% i o 2,6%). W strukturze
wydatków JST według działów klasyfikacji budżetowej w 2012 r. największy udział miały wydatki na
oświatę i wychowanie (27,2%) oraz na transport i łączność (22,2%). Wydatki na oświatę i wychowanie
były największym obciążeniem dla budżetów gmin i powiatów (stanowiąc odpowiednio 40,1% i
30,5% wydatków ogółem), natomiast wydatki na transport i łączność – dla budżetów miast na
prawach powiatu i dla budżetu województwa (odpowiednio 32,3% i 26,8%). Znaczący jest też udział
wydatków na pomoc społeczną (8,9%) i administrację (8,7%), a w budżetach gmin wydatki na
gospodarkę komunalną i ochronę środowiska (8,6% wydatków ogółem).
W 2012 r. wydatki gmin w przeliczeniu na mieszkańca wyniosły przeciętnie 3078 zł, przy czym w
gminach miejsko-wiejskich były średnio o 328 zł wyższe niż w gminach miejskich i o 87 zł wyższe niż w
gminach wiejskich. Relatywnie najwyższe wydatki poniosły gminy: Lesznowola (6377 zł), Józefów
(5672 zł) i Podkowa Leśna (5541 zł), najmniejsze wydatki - gminy: Przysucha (2196 zł), Prażmów (2209
zł) oraz Sobienie-Jeziory (2234 zł). Odnotowano 3-krotne różnice w wydatkach gmin o najwyższych i
najniższych wydatkach w przeliczeniu na mieszkańca.
Wydatki inwestycyjne gmin województwa mazowieckiego wyniosły średnio 561 zł na mieszkańca,
najwięcej w gminach: Józefów (2904 zł) oraz Jadów i Stromiec (po 2659 zł), a najmniej w gminach:
69
Mirów, Prażmów i Sochocin (odpowiednio: 16 zł, 33 zł oraz 37 zł). Relacja między najwyższymi i
najniższymi wydatkami ma się jak 180:1.
Wydatki budżetów miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca wyniosły 6840 zł, w tym wydatki
inwestycyjne wyniosły 1128 zł. Najwyższe wydatki per capita, zarówno ogółem, jak i inwestycyjne
poniosło m.st. Warszawa (odpowiednio 7370 zł i 1240 zł), a najniższe – miasto Radom (odpowiednio
4170 zł i 555 zł) i Ostrołęka (odpowiednio 4701 zł i 462 zł).
Wydatki ogółem budżetów powiatów wyniosły w 2012 r. przeciętnie 867 zł na 1 mieszkańca.
Relatywnie najwyższe wydatki poniesiono w powiatach: przysuskim (1395 zł), lipskim (1290 zł) i
przasnyskim (1225 zł), a najniższe w: siedleckim (487 zł), wołomińskim (670 zł), żyrardowskim (679 zł)
i nowodworskim (680 zł). Najwyższe wydatki inwestycyjne z budżetów powiatów poniesiono w
powiatach: przasnyskim (349 zł na 1 mieszkańca) i sokołowskim (336 zł), a najniższe w: żyrardowskim
(4 zł), gostynińskim (23 zł) oraz ciechanowskim i węgrowskim (po 35 zł), przy średniej dla powiatów 113 zł. Z budżetu województwa wydatkowano przeciętnie 465 zł, z czego 101 zł przeznaczono na
inwestycje.
W 2012 r. budżety jednostek samorządu terytorialnego województwa mazowieckiego zamknęły się
łącznym deficytem w wysokości 632,8 mln zł (o 60,8% niższym niż w 2011 r.). Deficyt ogółem był
wypadkową deficytu budżetów miast na prawach powiatu (724,1 mln zł) i powiatów (23,1 mln zł)
oraz nadwyżki budżetowej gmin (87,9 mln zł) i województwa (26,5 mln zł). W porównaniu z rokiem
poprzednim deficyt budżetów powiatów był niższy o 56,6%, a deficyt miast na prawach powiatu – o
34,2%.
Na 352 jednostki samorządu terytorialnego działające w woj. mazowieckim w 203 wystąpiła
nadwyżka budżetowa, co stanowiło 57,7% ogółu. Dla 114 jednostek relacja nadwyżki do wykonanych
dochodów nie przekroczyła 5%, a w przypadku 34 jednostek wskaźnik ten był wyższy niż 10%. Deficyt
odnotowało 149 jednostek, przy czym w 26 deficyt przekraczał 10% dochodów. Spośród jednostek z
deficytem budżetowym najliczniejszą grupę stanowiły jednostki o relacji deficytu do dochodów
poniżej 5%; ich udział wyniósł 54,4%.
Poważnym problemem finansowym woj. mazowieckiego jest tzw. janosikowe. Jest to system
subwencji regionalnych, który polega na przekazywaniu przez bogatsze samorządy części swoich
dochodów na rzecz biedniejszych. Spośród województw jedynym płatnikiem netto janosikowego było
Mazowsze. Wniosek o zbadanie zgodności tych przepisów z Konstytucją złożył w 2010 r. Marszałek
Województwa Mazowieckiego.
Mazowsze, chociaż jest najbardziej konkurencyjnym regionem w kraju, w ostatnich latach
odnotowuje znaczące spadki wpływów podatkowych. Ma to związek ze spowolnieniem
gospodarczym w kraju, przez które dochody województwa z podatków od przedsiębiorstw są
znacznie mniejsze.
Potencjał finansowy województwa maleje z roku na rok, pomimo podejmowanych działań
ostrożnościowych. Ma to odzwierciedlenie w malejącej stopie inwestycji oraz obniżeniu dynamiki
rozwojowej województwa. W efekcie woj. mazowieckie z pozycji najwięcej inwestującego regionu w
2007 r. (wydatki majątkowe 206 zł na mieszkańca) znalazło się na ostatnim miejscu w kraju (najmniej
inwestujące – wydatki 101 zł na mieszkańca). Przy relatywnie dużym udziale Mazowsza w
generowanie krajowej dynamiki wzrostu, w dłuższym okresie obowiązujące regulacje prawne, mogą
odbijć się negatywnie na tempie wzrostu gospodarczego całego kraju.
Wykorzystanie funduszy europejskich dostępnych w ramach RPO WM 2007 – 201380
Do końca grudnia 2013 r. złożono 5 324 wnioski o dofinansowanie poprawne pod względem
formalnym na łączną kwotę dofinansowania 4 315,4 mln euro. Do realizacji zatwierdzono 2 052
wnioski, z czego podpisano 1 813 umów/wydano decyzji o wartości dofinansowania z UE 1 680,9 mln
euro (90,57% alokacji na lata 2007-13). Wartość wniosków o płatność na 2013 r. wyniosła 1 145,7
mln euro (dofinansowanie UE), tj. 61,73% alokacji. Instytucja Certyfikująca zatwierdziła deklaracje
wydatków i skierowała do KE na kwotę odpowiadających środkom UE w wysokości 1 122,2 mln euro
(60,06% alokacji). Zakończonych zostało 1 041 projektów na wartości dofinansowania z UE 595,2 mln
80
Sprawozdanie roczne z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 20072013 w 2013 r., UM WM, Warszawa 2014.
70
euro. W 2013 r. liczba wniosków o dofinansowanie pozytywnie zweryfikowanych pod względem
formalnym wzrosła o 566, a ich wartość o 186 mln euro. Do realizacji zatwierdzono 254 wnioski na
łączną wartość dofinansowania 212 mln euro.
Wnioski zatwierdzone do realizacji w RPO WM 2007-2013 (dofinansowanie ogółem w mln euro oraz
jako% alokacji) – stan na 31.12.2013 r.
Źródło: opracowanie UM WM na podstawie KSI (SIMIK 07-13)
W 2013 r. podpisano 319 umów o wartości dofinansowania UE 195,1 mln euro. W stosunku do
dostępnej na lata 2007-13 alokacji, wartość kontraktacji wyniosła na koniec 2013 r. 90,57% (wobec
83% na koniec 2012 r.).
Wartość podpisanych umów/wydanych decyzji o dofinansowanie w RPO WM 2007-2013
(środki UE w mln euro oraz jako% alokacji) – stan na 31.12.2013 r.
Źródło: opracowanie UM WM na podstawie KSI (SIMIK 07-13)
Priorytetami o najwyższym poziomie kontraktacji są: Priorytet III Regionalny system transportowy
(99,48%) oraz Priorytet V Wzmacnianie roli miast w rozwoju regionu (93,50%). Niższą kontraktację
odnotowano w Priorytecie IV Środowisko, zapobieganie zagrożeniom i energetyka oraz w Priorytecie
VI Wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych dla rozwoju turystyki i rekreacji - odpowiednio
82,04% i 83,42%. Największy procentowy wzrost wykorzystania alokacji w stosunku do poprzedniego
okresu sprawozdawczego nastąpił w Priorytecie II (wzrost z 74,22% do 86,6%), Priorytecie V (wzrost
z 79,25% do 93,5%) oraz w Priorytecie VI (wzrost z 68,69% do 83,42%).
Wykorzystanie alokacji według zatwierdzonych wniosków o płatność na koniec 2013 r. wyniosło
61,73% (wobec 52,86% na koniec 2012 r.). Wartości procentowe w ramach poszczególnych
priorytetów wahały się od 19,86% w Priorytecie II Przyspieszenie e-Rozwoju Mazowsza do 81,96% w
Priorytecie VII Tworzenie i poprawa warunków dla rozwoju kapitału ludzkiego. Najwięcej środków UE
wykorzystano w ramach Priorytetu VII – 83,12% dostępnej alokacji na Priorytet, najmniej
wykorzystano w ramach Priorytetu II – 16,44%.
Blisko 39% umów o dofinansowanie podpisanych w ramach RPO WM realizowanych jest na
obszarach uznanych w Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego za problemowe, tj. na
71
obszarach o peryferyjnym położeniu i o niskich zdolnościach wykorzystania endogenicznych
czynników rozwoju. Są to obszary, na których występuje wysoki poziom bezrobocia i niski poziom
przedsiębiorczości, słabość infrastruktury drogowo-kolejowej, depopulacja lub deformacja struktury
demograficznej. Spośród 319 umów podpisanych w 2013 r. - 123 realizowanych było na obszarach
problemowych.
Średnia wartość projektu dofinansowanego w ramach RPO WM wyniosła 1,558 mln euro. Największą
średnią wartość miały projekty realizowane przez uczelnie wyższe i jednostki naukowe – 3,99 mln
euro, a najmniejszą projekty realizowane przez przedsiębiorców – 885 tys. euro. Relatywnie wysoką
wartość miały projekty realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego (2,48 mln euro) oraz
jednostki administracji rządowej (2,2 mln euro). Jednostki te realizowały głównie projekty związane
z budową, rozbudową lub modernizacją obiektów budowlanych i infrastrukturalnych.
Zgodnie ze Strategią Rozwoju Województwa Mazowieckiego, w regionalnym RPO szans rozwojowych
upatruje się przede wszystkim we wsparciu projektów w zakresie aktywności gospodarczej oraz
w realizacji inwestycji infrastrukturalnych, zwłaszcza transportowych. W związku z tym znaczną część
alokacji przypisano działaniom, które są ukierunkowane na wsparcie tego typu projektów.
Głównym celem Regionalnego Program Operacyjnego Województwa Mazowieckiego jest poprawa
konkurencyjności regionu i zwiększenie jego spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Cel
ten jest ściśle powiązany z celami zawartymi w Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego,
gdzie określono wizję rozwoju województwa jako obszaru najwyżej rozwiniętego gospodarczo w
Polsce, podejmującego uczestnictwo w rywalizacji z innymi rozwiniętymi regionami poprzez
eliminowanie dysproporcji rozwojowych, rozwój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy oraz
zapewnienie mieszkańcom Mazowsza optymalnych warunków do rozwoju jednostki, rodziny jak i
całej społeczności, przy jednoczesnym zachowaniu spójnego i zrównoważonego rozwoju.
Na potrzeby niniejszego przeglądu z wydatków strukturalnych wyodrębniono dwa zakresy
tematyczne:

Turystyka, kultura i rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich obejmujące obszary
tematyczne: VI Turystyka, VII Kultura, VIII Rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich;

Rynek pracy, zatrudnienie i integracja społeczna obejmujące obszary tematyczne: X Poprawa
dostępu do zatrudnienia i jego trwałości, XI Poprawa integracji społecznej osób w
niekorzystnej sytuacji, XIV Stymulowanie reform w zakresie zatrudnienia oraz integracji
społecznej.
Do końca kwietnia 2014 r. w woj. mazowieckim na turystykę, kulturę i rewitalizację obszarów
miejskich i wiejskich przeznaczono środki o wartości 1 383,7 mln zł, na rynek pracy, zatrudnienie
i integrację społeczną wydatkowano 2 331 099,4 mln zł.
Pomijając pomoc techniczną w RPO WM 2007-2013 najwięcej środków przeznaczono na obszary:
transport (32,9%) oraz badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość ( 27,8%), a
stosunkowo najmniej na obszary: energia (2,3%) i rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich (3,0%).
W ramach PO KL w woj. mazowieckim największy udział miały obszary tematyczne: poprawa dostępu
do zatrudnienia i jego trwałości (36,4%), poprawa jakości kapitału ludzkiego (26,3%) i zwiększenie
zdolności adaptacyjnych pracowników, przedsiębiorstw i przedsiębiorców (16,8%). Najmniej środków
przeznaczono na stymulowanie reform oraz wzmacnianie zdolności instytucjonalnych na poziomie
krajowym, regionalnym i lokalnym.
Na tle kraju mazowieckie jednostki samorządu terytorialnego wyróżniają się wysoką aktywnością
oraz wysoką skutecznością pozyskiwania wsparcia ze środków UE. Głównym źródłem finansowania
projektów realizowanych przez mazowieckie jednostki samorządu terytorialnego jest RPO WM 20072013, z którego została zakontraktowana ponad połowa wszystkich pozyskanych środków UE.
Istotnym źródłem wsparcia jest również PO IŚ (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko).
Mniejsze znaczenie mają Program Operacyjny Kapitał Ludzki (główne źródło finansowania projektów
„miękkich”) oraz pozostałe programy.
72
Główne osiągnięcia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu81
Do głównych osiągnięć i atutów województwa mazowieckiego należą:

Atrakcyjność osadnicza i inwestycyjna obszaru metropolitalnego Warszawy






wysoka koncentracja kapitału ludzkiego;
rozwinięta infrastruktura naukowo-badawcza;
najwyższy w kraju poziom rozwoju gospodarczego;
wysoka koncentracja podmiotów gospodarczych, w tym korporacji transnarodowych;
najliczniejsze w kraju instytucje otoczenia biznesu, największe organizacje profesjonalne;
pełnienie przez Warszawę funkcji stolicy i głównego ośrodka władzy, lokalizacja instytucji
centralnych;
względnie dogodne powiązania komunikacyjne;
wizerunek i pozycja Warszawy w międzynarodowych rankingach;
wysoka koncentracja infrastruktury społecznej, w tym bogata oferta kulturalna;
stosunkowo chłonny rynek zbytu, w tym dóbr luksusowych.





Potencjał społeczno-demograficzny







duża liczba mieszkańców, w tym ludności w wieku produkcyjnym;
przyrost naturalny;
atrakcyjny obszar imigracji/cel migracji, zwłaszcza dla osób z wyższym wykształceniem;
wyższe od przeciętnego wykształcenie mieszkańców;
wysoki poziom przedsiębiorczości i aktywności na rynku pracy;
najliczniejsze organizacje pozarządowe.
Dostępność terenów otwartych
 neutralny charakter środowiska i krajobrazu dla rozwoju regionu;
 niski stopień degradacji środowiska przyrodniczego;
 duża powierzchnia terenów niezabudowanych;
 niskotowarowe rolnictwo i brak upraw wielkoobszarowych;
 stosunkowo niskie ceny gruntów poza obszarem metropolitalnym.
Do najistotniejszych problemów rozwoju społeczno-gospodarczego należą:

Polaryzacja rozwoju i brak spójności terytorialnej





Brak tożsamości regionalnej







silne zróżnicowanie rozwojowe pomiędzy ośrodkiem centralnym (Warszawą z OMW) a
bardzo nisko rozwiniętymi peryferiami województwa (duże różnice w gęstości
zaludnienia, przedsiębiorczości, zamożności i wykształceniu mieszkańców);
fakt, że istniejący układ policentryczny posiada realnie mniejsze znaczenie niż rzeczywista
sieć osadnicza;
brak występowania naturalnych impulsów wzmacniających strukturę policentryczną
regionu;
mało skuteczne mechanizmy na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym
przeciwdziałające zróżnicowaniu regionu.
brak historycznie ukształtowanej odrębności kulturowej Mazowsza w obecnych granicach
administracyjnych;
wysoki udział osób przyjezdnych (niezakorzenionych w regionie);
duże zniszczenia kultury materialnej, szczególnie zabudowy miejskiej i pałacowej;
szybkie tempo życia i anonimowość mieszkańców, szczególnie w obszarze
metropolitalnym Warszawy;
brak dbałości o najbliższe otoczenie, brak współodpowiedzialności za dobro wspólne;
nepotyzm i szara strefa.
Zapóźnienie infrastrukturalne i brak ładu przestrzennego
81
Zostały zidentyfikowane w Raporcie Trendy Rozwojowe Mazowsza, Diagnoza (red. Z. Strzelecki),
Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie, Warszawa 2013, s. 187-190.
73







zapóźnienie związane z okresem przed transformacją ustrojową;
niedostosowana do potrzeb infrastruktura na skutek żywiołowego i niekontrolowanego
rozwoju zabudowy;
braki zaawansowanej infrastruktury telekomunikacyjnej;
przestarzała i wymagająca modernizacji bądź wymiany infrastruktura techniczna w
miastach;
niedorozwój infrastruktury hydrotechnicznej i przeciwpowodziowej;
niedoinwestowanie infrastruktury energetycznej,
rozproszona zabudowa wynikająca ze słabości wdrażania planowania przestrzennego.
74
8.
WOJEWÓDZTWO OPOLSKIE
Wprowadzenie
W 2013 r. w województwie opolskim obserwowano szereg korzystnych zmian społecznogospodarczych, a część z nich wciąż wykazuje charakter trwałych i pozytywnych tendencji. Spośród
pozytywnych, jak i niekorzystnych zjawisk wymienić można:
 wzrost nakładów inwestycyjnych zrealizowanych przez przedsiębiorstwa mające siedzibę na
terenie województwa opolskiego o 3,3% r/r82,
 wzrost liczby podmiotów gospodarki narodowej,
 spadek ogólnej liczby zarejestrowanych bezrobotnych oraz stopy bezrobocia,
 spadek przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw w skali roku: w 2013 r. przeciętne
zatrudnienie w województwie obniżyło się o 5,6% w porównaniu z rokiem poprzednim,
 spadek produkcji sprzedanej przemysłu (o 2,2%) oraz spadek produkcji sprzedanej budownictwa
(o 5,6%) w porównaniu do roku poprzedniego.
Głównym, horyzontalnym wyzwaniem regionu pozostaje nadal postępująca depopulacja
wiążąca się z ujemnym przyrostem naturalnym, w tym niezapewnioną prostą reprodukcją ludności
oraz ujemnym saldem migracji. Mocną stroną regionu są dobre warunki życia gospodarstw
domowych83.
Wzrost gospodarczy
Województwo opolskie, według danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie,
zajmuje jedenaste miejsce w rankingu województw pod względem wartości PKB na mieszkańca. W
ostatnich latach region rozwijał się szybciej aniżeli średnio Unia Europejska, ale dynamika PKB była
niższa niż przeciętnie w kraju.
Dynamika produktu krajowego brutto w Unii Europejskiej, Polsce i województwie opolskim
w latach 2004-2011 (rok poprzedni=100, ceny stałe)
Wyszczególnienie
Lata
2004
2005
Unia Europejska (UE
28)
102,6
102,2
Polska
105,3
103,6
Województwo
opolskie
106,1
98,5
Źródło: opracowanie własne na podstawie
Eurostat.
2006
2007
2008
2009
2010
103,4
106,2
103,2
106,8
100,4
105,1
95,5
101,6
102,0
103,9
2011
101,6
104,5
103,7
103,5
107,3
100,8
99,7
102,1
danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie i
Na wzrost PKB istotny wpływ wywarła rosnąca produktywność pracy (mierzona w WDB na 1
pracującego), która w województwie opolskim wzrosła w 2011 roku w porównaniu do roku
poprzedniego o 5,5%. Najbardziej, o 20,4%, wzrosła produktywność w rolnictwie (sekcja A według
PKD) oraz w przemyśle (sekcje B,C,D,E) o około 9%. Ten drugi wskaźnik jest ważny dla regionu,
bowiem w jego gospodarce istotną rolę odgrywa przemysł. W pozostałych grupach sekcji PKD wzrost
był o wiele niższy i nie przekraczał 3,5%.
W 2013 r. w porównaniu do roku poprzedniego wzrosły nakłady inwestycyjne84 średnich i
dużych przedsiębiorstw mających siedzibę na terenie województwa opolskiego. Wzrost nakładów
82
Dotyczy przedsiębiorstw o liczbie pracujących powyżej 49 osób.
83
Por. Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Polskie Towarzystwo
Statystyczne, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2012, s. 133.
84
Dane dotyczą podmiotów gospodarczych prowadzących księgi rachunkowe, niezależnie od rodzaju działalności, w których
liczba pracujących przekracza 49 osób.
75
inwestycyjnych w porównaniu z 2012 r. odnotowano m.in. w handlu, naprawie pojazdów
samochodowych, dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami, rekultywacji oraz
budownictwie. Spadek nakładów miał miejsce w obsłudze rynku nieruchomości oraz górnictwie i
wydobywaniu oraz wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą
wodę85.
Zmiany demograficzne oraz zmiany na rynku pracy
Zmiany demograficzne stanowią i w najbliższych latach stanowić będą istotne wyzwanie dla
Unii Europejskiej oraz Polski. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań wskazują,
iż spośród wszystkich województw, to właśnie w Opolskiem w ostatnich latach sytuacja w tym
zakresie była najtrudniejsza. Dane za 2013 r. wskazują na dalszy spadek liczby mieszkańców. We
wszystkich dwunastu powiatach w regionie odnotowano spadek liczby mieszkańców. Jedynie w co
szóstej gminie odnotowano wzrost, a spośród wszystkich 35 miast województwa w 6 odnotowano
wzrost. W 2013 r. mieszkańców ubyło zarówno w wyniku ujemnego przyrostu naturalnego oraz w
wyniku migracji, w tym zagranicznych.
Województwo opolskie w minionym roku było jednym z województw, w których
odnotowano większą liczbę zgonów niż urodzeń (o 2 tys. osób). W ujęciu względnym bardziej
niekorzystna sytuacja wystąpiła w dwóch województwach (łódzkie i świętokrzyskie). W przekroju
według powiatów woj. opolskiego ujemny przyrost naturalny wystąpił we wszystkich jednostkach.
Od ponad trzydziestu lat województwo opolskie charakteryzuje się ujemnym wskaźnikiem
salda migracji, znacząco odbiegającym „in minus” od przeciętnej sytuacji w kraju. Opolskie traci
ludność z powodu migracji krajowych i zagranicznych. Migracje w województwie opolskim nadal mają
duże rozmiary, zwłaszcza w porównaniu do innych regionów. W 2013 r. opolskie było jednym z
jedenastu województw, w których zanotowano ujemne saldo migracji stałej – więcej mieszkańców
wymeldowało się niż zameldowało (o 3,3 tys. osób). W przekroju według powiatów woj. opolskiego
we wszystkich odnotowano ujemne saldo migracji stałej w 2013 roku.
W latach 2010-2013 wystąpiły niekorzystne zmiany w strukturze ludności według
ekonomicznych grup wieku w województwie opolskim. Spadł udział ludności w wieku
przedprodukcyjnym (z 17,1% w 2010 roku do 16,3% w roku 2013) oraz w wieku produkcyjnym (z
65,6% do 64,7%). Wzrósł natomiast udział osób w wieku poprodukcyjnym (z 17,3% do 18,9%).
Na rynku pracy odnotowano nieznaczny spadek liczby zarejestrowanych bezrobotnych (o
około 140 osób w porównaniu z końcem 2012 roku) jak również spadek stopy bezrobocia
rejestrowanego (do 14,3% wobec 14,4% na koniec 2012 roku). Wzrósł z kolei nieznacznie wskaźnik
aktywności zawodowej do poziomu 56,1% (wobec 56,0% w 2012 r.) oraz wskaźnik zatrudnienia – do
50,6% (wobec 50,4% w 2012 r.) W 2013 r. utworzono w regionie 9,2 tys. nowych miejsc pracy, o 4,2
tys. mniej niż rok wcześniej. Z drugiej strony w tym samym czasie zlikwidowano 6,8 tys. miejsc pracy,
tj. mniej niż w poprzednich latach. Saldo pomiędzy nowymi a zlikwidowanymi miejscami pracy było
niższe niż w roku poprzednim i wyniosło około 2,4 tys. miejsc pracy. Na koniec grudnia 2013 r. w
regionie istniało 0,8 tys. wolnych miejsc pracy.
Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw86 w województwie opolskim w 2013 r.
ukształtowało się na poziomie o 5,6% niższym w stosunku do poprzedniego roku. W skali kraju
odnotowano spadek przeciętnego zatrudnienia w porównaniu z rokiem poprzednim o 1,0%. Poza
województwem opolskim, gdzie przeciętne zatrudnienie obniżyło się najbardziej, spadek wystąpił w
12 województwach w granicach: od 3,1% do 0,3%. W 2013 r. w porównaniu z rokiem poprzednim
przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw zmniejszyło się w większości sekcji PKD.
Największy spadek zatrudnienia wystąpił w budownictwie (o 15,0%), administrowaniu i działalności
wspierającej (o 13,3%) oraz zakwaterowaniu i gastronomii (o 11,5%). Wzrost przeciętnego
zatrudnienia odnotowano m.in. w informacji i komunikacji (o 12,4%) oraz transporcie i gospodarce
magazynowej (o 0,2%).
85
86
Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego, Urząd Statystyczny w Opolu, Opole 2014.
Dane dotyczą podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób.
76
Dochody do dyspozycji brutto gospodarstw domowych w 2011 roku w województwie
opolskim wyniosły 21 028 zł na 1 mieszkańca, co plasuje województwo na 11 miejscu w kraju (86,7%
średniej krajowej wobec 87,0% w 2010 roku). Dochody te w porównaniu do 2010 roku nieznacznie
wzrosły, jednakże mniej niż średnio w kraju.
W 2012 roku ze świadczeń pomocy społecznej w województwie opolskim korzystało 383,1
osób na 10 tys. mieszkańców, co jest jednym z najniższych wskaźników spośród wszystkich
województw. Natomiast wskaźnik zagrożenia ubóstwem według relatywnej granicy ubóstwa w
województwie opolskim w 2012 roku wyniósł 9,9% (wobec 10,2% w roku poprzednim i 13,8% w roku
2010) i była to najniższa wartość w skali województw wobec średniej 16,3% w skali kraju.
Infrastruktura techniczna w regionie
Województwo opolskie charakteryzuje się niską gęstością sieci wodociągowej oraz gazowej w
porównaniu do innych województw. Gęstość sieci kanalizacyjnej nieznacznie przewyższa przeciętną
dla kraju. Pomimo tego faktu, w świetle szacunków Głównego Urzędu Statystycznego, w Opolskiem z
sieci wodociągowej korzysta 94,6% ludności, z czego w miastach 97,5%, a na wsi 91,4%, co od lat jest
zdecydowanie najwyższym wskaźnikiem w odniesieniu do pozostałych województw. W porównaniu z
rokiem 2011 i 2010, udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej w województwie opolskim
wzrósł o 0,1 p.p. Z kolei mniej niż średnio w kraju ludność województwa opolskiego korzystała z sieci
kanalizacyjnej i gazowej. Z instalacji kanalizacyjnej w 2012 roku korzystało 61,8% mieszkańców wobec
64,3% średnio w kraju, natomiast z instalacji gazowej 42,0% wobec średniej krajowej wynoszącej
52,4%. W porównaniu z rokiem 2010 udział ludności korzystającej z z sieci kanalizacyjnej i gazowej w
województwie opolskim wzrósł o odpowiednio 2,6 i 0,4 p.p.. Wzrost tych dwóch wskaźników w
latach 2010-2012 był wyższy niż średnio w kraju.
Gospodarstwa domowe Opolszczyzny są lepiej wyposażone w dobra trwałego użytku niż
przeciętnie w Polsce. Dzieje się tak głównie za sprawą wyjątkowo dobrego wyposażenia gospodarstw
domowych w podregionie opolskim. Podregion nyski wypada w przypadku wielu dóbr gorzej niż
średnia ogólnopolska.87
W latach 2010-2012 zmniejszył się w województwie opolskim udział wydatków
inwestycyjnych jednostek samorządu terytorialnego w wydatkach ogółem z 23,8% w roku 2010 do
14,8% w roku 2012, wobec średniej dla kraju wynoszącej odpowiednio 24,3% i 19,1%. Spadek udziału
wydatków inwestycyjnych JST w tych latach miał miejsce we wszystkich województwach, jednakże w
województwie opolskim był on jednym z największych. Wraz ze spadkiem udziału wydatków
inwestycyjnych w 2012 roku dwukrotnie wzrosły, w porównaniu do roku 2010, wydatki na obsługę
długu publicznego jednostek samorządu terytorialnego wszystkich szczebli mierzony w odniesieniu
do dochodów budżetów JST, które w 2012 roku wynosiły średnio 17,3 zł na 1 000 zł dochodów
budżetowych. Wartość ta jest mniejsza niż średnia dla całego kraju, która wyniosłą w 2012 roku 19,7
zł na 1 000 zł dochodów. Tylko w 2 województwach wartość tego wskaźnika w 2012 roku była niższa
niż w województwie opolskim. W przypadku analogicznego wskaźnika obliczonego dla gmin i
powiatów województwa nastąpił również w latach 2010-2012 dwukrotny wzrost wydatków na
obsługę długu publicznego w odniesieniu do 1 000 zł dochodów budżetów, do poziomu 15,3 zł wobec
średniej w kraju wynoszącej 19,8 zł i tylko w jednym województwie wartość ta była niższa niż w
Opolskiem.
W 2012 roku jednostki samorządu terytorialnego w województwie opolskim łącznie osiągnęły
największą nadwyżkę dochodów nad wydatkami w skali wszystkich województw (poza
województwem opolskim tylko w jednym województwie odnotowano nadwyżkę dochodów nad
wydatkami łącznie w JST). Nadwyżka ta wyniosła ok. 37 mln zł, natomiast w latach 2011 i 2010 łączne
wydatki JST były wyższe niż dochody (185 mln zł w 2011 r. i 412 mln zł w 2010 r.). Ponadto w
87
Prof. J. Czapiński: Warunki i jakość życia w województwie opolskim w kontekście sytuacji społecznogospodarczej regionu na tle innych województw i danych ogólnopolskich, Warszawa, grudzień 2013
77
województwie opolskim, jako jedynym w kraju, w 2012 roku odnotowano nadwyżkę dochodów nad
wydatkami na wszystkich poszczególnych szczeblach JST, tj. w gminach łącznie (w 42 gminach
odnotowano nadwyżkę, a w 28 deficyt), w mieście na prawach powiatu, w powiatach łącznie (w 7
powiatach odnotowano nadwyżkę, a w 4 deficyt) oraz w województwie. W porównaniu do roku
poprzedniego, o 20 zmalała liczba jednostek z deficytem, również relacja kwoty deficytu do
dochodów budżetów JST deficytowych ukształtowała się na niższym poziomie, osiągając 3,8% (w roku
2011 – 6,9%).
W 2014 r. w 12 gminach i 5 powiatach województwa możliwość zaciągania zobowiązań
określa limit nieprzekraczający 5% spłat rat w stosunku do dochodów, co wiąże się z ograniczeniem
możliwości rozwoju tych jednostek. Zdecydowana większość JST (55) posiadała maksymalny
dopuszczalny wskaźnik spłaty zobowiązań na poziomie wyższym, jednakże nieprzekraczającym 10%,
jedynie w 3 gminach możliwość zaciągania zobowiązań jest znaczna i sięga powyżej 15%.88
Skutki niedofinansowania budżetów jst w znacznym stopniu łagodzone są dzięki pomocy
otrzymywanej z Unii Europejskiej.
Fundusze UE w coraz większym stopniu zapewniają rozwój samorządom, zastępując niestety
możliwości finansowania zadań jst z dochodów własnych. Dochody własne stanowią coraz częściej
jedynie zabezpieczenie wkładu własnego dla inwestycji współfinansowanych ze środków UE. Opolskie
jst są jednymi z najskuteczniejszych beneficjentów unijnych programów.
Wykorzystanie funduszy europejskich w województwie opolskim i ich oddziaływanie na ważne
obszary życia społeczno-gospodarczego regionu
Województwo opolskie, mimo iż należy do grupy małych regionów europejskich, wyróżnia się
jako aktywny beneficjent funduszy unijnych dostępnych w ramach programów wdrażanych zarówno
na poziomie regionalnym, jak i krajowym.
Do końca 2013 r. beneficjenci z województwa opolskiego i realizujący projekty na jego
terenie podpisali ponad 65 tysięcy umów o wartości dofinansowania przekraczającej 1,4 mld Euro, w
ramach programów Polityki Spójności oraz Wspólnej Polityki Rolnej realizowanych w perspektywie
finansowej 2007-2013. Oznacza to, że na 1 mieszkańca województwa przypada około 1 450 Euro
dofinansowania unijnego.
Projekty realizowane w województwie opolskim w ramach programów operacyjnych perspektywy
finansowej 2007-2013 (według stanu na 31 grudnia 2013 r.)
Liczba
umów
Wartość
dofinansowani
a
z UE (MLN
EURO)
Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego na lata 20072013
1 157
481,06
Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013
1 440
205,07
Nazwa programu operacyjnego
88
Wprowadzony przez ustawodawcę nowy miernik zadłużenia tj. indywidualny wskaźnik zadłużenia jednostek
samorządu terytorialnego sprowadza się przede wszystkim do zniesienia ograniczeń, istniejących pod rządami
ustawy o finansach publicznych z 30 czerwca 2005 r., w zaciąganiu zobowiązań przez jednostki samorządowe,
dla których nawet znaczne zadłużanie stanowi instrument bezpiecznej polityki rozwojowej. System
indywidualnego wskaźnika zadłużenia uzależnia planowaną wysokość zaciąganych zobowiązań od zdolności do
spłaty tych zobowiązań. Indywidualny wskaźnik zadłużenia samorządów (IWZ) stanowi, że w danym roku
budżetowym wartość spłaty zobowiązań wraz z kosztami ich obsługi do dochodów ogółem budżetu jednostki
samorządu terytorialnego nie może przekroczyć średniej arytmetycznej z obliczonych dla ostatnich trzech lat
relacji jej dochodów bieżących, powiększonych o dochody ze sprzedaży majątku oraz pomniejszonych o
wydatki bieżące do dochodów ogółem budżetu (Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych
(Dz.U. z 2009 r., Nr 157, poz. 1240 z późn. zm.), art. 243.) por. RAPORT Regionalnej Izby Obrachunkowej w
Opolu za 2012 r. Realizacja budżetów jednostek samorządu terytorialnego województwa opolskiego
78
Nazwa programu operacyjnego
Liczba
umów
Wartość
dofinansowani
a
z UE (MLN
EURO)
Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej Republika CzeskaRzeczpospolita Polska 2007-2013
355
26,54
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2007-2013
68
401,09
Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007-2013
311
150,56
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
61
859
190,82
Program Operacyjny Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i
Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich 2007-2013
148
4,05
65
1 459,19
338
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa
Opolskiego, Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
ŁĄCZNIE WSZYSTKIE PROGRAMY OPERACYJNE 2007-2013:
Beneficjenci unijnych projektów, a nade wszystko mieszkańcy województwa opolskiego, na
co dzień zauważają znaczące efekty działania funduszy europejskich na Opolszczyźnie. Są one
dowodem na to, że członkostwo w Unii Europejskiej ma swój praktyczny wymiar:
 utworzonych zostało prawie 2,4 tys. miejsc pracy w przedsiębiorstwach (RPO WO 2007-2013);
 ponad 4 500 osób uzyskało pomoc na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej (komponent
regionalny PO KL 2007-2013 i RPO WO 2007-2013);
 zmodernizowano/wybudowano łącznie ponad 225 km dróg regionalnych i lokalnych
(RPO WO 2007-2013 i PO WT RCz-RP 2007-2013);
 wybudowano/zmodernizowano ponad 545 km sieci kanalizacji sanitarnej i odprowadzania
ścieków (RPO WO 2007-2013, PROW 2007-2013 i PO WT RCz-RP 2007-2013);
 wybudowano blisko 100 km sieci wodociągów (PROW 2007-2013);
 pomocą zostało objętych ponad 220 placówek przedszkolnych (komponent regionalny PO KL
2007-2013);
 wsparcie otrzymało 590 szkół (podstawowych, gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych
prowadzących kształcenie ogólne) oraz 105 placówek prowadzących kształcenie zawodowe,
w których ponad 4 200 uczniów skorzystało z praktyk i staży (komponent regionalny PO KL 20072013);
 wsparciem objętych zostało ponad 4 200 osób zagrożonych wykluczeniem społecznym
(komponent regionalny PO KL 2007-2013).
Województwo opolskie utrzymuje się w czołówce najsprawniej wdrażanych regionalnych
programów operacyjnych. Na koniec 2013 r. zajmowało pierwsze miejsce pod względem kontraktacji
(98,7%), płatności (81,3%) i certyfikacji środków do Komisji Europejskiej (79,1%).
Sprawnie wdrażane są także instrumenty zwrotne dla sektora MŚP (pożyczki i poręczenia)
w ramach RPO WO 2007-2013. Są one jedną z efektywniejszych form wsparcia przedsiębiorczości co
potwierdza fakt, że umowy z przedsiębiorcami przekroczyły już wartość środków przeznaczonych na
instrumenty finansowe, ale dzięki zwrotnemu charakterowi inicjatywy możliwe jest dalsze udzielanie
79
wsparcia. Do końca 2013 r. beneficjenci ostateczni funduszy pożyczkowo-poręczeniowych
zadeklarowali utworzenie 821 miejsc pracy (543 dla mężczyzn, 278 dla kobiet).
80
9.
WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE
Sytuacja gospodarcza
Województwo podkarpackie wytwarza 3,7% wszystkich dóbr i usług w kraju. Dane dotyczące
zmiany produktu krajowego brutto z ostatnich lat wskazują, że województwo z roku na rok rozwija
się bardzo dynamicznie – w 2011 r. odnotowano wzrost PKB o 5,1% w stosunku do roku
poprzedniego (wartość wytworzonych dóbr i usług wyniosła 57 028 mln zł, co daje drugie miejsce w
kraju). Podkarpackie zatem można uznać za region rozwojowy – startujący co prawda z trudniejszej
sytuacji początkowej, ale mający szansę na bardziej dynamiczny rozwój. W latach 2008-2011 ten
wzrost w regionie należał do najszybszych w Polsce.
Pod względem wartości PKB na mieszkańca sytuacja w regionie nie jest zbyt korzystna –
podkarpackie jest na 16 miejscu w rankingu krajowym. W 2011 r. PKB na mieszkańca wyniósł w
województwie podkarpackim 26 801 zł (dla porównania – w województwie mazowieckim było to
64 790 zł, a w dolnośląskim – 44 961 zł). Jednakże, podobnie jak w przypadku wzrostu PKB ogółem,
także w przypadku PKB na mieszkańca, województwo podkarpackie na przestrzeni ostatnich lat
rozwijało się bardzo dynamicznie.
W porównaniu do innych regionów Europy, województwo podkarpackie należy do regionów
najbiedniejszych. Wskaźnik PKB per capita w PPS w relacji do średniej UWE wynosił 44%. Wśród 306
regionów europejskich dawało to województwu podkarpackiemu 278 miejsce. Niższe wyniki
wystąpiły jedynie w regionach tureckich, węgierskich, macedońskich, mołdawskich i rumuńskich.
W 2011 r. wartość dodana brutto w województwie podkarpackim wyniosła 50 096 mln zł. W
całej Polsce na przestrzeni lat 2008-2011, wartość dodana rosła. W województwie podkarpackim
wzrost ten był umiarkowany i wyniósł 18,2%. Wartość dodaną brutto, podobnie jak produkt krajowy,
najlepiej rozpatrywać w porównaniu do liczby mieszkańców, w tym przypadku – osób pracujących,
gdyż to oni kreują wartość dodaną. W ten sposób można ocenić siłę gospodarki danego regionu. W
przypadku województwa podkarpackiego, wartość dodana brutto na 1 pracującego jest bardzo niska,
podobnie jak PKB per capita, jednakże jeszcze niższą wartość przyjmuje ten wskaźnik
w województwie lubelskim. Ranking otwierają województwa mazowieckie, dolnośląskie i śląskie.
Wartość dodana brutto na 1 pracującego w województwie podkarpackim wyniosła w 2011 r. 67 682
zł.
Inaczej można jednak spojrzeć na ten wskaźnik, gdy porównamy go z innymi krajami Europy.
W rozwiniętych państwach UE średni roczny wzrost wartości dodanej (z roku na rok) w ciągu
ostatnich 10 lat był bardzo niski (średnia dla UE wyniosła 1,8%). Na tym tle bardzo korzystnie
wypadają regiony rumuńskie (1 miejsce w rankingu – region Bukaresztu), b. Jugosławii, Słowacji i
Polski. Podkarpackie pod względem średniego wzrostu wartości dodanej w latach 2002-2011 zajmuje
18 miejsce wśród 306 regionów Europy.
Interesujący jest fakt, iż w porównaniu do pozostałych województw Polski Wschodniej
relatywnie niski udział w wartości dodanej ma rolnictwo (3% całości), zaś relatywnie wysoki –
przemysł.
81
Struktura wartości dodanej w Polsce i w województwach Polski Wschodniej w 2011 r.
PODKARPACKIE 3%
WARMIŃSKO-MAZURSKIE
ŚWIĘTOKRZYSKIE
28%
9%
24%
6%
8%
27%
PODLASKIE
11%
LUBELSKIE
9%
20%
20%
POLSKA 4%
0%
9%
26%
10%
20%
29%
7%
25%
rolnictwo,leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (sekcja A)
25%
9%
25%
przemysł (sekcje B,C,D,E)
23%
budownictwo (sekcja F)
10%
8%
28%
8%
9%
29%
40%
50%
6%
9%
28%
8%
30%
28%
10%
60%
70%
25%
handel; naprawa pojazdów samochodowych;
transport, zakwaterowanie, gastronomia; informacja
i komunikacja (sekcje G,H,I,J)
27%
działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa
rynku nieruchomości (sekcje K,L)
pozostałe usługi (sekcje M,N,O,P,Q,R,S,T)
23%
80%
90%
100%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS
Wskaźnikiem obrazującym rozwój województwa, przede wszystkim w zakresie przemysłu, są
nakłady brutto na środki trwałe. W województwie podkarpackim w 2011 r. nakłady te wyniosły
16 711 mln zł, co plasowało województwo podkarpackie w środku stawki (8 miejsce w kraju).
Natomiast w porównaniu do innych regionów, w województwie podkarpackim nastąpił, pomiędzy
rokiem 2008 a 2011, bardzo duży wzrost nakładów na środki trwałe, wynoszący 61,4%.
Nakłady inwestycyjne liczone dla przedsiębiorstw, które zatrudniają powyżej 9 osób wyniosły
5 795 mln zł i na przestrzeni lat 2009-2012 wzrosły o 61,1%, co stanowiło największy wzrost w Polsce.
Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w województwie podkarpackim w 2012 r. wyniosły
5902 zł (w sektorze publicznym 3160 zł, w sektorze prywatnym – 2742 zł), co dało województwu
stosunkowo wysokie, 7 miejsce w rankingu województw. Wskaźnik ten w latach 2009-2012 w
podkarpackim wzrósł najwyżej, w porównaniu do zmiany w innych regionach (z 4064 do 5902 zł
Podkarpackie należy do regionów, w których sektor publiczny inwestuje więcej, niż prywatny.
W 2013 r. w województwie podkarpackim było zarejestrowanych 159 627 podmiotów
gospodarki narodowej, z czego 96,2% (153 599 podmiotów) stanowiły podmioty prywatne. Najwięcej
wśród podmiotów prywatnych było osób fizycznych, prowadzących działalność gospodarczą (78,7%).
Na tle innych województw jest to stosunkowo duży odsetek. Warto zaznaczyć, iż w latach 2010-2013
liczba podmiotów gospodarczych sukcesywnie rosła.
Na potencjał gospodarczy danego regionu wskazują również nakłady na działalność
badawczo-rozwojową. W 2012 r. nakłady te wyniosły 634 400 000 zł. W przeliczeniu na
mieszkańca, w 2012 r. w województwie podkarpackim, na działalność badawczo-rozwojową wydano
298 zł, co daje województwu podkarpackiemu 8 miejsce w Polsce. Województwo podkarpackie w
latach 2009-2012 odnotowało największy spośród polskich regionów, wzrost nakładów na B+R –
wzrosły one ponad trzykrotnie. Wzrost ten zawdzięcza województwo podkarpackie przede wszystkim
rosnącym nakładom na działalność badawczo-rozwojową w sektorze przedsiębiorstw. W 2012 r. były
one wyższe o 348,2 mln zł niż w 2009, co oznacza trzeci największy wzrost w Polsce. Województwo
podkarpackie wyróżnia się także na tle pozostałej części kraju, jeżeli chodzi o osoby zatrudnione w
działalności badawczo-rozwojowej w sektorze przedsiębiorstw. Łączna liczba zatrudnionych w
działalności badawczo-rozwojowej w regionie w 2012 r. wyniosła 3832 EPC (8 miejsce w kraju).
Jednakże 81,2% tej liczby stanowiły osoby pracujące w sektorze przedsiębiorstw. Jest to
zdecydowanie najwyższy odsetek w kraju. Województwo podkarpackie należy także do ścisłej
czołówki jeżeli chodzi o udział sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych w ogólnej
wartości sprzedaży. W roku 2012 udział ten wyniósł 13,08%, co oznacza trzecią pozycję w rankingu
polskim.
O innowacjach wysokiej klasy stanowi udział przychodów ze sprzedaży produktów
innowacyjnych na eksport w przychodach ze sprzedaży ogółem. Także pod tym względem
województwo podkarpackie wykazuje wysokie wyniki – lepsza sytuacja ma miejsce jedynie w
82
województwach pomorskim, śląskim i wielkopolskim. 4,92% przychodów ze sprzedaży ogółem
przedsiębiorstw w województwie podkarpackim stanowiły przychody ze sprzedaży produktów
innowacyjnych na eksport (dla porównania, w roku 2010 odsetek ten wynosił 3,58%). Oznacza to,
że inne kraje są zainteresowane podkarpackimi produktami innowacyjnymi.
Silnym atutem województwa jest działalność klastrów zrzeszających m.in. przedsiębiorstwa,
samorządy, jednostki badawczo-rozwojowe, instytucje otoczenia biznesu. Klastry działają w
szczególności w przemyśle elektromaszynowym, odlewnictwie, energetyce, branży spożywczej czy IT.
Rynek pracy
Z końcem roku 2013, w województwie podkarpackim pracowało łącznie 816 000 osób. Jest to
o 21 tys. osób mniej niż w roku 2010. Podkarpackie należy więc do grupy 9 województw, w których w
2013 r. pracowało mniej osób niż w roku 2010. Podobnie jak w innych województwach, także w
podkarpackim, najwięcej osób pracuje w usługach – jest to 53,9%. Województwo wyróżnia się na tle
innych wysokim odsetkiem pracujących w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie i rybactwie – 17,0% (4
miejsce w Polsce). Jednocześnie w latach 2010-2013 w regionie liczba pracujących w tych sekcjach
zmniejszyła się aż o 26,5% - jest to najwyższy spadek w Polsce. Można tu mówić o transferze z
rolnictwa do usług, gdyż w latach 2010-2013 liczba osób zatrudnionych w sektorze usług wzrosła w
województwie podkarpackim o 7,6% i jest to trzeci, tak wysoki wzrost w Polsce. Liczba zatrudnionych
w przemyśle i budownictwie nie uległa znaczącym zmianom.
Dane dotyczące osób pracujących poddają się łatwiej porównaniom, gdy odniesiemy je do
liczby mieszkańców. W roku 2013 na 1000 mieszkańców przypadało w województwie podkarpackim
454,7 osób pracujących, co daje regionowi 10 miejsce wśród województw. Wskaźnik zatrudnienia
(odsetek zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności w wieku 15-64) w województwie podkarpackim
należy do najniższych w Polsce. W roku 2012 wyniósł on 56,9%, co oznacza 14 miejsce w rankingu
regionów. Stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła w województwie podkarpackim w 2013 r.
16,4%, co oznacza, że pod względem bezrobocia należy ono do regionów znajdujących się w
najbardziej niekorzystnej sytuacji. Najwyższe wartości stopa bezrobocia rejestrowanego przyjmowała
w powiatach niżańskim (26,0%), brzozowskim (24,3%), strzyżowskim (23,8%) i leskim (23,6%), a
najniższe – w miastach Rzeszowie i Krośnie (po 8,3%) oraz powiecie mieleckim (12,4%).
Kolejnym elementem, istotnym dla sytuacji zatrudnieniowej w województwie są warunki
pracy. Do wskaźników obrazujących te warunki, należy liczba osób poszkodowanych w wypadkach
przy pracy oraz stwierdzone choroby zawodowe. Województwo podkarpackie należało w 2013 r. do
regionów o najmniejszej liczbie stwierdzonych chorób zawodowych. Innym wskaźnikiem ilustrującym
warunki pracy, jest liczba wypadków przy pracy. W 2012 r. (ostatnie dane) odnotowano ich 3496.
Województwo podkarpackie należy pod tym względem do najbezpieczniejszych w kraju.
Rolnictwo
Powierzchnia użytków rolnych województwa podkarpackiego w 2012 roku wynosiła niewiele
ponad 611 tysięcy hektarów, co plasowało je na 11 miejscu w kraju. Powierzchnia ta na przestrzeni
ostatnich lat nie zmieniła się znacznie, w przeciwieństwie do takich województw jak lubuskie,
mazowieckie i warmińsko mazurskie, które zanotowały istotne jej zwiększenie, czy też województw:
kujawsko-pomorskiego, małopolskiego, zachodniopomorskiego, śląskiego i świętokrzyskiego w
których areał użytków zmniejszył się w badanych latach.
Dla określenia znaczenia rolnictwa w gospodarce województwa podkarpackiego równie
istotne, co wielkość użytków rolnych, jest ich udział w całkowitej powierzchni województwa. Zgodnie
z danymi GUS, udział ten wynosi ponad 53 procent, co stawia województwo podkarpackie na 12
pozycji w Polsce. Warto zaznaczyć, iż na przestrzeni lat 2010-2012 udział ten zmniejszył się o 1,5%.
Większy spadek odnotowano jedynie w województwie śląskim. Na podstawie dostępnych danych
można wywnioskować, iż województwo podkarpackie nie należy do wiodących pod względem
rolnictwa regionów Polski (co wynika głównie z jego położenia geograficznego), rolnictwo stanowi
jednak istotny element gospodarki regionu, o czym świadczy stosunkowo duży odsetek osób
zatrudnionych w sektorze gospodarki związanym bezpośrednio z produkcją rolną.
Podkarpackie jest jednym z wiodących w Polsce województw pod względem liczby
gospodarstw ekologicznych. W latach 2010 i 2011 zajmowało 2 pozycję w kraju, zaraz za
województwem małopolskim. Jednak z uwagi na najniższy w kraju przyrost tego typu gospodarstw w
analizowanych latach, spadło w tym zestawieniu na 5 pozycję. Jest to niepokojące z uwagi na fakt, iż
83
pozostałe województwa notowały w tym okresie dynamiczny wzrost ilości takich gospodarstw. Pod
względem liczby zarejestrowanych produktów tradycyjnych, województwo podkarpackie jest na tle
kraju liderem. Dotychczas zostało zarejestrowanych 162 takich produktów.
Przemysł
Przemysł w gospodarce województwa podkarpackiego odgrywa ważną rolę. Zatrudnionych w
branży przemysłowo-budowlanej było w 2013 r. 24% mieszkańców podkarpackiego. Region ma silnie
historycznie ugruntowane tradycje przemysłowe: na początku XX wieku rozwijał się w tym regionie
Centralny Okrąg Przemysłowy, a wcześniej w II połowie XIX wieku rozpoczęło się wydobycie ropy
naftowej. W kolejnych latach był to jeden z najlepiej rozwiniętych przemysłowo obszarów Polski,
wyróżniający się na tle całej Polski wschodniej. Najważniejszymi ośrodkami przemysłowymi
województwa podkarpackiego są ośrodki w Rzeszowie, Stalowej Woli, Mielcu i Dębicy.
Produkcja budowlano-montażowa podmiotów budowlanych wyniosła w 2012 roku
w województwie podkarpackim 7 291,5 mln zł, co stanowi 4% całości zrealizowanej w Polsce. Na
jednego mieszkańca przypadło 3425 zł, tymczasem wynik dla Polski wynosił 4428 zł na mieszkańca. W
ciągu ostatnich lat podkarpackie pod względem przemysłu rozwijało się najbardziej dynamicznie
spośród wszystkich województw. Potencjał produkcyjny województwa podkarpackiego stanowią
przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, ich udział w wypracowanej wielkości produkcji
sprzedanej łącznie wyniósł 43% i jest większy, w porównaniu do udziałów osiąganych przez te
kategorie przedsiębiorstw w Polsce
Finanse JST
Dochody budżetu województwa podkarpackiego w roku 2012 wyniosły 871,6 mln zł i należą do
średnich na tle kraju. Województwo plasuje się pod tym względem na 7 pozycji. W roku 2011 nastąpił
nieznaczny wzrost dochodów, który zmniejszył się w roku 2012 do poziomu zbliżonego do 2010. W
analizowanym okresie większość województw nieznacznie zwiększyła swoje dochody. Wydatki
budżetu województwa podkarpackiego w latach 2010 – 2012 zmniejszały się w sposób
systematyczny. Pozostałe województwa zwiększały zazwyczaj swoje wydatki w tym czasie. W roku
2012 wydatki budżetu województwa podkarpackiego wyniosły 891 mln zł.
W 2012 po raz kolejny od 2010 r. nastąpił wzrost łącznych zobowiązań województw
(o 10,0%), które wyniosły 6 112 889 tys. zł, co stanowiło 40,1% ogółu dochodów. Zobowiązania
z tytułu zaciągniętych kredytów, pożyczek oraz emisji obligacji w kwocie 6 112 535 tys. zł, stanowiły
99,9% ogólnej wielkości zadłużenia województw. Województwo podkarpackie na tle innych
województw należy do średnio zadłużonych (zadłużenie stanowi 25,10% dochodów).
Koszt obsługi długu publicznego systematycznie się zwiększa w przypadku wszystkich województw w
Polsce. Zmiana ta jest dosyć znacząca i stanowi, w dłuższym okresie czasu, poważne zagrożenie dla
możliwości absorpcyjnych samorządów. W tym zestawieniu województwo podkarpackie
charakteryzuje się dosyć dobrym poziomem kosztów obsługi długu publicznego
(3 miejsce w kraju), jednak jego wydatki w ostatnich latach wzrosły bardzo znacząco. W przypadku
powiatów województwa podkarpackiego również mamy do czynienia z sytuacją systematycznego
wzrostu poziomu zadłużenia, co odzwierciedlają rosnące koszty jego obsługi. Różnica pomiędzy
poszczególnym i powiatami jest jednak znaczna. Najlepiej w tym zestawieniu wypada powiat leżajski
(7,4%), najmniej korzystnie - miasto Tarnobrzeg (27,4%).
Infrastruktura
W województwie podkarpackim istnieje jedynie 119,8 km dróg szybkiego ruchu (A 4 – 103,1 km i S 19
– 16,7 km). Sytuacja ta przekłada się na problemy komunikacyjne w województwie. W kategorii liczby
ofiar śmiertelnych na 100 tys. ludności województwo podkarpackie zajmowało siódmą lokatę z
wynikiem 8,64. Liczba wypadków śmiertelnych na 100 tys. ludności świadczy w pewien sposób o
intensywności ruchu drogowego. Można z tego wnioskować, że w podkarpackim potrzeby
komunikacyjne są dosyć duże, brak jednak bezpiecznych dróg.
Długość linii kolejowych w województwie podkarpackim wynosiła niewiele ponad 1 tys. km, a ich
gęstość - 5,7 km/100km². Sytuacja w dziedzinie infrastruktury kolei niewiele się zmieniła przez
ostatnie lata.
W województwie podkarpackim część ludności boryka się z problemami wynikającymi z braku
infrastruktury wodociągowej i sanitarnej, co istotnie wpływa na odczuwalną jakość życia. Na terenie
województwa podkarpackiego do 2012 roku istniało 13,75 tys. km sieci wodociągowej. Pewien
fenomen natomiast stanowi fakt, że mając najdłuższą sieć wodociągową, podkarpackie jest na
84
ostatnim miejscu pod względem udziału ludności mającej do niej dostęp. Skalę problemu można
zobaczyć porównując dane ogólnokrajowe - w Polsce z wodociągu korzysta 87,9% ludności,
natomiast w podkarpackim udział ten wynosi 76,1%. Dynamika przyrostu długości sieci
wodociągowej od 2009 roku wyniosła 5%, co jest najsłabszym wynikiem w tej samej, co podkarpackie
klasie województw pod względem liczby ludności. Największe braki w sieci wodociągowej występują
w powiecie brzozowskim, gdzie dostęp do bieżącej wody ma tylko 23,9% ludności, krośnieńskim
43,3%, jasielskim 44,1%. Pod względem długości czynnej sieci kanalizacyjnej województwo
podkarpackie było w 2012 roku na pierwszym miejscu w Polsce. Długość ta wynosiła 14,5 tys. km i
była znacznie wyższa niż w województwie śląskim, mazowieckim czy małopolskim. W 2012 roku
64,3% ludności kraju miało dostęp do kanalizacji, natomiast w podkarpackim udział ten wynosił
61,5%. Województwa o gorszych wynikach pod względem dostępności do kanalizacji sytuują się
generalnie w południowo-wschodniej części Polski, należą do nich: lubelskie (49,3%), świętokrzyskie,
małopolskie.
Ważną dla oceny infrastruktury technicznej województwa są wielkości produkcji energii i
dywersyfikacja jej źródeł. W 2012 roku w podkarpackich elektrowniach moc zainstalowana wynosiła
w sumie 907,4 MW, a moc osiągana 918,5 MW. Wynik ten daje podkarpackiemu pod tym względem
12 miejsce w klasyfikacji województw. Ostatnie lata przyniosły wzrost infrastruktury energetycznej w
Polsce, polepszenie statusu energetycznego dotyczyło także podkarpackiego – ilość energii osiąganej
wzrosła o 30%, a zainstalowanej o 25%. W porównaniu do jednostek terytorialnych o podobnej
liczbie ludności podkarpackie osiąga średnie wyniki.
W dobie rozwoju informatyzacji do podstawowych potrzeb, które powinna zapewnić infrastruktura
jest dostęp do informacji, której nośnikiem jest Internet. Według danych GUS region Wschodniej
Polski jest słabiej rozwinięty informatycznie od pozostałych części Polski. W 2013 roku dostęp do
Internetu miało 71,9% ludności Polski, w województwach Polski Wschodniej - 70,6%. Nie jest to duża
różnica, jeszcze kilka lat temu można było mówić o istotnym rozdźwięku pod względem infrastruktury
informacyjnej między trzema głównymi regionami Polski. Internet jako niezbędne narzędzie pracy w
biznesie dociera do większości przedsiębiorstw, średnia wartość dla Polski wynosiła w 2013 roku
93,6%. W rankingu tej kategorii podkarpackie zajmuje przedostatnią lokatę z wynikiem 91%, co
świadczy o pewnych brakach w infrastrukturze, które mają wpływ na potencjał gospodarczy
podkarpackich przedsiębiorstw.
Demografia
Województwo podkarpackie, obok kujawsko-pomorskiego, lubelskiego i pomorskiego, należy do
regionów średniej wielkości pod względem zaludnienia. W dniu 31 grudnia 2013 r. województwo
zamieszkiwało 2 129 294 osób, co oznacza 9 pozycję w rankingu województw według liczby ludności.
Porównanie zmian liczby ludności w regionach na przestrzeni lat 2010-2013 przynosi interesujące
wyniki. Wedle tych danych, województwo podkarpackie znalazło się wśród pięciu województw w
kraju, w których nastąpił w tych latach wzrost liczby ludności. Wzrost ten był nieznaczny (0,06%,
o 1346 mieszkańców więcej w 2013 r. niż w 2010 r.), ale oznacza, że województwo podkarpackie w
ostatnich latach uchroniło się przed niekorzystnymi tendencjami demograficznymi. Podkarpackie
wypada szczególnie korzystnie na tle województw Polski Wschodniej, w których w latach 2010-2013
nastąpił spadek liczby mieszkańców. Zgromadzone dane na temat zmian liczby ludności w
województwie podkarpackim, wskazują zatem na dalsze wyludnianie obszarów już nisko
zaludnionych i koncentrację mieszkańców w dużych miastach. Ponadto saldo migracji ludności w
2013 r. na 10 tys. mieszkańców wynosiło -14,6 (osoby).
Odsetek ludności z wykształceniem wyższym w 2013 r. wyniósł w województwie podkarpackim
18,0%. Plasuje to województwo podkarpackie poniżej średniej krajowej, która wynosiła 20,6%. W
porównaniu do innych województw podkarpackie znalazło się na 12 miejscu w kraju. Obserwuje się
jednak wzrost tego odsetka w latach 2011-2013 (o 2,3 punktu procentowego – z 15,7% do 18,0%).
Województwo podkarpackie z powierzchnią 17 844 km² należy do regionów o średniej gęstości
zaludnienia – w 2013 r. na 1 km2 przypadało 119 osób (7 miejsce w kraju).
Warto zaznaczyć, iż przeciętne dalsze trwanie życia dla dzisiejszego 30 letniego mężczyzny w
województwie podkarpackim to 45,6 i jest to najwyższy wskaźnik w Polsce. Natomiast dla dzisiejszej
30 letniej kobiety wskaźnik ten wynosi 52,8 i jest to drugi wynik w kraju (po podlaskim).
85
Region podkarpacki należy do obszarów o stosunkowo niskim wskaźniku zgonów niemowląt. Wartość
ta wyniosła w 2013 r. 4,5 na 1000 urodzeń żywych i sukcesywnie spada od 2009 r. (6 miejsce na 16
województw ex aequo z wielkopolskim). Najlepsza sytuacja ma miejsce w województwie
małopolskim (3,8 na 1000 urodzeń żywych), a najgorsza – w województwie warmińsko-mazurskim
(odpowiednio 5,9).
Województwo podkarpackie jest regionem o najniższych nominalnych dochodach na 1 osobę. W
2011 r. (najnowsze dostępne dane) wyniosły one 17 912 zł rocznie. Dochody te na przestrzeni lat
2008-2011, rosły z roku na rok, jednak wzrost ten nie należał do dynamicznych: w 2011 r. dochody
nominalne na 1 osobę były wyższe o 12,1% od tych samych dochodów w 2008 r. (wolniejszy wzrost
miał miejsce jedynie w województwach zachodniopomorskim i kujawsko-pomorskim).
Stosunkowo wysoki jest także wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym – w 2011 r. wyniósł
on 21,3%, co daje województwu podkarpackiemu 13 miejsce wśród regionów Polski; jeszcze wyższe
wartości przyjmował on w województwach lubuskim, świętokrzyskim i lubelskim. Jednakże poniżej
ustawowej granicy ubóstwa w województwie podkarpackim żyje 8,6% mieszkańców, co stanowi
wartość jedynie nieco poniżej przeciętnej na tle innych regionów (11 miejsce na 16 województw,
średnia dla Polski – 7,8%). Jest to najlepszy wynik z województw Polski Wschodniej; najgorsza
sytuacja ma miejsce w województwie warmińsko-mazurskim (13,8%). Ponadto wskaźnik ten w latach
2008-2011 sukcesywnie malał; w 2012 r. nastąpił wzrost, który jednak miał miejsce w większości
regionów (poza lubelskim, dolnośląskim i wielkopolskim).
Warunki mieszkaniowe stanowią istotny czynnik zapewniający zaspokojenie podstawowej dla
człowieka potrzeby bezpieczeństwa i stanowią ważny element w budowaniu stabilności bytowej jego
egzystencji. Zasoby mieszkaniowe województwa podkarpackiego nie przedstawianą się
optymistycznie. Na 1000 ludności przypada 295,9 mieszkania, co stanowi najniższy wynik w kraju.
Sytuacja ta nie zmienia się od 2009 roku. W pozostałych województwach zasoby mieszkaniowe
również nie wykazywały dużej dynamiki wzrostu (różnica między 2009 a 2012 rokiem waha się w
przedziale 1-4%), jednak tylko w przypadku podkarpackiego nie odnotowano żadnej zmiany przez
ostatnie lata.
Ochrona zdrowia i pomoc społeczna
Województwo podkarpackie cechuje się przeciętnym poziomem ochrony zdrowia, zarówno jeżeli
weźmie się pod uwagę ogólną infrastrukturę medyczną, jak i personel medyczny. Biorąc pod uwagę
liczbę osób przypadających na jedno łóżko w szpitalu, województwo podkarpackie plasuje się w
analizowanym okresie, niezmiennie na 10 miejscu w Polsce (211 osób). Sytuacja w tym zakresie
nieznacznie się poprawiła, podobnie jak w pozostałych regionach. Zmniejszyła się jednak liczba
przychodni, co również wpisało się w tendencję krajową, w związku z czym w zakresie liczby osób
przypadających na jedną przychodnię województwo znajduje się na dziewiątej pozycji w kraju. Nieco
odmienna sytuacja dotyczy wskaźnika związanego z liczbą aptek dostępnych dla mieszkańców
podkarpackiego, ponieważ w tym zestawieniu znajduje się ono na 14 miejscu. Można jednak
zaobserwować dynamiczną poprawę w tym zakresie w prezentowanych latach (zmiana niemal o
10%), która jest wysoka również na tle kraju. Jak można zaobserwować, województwo podkarpackie,
podobnie jak i inne regiony, nie tylko w Polsce, charakteryzuje się lepszą ogólną dostępnością do
opieki medycznej w dużych ośrodkach miejskich. Nie można jednak stwierdzić, aby istniały obszary
województwa w istotny sposób wykluczone z oddziaływania publicznej opieki medycznej.
Dostępność opieki lekarskiej zależy w głównej mierze od liczby lekarzy, który mogą świadczyć swoje
usługi dla ludności. W województwie podkarpackim sytuacja w tym względzie nie jest najlepsza
biorąc pod uwagę wskaźniki jakie osiągnęły pozostałe województwa. Trzynasta pozycja w roku 2012
wiąże się z prawie dwukrotnie mniejszą liczbą lekarzy w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców, niż w
będącym pod tym względem liderem, województwie mazowieckim.
Dane dotyczące pomocy społecznej wskazują, że województwo podkarpackie należy do regionów o
dużym odsetku osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej. Odsetek ten w 2012 r.
wyniósł 11,0% osób w gospodarstwach domowych. Jest to 14 pozycja w Polsce – tyle samo
korzystających jest w regionach kujawsko-pomorskim, a więcej w warmińsko-mazurskim (13,5%).
Najwięcej osób w 2012 r. korzystało ze środowiskowej pomocy społecznej w powiatach przemyskim,
brzozowskim, lubaczowskim i niżańskim, a najmniej – w miastach Rzeszowie, Tarnobrzegu i Krośnie
oraz w powiecie stalowowolskim. Jest to kolejny wskaźnik, który stanowi wyraz rozwarstwienia
86
między biedniejszymi rejonami wiejskimi i bogatszymi rejonami wokół miast i ośrodków
przemysłowych.
Pod względem korzystania ze świadczeń pomocy społecznej (liczba osób korzystających na 10 000
mieszkańców) sytuacja w województwie podkarpackim nie jest korzystna – wskaźnik ten wyniósł
w 2012 r. 617,3 osoby (dla porównania w najlepszych pod tym względem województwach śląskim,
opolskim i małopolskim nie przekracza on 400 osób). Jeszcze gorsza sytuacja miała miejsce
w województwach kujawsko-pomorskim (714,3) i warmińsko-mazurskim (814,3).
Oświata i nauka
W województwie podkarpackim według danych z 2012 roku wychowaniem przedszkolnym objętych
było jedynie 63,8% dzieci w wieku od 3 do 5 lat. Zdecydowanie gorsza była sytuacja dzieci na
terenach wiejskich, tam z placówek przedszkolnych korzystała tylko połowa wszystkich dzieci (50,2%),
w miastach - 84,5%. Sytuacja edukacji przedszkolnej była podobna w innych południowo-wschodnich
województwach Polski. Zauważyć trzeba, że mimo niekorzystnego obrazu podkarpackiego na tle
Polski pod względem edukacji przedszkolnej sytuacja w ostatnich latach ulegała korzystnym
zmianom. Od 2009 roku udział dzieci w przedszkolach w grupie wiekowej 3-5 lat uległ zwiększeniu o
24%, co sprawia, że podkarpackie jest jednym z najprężniej rozwijających się edukacyjnie regionów w
Polsce pod tym względem.
Województwo podkarpackie nie należy do wiodących pod względem szkolnictwa wyższego. W 15
szkołach wyższych studiowało łącznie 62 731 studentów. Liczba studentów na 10 tys. mieszkańców
wynosiła tu 295, co stanowi 13 wynik w kraju. Na przestrzeni 4 ostatnich lat, ze względu na niż
demograficzny, wskaźnik ten spadał we wszystkich regionach, jednak w województwie podkarpackim
spadek ten był stosunkowo niewielki. W 2013 roku było tu nieco ponad 3 tys. nauczycieli
akademickich, co daje 11 lokatę pośród innych województw.
Kultura, sport i turystyka
Województwo podkarpackie jest atrakcyjnym turystycznie regionem dzięki zachowaniu wielu
ośrodków materialnego dziedzictwa tradycyjnej kultury regionalnej. Jeśli chodzi natomiast o
uczestnictwo ludności podkarpackiego w kulturze, jest ono w dużym stopniu zdeterminowane
zasobami, jakimi dysponują instytucje kultury. Jedną z najbardziej egalitarnych instytucji kulturalnych
stanowią biblioteki, których w województwie podkarpackim łącznie z filiami jest 681, co daje pośród
innych województw dość wysoką, piątą pozycję. Powszechny dostęp ludności do kultury zapewniają
ośrodki kultury takie, jak wiejskie i miejskie domy kultury, świetlice i kluby i inne. Podkarpackie
posiada bogate zasoby instytucji kultury o powszechnej dostępności. Pod względem liczby domów
kultury, ośrodków kultury, świetlic i klubów jest trzecim województwem w Polsce. Na różnorodność
zasobów kulturowych województwa wskazuje liczba muzeów na jego terenie. W 2012 roku na
terenie województwa podkarpackiego zlokalizowanych było 43 tego typu instytucji, co dawało ósmy
wynik w kraju. Trochę lepiej wyglądała pozycja podkarpackiego pod względem liczby zwiedzających
na 10 tys. mieszkańców, zajmowało bowiem szóste miejsce w kraju.
Pod względem zasobów instytucjonalnych kultury wysokiej dostrzegalne są w podkarpackim pewne
braki. Podkarpackie należy do województw, które posiadają najmniej ośrodków kultury wysokiej
takich jak teatry i instytucje muzyczne (3). Pod względem liczby widzów przypadającej na 1 tys.
mieszkańców sytuacja podkarpackiego również lokuje je na dole rankingu województw, mniejszy
udział w spektaklach teatralnych i muzycznych ma miejsce jedynie w województwie lubelskim.
Województwo podkarpackie ma do zaoferowania bogactwo walorów przyrodniczych
i krajobrazowych oraz dziedzictwa kulturowego. Jest to jeden z najczystszych regionów w Polsce o
najlepiej zachowanym środowisku naturalnym m.in. dzięki szerokiemu zasięgowi obejmowania
obszarów chronionych. O potencjale turystycznym regionu, oprócz dóbr przyrody i kultury, stanowi
przede wszystkim baza turystyczna, która pozwala na korzystanie z atrakcji regionu, a także
dostępność komunikacyjna. Należy stwierdzić, ze coraz większa jest gotowość regionu do
przyjmowania turystów. W ostatnich latach obserwowalny jest systematyczny przyrost turystycznych
obiektów noclegowych. W 2013 r. 62% wszystkich obiektów zlokalizowanych było na obszarach
wiejskich, co świadczy o sprofilowaniu podkarpackiej turystyki w dziedzinie związanej z
eksploatowaniem walorów przyrodniczych regionu. Pod względem potencjału turystycznego, w
obrębie analizowanych wskaźników, potwierdza się obraz województwa podkarpackiego jako
wewnętrznie podzielonego na aktywne południe oraz mało aktywną turystycznie północ.
87
Wybrane obiekty i miejsca o charakterze atrakcji turystycznych w województwie podkarpackim
(2014)
Źródło: http://monitoruj.podkarpackie.pl/turystyka.html
Ważnymi wskaźnikami potencjału turystycznego jest ilość miejsc noclegowych, liczba noclegów
udzielonych i korzystający z noclegów liczone na 1000 ludności. W 2012 roku w podkarpackim
przypadało 11,4 miejsca noclegowego na 1000 ludności. Liczba udzielonych noclegów na 1000
ludności w województwie podkarpackim systematycznie rosła w ostatnich latach i w 2012 roku
wyniosła 1073,1, co w porównaniu do danych z 2010 roku stanowi wzrost o 11%. Dzięki takiej
dynamice wzrostu, pozycja podkarpackiego wobec innych województw w porównaniu do 2010 roku
zmieniła się z 10 na 9 miejsce w rankingu.
Aktywność społeczna
Zaangażowanie w organizacje pozarządowe stanowi istotną cześć aktywności społecznej, jaką
wykazują obywatele. Według raportu z najnowszego badania Stowarzyszenia Klon/Jawor
zaangażowanych w różne formy aktywności społecznej jest około jedna trzecia społeczeństwa.
W 2010 roku w województwie podkarpackim działało 4,6 tys. organizacji pozarządowych, w tym 500
organizacji pożytku publicznego, 100 fundacji i 4,5 tys. stowarzyszeń i organizacji społecznych. Był to
średni wynik w skali kraju, jednak sytuacja przedstawia się zupełnie inaczej, gdy spojrzy się na
wskaźnik liczebności NGO przypadających na 10 tys. ludności. Pod tym względem podkarpackie
zajmowało czołowe miejsce w Polsce.
Sytuacja finansowa organizacji pozarządowych w ostatnich latach w Polsce nie była optymistyczna.
Na tle tej trudnej sytuacji, województwo podkarpackie pozytywnie się wyróżnia. W rankingu polskich
województw w 2010 roku plasowało się na czwartym miejscu pod względem liczby zatrudnionych w
III sektorze (znalazło tu zatrudnienie 8 tys. osób). Organizacje pozarządowe w podkarpackim rozwijają
się dynamicznie. Nie tylko przybywa ich ilościowo, ale też stanowią one coraz większą siłę
w społeczeństwie.
Środowisko przyrodnicze
Obszar województwa podkarpackiego zawiera unikatowe przyrodniczo i krajobrazowo tereny,
wartościowe w skali Polski i Europy. Obszary chronione zajmują 797 639 ha, co stanowi blisko połowę
jego powierzchni. Wynik ten sprawia, że pod względem wielkości cennych przyrodniczo terenów jest
88
czwartym województwem w Polsce. W województwie podkarpackim istnieją 2 parki narodowe, 10
parków krajobrazowych i 13 obszarów chronionego krajobrazu, a także 93 rezerwaty przyrody.
Wskaźnikiem natężenia zagrożeń w tym obszarze może być notowana rocznie wielkość ścieków
przemysłowych i komunalnych, wymagających oczyszczenia, odprowadzana do wód lub ziemi. W
województwie podkarpackim wielkość ta w 2012 r. wynosiła 69,8 hm³, co w porównaniu do innych
województw Polski jest wynikiem dobrym, dającym podkarpackiemu piątą lokatę wśród województw
o najmniejszej produkcji ścieków. W porównaniu z podobnymi pod względem liczby ludności
województwami, w podkarpackim sytuacja zanieczyszczenia powietrza gazami jest szczególnie dobra.
Podkarpackie pod tym względem plasuje się na czwartym miejscu w rankingu województw. Ponadto,
od 2011 r. obserwuje się tendencję spadku poziomu emisji zanieczyszczeń gazowych z zakładów
szczególnie uciążliwych. W 2013 roku w województwie podkarpackim wytworzonych i składowanych
było 1649,5 tys. ton odpadów, wyłączając odpady komunalne. W skali kraju nie jest to wynik wysoki,
podkarpackie jest czwartym województwem pod względem najmniejszej ilości odpadów. Nakłady
finansowe na środki trwałe ochrony środowiska w przeliczeniu na mieszkańca wynosiły 221,20 zł, co
stanowi średni wynik w skali kraju.
Wykorzystanie funduszy RPO WP 2007-2013
Wykorzystanie RPO WP nie odbiega w sposób zasadniczy od sytuacji jaką obserwujemy w innych
programach regionalnych. Podkarpackie zakontraktowało do końca 2013 roku 94,6% dostępnej
alokacji (przy średniej krajowej 92,6%). Poziom wydatkowania w analogicznym okresie wyniósł 73,5%
(przy średniej krajowej 68,9%), co stawia województwo w grupie regionów, które dobrze radzą sobie
z kontraktowaniem i wydatkowaniem środków. Ilość środków jakie przeznaczono na realizację RPO
WP zaliczyć należy do średnich na tle kraju, warto jednak mieć na uwadze, iż województwo było
objęte dodatkowo Programem Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej, w związku z czym mogło
korzystać z dodatkowego źródła finansowania projektów.
Istotną kwestią z punktu widzenia rozwoju regionalnego jest przeznaczenie środków
w ramach RPO WP 2007-2013. W poniższym zestawieniu ujęto wartość umów podpisanych w ramach
poszczególnych obszarach interwencji (osiach priorytetowych) RPO WP. Wyraźnie absorbcja środków
w ramach programu jest najwyższa w stolicy województwa oraz w pozostałych ośrodkach miejskich.
Najmniej środków zakontraktował powiat bieszczadzki, leski i brzozowski oraz miasto Tarnobrzeg. Nie
odbiega to zasadniczo od tendencji obserwowanych w ramach innych programów regionalnych,
gdzie wsparcie koncentruje się w tzw. „biegunach wzrostu”. Może jednak prowadzić to do
marginalizacji słabszych powiatów, które nie mają potencjału do konkurowania z dużymi ośrodkami.
Warto przytoczone powyżej wartości skonfrontować z liczbą mieszkańców poszczególnych powiatów,
czego efektem jest wskaźnik kontraktacji środków RPO WP 2007-2013 per capita na danym obszarze.
Z danych wynika, iż wielkość kontraktacji na mieszkańca jest istotnie większa w stolicy regionu
(Miasto Rzeszów wraz z powiatem rzeszowskim), jednak już w przypadku wspomnianych w
poprzednim zestawieniu powiatów (które w wartościach bezwzględnych zaabsorbowały najmniej
środków), wartość wskaźnika jest stosunkowo wysoka. Najsłabiej pod tym względem wypadł powiat
łańcucki, w którym zakontraktowano trzy razy mniej środków w przeliczeniu na jednego mieszkańca,
niż w Rzeszowie.
89
Ilość środków RPO WP zakontraktowanych na 1 mieszkańca w zł według powiatów (lipiec
2014)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z KSI
Poszczególne powiaty w różnym stopniu radzą sobie również z wydatkowaniem zakontraktowanych
środków. Jak można zaobserwować na podstawie porównania wartości zakontraktowanych w
ramach podpisanych umów środków, do rozliczonych wniosków o płatność, różnice w tym względzie
sięgają ponad 20% (powiat niżański – 93,38%; m. Tarnobrzeg – 71,37%). Poziom rozliczenia zależy
jednak w dużej mierze od charakterystyki realizowanych projektów, więc nie należy na tej podstawie
wyciągać ogólnych wniosków na temat zdolności danej JST do wydatkowania środków RPO WP.
Średni poziom wykorzystania kontraktacji można uznać na tym etapie wdrażania programu za
bezpieczny.
Podsumowanie
Podsumowując, można stwierdzić, że województwo podkarpackie mimo stosunkowo słabej sytuacji
gospodarczej, na tle Polski rozwija się stosunkowo dynamicznie. Z jednej strony województwo wciąż
boryka się z istotnymi problemami natury gospodarczej i społecznej. Niepokojąca jest sytuacja na
rynku pracy, a przedsiębiorstwa narażone są na częste zmiany koniunktury. Również ogólny rozwój
infrastruktury województwa (zwłaszcza dróg i kolei) nadal stanowi jeden z ważniejszych problemów.
Brak również w województwie silnych ośrodków akademickich i infrastruktury naukowej. Z drugiej
jednak strony produkt krajowy brutto regionu dynamicznie rośnie, rosną również nakłady na
inwestycje. Gospodarka regionu jest stosunkowo innowacyjna, o czym świadczy szereg wskaźników
takich, jak nakłady na B+R czy zatrudnienie w tym obszarze (zwłaszcza w sektorze przedsiębiorstw).
Wskaźniki dotyczące produkcji przemysłowej również wskazują na szybszy wzrost, niż w przypadku
większości województw w kraju. Przyrost naturalny w województwie jest dodatni, istnieją silne
ośrodki wzrostu (np. Rzeszów i powiat rzeszowski) które systematycznie przyciągają zarówno
inwestycje, jak i nowych mieszkańców. Wzrost ten jest szczególnie widoczny na tle innych państw
europejskich, aczkolwiek region nadal należy do regionów najbiedniejszych. Biorąc pod uwagę
90
możliwości absorpcyjne oraz ilość środków europejskich, które województwo może pozyskać w
kolejnych latach, można stwierdzić, iż dynamiczny rozwój regionu będzie nadal kontynuowany.
91
10. WOJEWÓDZTWO PODLASKIE
Atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu
Województwo podlaskie jest obszarem atrakcyjnym przyrodniczo, posiadającym znaczną
różnorodność biologiczną, duży potencjał do rozwoju rolnictwa ekologicznego oraz do rozwoju
energetyki opartej o odnawialne źródła energii. Za atut województwa można również uznać
przygraniczne położenie, stwarzające warunki do rozwoju działalności eksportowej poza wschodnią
granicę Unii Europejskiej. W kwestiach gospodarczych, do mocnych stron można zaliczyć silną na
skalę europejską branżę mleczarską oraz zalążkowe ośrodki wzrostu, cechujące się wysokim
poziomem innowacyjności i konkurencyjności, w branżach takich jak: produkcja instrumentów
medycznych, włókiennictwo, przemysł maszynowy, poligrafia i produkcja oprogramowania
komputerowego89. Zauważalny w ostatnich latach jest również dynamiczny wzrost poziomu eksportu
województwa. Dodatkowo, ważnym czynnikiem wpływającym na atrakcyjność województwa jest
relatywnie wysoki poziom kształcenia na podlaskich uczelniach, zwłaszcza na kierunkach: medycyna i
prawo. W ostatnich latach, w bardzo szybkim tempie poprawiała się struktura wykształcenia
ludności, przez co rośnie odsetek osób z wykształceniem wyższym. Przy relatywnie niskim poziomie
zarobków, może to stanowić o tanim dostępie do wykwalifikowanej siły roboczej w regionie90.
Pomimo posiadania wielu atutów, w rankingu atrakcyjności inwestycyjnej województw,
opracowywanym przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, województwo podlaskie co roku
zajmuje ostatnie miejsce (za wyjątkiem roku 2009). Najniżej oceniane są kategorie: dostępności
transportowej, zasobów i kosztów pracy91, infrastruktury gospodarczej92. Brak atrakcyjności
inwestycyjnej ma odzwierciedlenie w ilości podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego,
zarejestrowanych i prowadzących działalność gospodarczą w województwie. W 2011 roku,
w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, takich podmiotów było tylko 1,3, co było najniższą wartością
wśród wszystkich województw Polski.
Województwo podlaskie należy do regionów charakteryzujących się najniższym poziomem rozwoju
gospodarczego w Polsce. W 2011 roku PKB na mieszkańca w województwie podlaskim kształtowało
się na poziomie około 72% średniej tego wskaźnika dla Polski, co plasowało region na 14 miejscu
wśród wszystkich województw. Pomimo stosunkowo wysokiego corocznego wzrostu PKB w regionie,
różnica między PKB per capita województwa podlaskiego i Polski stale się powiększa.
PKB na mieszkańca w województwie podlaskim i Polsce (PLN)
Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL.
89
Strategia Rozwoju Województwa Podlaskiego do roku 2020, Urząd Marszałkowski Województwa
Podlaskiego, Białystok 2013, s. 35-37.
90
W. Dziemianowicz, P. Nowicka, K. Peszat, Diagnoza strategiczna województwa podlaskiego, op. cit., s. 28.
91
W ramach kryterium „zasoby i koszty pracy” ocenie podlegają następujące czynniki: liczba pracujących,
liczba bezrobotnych, liczba wolnych miejsc pracy, napływ absolwentów szkół średnich i wyższych, wysokość
wynagrodzeń.
92
M. Nowicki, A. Hildebrandt, P. Susmarski, M. Tarkowski, M. Wandałowski, Atrakcyjność inwestycyjna
województw i podregionów Polski 2013, IBnGR, Gdańsk 2013, s. 65 - 66.
92
Według wstępnych szacunków GUS, PKB województwa podlaskiego na jednego mieszkańca
wyniósł w 2012 roku 29 356 PLN93, co stanowiło 70,9% wartości tego wskaźnika dla Polski. Oznacza to
utrzymywanie się niekorzystnego trendu, notowanego od 2009 r. (w latach 2008 – 2011 odsetek ten
wynosił odpowiednio: 72,9, 73,5%, 72,5% oraz 71,8%,). Zjawisko to wskazuje na zagrożenie regionu
procesami dywergencji realnej, rozumianej jako pogłębianie się różnic w poziomie rozwoju
gospodarczego województwa podlaskiego w stosunku do kraju.
Niski poziom produktu krajowego brutto, w stosunku do średniej dla Polski, ma również swoje
odzwierciedlenie w niskim poziomie wydajności pracy mierzonej wartością dodaną brutto na jednego
pracującego. Województwo podlaskie zajmuje pod tym względem 13 miejsce wśród województw.
Utrzymanie się dotychczasowych trendów oznaczać będzie dalsze zwiększanie się dystansu między
województwem podlaskim a resztą kraju.
WDB na jednego pracującego w Polsce i województwie podlaskim
Słaby rozwój gospodarczy regionu uwarunkowany jest wieloma czynnikami o charakterze
zewnętrznym, jak i wewnętrznym. Do pierwszej kategorii czynników, należy niewątpliwie zaliczyć
położenie regionu przy wschodniej granicy strefy Schengen. Ma to znaczący wpływ na możliwość
rozwoju gospodarczego z racji ograniczeń w swobodnym przepływie towarów i usług ze wschodnim
jego sąsiadem, tj. Białorusią. Istotnym czynnikiem, o charakterze wewnętrznym, jest znaczący
odsetek obszarów chronionych w ogólnej powierzchni regionu. Obszary specjalnej ochrony ptaków
Natura 2000 stanowią 28,7% ogólnej powierzchni województwa, co jest drugą, najwyższą wartością
w kraju, po województwie zachodniopomorskim. Obszary specjalnej ochrony siedlisk Natura 2000
obejmująz kolei 26,9% powierzchni, co stanowi najwyższy odsetek w kraju. Z jednej strony, duży
udział obszarów cennych przyrodniczo ma pozytywny wpływ na atrakcyjność turystyczną niektórych
obszarów województwa, jak i jakość życia mieszkańców, lecz z drugiej, stanowi poważną barierę przy
realizacji dużych i średnich inwestycji infrastrukturalnych.
Niekorzystna struktura gospodarki i powolny proces jej przekształceń są następnym czynnikiem
ograniczającym rozwój regionu.
93
Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w 2012 r. (opracowanie eksperymentalne),
GUS, Warszawa 2014, s. 1.
93
Struktura gospodarki województwa podlaskiego na podstawie WDB
Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS BDL.*
W wytwarzaniu WDB województwa zdecydowanie dominuje sektor usług. Jednakże,
w porównaniu z wartościami średnimi dla kraju, województwo podlaskie odznacza się bardzo dużym
udziałem rolnictwa w gospodarce regionu (udział sekcji A na poziomie 10,9% w WDB to
zdecydowanie najwyższa wartość w kraju). Województwo charakteryzuje się również niskim
udziałem sekcji gospodarki związanych z przemysłem, budownictwem i usługami finansowymi.
W roku 2011, udział poszczególnych sekcji w gospodarce regionu kształtował się następująco:
przemysł, z wyłączeniem przetwórstwa przemysłowego94 - 3,5% (ostatnie miejsce wśród
województw); przetwórstwo przemysłowe95 - 16,4% (13 miejsce); budownictwo96 - 7,8% (11 miejsce);
transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia oraz informacja i komunikacja97
- łącznie 27,5% (10 miejsce); działalność finansowa i ubezpieczeniowa i obsługa rynku
nieruchomości98 - 8,6% (10 miejsce); pozostałe usługi99 - 25,2% (4 miejsce). Jednocześnie, względem
średniej krajowej, najniższym poziomem wydajności pracy odznaczał się sektor usług, z wyłączeniem
usług finansowych i ubezpieczeniowych. W sektorze usług finansowych i ubezpieczeniowych
wydajność pracy wynosiła 105% średniej krajowej. Również w rolnictwie wydajność pracy
kształtowała się nieco powyżej średniej krajowej dla tego sektora (101%)100.
*
Usługi podstawowe obejmują: handel; naprawę pojazdów samochodowych (Sekcja G); transport i gospodarkę
magazynową(Sekcja H); zakwaterowanie i gastronomię (Sekcja I); informację i komunikację (Sekcja J).
94
Sekcje: B - Górnictwo i wydobywanie, D – Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczna, gaz, parę
wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E – Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i
odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, PKD 2007.
95
Sekcja C, PKD 2007.
96
Sekcja F, PKD 2007.
97
Sekcje: H, I, J, PKD 2007.
98
Sekcje: K, L, PKD 2007.
99
Sekcje: M – Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N – Działalność w zakresie usług
administrowania i działalność wspierająca, O – Administracja publiczna i obrona narodowa, P – Edukacja, Q –
Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R – Działalność związana z kultura, rozrywka i rekreacją, S – Pozostała
działalność usługowa, T – Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników, gospodarstwa domowe
produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby.
100
W. Dziemianowicz, P. Nowicka, K. Peszat, Diagnoza strategiczna województwa podlaskiego, Aneks nr 2 do
projektu Strategii Rozwoju Województwa Podlaskiego do roku 2020, Geoprofit, Białystok 2013, s. 39.
94
Podstawowym problemem rozwoju województwa podlaskiego (będącym w dużej mierze
skutkiem wyżej wymienionych barier) pozostaje niski poziom przedsiębiorczości oraz niski poziom
innowacyjności podlaskich przedsiębiorstw.
W roku 2012, w województwie podlaskim, na 10 tys. osób przypadało 790 przedsiębiorstw (14
miejsce w kraju i 77% średniej krajowej). Liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON
w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców była niższa tylko w województwach: podkarpackim i lubelskim.
Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON na 10 tys. ludności
W ujęciu powiatowym istnieje duże zróżnicowanie tego wskaźnika. W 2013 r. najwyższą
wartość osiągnęły powiaty grodzkie (Białystok 1 120, Suwałki 1 004, Łomża 999). Najmniejsze
wartości odnotowano w powiatach: suwalskim (515), sokólskim (539) i monieckim (549). W ujęciu
dynamicznym największym wzrostem ilości podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys.
mieszkańców charakteryzował się w 2013 roku powiat białostocki (ziemski).
Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON na 10 tys. ludności
według powiatów (2013 r.)
95
Wewnętrzne nakłady przedsiębiorstw na działalność B+R, w przeliczeniu na jednego
mieszkańca wyniosły w województwie w 2012 roku 115,8 PLN. (13 miejsce w kraju i tylko 31%
przeciętnej wartości tego wskaźnika dla Polski), a udział w sprzedaży wyrobów nowych lub istotnie
ulepszonych w przedsiębiorstwach przemysłowych wyniósł 6,17% (13 miejsce w kraju i 50% średniej
wartości dla Polski). Wartość nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw w 2012 roku, w przeliczeniu
na jednego mieszkańca, wyniosła 1 975 PLN. Stanowiło to niecałe 60% wartości średniej dla kraju
i było najniższym wynikiem wśród pozostałych województw. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw
charakteryzowały się bardzo dużą rozpiętością, od 469 PLN na mieszkańca w powiecie sejneńskim, do
4 794 PLN na mieszkańca w powiecie suwalskim i 4 180 PLN na mieszkańca w powiecie bielskim.
Na tym tle należy zauważyć bardzo dużą wartość nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw, jaką
zanotował w 2011 r. powiat bielski - 12 540 PLN na mieszkańca. Na wynik ten zdecydowanie
wpłynęła jedna inwestycja, tj. wybudowanie w tym powiecie od podstaw, dużej fabryki firmy IKEA.
Województwo podlaskie charakteryzuje się bardzo małym wolumenem handlu zagranicznego.
W roku 2012 udział regionu w krajowym eksporcie wyniósł 1,15%101,a wartość eksportu per capita
ukształtowała się na poziomie 5 714 PLN (14 miejsce wśród województw). Do roku 2009 tempo
wzrostu eksportu województwa podlaskiego było znacznie poniżej średniej krajowej (w 2008 wzrost
eksportu województwa wyniósł 2,2%, a Polski 4,4%), natomiast od roku 2009 eksport województwa
podlaskiego charakteryzuje się wysoką dynamiką. Średni coroczny wzrost w latach 2010-2012 wyniósł
około 23%, co było zdecydowanie najwyższą wartością w kraju102.
Wartość eksportu województwa podlaskiego w latach 2007-2012 (mln PLN)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Centrum Analitycznego Administracji Celnej
(CAAC) Izby Celnej w Warszawie.
Przewiduje się, iż duże tempo wzrostu eksportu województwa podlaskiego utrzyma się
w kolejnych latach, niemniej jednak należy pamiętać, że tak wysoka dynamika jest możliwa w dużej
mierze za sprawą bardzo niskiego pułapu, z którego startuje województwo podlaskie. W roku 2012,
głównymi kierunkami eksportu były Niemcy - 19,7%, Rosja – 11,2%, Białoruś – 10,4% oraz Litwa 6,8%.
Stosunkowo niski był natomiast udział Ukrainy, który wynosił 2,3%. Głównymi towarami
eksportowymi były: produkty mleczarskie – 12,65%, produkty mięsne – 11,83% oraz maszyny
i urządzenia elektryczne – 10,57%.
Zmiany demograficzne zachodzące w województwie podlaskim prowadzą do powolnego
spadku liczby ludności w regionie. Dzieje się tak za sprawą ujemnego przyrostu naturalnego oraz – w
znacznie większej mierze - za sprawą emigracji mieszkańców województwa. W zakresie zmian
naturalnych, sytuacja w województwie jest bardzo zróżnicowana. Najniższy przyrost naturalny od
wielu lat utrzymuje się w powiecie hajnowskim. W roku 2012 wyniósł on -8,1 osoby na 1000
mieszkańców, co było najniższą wartością wśród wszystkich powiatów nie tylko w województwie
101
Podana wartość nie jest dokładna - w 2012 roku 14,02% eksportu krajowego nie było przypisane do żadnego
województwa.
7
A. Para, S. Karpiński, R. Ulatowska, Analiza potencjału eksportowego perspektywicznych branż województwa
podlaskiego, Sortes Consulting, Warszawa 2013, s. 13-25.
96
podlaskim, ale również w Polsce. Powiat hajnowski posiada również najstarszą strukturę
demograficzną wśród wszystkich powiatów województwa. Osoby po 60 roku życia stanowią w nim aż
89% wszystkich mieszkańców. Najwyższy przyrost naturalny odnotowały w 2012 roku powiaty
grodzkie: Suwałki, Białystok i Łomża. Miasto Suwałki jest też jedynym powiatem w województwie,
w którym udział osób w wieku powyżej 60 lat jest niższy niż 50% ludności powiatu.
Przyrost naturalny na 1000 ludności w powiatach województwa podlaskiego
Od wielu lat województwo podlaskie charakteryzuje się wysokim ujemnym saldem migracji.
W 2012 roku, saldo migracji w przeliczeniu na 1000 osób wyniosło -1,5 (5 miejsce w kraju), co było
wartością dużo niższą od salda krajowego, wynoszącego -0,2. Od wielu lat jedynym powiatem,
w którym utrzymuje się wysokie dodatnie saldo migracji, jest powiat białostocki (ziemski). Ma to
związek z przeprowadzaniem się części mieszkańców stolicy województwa do okolicznych
miejscowości. W 2012 roku powiat grodzki m. Białystok, po raz pierwszy od 2002 roku, zanotował
niewielkie dodatnie saldo migracji. Poza powiatami białostockim i m. Białystok, niewielkim dodatnim
saldem migracji charakteryzował się tylko powiat łomżyński (ziemski). Najszybciej natomiast
wyludniają się powiaty: kolneński, sokólski oraz wysokomazowiecki.
Saldo migracji gminnych na pobyt stały na 1000 osób
Zmiany demograficzne, takie jak ujemny przyrost naturalny i emigracja zarobkowa ludności
w wieku produkcyjnym (często razem z potomstwem), mają swoje odzwierciedlenie w strukturze
wiekowej populacji województwa. Od wielu lat zauważalny jest w regionie coroczny przyrost udziału
97
osób w wieku poprodukcyjnym, w ogólnej liczbie ludności województwa. Co prawda, ani odsetek
liczby osób w wieku poprodukcyjnym, ani też tempo jego wzrostu nie należą do najwyższych w kraju,
jednak należy zauważyć, że w ostatnich latach odsetek osób w wieku poprodukcyjnym, z roku na rok
rośnie coraz szybciej. W tej sytuacji naturalnym następstwem jest szybkie zmniejszanie się liczby
ludności w wieku przedprodukcyjnym.
Stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła w województwie podlaskim, w 2013 roku, 15,1%
(przy stopie 13,4% dla Polski), co plasowało województwo podlaskie na 10 miejscu w kraju
(w kolejności od najniższej do najwyższej stopy bezrobocia). Podobnie jak w przypadku większości
innych województw, od 2007 r., zauważalny jest w regionie negatywny trend systematycznego
wzrostu stopy bezrobocia rejestrowanego. Najnowsze dane Wojewódzkiego Urzędu Pracy wskazują,
iż stopa bezrobocia na początku marca 2014 roku również kształtowała się na poziomie 15,1%. Biorąc
jednak pod uwagę stopę bezrobocia obliczoną według metodologii BAEL, zauważyć można nieco inną
sytuację. W roku 2012 stopa bezrobocia według BAEL wyniosła 9,3% (4 miejsce wśród województw) i
była niższa od średniej krajowej (10,1%). W ostatnich latach zauważalne jest stopniowe powiększanie
się różnicy pomiędzy obiema stopami, co w praktyce może oznaczać, iż coraz większy odsetek
mieszkańców województwa decyduje się na pracę „na czarno” przy jednoczesnej rejestracji
w urzędzie pracy.
Różnica pomiędzy bezrobociem rejestrowanym a bezrobociem według BAEL w województwie
podlaskim
Województwo podlaskie cechuje się stosunkowo niskim, wewnętrznym zróżnicowaniem stopy
bezrobocia rejestrowanego. Różnica stopy bezrobocia pomiędzy powiatem o najwyższym wskaźniku
(powiat grajewski - 22,9%) i powiatem o wskaźniku najniższym (powiat wysokomazowiecki - 8,9%),
wyniosła w 2012 roku 13,9 punktów procentowych. Jest to najniższy wskaźnik wśród 5 województw
Polski wschodniej. Pomimo wzrostu bezrobocia rejestrowanego, różnica ta charakteryzuje się
powolnym spadkiem od roku 2010.
98
Różnica stopy bezrobocia rejestrowanego pomiędzy powiatem o najwyższej i najniższej jej wartości
w województwie podlaskim
Wskaźnik zatrudnienia według BAEL, charakteryzujący województwo podlaskie w ostatnich
latach, nie odbiega znacznie od średniej krajowej. W IV kwartale 2013 r. wyniósł on 50,8%, przy
średniej krajowej równej 50,6%. Również we wcześniejszych okresach wskaźnik ten oscylował wokół
średniej krajowej, wykazując charakterystyczną dla całego kraju, znaczną zmienność sezonową.
Struktura zatrudnienia w województwie podlaskim odzwierciedla strukturę gospodarki
i charakteryzuje się ponadprzeciętnie wysokim udziałem pracujących w rolnictwie (38% w roku 2012).
Tylko w dwóch województwach Polski zanotowano wyższy odsetek pracujących w sekcji A, według
PKD 2007. Struktura zatrudnienia zmienia się bardzo powoli i charakteryzuje się niewielkim
corocznym spadkiem udziału osób zatrudnionych w rolnictwie na rzecz sektora usług (43%
pracujących w usługach w 2012 roku). Na bardzo niskim poziomie kształtuje się udział osób
pracujących w przemyśle(19% w roku 2012, przy średniej krajowej wynoszącej 28%). Co więcej, liczba
pracujących w przemyśle nie wykazuje tendencji wzrostowych.
Województwo podlaskie charakteryzuje się umiarkowanym poziomem dochodów ludności.
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie, wynosiło w 2012 roku 3 143,64 PLN,
czyli około 84% wartości średniej dla kraju. Różnica pomiędzy wartościami dochodów w kraju i w
województwie podlaskim nie ulegała znaczącej zmianie na przestrzeni ostatnich lat.
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie nominalne brutto w gospodarce narodowej (PLN)
Co charakterystyczne dla regionów o niskim poziomie dochodów, województwo podlaskie
odznacza się niskim poziomem zróżnicowania wynagrodzeń. Biorąc pod uwagę wskaźnik „przeciętne
miesięczne wynagrodzenie nominalne brutto w gospodarce narodowej (bez podmiotów
gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób)”, różnica pomiędzy powiatem o najwyższym (powiat
99
bielski - 3 777,64 PLN) i najniższym (powiat suwalski - 2 943,05 PLN) poziomie wynagrodzeń wyniosła
w 2012 r. 834,59 PLN, co stanowiło 25% wartości średniego wynagrodzenia w województwie.
Mniejsze zróżnicowanie wynagrodzeń zanotowano tylko w województwach: świętokrzyskim,
lubuskim i opolskim.
Zagrożenie ubóstwem to poważny problem w województwie podlaskim. Według szacunków
103
GUS , w 2012 roku aż 10,7% gospodarstw domowych znajdowało się poniżej granicy skrajnego
ubóstwa (minimum egzystencji). Wskaźnik ten plasował województwo podlaskie na 2 miejscu w
kraju, pod względem jego wartości, która jednocześnie była znacznie wyższa od średniej krajowej,
wynoszącej w rzeczonym roku 6,8%. W poprzednich latach wskaźnik ten wynosił odpowiednio: 11,2%
w roku 2011 (2 miejsce przy średniej krajowej 6,8%); 9,1% w roku 2010 (4 miejsce, średnia krajowa
5,8%); 9,2% w roku 2009 (2 miejsce, średnia krajowa 5,7%) oraz 8,4% w roku 2008 (3 miejsce, średnia
krajowa 5,6%). Według wyników tego badania, w 2011 roku, 13% wszystkich gospodarstw domowych
w województwie podlaskim korzystało z zewnętrznej pomocy finansowej104. Najbardziej zagrożonymi
ubóstwem powiatami województwa podlaskiego są powiaty: kolneński, sejneński oraz grajewski105.
Infrastruktura społeczna i techniczna
Z racji tego, że województwo podlaskie charakteryzuje się najniższą gęstością zaludnienia
w Polsce, a przy tym sieć osadnicza jest znacznie rozproszona, problematyczne staje się zapewnienie
optymalnego dostępu do Infrastruktury technicznej oraz do usług publicznych. Pomimo tego, pod
względem dostępu do opieki medycznej, województwo podlaskie wypada stosunkowo dobrze na tle
kraju. W roku 2012, na 10 000 mieszkańców województwa przypadało 47 lekarzy (z wyłączeniem
lekarzy dentystów), co było bliskie średniej wartości dla kraju i plasowało województwo na 8 miejscu
wśród województw Polski. W tym samym roku, na 10 000 mieszkańców przypadało 71 pielęgniarek
i położnych (7. miejsce wśród województw), o dwie więcej niż średnia dla Polski. Należy jednak
zauważyć, że dostęp do ochrony zdrowia charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem
przestrzennym106.
Wyniki badania Najwyższej Izby Kontroli z 2010 roku, dotyczące dostępności świadczeń opieki
zdrowotnej wskazują, iż podobnie jak w innych województwach, poważny problem w województwie
podlaskim stanowi ograniczony dostęp do specjalistów oraz wysoki poziom zadłużenia
najważniejszych szpitali wojewódzkich107.
Województwo podlaskie charakteryzuje się słabym stanem infrastruktury transportowej.
Gęstość sieci dróg publicznych o twardej nawierzchni wynosiła w 2012 roku 61,4 km na km 2 (14
pozycja wśród województw), przy średniej wartości w kraju wynoszącej 89,8 km na km 2. Natomiast
pod względem wartości Wskaźnika Międzygałęziowej Dostępności Transportowej (WMDT),
województwo podlaskie zajmuje przedostatnie miejsce w kraju108. Region jest jednym z dwóch w
skali kraju, przez które nie przebiega żaden odcinek autostrady. Ponadto wciąż odsuwana jest w
czasie realizacja jednej z kluczowych dla województwa inwestycji drogowych, czyli trasy Via Carpatia.
Pozytywnie w tym kontekście należy jednak ocenić plan realizacji trasy Via Baltica, która została
wskazana w Dokumencie Implementacyjnym do Strategii Rozwoju Transportu do 2020 r. jako jedna z
priorytetowych inwestycji drogowych, a także fakt ogłoszenia przetargów na realizację brakujących
odcinków drogi S8, łączącej Białystok ze stolicą kraju, która w całości będzie realizowana w
dwupasmowym standardzie drogi ekspresowej.
Stan i gęstość infrastruktury drogowej charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem wśród
powiatów województwa podlaskiego. Najgęstsza sieć dróg powiatowych i gminnych występuje
w powiatach miejskich (Białystok, Łomża, Suwałki), natomiast najrzadsza w powiatach: kolneńskim,
103
Ubóstwo w Polsce w świetle badań GUS, GUS, Warszawa 2013, s. 20.
Dotyczy to wszelkich rodzajów pomocy finansowej pochodzącej zarówno od osób fizycznych jak i instytucji.
105
Wielowymiarowa analiza poziomu ubóstwa w województwie podlaskim, Regionalny Ośrodek Polityki
Społecznej w Białymstoku - Obserwatorium Integracji Społecznej, Białystok 2010, s. 31.
106
W. Dziemianowicz, P. Nowicka, K. Peszat, Diagnoza strategiczna województwa podlaskiego, , op. cit. s. 33.
107
Informacja o wynikach kontroli dostępności wybranych świadczeń opieki zdrowotnej, Najwyższa Izba
Kontroli, Warszawa 2010.
108
T. Komornicki, P. Rosik, M. Stępniak, W. Pomianowski, Symulacja Wskaźnika Międzygałęziowej
Dostępności Transportowej (WMDT) na terytorium Polski do roku 2020, IGiPZ, PAN, Warszawa 2011 s. 15.
104
100
zambrowskim i białostockim. Drogi o nawierzchni twardej, tylko w 4 powiatach ziemskich (łącznie jest
ich w województwie 14), stanowią ponad 50% ogólnej ich długości w powiecie. Największy odsetek
dróg o nawierzchni gruntowej posiadają powiaty: sejneński (gdzie drogi gruntowe stanowią 74%
wszystkich dróg powiatowych i gminnych), augustowski i suwalski. Najmniejszy odsetek posiadają
natomiast powiaty (nie uwzględniając powiatów grodzkich): zambrowski, kolneński oraz grajewski.
Gęstość dróg powiatowych i gminnych w powiatach województwa podlaskiego w 2012 roku (km na
100 km2)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS BDL.
Województwo podlaskie posiada również najrzadszą sieć kolejową w kraju (3,5 km na 100 km 2,
przy 6,4 km na 100 km2 w Polsce). Ze stolicy województwa biegną tylko trzy zelektryfikowane linie
kolejowe, w kierunkach: Warszawa, Kuźnica Białostocka (granica z Białorusią) oraz Ełk, z czego tylko
linia do Warszawy jest dwutorowa. Brak jest bezpośrednich połączeń do Lublina. Pozytywnie
natomiast należy ocenić fakt wpisania odcinka planowanej linii kolejowej Rail Baltica,
przebiegającego przez województwo podlaskie (jako elementu sieci TEN-T) do instrumentu
finansowego Connecting Europe Facility.
W województwie podlaskim, odsetek przedsiębiorstw posiadających dostęp do internetu,
wyniósł w 2013 roku 93,2% i był nieco niższy od średniej krajowej (93,6%). W przypadku odsetka
przedsiębiorstw korzystających z internetu szerokopasmowego, województwo podlaskie znajdowało
się natomiast na 3 miejscu i w 2013 roku odnotowało najwyższy wzrost tego wskaźnika spośród
wszystkich województw Polski109.
W roku 2012 dochody własne budżetów jednostek samorządu terytorialnego w województwie
podlaskim stanowiły 2% dochodów własnych wszystkich JST w kraju. W przeliczeniu na osobę,
przychody własne JST wynosiły 1 792 PLN, co plasowało województwo znacznie poniżej średniej
w kraju, która w roku 2012 wynosiła 2 260 PLN. Tylko dwa województwa (lubelskie oraz
podkarpackie) osiągnęły w tym samym roku niższą wartość przychodów własnych budżetów JST, w
przeliczeniu na mieszkańca. Pozytywnym jest natomiast fakt, iż zarówno w 2012 jak i 2011 roku,
wartość przychodów własnych JST w przeliczeniu na mieszkańca rosła szybciej niż średnia dla Polski.
109
Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2009 – 2013, GUS, Warszawa 2013,
s. 40.
101
Jednostki samorządu terytorialnego województwa podlaskiego nie są nadmiernie zadłużone
w relacji do innych województw. Wskaźnik wydatków na obsługę długu publicznego JST wszystkich
szczebli, w przeliczeniu na 1000 zł dochodów budżetów JST, wyniósł w 2012 r. 16,6 PLN, co
decydowało o drugim, najniższym wyniku regionu w skali kraju, przy średniej dla Polski wynoszącej
19,7 PLN. W roku 2012 województwo zanotowało znaczny wzrost tego wskaźnika, jednak podobna
sytuacja miała miejsce we wszystkich województwach Polski z wyjątkiem lubuskiego. Poziom
zadłużenia JST w województwie podlaskim jest jednak mocno zróżnicowany. Według badania
Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, w roku 2011, aż 5 gmin z województwa podlaskiego
(Nowinka, Giby, Szudziałowo, Zawady i Sejny) przekroczyło ustawowy limit zadłużenia wynoszący
60% dochodów, co stanowiło 16% spośród wszystkich gmin w kraju, które ten limit przekroczyły110.
W roku 2012 połowa, z 14 ziemskich powiatów województwa podlaskiego, odnotowała wyższe
wydatki niż przychody budżetowe, a w dwóch z pośród nich (hajnowskim i kolneńskim) taka sytuacja
od roku 2008 zdarzała się z każdym okresem rozliczeniowym. Wśród miast powiatowych, w roku
2012 tylko miasto Suwałki nie odnotowało nadwyżki wydatków budżetowych nad przychodami.
Fundusze europejskie są ważnym czynnikiem warunkującym rozwój województwa podlaskiego,
które przyczyniają się m.in. do poprawy stanu infrastruktury transportowej, wzrostu poziomu
innowacyjności podlaskiej gospodarki i promowania postaw przedsiębiorczych. W wymiarze
dostępności wewnętrznej, w ramach programów operacyjnych perspektywy finansowej 2007-2013,
rozpoczęto w województwie budowę bądź modernizację 1 210 km dróg, w tym ponad 100 km dróg
wojewódzkich.
Wartość dofinansowania projektów z UE w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego
Województwa Podlaskiego na lata 2007-2013, w przeliczeniu na jednego mieszkańca województwa,
wynosiła na koniec 2013 r. 2 214,53 PLN, co było wartością zdecydowanie wyższą niż średnia dla
regionalnych programów operacyjnych w kraju, wynoszącej 1 726,70 PLN. Na dzień 30 kwietnia 2014
roku, całkowita wartość dofinansowania ze środków UE w ramach RPOWP, wyniosła 2 675 mln PLN
(według zawartych umów i decyzji). Największa część tych środków przeznaczona zostałana
finansowanie projektów z zakresu transportu (893 mln PLN) oraz badań i rozwoju technologicznego,
innowacji i przedsiębiorczości (699 mln PLN).
Obszar
tematycz
ny
Procentowy udział poszczególnych obszarów tematycznych w wartości dofinansowania z UE
w ramach RPOWP (według stanu na dzień 30.04.2014 r.)
Całość dofinansowania z UE:
2 674 860 836
PLN, w tym:
1.
Badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość
26,13%
2.
Społeczeństwo informacyjne
8,01%
3.
Transport
33,39%
4.
Energia
6,12%
5.
Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom
4,83%
6.
Turystyka
6,02%
7.
Kultura
2,80%
8.
Inwestycje w infrastrukturę społeczną
8,82%
9.
Pomoc Techniczna
3,89%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z KSI (SIMIK 07-13).
110
Ocena Sytuacji Samorządów Lokalnych, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa 2012, s. 4.
102
Mniej korzystnie wygląda sytuacja z sięganiem po środki z krajowych programów
operacyjnych. Wartość dofinansowania z UE w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura
i Środowisko, w przeliczeniu na jednego mieszkańca województwa podlaskiego, wyniosła na koniec
2013 r. 1 235,70 PLN i była najniższą wartością wśród województw Polski, przy średniej krajowej
wynoszącej 2 953 PLN. W przypadku Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, wartość
dofinansowania z UE na jednego mieszkańca w województwie podlaskim również kształtowała się
zdecydowanie poniżej średniej krajowej (934,48 PLN) i wynosiła 497,63 PLN (12 miejsce wśród
województw). Ten sam wskaźnik dla Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki wyniósł 947,79 PLN
i plasował województwo podlaskie na 5 miejscu w kraju, jednak poniżej średniej dla Polski (1 036,59
PLN). Województwo podlaskie pozyskiwało najwięcej środków w przeliczeniu na jednego mieszkańca,
spośród pięciu województw objętych programem Rozwój Polski Wschodniej. Wartość środków z UE,
w ramach wszystkich programów NSRO (włączając w to program Rozwój Polski Wschodniej, RPOWP
oraz Pomoc Techniczną) w przeliczeniu na jednego mieszkańca, wyniosła w województwie podlaskim
6 220,26 PLN, czyli o ponad 700 PLN mniej od średniej krajowej, co dawało województwu
podlaskiemu 10 miejsce w Polsce. Należy przy tym zwrócić uwagę, że województwo podlaskie jest
regionem słabo zaludnionym (14 miejsce w kraju), z populacją około 1,2 mln ludności, co stanowi
nieco ponad 3% wartości dla Polski.
103
11. WOJEWÓDZTWO POMORSKIE
Ogólna ocena sytuacji gospodarczej
Województwo pomorskie charakteryzuje się unikatowym środowiskiem i walorami krajobrazowymi,
a nadbałtyckie położenie oraz specyfika potencjału gospodarczego, społecznego i przyrodniczego,
określają charakter i kierunki rozwoju regionu. Pomorskie utrzymuje relatywnie stabilną pozycję
w stosunku do innych polskich regionów, cechując się średnią pod względem wielkości i siły
gospodarką.
 W 2013 r. w województwie pomorskim, podobnie jak w całej Polsce, po kilkuletnim spowolnieniu
gospodarczym będącym konsekwencją światowego kryzysu finansowego i gospodarczego,
zaobserwowano pewne ożywienie. Pozytywne symptomy były widoczne już rok wcześniej.
Według wstępnych szacunków GUS w 2012 r. zanotowano najwyższy w kraju wzrost PKB
w porównaniu z rokiem poprzednim – prawie 6%111.
 W 2011 r. PKB regionu stanowił ponad 5,6% PKB krajowego (według szacunków na 2012 r. –
5,7%), co w efekcie wpłynęło na utrzymanie się Pomorskiego na 7. pozycji w kraju. W stosunku do
2010 r. wystąpił relatywnie wysoki wzrost PKB (o 8,3%), co przyczyniło się do pozytywnych zmian
w latach 2008-2011 – wzrost o ponad 22%. Na 6. miejscu w kraju uplasowała Pomorskie wartość
PKB per capita, która w 2011 r. wyniosła 37,8 tys. zł (wzrost o 7,9% w porównaniu do
poprzedniego roku, przy czym szacunki na 2012 r. wskazały wyraźnie słabszy trend – wzrost o
3,6%).
Produkt Krajowy Brutto w województwie pomorskim w latach 2000-2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL. Dane dla 2012 r.:
Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w 2012 r.
(opracowanie eksperymentalne), 2014, Ośrodek Rachunków Regionalnych, Urząd
Statystyczny w Katowicach.
 Wydajność pracy (WDB na 1 pracującego) w 2011 r. ulokowała Pomorskie na 4. miejscu w kraju
(awans o 1 pozycję). Wzrost wartości wskaźnika w stosunku do roku poprzedniego o 8,0% był
jednym z najwyższych w kraju.
 W latach 2008–2013 nastąpił dynamiczny wzrost produkcji sprzedanej przemysłu
(o 42,9%) i produkcji sprzedanej budownictwa (o 29,7%). W 2013 r. pomorskie przedsiębiorstwa
wytworzyły 6,7% krajowej produkcji sprzedanej przemysłu i 5,6% produkcji sprzedanej
budownictwa. W porównaniu do poprzedniego roku nastąpił zbliżony do krajowego wzrost
produkcji sprzedanej przemysłu, natomiast spadek produkcji sprzedanej budownictwa (o 2,7%)
był mniej odczuwalny niż średni w kraju (spadek o 11,3%).
111
Dane dotyczące PKB na 2012 rok w oparciu o Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw
w 2012 r. (opracowanie eksperymentalne), 2014, Ośrodek Rachunków Regionalnych, Urząd Statystyczny w Katowicach.
104
 Mimo stopniowego wzrostu, poziom regionalnych nakładów na B+R w latach 2009–2011
kształtował się poniżej średniej krajowej. W 2012 r. województwo zanotowało najwyższą w Polsce
dynamikę wzrostu nakładów poniesionych na B+R (zmiana o 107%, do ponad 1,0 mld zł). Wzrósł
również stosunek nakładów na B+R w relacji do PKB z 0,52% do 0,73%. Województwo
awansowało tym samym w rankingu krajowym z 9. miejsca w 2009 r. na 4. w 2011 r.
Na 3. pozycji uplasował się region pod względem wysokości nakładów B+R na 1 mieszkańca
(442,2 zł), co oznacza wzrost o ponad 50% w stosunku do 2011 r. i awans regionu o dwie pozycje
(3. miejsce). Mimo relatywnie wysokich na tle kraju nakładów na działalność B+R, niepokojącym
trendem w województwie w okresie 2011–2012 był spadek udziału nakładów na działalność B+R
poniesionych w sektorze przedsiębiorstw z 48,4% w 2010 r. do 41,1% w 2012 r., a tym samym
zmiana z 2. na 5. lokatę w rankingu.
Nakłady wewnętrzne na B+R w województwie pomorskim w latach 2002-2012
 W regionie odnotowuje się systematyczny wzrost liczby uczestników studiów doktoranckich, a
także wyższy od przeciętnego w kraju udział studentów na kierunkach inżynieryjno-technicznych
(12,3% wobec 8,9% w Polsce w 2013 r.).
 Pozytywne tendencje można było zauważyć również w obrotach handlu zagranicznego. W 2012 r.
wartość pomorskiego eksportu wyniosła 9,6 mld euro, a importu – 13,3 mld euro. Względem roku
poprzedniego był to wzrost o odpowiednio 10,7% i 9,1%. W 2012 r. udział województwa
w krajowym eksporcie wyniósł 6,8%, a w imporcie 8,8%, co nadal plasowało region odpowiednio
na 5. i 4. miejscu.
W obrocie handlu zagranicznego dominowały produkty o średnio-niskim poziomie zaawansowania technologicznego, przy znacznym spadku produktów o wysokim i średniowysokim poziomie
zaawansowania technologicznego (z 22,3% w 2008 r. do 8,2% w 2012 r.).
 W ostatnich latach w gospodarce regionu coraz większą rolę odgrywały przemysły morskie112.
Świadczy o tym notowany w latach 2008-2012 wzrost liczby podmiotów gospodarczych w tej
branży (o 10,2%) oraz przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia (o 12,3%), które przewyższało
średnie przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej w województwie
o 30%. Nastąpił również znaczny wzrost nakładów inwestycyjnych (o 62%), a wartość brutto
środków trwałych przekroczyła 10,8 mld zł. Zwiększyła się także liczba osób pracujących w
przemysłach morskich, na skutek czego ich udział w ogóle pracujących w województwie zwiększył
się do 5,9% (2008 r. – 5,3%).
Mimo kryzysu w branży stoczniowej i upadku dużych zakładów, pozytywnym trendem w regionie
jest rozwijająca się liczna grupa mniejszych przedsiębiorstw specjalizujących się w budowie
i wyposażeniu – w większości skierowanych na eksport – nowoczesnych łodzi i jachtów. Istotną
produkcję stanowią też konstrukcje stalowe i wieże wiatrowe.
112
Opracowanie na podstawie Rocznika Statystycznego Gospodarki Morskiej 2013, GUS, Warszawa, Szczecin.
105
Branża logistyczna w 2013 r. odczuła znaczne ożywienie w porównaniu do lat ubiegłych. W 2011 r.
nastąpił spadek obrotów ładunków w portach morskich województwa o prawie 6% w stosunku do
bardzo dobrego 2010 r. W 2013 r. wielkość przeładunków w portach osiągnęła 42,2 mln t, co
stanowiło wzrost o ponad 12% w stosunku do 2012 r. Od 2010 r. notuje się również
systematyczny wzrost przeładunków kontenerowych, co związane jest z rozbudową największego
pod względem przeładunków polskiego głębokowodnego terminalu kontenerowego DCT
w Gdańsku oraz dużymi inwestycjami w porcie w Gdyni.
 Pomorskie jest silnie uzależnione od zewnętrznych dostaw energii elektrycznej. Produkcja energii
elektrycznej zapewnia niewiele ponad 30% jej zużycia, w związku z czym istnieje konieczność
importu energii elektrycznej z centralnej i południowej Polski.
Region dysponuje jednak znaczącym potencjałem dla rozwoju energetyki odnawialnej,
w szczególności słonecznej i wiatrowej. W 2012 r. w województwie wytworzono 7,2% krajowej
energii pochodzącej z OZE (spadek o 3,7 p.p. w porównaniu z 2008 r.), co dało dopiero 7. lokatę
wśród województw. Udział energii elektrycznej wytwarzanej z OZE w ogólnym jej zużyciu od lat
jest wyższy niż średni w kraju, a w 2012 r. wyniósł 14,8% (wzrost o 5,6 p.p. w stosunku do 2008 r.).
 Walory regionu determinują wielokierunkowy rozwój turystyki czyniąc go jedną z kluczowych
destynacji w kraju. W 2010 r. województwo pomorskie plasowało się na 2., a od 2011 r. na
3. miejscu w kraju pod względem udzielonych noclegów na 1000 mieszkańców, przy niewielkim
trendzie wzrostowym. Po spadku liczby turystów krajowych i zagranicznych w 2011 r. o prawie
28%, w 2012 r. zanotowano wzrost o ponad 40% (do 6,6 mln). Gwałtowna zmiana była
spowodowana m.in. Mistrzostwami Europy w Piłce Nożnej „Euro 2012” odbywającymi się również
w Gdańsku, które przyciągnęły rzesze kibiców. W 2012 r. Pomorskie przyjęło 1,4 mln turystów
zagranicznych, głównie z Niemiec, Rosji i Wielkiej Brytanii. Tym samym udział tych przyjazdów
wśród województw wyniósł 9,3% i uplasował region na 5. miejscu w kraju. Przeważały pobyty
krótkie (1 – 3 dni), przede wszystkim w obiektach zbiorowego zakwaterowania.
Aktywność gospodarcza
 Pomorskie cechuje wysoka aktywność gospodarcza mieszkańców (chociaż widoczne są znaczne
zróżnicowania wewnątrzregionalne) wyrażona m.in. dużą liczbą podmiotów gospodarczych
(w 2013 r. było ich blisko 272 tys.),. Na 1000 mieszkańców w 2013 r. przypadało 118 MŚP, a na
100 osób w wieku produkcyjnym, 13 prowadziło własną działalność. Wysoka aktywność
gospodarcza ulokowała region na 4. pozycji w kraju.
 Regon cechuje dobrze rozwinięta infrastruktura IOB, m.in. parki naukowo–technologiczne, parki
przemysłowo–technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, podmioty wspierające rozwój MSP,
organizacje pracodawców. Jednakże poziom wykorzystania infrastruktury IOB jest niedostateczny,
co spowodowane jest niewystarczająco specjalistyczną upowszechnioną i adekwatną do potrzeb
przedsiębiorstw ofertą.
 W pomorskich firmach obserwuje się pozytywne trendy w odniesieniu do wyników finansowych.
W latach 2010-2013 nastąpił najwyższy w kraju wzrost przychodów z całokształtu działalności
przedsiębiorstw (o 36,0%, przy średnim dla Polski 17,9%). Najlepsza sytuacja miała miejsce
w przedsiębiorstwach związanych z obsługą rynku nieruchomości i przetwórstwie przemysłowym.
Przy średnim wzroście w kraju wynoszącym odpowiednio: 16,9% i 22,6%, w pomorskich firmach
zaobserwowano wzrost przychodów o 56,8% i 50,6%. Region zajął też 2. miejsce w kraju
w zakresie transportu i gospodarki magazynowej (wzrost o 71,9%). Na uwagę zasługuje również
budownictwo, gdzie przy ogólnej dekoniunkturze w kraju, w regionie wystąpił wzrost przychodów
na poziomie 7%. Powyżej średniej krajowej kształtował się także odsetek przedsiębiorstw
wykazujących zysk netto (4. miejsce w Polsce).
 W pomorskich przedsiębiorstwach rosną nakłady inwestycyjne oraz wartość środków trwałych.
W 2012 r. te pierwsze stanowiły 5,9% udziału krajowego (w stosunku do 2010 r. wzrost o 6,2%).
Natomiast wartość środków trwałych wzrosła o 16,7%. W przeliczeniu na 1 mieszkańca nakłady
inwestycyjne w przedsiębiorstwach uplasowały województwo na 4. miejscu w Polsce
(3,3 tys. zł/os.), a wartość brutto środków trwałych na 5. (38,3 tys. zł/os.).
106
Podmioty gospodarcze i nakłady inwestycyjne w województwie pomorskim w latach 2008-2012
 Pod względem atrakcyjności inwestycyjnej113 w 2013 r. województwo pomorskie zajęło 6. miejsce
w kraju (awans o 2 pozycje w rankingu wobec 2010 r.). Żadna z analizowanych składowych nie
pogorszyła się. Poprawie uległy natomiast trzy z nich, tj. atrakcyjność wobec inwestorów
(z 7. na 2. miejsce), zasoby i koszty pracy (z 10. na 8. miejsce) oraz infrastruktura gospodarcza
(z 11. na 9. miejsce).
 Ocena koniunktury gospodarczej opracowywana przez GUS pokazuje, iż w I kwartale 2013 r.
utrzymywały się negatywne nastroje pomorskich przedsiębiorców. W większości sektorów
przeważała zła ocena warunków gospodarowania. Pozytywnie wyróżniał się jedynie sektor
informacji i komunikacji. Pod koniec 2013 r. sytuacja poprawiła się w trzech spośród siedmiu
sektorów. Pozytywną sytuację zaobserwowano ponownie w sektorze informacji i komunikacji,
a także przetwórstwa przemysłowego oraz transportu i gospodarki magazynowej.
Sytuacja na rynku pracy
 Poziom zatrudnienia w Pomorskiem stopniowo rośnie, ale nadal stanowi barierę rozwojową
regionu. W 2013 r. wskaźnik zatrudnienia był równy średniej krajowej (50,2% – 5. miejsce w
Polsce). Od 2010 r. odnotowano jednak spadek wskaźnika zatrudnienia osób młodych w wieku
15–24 lata (o 4,3 p.p.), ale minimalny wzrost zatrudnienia kobiet (o 0,1 p.p.) i osób w wieku 55–64
lata (z 38,4% do 40,7%).
 Od 2010 r. przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw nieznacznie się zmniejszyło.
W 2013 r. kształtowało się na podobnym poziomie 277,8 tys. osób (jednak w porównaniu do roku
wcześniejszego różnica wyniosła ponad 4,5 tys. osób). Spadkowi zatrudnienia towarzyszył wzrost
przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw, które od 2010 r.
wzrosło o ponad 400 zł i w 2013 r. wyniosło 3 814,94 zł, co dało 4. miejsce w kraju.
 W końcu grudnia 2013 r. liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wyniosła
114,1 tys. osób i była nieznacznie niższa w stosunku do grudnia 2012 r. (o 500 osób, tj. o 0,5%).
Utrzymało się wyższe bezrobocie wśród kobiet, które stanowiły 54,9% ogółu zarejestrowanych
bezrobotnych, co w porównaniu do 2010 r. oznacza wzrost o 1,6 p.p.
 W 2013 r. w porównaniu do 2012 r., stopa bezrobocia rejestrowanego nieznacznie spadła
o 0,1 p.p. i wynosiła 13,3%, ale na przestrzeni minionych 3 lat wzrosła o 1 p.p. W dalszym ciągu
powiatami najbardziej dotkniętymi bezrobociem (co najmniej 25%) były: nowodworski, sztumski
i malborski, a najmniej – Sopot (niecałe 5%). Wobec 2012 r. stopa bezrobocia wzrosła w 9 z 20
powiatów. Największy jej spadek odnotowano w powiecie kwidzyńskim (o 2,1 p.p.). Według
ostatnich dostępnych danych BAEL zjawisko ma nieco mniejszą skalę – w latach 2010-2012 stopa
bezrobocia była niższa niż rejestrowanego o ok. 3 p.p.
113
Na podstawie corocznego rankingu atrakcyjności inwestycyjnej województw i podregionów Polski, sporządzanego przez
IBnGR.
107
Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiatach województwa pomorskiego w 2013 r. (stan na 31
grudnia)
Źródło: Informacja miesięczna o rynku pracy, województwo pomorskie,
grudzień 2013. Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku
Trendy demograficzne i sytuacja społeczna
 Województwo pomorskie należy do średnich pod względem liczby mieszkańców regionów
w Polsce. W 2013 r. zamieszkiwało je niecałe 2,3 mln ludności (5,9% populacji kraju) z czego
w miastach skupiło się 65,1% osób (średnia w Polsce 60,4%). W stosunku do innych województw,
Pomorskie wyróżnia się najwyższym przyrostem naturalnym (1,7‰, głównie w gminach
położonych na Kaszubach) i dodatnim saldem migracji114 (0,8‰ daje regionowi 3. miejsce
w kraju). Skutkuje to dodatnim przyrostem rzeczywistym liczby ludności (2,5‰). Mieszkańcy
regionu są też relatywnie młodsi niż średnio w kraju, co ma duże znaczenie dla różnych dziedzin
życia. Proces starzenia się społeczeństwa będzie się przejawiał systematycznym wzrostem udziału
ludności w wieku powyżej 65 roku życia oraz spadkiem populacji osób do 24 roku życia. Będzie on
jednak przebiegać łagodniej niż w innych regionach.
 Pomorzanie wykazują wysoką aktywność społeczną, co przekłada się m.in. na znaczną liczbę
organizacji pozarządowych w odniesieniu do wielkości populacji (w 2010 r. 4. miejsce w kraju115),
chociaż część z nich nie prowadzi aktywnej działalności. Korzystanie z pomocy wolontariuszy
deklarowało prawie 58% organizacji (wskaźnik ogólnopolski wyniósł 50%). Jednak podmioty
z województwa najrzadziej sięgają po środki samorządowe (jedynie 38% przy np. 65%
w Wielkopolsce). W konsekwencji, 50% organizacji w regionie odnotowało roczny przychód poniżej
10 tys. zł.
 Gospodarstwa domowe w województwie pomorskim cechuje przeciętna sytuacja materialna.
W latach 2009-2011 dochód do dyspozycji brutto był niższy niż średni w kraju. W 2011 r.
w odniesieniu do 1 mieszkańca wyniósł 23,2 tys. zł, przy średnim dla Polski 24,3 tys. zł, co dało,
podobnie jak w 2009 r., 6. miejsce.
 W Pomorskiem więcej osób niż średnio w Polsce korzysta ze świadczeń pomocy społecznej.
W ostatnich latach w całym kraju zauważalny był spadek liczby beneficjentów tej pomocy, będący
konsekwencją wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego ogółem na 1 osobę, co wynikało
zarówno ze wzrostu dochodów, jak też zmiany w wielkości i strukturze demograficznej
gospodarstw domowych. Liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w latach
2009-2012 w regionie zmniejszyła się z 581 do 529 na 10 tys. mieszkańców (przy średniej w kraju
poniżej 500 osób). Towarzyszy temu pogłębianie się stopnia ubóstwa, ponieważ odsetek
114
115
Uwzględniono migracje wewnętrzne i zagraniczne.
Na podstawie badania Stowarzyszenia Klon-Jawor.
108
mieszkańców regionu żyjących poniżej relatywnej granicy ubóstwa116 w 2012 r. wyniósł 20,3%
(2009 r. – 17,6%) i był wyższy niż średni dla Polski, lokując województwo na niekorzystnym
6. miejscu (2009 r. – 8. miejsce).
 Na początku 2014 r. w regionie zarejestrowanych było 49 spółdzielni (niecałe 5% krajowej liczby), ale
ocenia się, iż jedynie nieco mniej niż połowa prowadzi regularnie swoją działalność.
Na terenie województwa działa 10 Centrów Integracji Społecznej117 (CIS). Każdego roku powstają
kolejne placówki (1–2). W 2012 r. w zajęciach prowadzonych przez CIS uczestniczyło 375 osób,
z tego ukończyło je 61,3%. Większość uczestników zajęć znajduje zatrudnienie u pracodawcy. Część
z tych osób zostaje pracownikami centrum, staje się członkiem spółdzielni socjalnej lub
pracownikiem o zatrudnieniu wspieranym.
Funkcjonują również 43 Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ), których zadaniem jest rehabilitacja
zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych niezdolnych do podjęcia zatrudnienia na otwartym
rynku pracy. Na początku 2014 r. uczestnikami warsztatów było niecałe 1,4 tys. osób118. Warsztaty
funkcjonują obecnie w większości pomorskich powiatów, brak ich jest jedynie w Sopocie
oraz w powiecie słupskim i lęborskim. Najwięcej tego typu placówek funkcjonuje w Gdańsku – 6,
w których uczestniczy ponad 200 osób.

Aktywność obywatelską odzwierciedla skala darowizn deklarowanych w zeznaniach podatkowych,
która rośnie z roku na rok. W województwie pomorskim w 2012 r., ponad 55% podatników
dokonało odliczenia 1% podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego (przy wartości dla Polski
44%). Było to o prawie 7 p.p. więcej niż w 2010 r. Mieszkańcy regionu wykazują również wyższą niż
średnio w kraju aktywność podczas wyborów samorządowych. Frekwencja w wyborach do Sejmu i
Senatu w 2011 r. była drugą najwyższą w Polsce119, natomiast podczas wyborów w 2010 r. sytuacja
była bardziej zróżnicowana – od 2. wyniku w kraju podczas I tury wyborów prezydenckich120 do 9.
miejsca w I turze wyborów samorządowych121. W 2014 r. frekwencja w wyborach do Parlamentu
Europejskiego była 3. najwyższą w kraju (26,70% wobec 23,82% w Polsce).
Infrastruktura społeczna
 Region oferuje szerokie możliwości spędzania wolnego czasu, m.in. uczestnictwa w kulturze. Mimo
spadkowej tendencji w kraju, uczestnictwo w spektaklach teatralnych i wydarzeniach muzycznych
stale rośnie, utrzymując się powyżej średniego w kraju. Sytuacja mierzona liczbą widzów i słuchaczy
w teatrach i instytucjach muzycznych na 1000 ludności, plasuje województwo na 2. miejscu w Polsce
(w 2009 r. – 6.). Wiąże się to z licznymi inwestycjami w obiekty kultury oraz działalnością tego typu
instytucji na obszarze największych miast. Oferowany program o wysokim poziomie artystycznym,
stanowiący zarazem atrakcję turystyczną, pozwolił na stworzenie nowej jakościowo oferty
artystycznej, rozpoznawalnej w skali krajowej i międzynarodowej.
 Poprawia się dostępność do edukacji przedszkolnej, chociaż udział dzieci objętych wychowaniem
przedszkolnym jest nadal niższy od średniej dla kraju. W latach 2009-2012 liczba przedszkoli
i punktów przedszkolnych zwiększyła się o 180 obiektów, a liczba miejsc wzrosła o ponad 24%.
W efekcie, udział dzieci w wieku 3–5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym wzrósł o 12 p.p.
(do 66,1%), mimo to Pomorskie zajęło dopiero 10. miejsce w krajowym rankingu. Wzrosła liczba
miejsc w przedszkolach w dużych ośrodkach, zwłaszcza w placówkach niepublicznych, natomiast
duży deficyt w tym względzie wykazują obszary wiejskie i małe miejscowości, ubogie dzielnice,
czy osiedla dużych miast, szczególnie we wschodnich powiatach regionu.
116
Wartość relatywnej granicy ubóstwa stanowi połowę średnich wydatków ogółu gospodarstw domowych.
Centra Integracji Społecznej to placówki realizujące reintegrację zawodową i społeczną przez kształtowanie umiejętności
pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych, nabywanie umiejętności zawodowych, naukę
planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem oraz uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania
posiadanymi środkami pieniężnymi (Ustawa o zatrudnianiu socjalnym, art. 3, (Dz. U. z 2011r. Nr 43 poz.225, z późn. zm.).
118
Dane PEFRON.
119
Sejm- 51,70% (kraj – 48,92%), Senat – 51,71% (kraj – 48,92%).
120
57,85% wobec 54,94% w kraju
121
46,73% wobec 47,32% w kraju
117
109
 Problemem regionu są luki kompetencyjne uczniów. Świadczą o tym od lat niższe niż średnie w kraju
wyniki sprawdzianów i egzaminów zewnętrznych, które dotyczą przeważającej części regionu poza
Obszarem Metropolitalnym Trójmiasta, jak też niski wskaźnik zdawalności egzaminów
potwierdzających kwalifikacje zawodowe. Średni wynik sprawdzianu uzyskany przez szóstoklasistów
w 2012 r. ulokował województwo na 9. miejscu w Polsce, co oznacza niewielką poprawę
w stosunku do dwóch poprzednich lat. Również pod względem średniego wyniku egzaminu
gimnazjalnego części matematyczno-przyrodniczej122 region zajął w 2012 r. 9. pozycję.
 W ostatnich latach zauważa się wzrost liczby nowych zachorowań na cukrzycę, niedokrwienną
chorobę serca oraz choroby naczyń mózgowych. Ponadto Pomorskie jest na niekorzystnym 1.
miejscu wśród województw o najwyższej zachorowalności na nowotwory (wskaźnik nowych
zachorowań na 100 tys. ludności w 2011 r. wyniósł 297 dla mężczyzn i 235 dla kobiet, przy średniej
dla Polski odpowiednio 251 i 207123). W 2008 r. region znajdował się na 4. miejscu (mężczyźni –
274,9) i na 5. miejscu (kobiety – 202,9) w kraju.
 Pod względem dostępu do placówek ochrony zdrowia Pomorskie ma stosunkowo niekorzystną
sytuację na tle kraju, chociaż następuje stopniowa poprawa. W 2012 r. na 10 tys. mieszkańców
przypadało 39,6 łóżek szpitalnych, co tak jak w ciągu kilku ostatnich lat lokowało region
na ostatnim miejscu w kraju. Z kolei na jedną placówkę ambulatoryjnej opieki zdrowotnej
przypadało prawie 2,6 tys. mieszkańców, przy średniej dla kraju poniżej 2 tys. osób. Pomimo
stopniowej poprawy (w 2009 r. wartość ta wyniosła 2,9 tys. osób), region nadal plasuje się na
przedostatnim miejscu w Polsce. Powiaty: kartuski, starogardzki, kościerski i wejherowski znajdują
się wśród powiatów o najniższej dostępności do placówek ochrony zdrowia mierzonej liczbą
mieszkańców przypadającą na jeden podmiot ambulatoryjnej opieki zdrowotnej124.
 Pomorskie należy do regionów o najniższej liczbie lekarzy na 10 tys. mieszkańców (13. miejsce
w kraju, spadek o 4 pozycje wobec 2009 r.)125. Niekorzystnie wygląda także sytuacja pod względem
dostępu do pielęgniarek i położnych, choć uległa ona poprawie w odniesieniu do 2009 r. – liczba
pielęgniarek na 10 tys. ludności wzrosła z 42,5 do 52,4, a położnych 4,9 do 6,0, co oznacza awans
z miejsc 14–15. na 7–8. w kraju.
 Istnieją duże problemy z zapewnieniem specjalistycznych świadczeń zdrowotnych szczególnie
w takich dziedzinach jak: psychiatria dzieci i młodzieży, psychiatria środowiskowa, rehabilitacja
stacjonarna, kardiologia zachowawcza, czy opieka długoterminowa, zwłaszcza w zachodniej części
regionu. Ocena dostępności do świadczeń wskazuje, że chorym ocenianym przez lekarzy jako
przypadki pilne i onkologiczne pomoc medyczna udzielana jest w krótkim lub bardzo krótkim czasie
od pierwszego zgłoszenia się do szpitala. Gorzej jest z tzw. przypadkami stabilnymi. Istotnym
problemem w dostępności do specjalistycznych świadczeń zdrowotnych jest ich nierównomierne
rozmieszczenie, a szczególnie niska dostępność na obszarach wiejskich i w małych miastach.
 W ostatnich latach można zaobserwować poprawę dostępności do stacjonarnej opieki społecznej
w regionie. W 2013 r. placówki stacjonarnej pomocy społecznej dysponowały łącznie 6,9 tys.
miejscami, tj. o 11,6% więcej w stosunku do 2010 r. (w Polsce nastąpił wzrost o 7,3%).
 Nadal bardzo istotnym problemem regionu, negatywnie wpływającym na jego wizerunek jest
poziom bezpieczeństwa mierzony liczebnością i strukturą przestępstw oraz ich wykrywalnością
(niekorzystne 14. miejsce wśród województw).
Infrastruktura techniczna w kontekście warunków życia
 Pomorskie należy do regionów o najwyższej jakości życia w Polsce126, co przekłada się na poziom
zadowolenia mieszkańców. Pod względem ogólnego wskaźnika jakości życia województwo
zanotowało spadek z 1. na 4. miejsce w latach 2009–2011, a następnie awans na 2. pozycję (2013 r.).
122
Od 2012 r. części matematyczno-przyrodniczej w zakresie matematyki.
Nowotwory złośliwe w województwie pomorskim w 2011 r., 2013, Wojewódzkie Centrum Onkologii w Gdańsku, Gdańsk.
124
Zdrowie i ochrona zdrowia w 2012 r., 2013, GUS, Warszawa.
125
Biuletyn Statystyczny Ministerstwa Zdrowia, 2010 i 2013, CSIOZ, Warszawa.
126
Czapiński J., Panek T. (red.), 2013, Diagnoza Społeczna 2013, Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu
Społecznego, Warszawa.
123
110
Zdecydowana większość, tj. około 80% mieszkańców regionu jest raczej lub zdecydowanie
usatysfakcjonowanych z życia127. Do najważniejszych warunków udanego, szczęśliwego życia
Pomorzanie zaliczają zdrowie, pieniądze oraz niemal równorzędnie: dzieci, udane małżeństwo i
pracę.
 Wysoka jakość życia nie idzie w parze z warunkami życia w województwie pomorskim. W 2013 r.
region zajął 8. miejsce w rankingu województw, co oznaczało spadek o 4 pozycje od 2009 r. Razem
z dolnośląskim i lubuskim tworzy grupę województw, w których relatywnie najsłabiej zaspokojone
były potrzeby mieszkańców w obszarach kształcenia dzieci i uczestnictwa w kulturze,
przy jednocześnie relatywnie najwyższym zaspokojeniu potrzeb w przypadku zagospodarowania
materialnego oraz w innych obszarach warunków życia128.
 Dzięki szeregowi przedsięwzięć inwestycyjnych przeprowadzonych w ostatnich latach, nastąpiła
poprawa dostępności zewnętrznej i wewnętrznej województwa, zwłaszcza dla mieszkańców jego
południowej części (przebudowa odcinków dróg krajowych nr 7, 20, 22, 91, budowa obwodnic
Chojnic i Słupska, Południowej Obwodnicy Gdańska, mostu przez Wisłę w Kwidzynie). Ukończono
również budowę odcinka autostrady A1 (Gdańsk – Toruń). W latach 2009-2012 łączna długość dróg
ekspresowych i autostrad w województwie wzrosła prawie o 1/3 (ze 104 do 138 km). Zrealizowano
także wiele inwestycji w ciągu dróg wojewódzkich. Można również mówić o stopniowej poprawie
bezpieczeństwa ruchu drogowego – malejąca liczba ofiar śmiertelnych wypadków drogowych
wpłynęła na awans z 7. na 4. miejsce w Polsce.
 Pomimo znaczących inwestycji, duża część sieci drogowej województwa w dalszym ciągu znajduje
się w niezadowalającym lub złym stanie technicznym. Około 19% dróg krajowych129 (w 2010 r.
dwukrotnie więcej) i 52% dróg wojewódzkich kwalifikuje się do pilnego remontu, względnie
poprawy stanu technicznego. W Obszarze Metropolitalnym Trójmiasta występuje przeciążenie
układu drogowego, zwłaszcza na trasie średnicowej i trasach dojazdowych do Obwodnicy
Trójmiasta, pomimo zrealizowanych inwestycji podnoszących sprawność wewnętrznego układu
Obszaru Metropolitalnego Trójmiasta (np. Trasa Słowackiego, Trasa Sucharskiego, dokończenie trasy
W–Z, przebudowa węzła Karczemki, budowa Obwodnicy Południowej Gdańska). Ponadto,
pogorszeniu ulega stan infrastruktury kolejowej, zwłaszcza służącej transportowi towarów.
 Szansą w integracji przestrzeni województwa będzie z pewnością jedno z największych
przedsięwzięć Samorządu Województwa Pomorskiego – Pomorska Kolej Metropolitalna, która
usprawni połączenia Obszaru Metropolitalnego Trójmiasta z resztą regionu, co wpłynie na poprawę
dostępności i mobilności mieszkańców oraz na jakość życia (usprawnienie transportu zbiorowego
wewnątrz aglomeracji).
 Dynamicznie rozwija się Port Lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy. W 2013 r. obsłużył on prawie
2,9 mln tys. pasażerów, tj. o ponad 50% więcej niż w 2009 r.
 Dostęp do infrastruktury komunalnej stawia region w czołówce województw. Od lat Pomorskie
dystansuje pod tym względem inne regiony zajmując pierwsze miejsca w odniesieniu do odsetka
ludności korzystającej z kanalizacji sanitarnej i oczyszczalni ścieków. Zbiorcza kanalizacja sanitarna
obsługuje 77,2% mieszkańców (w stosunku do 2009 r. nastąpił wzrost o 2,3 p.p.), a oczyszczalnie
ścieków 81,8% (wzrost o 1,3 p.p.), przy średnich krajowych odpowiednio: 64,3% i 68,6%. Z drugiej
strony, województwo charakteryzuje się dużymi dysproporcjami pomiędzy obszarami wiejskimi
i miejskimi w dostępie do systemów odbioru i oczyszczania ścieków. Pomimo stopniowego
zmniejszania się tej dysproporcji, różnica nadal przekracza 40 p.p.
 Województwo od lat należy do czołówki polskich regionów pod względem liczby mieszkań oddanych
do użytkowania. W 2013 r. na 10 tys. mieszkańców przekazano do użytkowania 52 mieszkania
(w poprzednich 3 latach wielkość była zbliżona - 52-62 mieszkania), przy średniej w kraju 38
mieszkań. Poprawiła się również wielkość użytkowanych mieszkań (przeciętna powierzchnia
127
Atlas jakości życia w województwie pomorskim, 2014, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk.
Czapiński J., Panek T. (red.), 2013, Diagnoza Społeczna 2013, Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu
Społecznego, Warszawa.
129
Raport o stanie technicznym dróg krajowych województwa pomorskiego w roku 2013, 2014, GDDKiA Oddział w Gdańsku,
Gdańsk.
128
111
mieszkania na 1 osobę wzrosła z 23,8 do 25,0 m2) oraz stan ich wyposażenia w instalacje technicznosanitarne.
 Mieszkańcy regionu są w relatywnie komfortowej sytuacji, jeśli chodzi o infrastrukturę
informatyczną. W 2012 r., podobnie jak w latach poprzednich, odsetek gospodarstw domowych
posiadających komputer z dostępem do Internetu był najwyższy w kraju – 71% (2009 r. – 58%).
Gorzej województwo wypadało w przypadku dostępu do Internetu szerokopasmowego (49,8%),
gdyż mimo wzrostu o prawie 7 p.p. w stosunku do roku poprzedniego, nadal była to wartość niższa
niż średnia w kraju (52,4%).
 Poważnym zagrożeniem regionu są powodzie. Obszar województwa zagrożony jest występowaniem
różnych ich typów, z kilku kierunków. Wysoki stopnień zagrożenia powodziowego cechuje znaczne
obszary, nie tylko Żuław, ale także Nizin Nadwiślańskich oraz rzek Przymorza i Pojezierzy. Stan
techniczny ok. 26% wałów przeciwpowodziowych będących w utrzymaniu Zarządu Melioracji
i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, oceniany jest na mogący zagrażać
bezpieczeństwu obszarów przez nie chronionych, a ok. 4% na zagrażający bezpieczeństwu.
Na poprawę bezpieczeństwa powodziowego w regionie z pewnością wpłynie zakończony wkrótce
I etap inwestycji w ramach programu dot. kompleksowego zabezpieczenia przeciwpowodziowego
Żuław.
 Do końca 2013 r. w ramach perspektywy finansowej 2007-2013 zatwierdzono łącznie 15 261
projektów z województwa pomorskiego na łączną kwotę ponad 19,9 mld zł dofinansowania UE. Tak
znaczna liczba zatwierdzonych projektów wynika w głównej mierze z bardzo dużej liczby wniosków
w ramach PROW oraz PO Ryby (ponad 66% ogólnej liczby projektów). Gdyby rozpatrywać wyłącznie
wnioski w ramach funduszy strukturalnych (EFRR, EFS) i Funduszu Spójności (FS), liczba pomorskich
projektów zmalałaby do 5 168 i łącznej wartości dofinansowania UE wynoszącej ponad 17 mld zł.
 Pod względem liczby projektów dofinansowanych ze środków UE, dominują powiaty: pucki, słupski
i kartuski (głównie ze względu na liczne projekty realizowane w ramach PROW oraz PO Ryby)
oraz Gdańsk. Pozytywnie wyróżnia się także powiat bytowski, wejherowski i chojnicki. Najmniej
projektów dofinansowanych ze środków UE pochodzi ze Słupska i Sopotu. Jednak w przeliczeniu
na liczbę mieszkańców, to właśnie Sopot pozyskał najwięcej środków tj. 19,5 tys. zł/os. Najmniejsza
wartość dofinansowania wystąpiła w powiecie wejherowskim 3,4 tys. zł/os.
 W ramach komponentu centralnego PO KL z województwa pomorskiego zatwierdzono do realizacji
ponad 295 projektów, na łączną kwotę dofinansowania UE ponad 402 mln zł. W przeliczeniu
na 1 mieszkańca dofinansowanie wyniosło 180 zł/os. Natomiast, samorząd województwa realizując
priorytety VI–IX PO KL (tzw. komponent regionalny) zatwierdził do realizacji ponad 1,9 tys.
projektów na łączną kwotę dofinansowania UE blisko 1,63 mld zł (tj. 732 zł/os.)
 W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013
Zarząd Województwa Pomorskiego zatwierdził ponad 1,6 tys. projektów o łącznej wartości
dofinansowania wynoszącej niecałe 3,8 mld zł (tj. 1,7 tys. zł/os.).
 Ponad połowa projektów RPO WP 2007-2013 dotyczyła obszaru Badania i rozwój (B+R), innowacje
i przedsiębiorczość (55,4% ogółu przy dofinansowaniu UE wynoszącym 938,2 mln zł, tj. 24,7%
ogólnej kwoty). Druga liczna grupa projektów wpisywała się w obszar Turystyka, kultura
i rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich (15% projektów dofinansowanych na poziomie prawie
600,3 mln zł, która stanowiła 15,8% ogólnej kwoty). Nieco mniej projektów (9,5% ogółu)
realizowano w obszarze Inwestycje w infrastrukturę społeczną, które dofinansowane zostały
w wysokości niecałych 330,3 mln zł (tj. 8,7% ogółu). Czwarta grupa przedsięwzięć dotyczyła
transportu. Przy 109 projektach, stanowiących 6,4% ogółu, zainwestowano niecałe 30% ogólnego
dofinansowania (tj. 1,1 mld zł). Podobną liczbę projektów (6,2%) zrealizowano w obszarze Ochrona
środowiska i zapobieganie zagrożeniom, na którą przeznaczono 10,5% dofinansowania UE (tj.
niecałe 397,3 mln zł). W obszarze Energetyka, liczba projektów (4,4% z ogółu) odpowiadała
dofinansowaniu UE wynoszącemu 4,1%, tj. 154,9 mln zł. Najmniej projektów realizowanych było
w obszarze Pomocy technicznej (1,8% ogółu, przy dofinansowaniu 115,7 mln zł stanowiącym 3%
112
całości) i Społeczeństwie informacyjnym (1,4% ogółu projektów dofinansowanych na poziomie
niecałych 126,2 mln zł, tj. 3,3% ogólnej kwoty).
 Województwo pomorskie na dzień 31.12.2013 r. zrealizowało 106% scenariusza realistycznego 130
dot. pozyskania środków ze wszystkich dostępnych funduszy UE (w którym założono absorpcję na
poziomie 4,5 mld euro) i 91% całości szacowanych środków w ramach scenariusza optymistycznego
(w którym założono absorbcję 5,2 mld euro131).
Atuty regionu
 Atrakcyjność osiedleńcza i możliwości rozwojowe związane z nadmorskim położeniem,
zróżnicowanymi i bogatymi zasobami oraz walorami przyrodniczo-krajobrazowymi.
 Względnie silna pozycja eksportowa gospodarki regionu.
 Dobra pozycja rynkowa branż specjalizacji regionalnej, w tym uwarunkowanych nadmorskim
położeniem.
 Ponadprzeciętna skłonność mieszkańców do podejmowania działalności gospodarczej oraz dobrze
rozwinięty sektor MSP i infrastruktura IOB.
 Stabilny i względnie wysoki na tle kraju przyrost naturalny oraz dodatnie saldo migracji. Relatywnie
młodsi niż średnio w Polsce mieszkańcy.
 Względnie wysoki poziom kapitału społecznego i silne poczucie tożsamości społeczności lokalnych.
 Jedna z czołowych pozycji w kraju pod względem jakości życia, co przekłada się na zadowolenie
z życia i pozytywne postrzeganie przyszłości przez mieszkańców.
 Różnorodność kulturowa, wynikająca z tożsamości regionalnej i lokalnej, czerpiąca z dziedzictwa
Kaszub, Kociewia, Powiśla, Żuław i innych części regionu oraz tradycji morskich i historycznych,
w tym solidarnościowych.
 Bogata oferta turystyczna oraz jedna z największych w kraju baz noclegowych. Szerokie możliwości
uczestnictwa w kulturze. Wielokierunkowy rozwój turystyki czyniący region jedną z kluczowych
destynacji w kraju.
 Obszar Metropolitalny Trójmiasta – jedno z centrów rozwojowych Polski i Regionu Morza
Bałtyckiego, zyskujące na znaczeniu jako międzynarodowy węzeł transportowo–logistyczny, przez co
umacnia się pozycja regionu w międzynarodowych łańcuchach wartości dodanej.
 Korzystne warunki naturalne dla rozwoju energetyki, znaczny potencjał rozwoju energetyki
odnawialnej, głównie w zakresie energii wiatru i słońca, duże zasoby biomasy oraz potencjał do
produkcji i wykorzystania biogazu.
 Dobrze rozbudowana infrastruktura ochrony środowiska, w szczególności na terenach
zurbanizowanych.
Problemy i deficyty rozwoju
 Umiarkowane sukcesy w zakresie przyciągania dużych inwestycji gospodarczych, zwłaszcza
zagranicznych.
 Brak wyraźnego ukierunkowania na cele gospodarcze potencjału naukowo–badawczego regionu,
co przekłada się na niski poziom transferu i komercjalizacji wiedzy w gospodarce.
 Niski odsetek przedsiębiorstw, zwłaszcza małych, wykazujących aktywność innowacyjną.
 Nie w pełni wykorzystywany potencjał przedsiębiorstw, zwłaszcza MŚP, spowodowany m.in.
barierami w dostępie do kapitału, niewystarczającą skłonnością do kooperacji, czy aktywności
międzynarodowej, a także niskim poziomem innowacyjności firm. Niski poziom zatrudnienia
powiązany z silnym zróżnicowaniem geograficznym popytu na pracę oraz niską mobilnością
zawodową i przestrzenną mieszkańców.
130
Scenariusze zostały opracowane na podstawie wielkości dostępnych funduszy UE oraz przesłanek kształtujących
potencjał absorpcyjny regionu i ujęte w Planie działań Zarządu Województwa Pomorskiego w zakresie pozyskania
środków UE w latach 2007-2013 (Uchwała nr 5/83/08 Zarządu Województwa Pomorskiego z dnia 08 stycznia 2008 r.).
131
Na podstawie opracowania: Informacja dotycząca środków UE pozyskanych przez województwo pomorskie w ramach
perspektywy finansowej 2007-2013 (według stanu na 31.12.2013 r.).
113
 Niższy niż przeciętnie w kraju udział dzieci w edukacji przedszkolnej.
 Niezadowalająca jakość kształcenia na wszystkich etapach edukacji, o czym świadczą m.in.
utrzymujące się poniżej średniej krajowej wyniki egzaminów zewnętrznych.
 Niska jakość i brak elastyczności wobec zmiennych potrzeb gospodarki oferty kształcenia
zawodowego.
 Wysoka zachorowalność i umieralność spowodowana chorobami cywilizacyjnymi. Niski poziom
świadomości mieszkańców dotyczący roli profilaktyki i zdrowego trybu życia. Problemy
z zapewnieniem powszechnego i zrównoważonego przestrzennie dostępu do wysokiej jakości
specjalistycznych usług zdrowotnych.
 Wciąż niezadowalający na tle kraju poziom dostępności transportowej, o czym decyduje w dużej
mierze niska jakość techniczno-funkcjonalna krajowej i wojewódzkiej infrastruktury drogowej. Duże
zróżnicowanie wewnętrznej spójności systemu transportowego.
 Niedostateczny stopień integracji systemu transportu zbiorowego, zły stan techniczny sieci
kolejowej i infrastruktury towarzyszącej (głównie węzły integracyjne).
 Niewystarczający poziom bezpieczeństwa energetycznego regionu. Duży deficyt mocy wytwórczej
wymuszający import energii elektrycznej.
 Niedostateczny poziom bezpieczeństwa powodziowego. Zagrożenie powodziowe na dużych
obszarach, niezadowalający stan techniczny urządzeń ochrony przeciwpowodziowej.
 Duże dysproporcje między obszarami wiejskimi i miejskimi w zakresie dostępu do systemów odbioru
i oczyszczania ścieków komunalnych.
 Niedostatecznie rozwinięty system selektywnego zbierania odpadów, zbyt duża masa odpadów
trafiających na składowiska, niski poziom recyklingu i odzysku odpadów.
114
12. WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE
Województwo śląskie jest drugim pod względem liczby ludności i jednocześnie drugim najmniejszym
terytorialnie województwem w Polsce. W rankingu atrakcyjności inwestycyjnej (PAIiIZ) regularnie
plasuje się w czołówce regionów. Jest to region będący jednym z motorów napędowych gospodarki
kraju, wytwarzający prawie 13% krajowego PKB. Ponadto na uwagę zasługuje dobra kondycja
finansowa samorządów zlokalizowanych na terenie województwa, których wyraźnie niski poziom
zadłużenia stwarza potencjalną możliwość finansowania przedsięwzięć rozwojowych w nowym
okresie programowania. Podstawowymi problemami, które dotyczą tego regionu są: wysoka
degradacja środowiska oraz nasilające się negatywne procesy demograficzne (depopulacja, starzenie
się społeczeństwa)132.
DEMOGRAFIA
Sytuacja demograficzna województwa śląskiego przejawia niekorzystne cechy z punktu widzenia
dalszego rozwoju województwa. Liczba ludności województwa według stanu na 30.09.2013 wyniosła
4 604 tys. osób, tj. o 12 tys. osób mniej niż na początku roku oraz o 37 tys. osób mniej niż na początku
2010 roku. Na spadek liczby mieszkańców województwa śląskiego mają wpływ zarówno ubytek
naturalny (przewaga zgonów nad urodzeniami), jak i ujemne saldo migracji (przewaga wymeldowań
z województwa nad zameldowaniami w województwie).
Piramida wieku ludności województwa śląskiego w 2012 roku.
Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.
W 2012 roku w województwie śląskim urodziło się 44,6 tys. osób, a zmarło 49,0 tys., tym samym
ubytek naturalny wyniósł 4 463 osób. Co gorsza, przyrost naturalny w województwie śląskim
systematycznie maleje. Należy jednak zauważyć, że w przekroju podregionów sytuacja jest
zróżnicowana – w podregionach: bielskim, tyskim i rybnickim występuje dodatni przyrost naturalny.
Najgorsza sytuacja pod tym względem występuje w podregionach: sosnowieckim, katowickim i
częstochowskim. Ubytek ludności ze względu na migrację powiększa się. W 2012 roku na terenie
województwa zameldowało się 44,1 tys. osób, zaś z terenu województwa wymeldowało się 50,0 tys.
osób; saldo migracji wyniosło więc -5 902 osób; nieznacznie więcej niż w 2011 roku. W przekroju
podregionów jedynie podregion bielski i tyski odnotowały po 2010 roku większy napływ niż odpływ
mieszkańców, zaś najgorszym saldem migracji (-2 220 w 2012) odznacza się podregion katowicki.
Z uwagi na brak pełnych danych dla roku 2013 w większości zestawień analizowano lata 2009-2012. Pojawiające się dane dla 2013 roku
zostały odpowiednio zaznaczone w tekście. Dane użyte w niniejszym opracowaniu pochodzą z Banku Danych Lokalnych (BDL) – chyba, że
zaznaczono inaczej. Źródła inne niż BDL poparto przypisami.
132
115
Pod względem struktury wieku w województwie śląskim, podobnie jak w całej Polsce, obserwować
można nasilający się proces starzenia się społeczeństwa. Województwo śląskie charakteryzuje się
bardziej niekorzystną strukturą niż Polska ogółem – w 2012 roku osoby w wieku poprodukcyjnym
stanowiły 18,7% ludności województwa (17,8% w Polsce), co stanowiło wzrost o 1,5 pp. w stosunku
do roku 2010; osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowiły 17% ludności (18,3% w Polsce). Jeśli
chodzi o przekrój podregionów, to bardzo korzystną sytuację demograficzną ma podregion tyski (aż
18,5% ludności stanowią dzieci i młodzież, zaś jedynie 15,7% osoby starsze), korzystną sytuację mają
także podregiony: bielski i rybnicki. Z kolei najgorsze statystyki demograficzne pod względem
struktury wieku mieszkańców przejawiają podregiony: katowicki, sosnowiecki i częstochowski.
RYNEK PRACY
Województwo śląskie tradycyjnie cechuje się wysokim udziałem przemysłu w strukturze
zatrudnienia, wysokimi zarobkami oraz względnie niskim bezrobociem. W 2012 roku
w województwie śląskim pracowało 1,6 mln osób133 (tj. 11,9% ogółu zatrudnionych w kraju).
W porównaniu z innymi województwami śląskie charakteryzuje się niskim udziałem zatrudnionych w
rolnictwie w ogóle zatrudnionych – zaledwie 6,2% (102 104 osoby) wobec 17,1% w skali kraju.
Wyższy niż przeciętna w kraju jest z kolei udział przemysłu w zatrudnieniu – 36,7% wobec 26,8% w
kraju. Udział zatrudnionych w usługach kształtuje się na podobnym poziomie jak w kraju. Rozkład
zatrudnionych na sektory gospodarki nie zmienił się znacząco od 2009 roku. Udział pracujących w
sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w pracujących ogółem przedstawia mapa 1.
Zatrudnienie w I sektorze134 w podregionach województwa śląskiego w 2011 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL.135
Województwo śląskie charakteryzuje się stosunkowo niską aktywnością zawodową ludności. Zgodnie
z danymi z badania BAEL, bierni zawodowo (niepracujący ani nieszukający pracy) stanowili ok. 46%
133
zatrudnieni według faktycznego miejsca pracy
Sekcja: rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo
135
Na wykresie nie przedstawiono zmiany w odniesieniu do roku 2008, gdyż dane dotyczące pracujących w
gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie według stanu w dniu 31 XII w latach 2002-2009 wyszacowano na
podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań oraz Powszechnego Spisu Rolnego
2002 oraz w 2010 r. na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego 2010.
134
116
mieszkańców w wieku 15+ wobec średniej dla kraju 41%. W województwie śląskim najwięcej
biernych zawodowo jest w grupie wiekowej powyżej 50 lat – 1 244 tys. osób, ok. 68% ogółu tej grupy
(ok. 64% w kraju). Duży udział biernych zawodowo jest także w grupie 15-29 lat – ok. 22% (401
tysięcy osób). Udział biernych zawodowo pozostaje w ostatnich latach na zbliżonym poziomie – w
2009 roku było ich 45% (64% w najstarszej grupie wiekowej).
Bezrobocie w województwie śląskim kształtuje się na niższym niż średnia dla kraju poziomie.
W grudniu 2013 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie śląskim wyniosła 11,2% (13,4%
w kraju) - niższa była jedynie w województwach wielkopolskim i mazowieckim. Najwyższym
bezrobociem charakteryzował się podregion częstochowski (16,3%), jednak powiatem z najwyższą
stopą bezrobocia był Bytom (20,7%). Najniższe bezrobocie notowano w podregionie tyskim (7,1%),
a z pojedynczych powiatów – w Katowicach (5,4%). Sporym problemem jest bezrobocie długotrwałe
(ponad rok), które bardzo często tożsame jest z bezrobociem strukturalnym i dotyka szczególnie
podregion bytomski, gdzie w 2012 roku długotrwale bezrobotni stanowili aż 38,3% wszystkich
bezrobotnych oraz podregion częstochowski, gdzie stanowili 37,9%.
DOCHODY LUDNOŚCI
Sytuację dochodową mieszkańców województwa śląskiego należy ocenić jako dobrą. Zgodnie
z opracowaniem GUS „Beneficjenci Pomocy Społecznej i Świadczeń Rodzinnych w 2012r.”136
województwo śląskie wraz z województwem mazowieckim znajduje się w czwartej, najwyższej grupie
rozwoju społeczno-gospodarczego (ranking opracowano na podstawie miernika syntetycznego
opartego na szeregu danych z różnych dziedzin, opisanego we wspomnianym opracowaniu).
W 2012 roku przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw wyniosło
w województwie śląskim 3855,26 złotych, co stanowiło 103% średniej krajowej. Najwyższe dochody
z pracy osiągały osoby zamieszkujące podregion katowicki (4543,87 zł), zaś najniższe mieszkańcy
podregionów częstochowskiego (3125,06 zł) i bytomskiego (3199,75 zł).
Stosunkowo wysokie dochody mieszkańców województwa śląskiego znajdują swoje odzwierciedlenie
w najniższym w Polsce odsetku gospodarstw domowych beneficjentów pomocy społecznej w ogólnej
liczbie gospodarstw domowych wynoszącym 5,4% (8,1% w kraju, 2012). W ostatnich latach spadło
również zagrożenie ubóstwem. W 2012 roku 11,3% gospodarstw domowych miało wydatki poniżej
relatywnej granicy ubóstwa (12,3% w 2011, 14% w 2010), 4,8% poniżej ustawowej granicy ubóstwa
(brak zmiany w stosunku do 2011, spadek z 5,8% w 2010) oraz 4,5% poniżej granicy minimum
egzystencji (4,8% w 2011, 4,5% w 2010).
W 2012 roku województwo śląskie zamieszkiwało 1 160 856 emerytów i rencistów, tj. 12,9%
wszystkich emerytów i rencistów w kraju. W przeciwieństwie do innych województw,
w województwie śląskim liczba osób pobierających emeryturę z KRUS była bardzo niska i wyniosła 43
320 osób, zaledwie 3,7% ogółu emerytów i rencistów wobec 14,2% przeciętnie w kraju. Wysokość
emerytur jest w województwie śląskim znacząco wyższa niż przeciętna w kraju i wynosi 2271,93 zł
w ZUS i 1307,80 zł w KRUS wobec odpowiednio 1938,09 zł i 1054,61 zł w kraju.
Stosunkowo wysokie zarobki i emerytury przekładają się jednak jedynie w części na dochody do
dyspozycji brutto w gospodarstwach domowych. W 2012 roku przeciętny miesięczny dochód do
dyspozycji brutto na osobę w województwie śląskim wyniósł 1228,38 zł, co było zbliżone do wyniku
dla kraju. Mieszkańcy województwa śląskiego mają natomiast wyższe przeciętne wydatki,
kształtujące się na poziomie 104% średniej.
WARUNKI ŻYCIA LUDNOŚCI
Warunki życia w województwie śląskim są przeciętne na tle kraju. Charakterystyczną cechą
województwa śląskiego są lepsze niż średnio w kraju warunki życia ludności wiejskiej przy
przeciętnych lub gorszych od średniej polskiej warunkach życia ludności miejskiej.
W 2012 roku 94,5% mieszkań w miastach i 89,6% mieszkań na wsi w województwie śląskim
wyposażonych było w łazienkę, wobec odpowiednio 95,3% i 81,8% w kraju. Centralne ogrzewanie
136
Dostępne pod adresem: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/
WZ_beneficjenci_pomocy_spolecznej_i_swiadczen_rodzinnych_2012.pdf, str. 36-48
117
posiadało 81,1% mieszkań miejskich i 80,9% wiejskich, wobec 86,6% i 70,0% w kraju. Wartości te
nieznacznie (o 0,1-0,2 pp. rocznie) poprawiły się w ostatnich latach. Gorsze wskaźniki dla miast
województwa śląskiego wynikają z wieku bazy mieszkaniowej – w miastach takich jak Bytom, Gliwice
czy Chorzów spora część mieszkań znajduje się w budynkach sprzed 1918 roku, w których brak jest
łazienek (lub są na korytarzach) i instalacji centralnego ogrzewania. Z kolei dobre wyniki obszarów
wiejskich województwa śląskiego wynikają z ich faktycznej urbanizacji – tereny wiejskie szczególnie w
centralnej części województwa są de facto przedmieściami większych miast.
W ostatnich latach zwiększa się średnia powierzchnia użytkowa mieszkań oraz przeciętna
powierzchnia mieszkania przypadająca na jednego lokatora. W 2012 roku przeciętne mieszkanie
miało 69,6 m2, a na jednego lokatora przypadało 25,8 m2. Są to wartości nieznacznie niższe niż
średnio w kraju. W 2011 roku wartości te przyjmowały odpowiednio: 69,3 i 25,5 m2, zaś w 2010 - 69,0
i 25,3 m2.
W badaniu LHDI (wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego – local human development index)
województwo śląskie zajęło 5. miejsce w kraju z wynikiem 49,54 punktów na 100 możliwych.
Województwo śląskie osiąga bardzo wysokie wyniki w dwóch składowych tego wskaźnika –
wskaźniku edukacji (3. miejsce) i zamożności (2. miejsce) – ale we wskaźniku zdrowia odstaje od
innych wysokorozwiniętych województw. Wśród powiatów województwa śląskiego najlepszy wynik
osiągają Tychy, z 61,52 punktami i 26. miejscem w kraju.
KULTURA I SZTUKA
Infrastruktura kulturalna w województwie śląskim prezentuje zadowalający poziom rozwoju.
Po części odpowiada za to swoista renta ludnościowa – wpływ wyższej niż obecnie liczby ludności
w przeszłości, dla której konieczne było stworzenie większej ilości placówek kulturalnych.
W 2012 roku było 804 bibliotek lub filii bibliotek, co stanowiło spadek w stosunku do lat poprzednich,
kiedy to liczba bibliotek wynosiła 814-816. Spadek liczby bibliotek przełożył się również na spadek
liczby pracowników bibliotecznych, których było 3106 (3125 rok wcześniej). Biblioteki publiczne
w województwie śląskim były w 2012 roku w posiadaniu 16,6 mln wolumenów, 4236 komputerów (w
tym 2077 dostępnych do czytelników), z czego 4011 podłączonych było do Internetu. Na stałym
poziomie, choć z lekką tendencją spadkową, kształtuje się także czytelnictwo: w 2012 roku na 1000
mieszkańców województwa śląskiego 188 korzystało z bibliotek publicznych (190 w 2010) i
przeciętnie wypożyczyli 19,7 książek (19,7 w 2010).
W 2012 roku w województwie śląskim działały 362 ośrodki kultury, świetlice i kluby (nie wliczając
klubów sportowych), które zorganizowały ponad 20 tys. imprez, w których uczestniczyło prawie 3,4
mln osób. Było to więcej niż w 2011 roku, ale mniej niż w 2009 roku.
Liczba teatrów i instytucji muzycznych w województwie śląskim utrzymuje się na stałym poziomie
wynoszącym 19 placówek. Maleje natomiast, podobnie jak w innych regionach kraju, liczba widzów –
w 2012 było ich 1 320 381 wobec 1 417 631 w 2010. Liczba widzów w województwie śląskim
pozostaje jednak na wyższym niż średnia poziomie - 285,76 osób na 1000 mieszkańców (wobec
277,19 w kraju).
Kina w województwie śląskim są popularniejsze niż średnio w kraju. W 2012 roku funkcjonowało 51
kin wobec 56 w 2010. Na 1 miejsce w kinach stałych przypadało 118,28 mieszkańców – mniej niż w
2011, ale więcej niż w 2010. W 2012 było w kinach 1156 widzów na 1000 mieszkańców wobec
średniej krajowej 973.
SZKOLNICTWO WYŻSZE I NAUKA
Województwo śląskie, a szczególnie Gliwice i Katowice, jest znaczącym punktem na mapie
szkolnictwa wyższego Polski. Największymi uczelniami publicznymi w województwie są: Politechnika
Śląska w Gliwicach, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Ekonomiczny i Śląski Uniwersytet Medyczny w
Katowicach. Uczelnie te posiadają swoje wydziały i wydziały zamiejscowe na terenie całego
województwa, m.in. w Rybniku, Cieszynie, Zabrzu, Sosnowcu czy Bielsku-Białej. Ważnym ośrodkiem
akademickim jest także Częstochowa.
118
W 2012 roku na uczelniach publicznych województwa śląskiego studiowało 114 524 osób, zaś
w szkołach niepublicznych – 44254 osób i w ostatnich latach ich liczba zmniejsza się. Oprócz tego w
2012 roku studia ukończyło 12038 słuchaczy studiów podyplomowych oraz 3470 doktorantów. W
2012 roku było 105 absolwentów studiów na 10 tys. mieszkańców (wobec 126 w kraju), przy czym
absolwentów kierunków medycznych było 10, a inżynieryjno-technicznych jedynie 7 na 10 tys.
mieszkańców (jak w kraju).
W przekroju gmin województwa śląskiego najwięcej studentów zamieszkiwało w 2013 roku – zgodnie
z badaniem Regionalnego Centrum Analiz i Planowania Strategicznego Urzędu Marszałkowskiego
Województwa Śląskiego – Katowice (10448), Częstochowę (6995) i Sosnowiec (6545). Dane te
dotyczą jednak jedynie studentów uczących się w szkołach na terenie województwa śląskiego, stąd
też osoby zamieszkujące województwo śląskie a studiujące na przykład w Krakowie czy Wrocławiu
nie są tutaj ujęte. Łącznie w województwie śląskim według wstępnych wyników badania studiuje
150636 osób, z czego 127021 to mieszkańcy województwa śląskiego; pozostali pochodzą najczęściej z
województw graniczących: małopolskiego (9224), łódzkiego (5134) i opolskiego (2146).
Nakłady na działalność badawczo-rozwojową, choć systematycznie rosną, ciągle są niskie w stosunku
do poziomu rozwoju gospodarczego województwa. W 2012 roku nakłady na działalność B+R wyniosły
1298,5 mln złotych (848,8 mln zł w 2010), co stanowiło zaledwie 9% ogółu nakładów na działania B+R
w kraju. W stosunku do udziału województwa śląskiego w zatrudnieniu i PKB (po około 12%) oznacza
to, że województwo śląskie jest mniej innowacyjne niż średnio Polska. Statystyka ta wynika z niższego
niż w innych województwach poziomu wydatków publicznych na badania i rozwój, bowiem w
sektorze prywatnym wydatki na B+R są w województwie śląskim wyższe niż średnia i wynoszą 699,9
mln zł (13,1% wydatków na B+R w sektorze przedsiębiorstw w kraju).
TRANSPORT
Województwo śląskie charakteryzuje się wysokim poziomem rozwoju infrastruktury transportowej.
Wpływ na to ma wysoka gęstość zaludnienia oraz przystosowanie infrastruktury do wyższej niż
obecnie liczby ludności.
Transport kolejowy w województwie śląskim pomimo postępującej regresji, pozostaje najlepiej
rozwiniętym w kraju. W 2012 roku było 2 076 km linii kolejowych, w tym 1 708 km –
zelekryfikowanych. Gęstość linii kolejowych, na poziomie 16,8 km/100 km2, jest nieomal dwukrotnie
wyższa niż w drugim w rankingu województwie dolnośląskim – 8,9. Ponadto w województwie śląskim
zlokalizowany jest odcinek końcowy niezelektryfikowanej Linii Hutniczej Szerokotorowej (poprzednia
nazwa: Linia Hutniczo-Siarkowa). Jest to najdalej na zachód wysunięta linia kolejowa szerokotorowa
w Europie.
W województwie śląskim najlepiej w kraju rozwinięta jest również infrastruktura drogowa. W 2012
roku było 25 566 km dróg (207,3 km/100 km2), co stanowiło wzrost z 25 285 km (205 km/100 km 2)
w roku 2009. W liczbie tej zawierało się 168,9 km autostrad oraz 115,8 km dróg ekspresowych.
Województwo śląskie charakteryzuje się zarówno największym natężeniem ruchu na drogach
krajowych, jak i największym wzrostem tego natężenia w ciągu ostatnich pięciu lat. Ponadto bardzo
mocno obciążone są także drogi wojewódzkie.
Komunikacja publiczna w województwie śląskim jest powszechnie dostępna. Długość linii komunikacji
publicznej w województwie wynosi 12683 km (2012), co stanowi aż 23,7% całkowitej długości linii
komunikacji publicznej w Polsce. Przewieziono w tym okresie 585,6 mln pasażerów. Negatywnym
trendem jest jednak zmniejszanie się ilości linii autobusowych, co ogranicza mobilność mniej
zamożnych mieszkańców województwa.
Transport lotniczy w województwie śląskim obsługiwany jest przez Port Lotniczy „Katowice” w
Pyrzowicach. Oprócz tego część mieszkańców korzysta często z portu lotniczego w Balicach
(województwo małopolskie) i w Ostrawie (Republika Czeska). W 2012 roku lotnisko w Pyrzowicach
obsłużyło 2 518 409 pasażerów (w tym 744 363 pasażerów czarterowych oraz 102 280 pasażerów
lotów krajowych). Oprócz lotów pasażerskich port lotniczy w Pyrzowicach obsługuje również loty
cargo. W 2012 roku przeładowano 1 189 ton ładunków krajowych i 9 357 ton ładunków
zagranicznych, co plasuje port w Pyrzowicach na pierwszym miejscu wśród lotnisk regionalnych w
Polsce.
Prócz transportu drogowego, kolejowego oraz lotniczego w województwie śląskim istnieje także port
rzeczny w Gliwicach.
119
GOSPODARKA
Województwo śląskie, pomimo wolniejszego niż średnia krajowa tempa rozwoju w ostatnich latach,
pozostaje jednym z motorów napędowych polskiej gospodarki. Produkt krajowy brutto województwa
śląskiego wynosi 202 679 mln złotych, co stanowi 12,7% PKB kraju i przekłada się na PKB per capita w
wysokości 43 864 zł (106% średniej dla kraju). Siłę gospodarczą województwa śląskiego może
obrazować fakt, że jego PKB jest większe niż PKB województw: opolskiego, lubuskiego, podlaskiego,
warmińsko-mazurskiego i świętokrzyskiego razem (województwa te zamieszkuje łącznie 5,96 mln
osób). W przekroju podregionów województwa śląskiego najwyższym PKB może się legitymować
podregion katowicki (42 842 mln zł w 2011 roku), zaś najwyższym PKB per capita – podregion tyski
(59 635 zł co odpowiada 150,3% średniej krajowej w 2011 r.). Najniższe PKB per capita notuje
podregion bytomski - 76,6% średniej krajowej. Z produktem krajowym brutto silnie skorelowana jest
również produktywność pracy (iloraz wartości dodanej brutto i liczby pracowników), której
kształtowanie się w ostatnich latach przedstawia poniższa mapa.
PKB per capita w latach 2008-2011 w województwie śląskim
Źródło: Opracowanie własne na podstawie bdl
120
Produktywność pracy w latach 2008-2011 w województwie śląskim
Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL
W strukturze nakładów brutto na środki trwałe wyraźnie zaznacza się dominacja przemysłu. Przemysł
jest najbardziej kapitałochłonnym sektorem gospodarki, a dodatkowo sektor przemysłowy stanowi
sporą część gospodarki województwa. Zauważa się także stały wzrost nakładów (z wyjątkiem
kryzysowego roku 2010), który powinien trwać również w najbliższych kilku latach.
Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach według sekcji PKD 2007 w województwie śląskim
w latach 2009-2012
ŚRODOWISKO
Stan środowiska naturalnego jest w dużym stopniu zróżnicowany w granicach samego województwa,
gdzie obok terenów zdegradowanych i zdewastowanych występują obszary rekreacyjne i miejsca
bogate przyrodniczo.
Wysoki poziom użytkowania gospodarczego zasobów województwa oraz długotrwała działalność
przemysłów silnie wpływających na środowisko i przestrzeń powodują, że województwo śląskie wraz
z województwem dolnośląskim posiadają największy odsetek gruntów zdewastowanych i
zdegradowanych w powierzchni ogółem (ok. 0,4%). W 2012 r. zrekultywowano 288 ha gruntów, w
tym na cele rolnicze 16 ha i leśne 57 ha, a zagospodarowano 76 ha, w tym na cele leśne 24 ha.
121
Grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji w województwie śląskim
w latach 2009-2012 (w ha).
Wyszczególnienie
2009 2010 2011 2012
Grunty wymagające rekultywacji 4471 4372 4921 4819
w tym zdewastowane 3682 3668 3715 3676
w tym zdegradowane
789
704 1206 1143
Obok szczególnie widocznej degradacji terenu, województwo wyróżnia się na tle kraju
ponadprzeciętnym bogactwem i różnorodnością gatunkową, ekosystemową i krajobrazową
przyrody żywej oraz elementów przyrody nieożywionej, co jest determinowane specyficznym
położeniem województwa w obrębie jednostek fizyczno-geograficznych o odmiennej historii,
budowie geologicznej, rzeźbie i klimacie. Powierzchnia form ochrony przyrody województwa
śląskiego wynosiła w 2012 r. 273 574,8 ha, co stanowiło 22,2% powierzchni województwa, przy
średniej krajowej wynoszącej 32,5%. Wśród form ochrony w regionie dominują parki krajobrazowe
zlokalizowane głównie w południowej, północnej i zachodniej części województwa.
W województwie śląskim, podobnie jak w całej Polsce, w strukturze użytków gruntowych dominują
dwie formy użytkowania: użytki rolne (51,6%) i lasy (32,6%). Powierzchnia gruntów leśnych w roku
2012 wynosiła 402 151,4 ha, a wskaźnik lesistości137 w wyniósł 31,8% i był na poziomie wyższym niż
poziom krajowy wynoszący 29,3%.
FINANSE SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
W 2012 roku dochody gmin i miast na prawach powiatu w województwie śląskim wyniosły 16,39 mld
złotych, zaś dochody powiatów ziemskich – 1,62 mld złotych. Dochody gmin i miast na prawach
powiatu nieustannie rosną, natomiast dochody powiatów ziemskich obniżyły się w stosunku do 2011
roku o 35,87 mln złotych. Środki z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych
w dyspozycji jednostek samorządu terytorialnego (poza samą administracją wojewódzką) wyniosły
159,53 mln zł.
Województwo śląskie jest wyraźnie mniej zadłużone niż inne województwa w Polsce. Wydatki na
obsługę długu publicznego na 1 000 zł dochodów budżetowych kształtują się w województwie na
poziomie 13,3 zł wobec 19,8 zł w kraju. Najmniejszymi kosztami obsługi długu publicznego obarczony
jest podregion gliwicki, gdzie wydatki te wynoszą zaledwie 7,3 zł. Zgodnie z danymi pisma
samorządowego „Wspólnota”, samorząd województwa śląskiego jest jednym z najmniej zadłużonych
i na koniec 2012 roku zadłużenie sięgnęło 30,74% dochodów województwa.138 Również inne
samorządy z terenu województwa śląskiego charakteryzują się niskim poziomem zadłużenia:
Katowice z zadłużeniem na poziomie 34,83% są trzecim najmniej zadłużonym miastem wojewódzkim
(nieznacznie wyprzedzanym przez Opole i Olsztyn). Wynik Katowic jest tym lepszy, że połowa miast
wojewódzkich ma zadłużenie powyżej 50%.139
Wśród powiatów ziemskich najbardziej zadłużony powiat województwa śląskiego (częstochowski –
42,47%) sklasyfikowano dopiero na 56 miejscu pod względem zadłużenia. Z kolei wśród powiatów o
zadłużeniu poniżej 10% jest aż 7 z terenu województwa śląskiego (w tym gliwicki – 0%), czyli prawie
połowa wszystkich powiatów ziemskich województwa.140
Wśród miast na prawach powiatu nie będących miastami wojewódzkimi tylko jedno (Żory – 53,53%)
przekroczyło poziom 50-procentowego zadłużenia, natomiast pięć najmniej zadłużonych miast jest z
terenu województwa śląskiego (w tym Jastrzębie Zdrój – 0%).141
137
Stosunek procentowy powierzchni lasów do ogólnej powierzchni geograficznej kraju.
Dostępne pod adresem: http://www.wspolnota.org.pl/uploads/media/Wojewodztwa.pdf
139
Dostępne pod adresem: http://www.wspolnota.org.pl/uploads/media/Miasta_wojew_-dzkie.pdf
140
Dostępne pod adresem: http://www.wspolnota.org.pl/uploads/media/Powiaty.pdf
141
Dostępne pod adresem: http://www.wspolnota.org.pl/uploads/media/Miasta_na_prawach_powiatu.pdf
138
122
Tak niskie poziomy zadłużenia samorządów z terenu województwa śląskiego wskazują na to, że
miasta i powiaty zdolne są do finansowania przedsięwzięć rozwojowych w przyszłości,
w przeciwieństwie do wielu innych regionów kraju.
Niepokojącym trendem jest obniżanie się dochodów jednostek samorządu terytorialnego
województwa śląskiego w stosunku do średnich krajowych. Zjawisko to zauważono w badaniu
dochodów i wydatków JST (zleconym przez dawne Ministerstwo Rozwoju Regionalnego) – każdy
samorząd terytorialny w województwie śląskim relatywnie obniżył poziom swoich dochodów w
latach 2004-2011.
FUNDUSZE EUROPEJSKIE
Na koniec kwietnia 2014 r. w województwie śląskim wartość wszystkich projektów realizowanych w
ramach programów pomocowych wdrażanych ze środków UE od 2007 r. przekroczyła kwotę 42,3 mld
zł, z czego łącznie wartość dofinansowania wynosiła ok. 24,2 mld zł. Największą pulę środków
wydatkowano w ramach: Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (19 mld zł),
Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego (11,8 mld zł) oraz Programu
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (7,6 mld zł). W ramach Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki wydano 3,8 mld zł. Ponadto część zadań finansowana była z Programu Operacyjnego Pomoc
Techniczna oraz z regionalnych programów innych województw.
Wykorzystanie funduszy europejskich w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego
Województwa Śląskiego per capita wyniosło ok. 2,6 tys. zł (dofinansowanie na poziomie ok. 1,5 tys. zł
per capita)142. Średnie dofinansowanie środkami UE w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego
Województwa Śląskiego kształtowało się na poziomie 58,36%. Głównymi obszarami interwencji były:
B+R, innowacje i przedsiębiorczość (3,3 mld zł, tj. 27,98%), transport (2,5 mld zł, tj. 21,41%) oraz
rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich (1,7 mld zł, tj. 14,64%). Zaledwie 2,45% środków RPO
WSL przeznaczono na kulturę, z kolei 2,95% przeznaczono na obszar interwencyjny IV. Energia.
Dodatkowo, w ramach obszaru: Turystyka, kultura i rewitalizacji obszarów miejskich i wiejskich
łącznie wykorzystano 2,5 mld zł, z czego łącznie wartość dofinansowania wynosiła 1,7 mld zł,
natomiast w ramach obszaru: Rynek pracy, zatrudnienie i integracja społeczna nie zawarto umów na
dofinansowanie.
Realizacji RPO WSL wykazuje pozytywne oddziaływanie na sytuację społeczno-gospodarczą w
województwie śląskim. Wymiernymi korzyściami z wykorzystania środków w ramach RPO są przede
wszystkim: poprawa sytuacji na regionalnym rynku pracy, poprawa jakości życia oraz przyspieszenie
wzrostu gospodarczego. Realizacja programu wpływa na wzrost liczby aktywnych zawodowo, liczby
pracujących, wskaźnika zatrudnienia oraz spadek stopy bezrobocia. Ponadto realizacja RPO
przyczynia się do powstawiania nowych miejsc pracy, których najwięcej powstać ma w subregionie
centralnym, zaś najmniej w subregionie zachodnim.
Realizacja RPO WSL jednocześnie przyczynia się do wzrostu poziomu PKB w regionie. W okresie
finansowania RPO (2008-2016) średnioroczna wielkość wpływu ma kształtować się na poziomie 3,4
mld zł (1,5%), natomiast po zakończeniu finansowania (2017-2020) odziaływanie wydatkowanych
wcześniej środków finansowych ma przyczyniać się do wzrostu poziomu PKB średnio o 4,0 mld zł
(1,3%) rocznie. W okresie finansowania Programu (2008-2016) oddziaływanie środków ma
przyczyniać się do wzrostu poziomu PKB per capita w cenach stałych średnio o 0,4 tys. zł/os. (ok.
1,0%) rocznie. Po roku 2016, wpływ funduszy ma być nadal widoczny i utrzymywać się na poziomie
średnio o 0,5 tys. zł/os (ok. 0,9%) rocznie. Pozytywne oddziaływanie funduszy dostępnych w ramach
RPO widoczne jest również w przypadku wskaźnika wydajności pracy i poziomu nakładów brutto na
środki trwałe.143
142
Wykorzystanie środków per capita obliczono w oparciu o liczbę ludności na dzień 31.12.2013 r.
„Wpływ realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007-2013 (RPO
WSL) na rozwój społeczno – gospodarczy województwa śląskiego, z wykorzystaniem makroekonomicznego 5sektorowego modelu HERMIN”, http://rpo.slaskie.pl/zalaczniki/2014/01/03/1388758107.pdf
143
123
124
13. WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE
Czynniki wzrostu gospodarczego. Dynamika nakładów brutto na środki trwałe
Produktywność pracy mierzona Wartością Dodaną Brutto na 1 pracującego Województwa
Świętokrzyskiego od 2008 r. do 2011 r. (ostatnie dostępne dane) systematycznie wzrastała i wynosiła
odpowiednio 61 791 zł w 2008 r., zaś w 2011 r. już 72 801 zł, czyli o 11 010 zł więcej. Jednak
w stosunku do WDB na pracującego w Polsce była ona znacznie niższa w każdym kolejnym roku, a
różnica ta zwiększała się. Wynosiła ona w 2008 r. o 16 993 zł mniej (78,4%) niż w Polsce, zaś w 2011 r.
o 23 461 zł (75,6%). Należy też podkreślić, iż znaczne zróżnicowanie występuje pomiędzy dwoma
podregionami województwa świętokrzyskiego. Podregion kielecki ma dużo wyższą wartość WDB na 1
pracującego od podregionu sandomiersko-jędrzejowskiego i charakteryzuje się wydatnie mniejszą
dysproporcją w stosunku do Polski. Przykładowo w 2008 r. w podregionie kieleckim WDB wynosiła
70 328 zł, zaś w podregionie sandomiersko-jędrzejowskim tylko 49 950 zł, natomiast w 2011 r.
odpowiednio 81 531 zł i 60 310 zł, zaś procentowo w stosunku do Polski w podregionie kieleckim
WDB wynosiła w 2008 r. 89,3%, a w podregionie sandomiersko-jędrzejowskim 63,4%. W 2011 r. WDB
w pierwszym z podregionów sięgała 84,7%, zaś w drugim 62,7% w odniesieniu do poziomu
ogólnokrajowego.
Struktura gospodarki województwa świętokrzyskiego według wartości dodanej jest zmienna
w poszczególnych latach. Kierunki zmian udziału poszczególnych sektorów gospodarki
w województwie są zbliżone do zmian obserwowanych w kraju, a różnice występują przede
wszystkim w wielkości tych zmian. W latach od 2008 r. do 2011 r. w tworzeniu wartości dodanej
najważniejszą rolę odgrywał przemysł (sekcje B, C, D, E), w tym przetwórstwo przemysłowe (sekcja
C), budownictwo (sekcja F) oraz handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport i gospodarka
magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia oraz informacja i komunikacja (sekcje G, H, I, J).
Wskaźnik przedsiębiorczości obrazujący liczbę firm przypadających na 10 tys. mieszkańców wynosił w
2010 r. 847,4, w 2011 r. 828,7, w 2012 r. 848,3, zaś w 2013 r. 866,6. Liczby te świadczą o
sukcesywnym wzroście przedsiębiorczości, z wyjątkiem roku 2011. W miarę wysoki poziom
przedsiębiorczości w województwie świadczy nie tylko o wzrastających możliwościach i
kompetencjach, ale także o operatywności kapitału ludzkiego w regionie.
Jednym z mierników potencjału rozwojowego są nakłady inwestycyjne. W efekcie tych inwestycji
zwiększa się możliwość rozwoju przedsiębiorstwa, a co za tym idzie, także potencjalny popyt na
pracę. Nakłady inwestycyjne brutto na środki trwałe w 2012 r. ogółem wynosiły 2 865,2 mln zł, przy
czym w kraju dla porównania było to 128 096,7 mln zł. Dynamika tych nakładów w województwie
świętokrzyskim była zmienna. W roku 2009 nakłady te wynosiły 3 243,5 mln zł, w 2010 2 748,4 mln zł,
zaś w 2011 r. ponownie wzrosły i wynosiły 3 278,6 mln zł. Należy zaznaczyć, że występuje wyraźne
zróżnicowanie między nakładami inwestycyjnymi w podregionie kieleckim i sandomierskojędrzejowskim. W rozpatrywanych latach 2009-2012 były one w każdym roku niższe w podregionie
sandomiersko-jędrzejowskim, choć w roku 2012 różnica ta w zdecydowany sposób uległa
zmniejszeniu. W podregionie kieleckim nakłady te w 2012 r. wynosiły 1 633,9 mln zł, a w podregionie
sandomiersko-jędrzejowskim 1 231, 3 mln zł. Dla porównania w roku 2009 w pierwszym z
podregionów nakłady te wynosiły 2 163,7 mln zł, a w drugim 1 079,8 mln zł. W podziale według
klasyfikacji działalności przedsiębiorstw dynamika nakładów brutto na środki trwałe była
zróżnicowana w zależności od sekcji. W rolnictwie w latach 2009-2012 nakłady wyraźnie wzrastały w
kolejnych latach, w przemyśle i budownictwie miały charakter sinusoidalny wynosząc w 2009 r.
2 503,8 mln zł, w roku następnym 1 849,4 mln zł, w 2011 r. 2 111,4 mln zł, a w 2012 r. został
zanotowany ponowny spadek w stosunku do roku poprzedniego wynosząc 1 857,4 mln zł. W
transporcie i gospodarce magazynowej odnotowywano wzrosty i spadki nakładów (2009 r. 389,5 mln
zł, 2010 r. 497,9 mln zł, 2011 r. 754,7 mln zł, 2012 r. 573,2 mln zł), zaś w działalności finansowej i
ubezpieczeniowej oraz obsługi rynku nieruchomości nastąpił gwałtowny spadek nakładów w roku
2010, natomiast w latach kolejnych sukcesywny ich wzrost, choć w roku 2012 nie osiągnął on
poziomu z roku 2009 (2009 r. 97,0 mln zł, 2012 r. 89,0 mln zł). W sekcji pozostałych usług w roku
2010 nakłady wzrosły w znacznym stopniu w stosunku do roku 2009, a w roku następnym
nieznacznie wzrosły w odniesieniu do 2010 r. i znów nieznacznie spadły w roku 2012 w stosunku do
125
roku 2011. Zgodnie z danymi z GUS przeciętne nakłady inwestycyjne ogółem (bez podziału na sekcje)
w przeliczeniu na jednego mieszkańca województwa świętokrzyskiego utrzymują się w latach 20092012 na poziomie niższym niż w kraju, chociaż wykazują podobną tendencję i dynamikę.
Zmiany demograficzne i na rynku pracy
Ludność województwa świętokrzyskiego, zgodnie z danymi na koniec 2013 r., liczy 1 268 239
mieszkańców, z czego zdecydowanie więcej, bo aż 776,6 tys. (ponad 61%) w podregionie kieleckim.
Wśród powiatów największa liczba ludności zamieszkuje powiat kielecki 207,6 tys. oraz miasto Kielce
199,9 tys., najmniej natomiast powiat kazimierski 34,9 tys. i pińczowski 40,6 tys. W stosunku do
końca 2010 r. liczba ludności województwa zmniejszyła się o 1,12% (ok. 14 tys.). Największa zmiana w
tym okresie zauważalna jest w przepływie ludności pomiędzy miastem Kielce, z którego od 2010 r.
ubyło ok. 4 tys. mieszkańców, na korzyść powiatu kieleckiego, który to powiększył się o 2,39%, ponad
5 tys. osób. Tym niemniej niekorzystnym dla regionu jest stale, z roku na rok, powiększający się
ujemny przyrost naturalny. W 2010 r. wynosił on –1 561, a w 2013 już –3 473. Był to wzrost, na
przestrzeni 3 lat, o ponad 122%. Niepokoić również może spadek liczby urodzeń w województwie
świętokrzyskim. W rozpatrywanym okresie zmalała ona o ponad 1,7 tys. dzieci, co stanowiło ok. 14%
zmianę. W 2013 r. w województwie świętokrzyskim 44,8% ludności zamieszkiwało w miastach, w
stosunku do 2010 r. współczynnik ten zmniejszył się o 0,4 p. p., natomiast wśród pozostałych
województw był to jeden z najniższych wyników. Mniejszy odnotowany został tylko w regionie
podkarpackim, 41,3%. Średnia dla Polski w 2013 r. wyniosła ok. 60,2%.
W regionie świętokrzyskim widoczny jest podobny stosunek udziału poszczególnych grup
ekonomicznych ludności, co w skali kraju. Charakterystyczne jest zmniejszenie udziału osób w wieku
przedprodukcyjnym zarówno w regionie, jak i w Polsce. Tendencja ta utrzymuje się od dłuższego
czasu. Od 2010 r. do 2013 r. grupa ta zmniejszyła się w stosunku do ogółu mieszkańców regionu o 1
p. p. do 17,2%. Odwrotna sytuacja występuje w grupie ludzi w wieku poprodukcyjnym. Jej wielkość
wzrosła na przestrzeni trzech ostatnich lat o 1,7 p. p. do 19,8% w stosunku do ogółu populacji
regionu. Podobna tendencja, jak w poprzednim przypadku, dostrzegalna jest również w innych
województwach naszego kraju, a także w skali całej Polski. Nadmienić należy, iż zmiany te w kraju
następują przy stosunkowo niezmiennym udziale grupy osób w wieku produkcyjnym (63,4% w 2013
r.). W województwie świętokrzyskim zauważalny jest natomiast stopniowy spadek udziału tej grupy
w ogóle mieszkańców. Od 2010 r. do 2013 r. o 0,7 p. p. do 62,9%, przy czym nadal był to podobny
stosunek tej grupy, jak w całym kraju.144
Sytuacja na regionalnym rynku pracy nie jest zadowalająca. Stopa bezrobocia rejestrowanego na
koniec 2013 r. osiągnęła poziom 16,5%. Był to jeden z najwyższych wyników wśród polskich
województw plasujący region na 4 miejscu. Średnia stopa bezrobocia w kraju wyniosła natomiast
13,4%. Najgorsza sytuacja pod tym względem jest w powiecie skarżyskim 27,4% oraz koneckim
23,9%. Stosunkowo najlepsza natomiast w buskim 9,5% i pińczowskim 10,4%.145 W porównaniu z
danymi za rok 2010, stopa bezrobocia w województwie świętokrzyskim wzrosła o 1,8 p. p. Podobna
tendencja dotyczyła również wszystkich powiatów wchodzących w jego skład. Największa grupa
bezrobotnych, podobnie jak w latach poprzednich, tak i w 2013 r. należała do przedziału wiekowego
25–34 lata. Stanowili oni prawie 30% wszystkich bezrobotnych w województwie. Drugą pod tym
względem grupą były osoby poniżej 25 roku życia, niespełna 20% ogółu. Widoczny jest więc nadal
utrzymujący się niekorzystny udział grup wiekowych wśród osób pozostających bez pracy. Wartym
odnotowania jest również fakt, iż porównując dane z lat ubiegłych (od 2010 r. do 2013 r.) dotyczące
liczby osób bezrobotnych w województwie świętokrzyskim według grup wiekowych, największy
wzrost, o 3,7 tys. osób odnotowano wśród bezrobotnych w wieku 55 i więcej lat. Wśród osób
pozostających bez pracy w regionie świętokrzyskim, na przestrzeni ostatnich 3 lat (od 2010 r.)
najwięcej - o ponad 23% zwiększyła się liczba bezrobotnych posiadających wykształcenie wyższe.146
Według danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Kielcach za 2013 r., w regionie utrzymuje się nadal
wyższe bezrobocie na wsi (56,2%), niż w miastach. Ponadto długotrwale pozostających bez
zatrudnienia jest 38,2%, a ponad 22% nie legitymuje się żadnym stażem pracy. Utrzymuje się
144
Źródło danych: opracowanie własne na podstawie danych GUS/BDL.
Źródło danych: ,,Biuletyn …” op. cit. (IV kwartał 2013 r.).
146
Źródło danych: ,,Biuletyn …”, op. cit. (I kwartał 2011 r. – IV kw. 2013 r.).
145
126
jednocześnie wysoki poziom bezrobotnych powracających do rejestru, wśród nowozarejestrowanych
w 2013 r. stanowili oni 82,6%. W tym samym roku do urzędów pracy w regionie pracodawcy zgłosili
27428 wolnych miejsc pracy, było to o prawie 5% więcej ofert niż w roku poprzednim. Największa
część ofert pracy dotyczyła pracowników usługowych i sprzedawców (29,8%), pracowników
biurowych (17,1%) oraz robotników przemysłowych i rzemieślników (17%). W całym roku 2013
programami aktywizacji zawodowej objęto natomiast ponad 21,4 tys. osób, o 113 (0,5%) więcej niż w
roku poprzednim. W większości były to staże (50,9%) oraz szkolenia (13,1%).147
Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w województwie świętokrzyskim, w całym roku
2013 wyniosło 115,9 tys. osób i było niższe niż w analogicznym okresie roku poprzedniego o 1,1%.
Największy spadek odnotowano w sekcji budownictwa o 11,2% oraz o 6,2% w branży górnictwo i
wydobycie, w stosunku do całego 2012 r., wzrost natomiast w sekcji administracji i działalności
wspierającej o 8,2% oraz zakwaterowaniu i gastronomii o 4,4%. Najwięcej osób pracujących w
sektorze przedsiębiorstw zatrudnionych jest w branży przetwórstwa przemysłowego, ok. 54 tys. oraz
handlu i naprawach pojazdów samochodowych, ok. 24,3 tys. osób, według danych za grudzień 2013
r.148 Dostrzec należy również, że na przestrzeni kilku lat, od 2010 r. do 2013 r., w regionie zmniejsza
się poziom zatrudnienia w przemyśle i budownictwie, rośnie natomiast w sektorze usług. W całym
roku 2013, 16 przedsiębiorstw z terenu województwa świętokrzyskiego dokonało, w ramach
grupowych zwolnień, redukcji zatrudnienia łącznie o 500 pracowników. Najwięcej w powiatach:
jędrzejowskim, skarżyskim oraz koneckim. Ogólne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw
zmniejszyło się w regionie w 2013 r. o 1,1%, w porównaniu do roku poprzedniego.149
Zmiany w sytuacji dochodowej ludności. Zasięg ubóstwa i wykluczenia społecznego. Nierówności
społeczne
Zmiany w sytuacji dochodowej ludności można zaobserwować m.in. w oparciu o wskaźnik poziomu
nominalnych dochodów do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych na 1 mieszkańca
oraz analizę przeciętnych wynagrodzeń miesięcznych brutto (będących istotnym czynnikiem
kształtującym ogólne dochody). Według danych Banku Danych Lokalnych150 roczny dochód do
dyspozycji brutto na jednego mieszkańca w województwie świętokrzyskim wynosił w 2008 r. 18 312
zł i był niższy od średniej krajowej o 2 475 zł (w 2008 r. Polska – 20 787 zł), zaś od dochodu w
województwie mazowieckim różnił się aż o 8 224 zł ( woj. mazowieckie – 26 536 zł). W 2009 r. miała
miejsce podobna sytuacja, przy czym różnice te jeszcze się zwiększyły, niezależnie od niewielkiego
wzrostu dochodu do dyspozycji brutto na 1 mieszkańca w województwie świętokrzyskim (2009 r. –
18 752 zł). Różnica dochodu w woj. świętokrzyskim i średniej krajowej to 3 269 zł (kraj 2009 r. –
22 021 zł). W stosunku do województwa mazowieckiego, które ma najwyższy dochód brutto na
1 mieszkańca, różnica ta wynosiła aż 10 228 zł. Takie samo zjawisko występuje w 2010 r. i 2011 r.,
przy czym różnice w dochodzie w województwie świętokrzyskim i w Polsce oraz w województwie
mazowieckim są jeszcze głębsze.
Poziom, dynamika i struktura dochodów gospodarstw domowych oraz przeciętnych wynagrodzeń
brutto jest znacznie zróżnicowana w stosunku do średnich dochodów i wynagrodzeń w Polsce oraz
charakteryzuje się bardzo dużą dysproporcją w stosunku do województwa mazowieckiego, gdzie jest
najlepsza sytuacja dochodowa ludności. Wynika to z odmiennej sytuacji na rynku pracy i różnej
dynamiki rozwoju gospodarczego poszczególnych województw. Problemy dochodowe województwa
mają podłoże historyczne i techniczno-organizacyjne oraz związane są z tzw. syndromem zapóźnienia
i zacofania „ściany wschodniej”151. Zróżnicowanie sytuacji dochodowej jest też determinowane
strukturą tworzenia dochodu, która wskazuje na rolę głównych źródeł jego pozyskiwania. Analiza
147
Źródło danych: ,,Poziom i struktura bezrobocia w województwie na koniec grudnia 2013 r. i w okresie 12
miesięcy 2013 r.”, Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach.
148
Źródło danych: ,,Biuletyn …” op. cit., (IV kwartał 2013 r.).
149
Źródło danych: ,,Poziom i struktura bezrobocia….”, op. cit., Wojewódzki Urząd Pracy w Kielcach.
150
Bank Danych Lokalnych, Rachunki Regionalne, Nominalne dochody w sektorze gospodarstw domowych –
PKD 2007.
151
Leszczyńska Małgorzata dr, Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet
Rzeszowski, „ Poprawa sytuacji dochodowej w regionach przygranicznych jako warunek osiągnięcia spójności
społeczno-ekonomicznej – przykład Podkarpacia”, Uniwersytet Rzeszowski, https://www.ur.edu.pl/file/6550/15Leszczynska.pdf
127
dochodów ludności województwa świętokrzyskiego i ich źródeł w latach 2010-2012152 pokazuje, że na
przestrzeni ostatnich lat:


wzrastają dochody mieszkańców ze wszystkich źródeł, przy czym największy wzrost
występuje w przypadku dochodów uzyskiwanych ze stosunku pracy,
średnioroczny poziom wzrostu dochodów oscyluje na poziomie 3-6% w przypadku dochodów
uzyskiwanych ze stosunku pracy oraz rent i emerytur 4-5%, zaś w przypadku działalności
gospodarczej na poziomie 0,9-6% oraz pozostałych źródeł 2,9-4,8%.
Ubóstwo jako pojęcie socjologiczne oraz ekonomiczne posiada wiele definicji. Bank Światowy określa
ubóstwo jako: „niemożność osiągnięcia minimalnego standardu życiowego”. Jako zasadniczy
element, większość definicji przyjmuje pozbawienie podstawowych dla życia dóbr, z których
najbardziej oczywistym elementem jest żywność”153. Z kolei J. Kordos oraz A. Ochocki mówiąc
o kwestii ubóstwa w krajach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej definiują ten problem
stwierdzając, iż „ubóstwo odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki (materialne,
kulturalne i socjalne) są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza
akceptowalne minimum w kraju zamieszkania”154. Pomimo wielości definicji, większość z nich określa
ubóstwo jako stan, w którym osoba lub cała grupa społeczna charakteryzuje się brakiem
wystarczających środków na zaspokojenie potrzeb, które określa się w danym społeczeństwie jako
niezbędne. Mierniki wyznaczające granice ubóstwa mogą przyjmować wymiar obiektywny oraz
subiektywny.
Wyniki analiz z zakresu ubóstwa stanowią dowód na to, że w Polsce występują znaczne różnice w
poziomie życia w zależności od miejsca zamieszkania. Posługując się różnymi granicami ubóstwa
uzyskuje się jednak odmienne oszacowania liczebności osób ubogich. Zasięg ubóstwa skrajnego, za
granicę którego przyjęto poziom minimum egzystencji, oszacowano w 2009 r. w Polsce na 5,7%. W
województwie świętokrzyskim ten wskaźnik był wyższy niż przeciętnie w skali kraju
i wynosił 10,6%, co stawiało województwo na ostatnim miejscu w kraju z różnicą 7,7% do
najmniejszego wskaźnika zagrożenia ubóstwem, które występuje w województwie opolskim (2,9%).
W 2010 r. wskaźnik ten wynosił 9,5% i był lepszy niż w roku poprzednim, stawiając województwo na
przedostatniej pozycji, zaś w 2011 r. był on wyższy od roku poprzedniego i wynosił 10,1%, stawiając
świętokrzyskie na 13 miejscu wśród województw. W 2012 r. wzrósł do 10,5% plasując województwo
na 14 pozycji w kraju, przed województwem podlaskim i warmińsko-mazurskim. Wskaźnik zagrożenia
ubóstwem relatywnym, po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych w latach 2009-2011
ulegał wahaniom i osiągnął poziom odpowiednio 23,7%, 23,2% i 25,5%.
Zmiany w zakresie wyposażenia regionu w infrastrukturę społeczną i techniczną
W okresie ostatnich trzech lat widoczny jest stały wzrost łącznej długości dróg publicznych w regionie
świętokrzyskim. W 2012 r. wyniosła ona 17 170 km, zwiększyła się zatem o niespełna 65 km
w porównaniu do 2011 r. i o 347 km od 2009 r. Drogi ekspresowe stanowią niewielki ułamek tej
liczby. W 2012 r. w regionie łączna ich długość wyniosła 54 km. Gęstość sieci drogowej województwa
w tym samym roku sięgała 116,2 km na 100 km2 powierzchni. Był to trzeci najwyższy współczynnik
wśród polskich województw, zaraz za śląskim i małopolskim. Średnia gęstość sieci drogowych w
Polsce w tym okresie wyniosła natomiast 89,8 km. Nieco słabiej wypada wskaźnik gęstości linii
kolejowych w regionie. W 2012 r. wynosił on 6,2 km długości sieci na 100 km2 powierzchni, natomiast
w skali kraju osiągnął on poziom 6,4 km.155
Na przestrzeni ostatnich lat widoczna jest również poprawa bezpieczeństwa na drogach
województwa świętokrzyskiego. Liczba wypadków drogowych począwszy od 2010 r. stale się
zmniejsza z 1 574 do 1 399 w 2013 r.. Zmniejsza się również liczba ofiar śmiertelnych wypadków - w
152
Na podstawie informacji Izby Skarbowej w Kielcach, pismo z dn. 24.06.2014 r.
153
H. Meliczek, Metody pomiaru ubóstwa, „Wiadomości Statystyczne, nr. 12/1991, s. 1.
J. Krodos, A. Ochocki, Metody pomiaru ubóstwa, „Wiadomości Statystyczne”, nr 1/1993,
s. 3.
154
155
Źródło danych: opracowanie własne na podstawie danych z bazy GUS/BDL.
128
rozpatrywanym okresie o 54 osoby oraz rannych analogicznie o 290 osób.156
Stan i dostępność infrastruktury technicznej w regionie również z roku na rok stale się poprawia.
Łączna długość sieci wodociągowej wzrosła od 2009 r. o 844 km do 12 987 km w 2012 r.,
kanalizacyjnej odpowiednio o 1 763 km do 4 803,7 km, a gazowej o 154,2 km do 4 003 km. Co za tym
idzie, zwiększyła się liczba osób korzystających z wyżej wymienionych instalacji sieciowych
w województwie świętokrzyskim. Dane za 2012 r. wskazują, iż z sieci wodociągowej korzystało
w regionie 84,6% mieszkańców, kanalizacyjnej 51,5%, a gazowej 36,5%. Mimo że widoczna jest
istotna poprawa rzeczywistości w tej materii, to jednak województwo świętokrzyskie na tle całego
kraju wypada nadal słabo, biorąc pod uwagę np. procent korzystających ze wskazanych sieci.157
W okresie minionego roku zaobserwowano ponadto poprawę szeroko pojętej infrastruktury
społecznej. Zwiększyła się liczba placówek wychowania przedszkolnego w województwie od 2009 r. o
39 obiektów. Wzrasta również odsetek dzieci uczęszczających do tego typu instytucji. W 2012 r.
wyniósł on 64,3% (średnia dla kraju 69,7%) w grupie dzieci w wieku 3–5 lat, co stanowiło wzrost
o ponad 13 p. p. w stosunku do 2009 r.. Zwiększyła się również liczba widzów i słuchaczy
odwiedzających regionalne teatry, muzea i kina przypadających na 1 000 mieszkańców. W przypadku
instytucji teatralnych i muzycznych była to zmiana z 212,3 w 2010 r. do 223,0 w 2013 r., natomiast w
kinach zaobserwowano wzrost z 431 do 539 osób w analogicznym okresie. Stale zmniejsza się
ponadto liczba mieszkańców regionu przypadająca na jedno łóżko w szpitalach, od 2009 r. z 201 do
194 osób w 2012 r. (średnia ogólnopolska, która w 2012 r. wynosiła 204 osoby).
Główne czynniki atrakcyjności regionu
Województwo ma charakter przemysłowo-rolniczy. Bardzo wyraźny jest podział na przemysłową
północ regionu oraz rolnicze południe i wschód. W rejonie Sandomierza i Opatowa ukształtował się
znaczący ośrodek ogrodniczy i sadowniczy. Wysoko wydajne rolnictwo rozwija się również w rejonie
Kazimierzy Wielkiej, Pińczowa i Jędrzejowa. Większość ośrodków miejskich, skupiających dużą liczbę
miejsc pracy w przemyśle koncentruje się na obszarze dawnego Staropolskiego Okręgu
Przemysłowego. Do najważniejszych ośrodków przemysłowych, a zarazem miejskich, należą: Kielce,
Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko-Kamienna i Sandomierz, Staszów i Końskie. Kielce
pełnią rolę administracyjnego, kulturalnego i gospodarczego centrum regionu. Gospodarka regionu
świętokrzyskiego bazuje przede wszystkim na przemyśle materiałów budowlanych, w tym
wydobywczym. Istotną rolę odgrywa również przemysł metalurgiczny, maszynowy, precyzyjny
i spożywczy. Rozwój wielu dziedzin gospodarczych w województwie wspierany jest przez Specjalną
Strefę Ekonomiczną "Starachowice" S. A., pełniącą ważną rolę w aktywizacji potencjału technicznego
województwa świętokrzyskiego. Budowę nowej gospodarki wspiera Świętokrzyskie Centrum
Innowacji i Transferu Technologii Sp. z o. o. z siedzibą w Kielcach. Region z czystym środowiskiem
naturalnym posiada cenne walory krajoznawcze, co stawia go w grupie województw atrakcyjnych
pod względem turystycznym. Blisko 70% powierzchni objęte jest różnymi formami ochrony
w związku z występującymi okazami chronionej flory i fauny. W ostatnich latach powstało wiele
gospodarstw agroturystycznych, bardzo często oferujących również zdrową żywność wytwarzaną
w prowadzonych równocześnie gospodarstwach ekologicznych. Bardzo intensywnie rozwijają się też
różne formy turystyki aktywnej (pierwsza, rowerowa, konna). Na turystów lubiących piesze wędrówki
z plecakiem oraz długie relaksujące spacery czeka w województwie świętokrzyskim kilkadziesiąt
znakowanych szlaków pieszych. Ich łączna długość przekracza 1 000 km, a zróżnicowanie pod
względem trudności gwarantuje, iż każdy znajdzie tu coś dla siebie. Atrakcją przyrodniczą regionu jest
Świętokrzyski Park Narodowy i Zespół Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych. Do
atrakcji przyrodniczych należy także 70 rezerwatów przyrody (m.in. Jaskinia Raj, Góra Zelejowa,
Krzemionki) oraz 701 pomników przyrody, a wśród nich liczący 600 lat dąb Bartek, liczne skałki,
156
Źródło danych: opracowanie własne z danych GUS/BDL oraz Biuletyn Statystyczny Województwa
Świętokrzyskiego IV kwartał 2013. Urząd Statystyczny w Kielcach.
157
Źródło danych: opracowanie własne z danych GUS/BDL.
129
jaskinie, wąwozy lessowe. Niezaprzeczalnym atutem regionu jest to, że należy do jednych
z najczystszych ekologicznie regionów Polski158. Ważnym ośrodkiem sanatoryjnym jest Busko-Zdrój
i Solec-Zdrój. Duże znaczenie dla rozwoju gospodarki województwa odgrywają imprezy targowe,
organizowane przez Targi Kielce Sp. z o. o. Kielce znalazły się na drugim miejscu po Poznaniu
w rankingu polskich miast targowych. Główne ośrodki przemysłu w regionie to: metalowy
i maszynowy (Skarżysko-Kamienna, Starachowice, Kielce), materiałów budowlanych (Kielce, Pińczów,
Małogoszcz, Ożarów), ceramiczny (Ćmielów), hutniczy (Ostrowiec Świętokrzyski), energetyczny
(Połaniec).
W 2013 r. ogólne dochody jednostek samorządu terytorialnego w województwie świętokrzyskim
ukształtowały się na poziomie 5 883,3 mln zł, wydatki wyniosły natomiast 5 976,8 mln zł. Dochody
wszystkich JST wzrosły w porównaniu z 2012 r. o 3,35% (o 190,9 mln zł). Wzrost dochodów widoczny
był na wszystkich szczeblach jednostek samorządowych. Zmniejszyły się natomiast wydatki ogólne
samorządów regionu świętokrzyskiego w stosunku do 2012 r. o 0,17%, (9,9 mln zł.). W 2013 r. wzrost
poziomu wydatków widoczny był tylko w budżecie samorządu województwa o 6,27%, (46 mln zł).
Biorąc pod uwagę okres ostatnich 3 lat (od 2010 r.), obserwowany jest stały wzrost dochodów
ogólnych oraz spadek całościowego poziomu wydatków JST. Budżety wszystkich jednostek
samorządu terytorialnego w województwie świętokrzyskim w 2013 r. ostatecznie zamknęły się
deficytem w wysokości 93,5 mln zł, co było spadkiem w porównaniu z rokiem poprzednim o 68,23%.
W 2013 r. samorząd województwa świętokrzyskiego wykazał wykonane dochody rzędu 639,6 mln zł,
wzrosły one o 46,5 mln zł (7,84%) w stosunku do roku poprzedniego. Co ciekawe poziom ich
wykonania wyniósł 94,22%159. Był więc o wiele wyższy niż w 2012 r., w którym kształtował się na
poziomie 83,2%. Wydatki samorządu wykonane w 2013 r. również uległy zwiększeniu w stosunku do
2012 r. o 46 mln zł (6,68%) do poziomu 734,3 mln zł. Budżet samorządu województwa
świętokrzyskiego w 2013 r. zamknął się deficytem w wysokości 94,8 mln zł. Wielkość deficytu była
porównywalna z 2012 r., różnica wynosiła niecały milion zł. Poziom zobowiązań samorządu
województwa w stosunku do wykonanych w 2013 r. dochodów wynosił 22,5% (wzrost w stosunku do
roku poprzedniego o ponad 2 p.p.). W porównaniu natomiast z 2010 r. finanse samorządu
województwa wykazują znaczny wzrost deficytu. Zauważalny jest on zwłaszcza w dwóch ostatnich
latach. Należy jednak podkreślić, że nadal w porównaniu do wszystkich województw kraju stopień
zadłużenia samorządu województwa świętokrzyskiego jest jednym z najniższych, jak również daleko
mu do 60% progu stanowiącego mechanizm zabezpieczający.
Podobnie jak w przypadku samorządu województwa, również w przypadku powiatów w regionie,
wliczając powiat grodzki Kielce, ich budżet ogólny zamknął się w 2013 r. deficytem w wysokości 53,9
mln zł, znacząco mniejszym o 62,03% niż w 2012 r.. Sześć powiatów zakończyło rok 2013 nadwyżką
budżetową. Największa dotyczyła powiatu opatowskiego 2,4 mln zł oraz staszowskiego 1,4 mln zł. W
przypadku pierwszego z nich poziom zadłużenia wyniósł 1,6% i był najniższy spośród wszystkich
powiatów w regionie, natomiast paradoksalnie dobry wynik finansowy powiatu staszowskiego nie
przełożył się na zmniejszenie łącznej kwoty długów w stosunku do wykonanych dochodów, która w
2013 r. wyniosła 60%. Najwyższy deficyt budżetowy wśród powiatów cechował miasto Kielce. Należy
jednak podkreślić, że w porównaniu z 2012 r. zmniejszył się on o 75,1 mln zł (66,77%), a stopień
zadłużenia ogółem pozostał w 2013 r. na poziomie ok. 53%. Drugi co do wielkości deficyt,
zanotowano w powiecie kieleckim 11,1 mln zł, o 2,8 mln zł wyższy niż w 2012 r. Stopień zadłużenia
tego powiatu zmniejszył się natomiast w 2013 r. o 0,3 p. p. do poziomu 54,7%.
Gminy należące do regionu świętokrzyskiego w 2013 r. ogółem wykazały nadwyżkę budżetową w
wysokości 55,1 mln zł. Było to silne ograniczenie deficytu budżetowego w porównaniu zarówno z
rokiem poprzednim, który zamknął się, w przypadku wszystkich gmin województwa, deficytem rzędu
57,2 mln zł, a zwłaszcza w stosunku do lat wcześniejszych. W 2010 r. bowiem gminy regionu
świętokrzyskiego wykazały deficyt w wysokości 465,1 mln zł. Zobowiązania wszystkich gmin w
158
Źródło: http://www.pieknywschod.pl/pl/wojewodztwa/swietokrzyskie
Poziom wykonania dochodów jest to relacja planowanych dochodów przewidzianych na dany rok budżetowy
w stosunku o ich wykonania wyrażona w%.
159
130
stosunku do wykazywanych dochodów od 2011 r. pozostają na zbliżonym poziomie i oscylują w
granicach 40%. W 2013 r. współczynnik ten zmniejszył się do wysokości 39,5%. Skarżysko–Kamienna
było w 2013 r. gminą, która spośród wszystkich w regionie świętokrzyskim wykazała największą
nadwyżkę budżetową, w wysokości 13,4 mln zł. Drugą w tym zestawieniu była gmina Busko–Zdrój z
nadwyżką rzędu 9,2 mln zł, kolejne natomiast: Ostrowiec Świętokrzyski, Ożarów
i Szydłów odpowiednio z nadwyżką w 2013 r. w wysokości: 8,2 mln zł, 7,3 mln zł i 5 mln zł. Gminami
które rok 2013 zamknęły najwyższymi deficytami były zaś: Jędrzejów, Łagów, Sandomierz, Pawłów i
Kazimierza Wielka, odpowiednio z deficytem rzędu: 6,4 mln zł, 4,7 mln zł, 4,3 mln zł, 3,9 mln zł. i 3,1
mln zł.160
Wykorzystanie funduszy europejskich w ramach RPO 2007-2013 i ich oddziaływanie na ważne
obszary życia społeczno-gospodarczego
Według stanu na koniec 2013 r. wartość podpisanych umów na realizację projektów
współfinansowanych ze środków europejskich perspektywy 2007-2013 dostępnych w ramach RPO
w województwie świętokrzyskim wyniosła 5 419 mld zł (w tym dofinansowanie ze środków Unii
Europejskiej 2,9 mld zł), zaś liczba podpisanych umów/wydanych decyzji o dofinansowanie wynosiła
1 242. Średnia dostępność funduszy w ramach RPO 2007-2013 per capita w województwie wynosiła
4 273,2 zł. Wartość podpisanych umów na koniec IV kwartału 2013 r. zamyka się w 91,2% alokacji
przeznaczonej na realizację programu, co plasuje województwo na 10 tym miejscu w kraju, podobnie,
jak w poprzednim kwartale, przy czym średnia krajowa alokacji wynosiła 92,6%. Oznacza to, że region
świętokrzyski w bardzo niewielkim stopniu odbiega od średniej krajowej. Wykorzystanie alokacji
środków wypłaconych beneficjentom na podstawie zatwierdzonych wniosków o płatność
ukształtowało się na poziomie 75,4%, co daje świętokrzyskiemu drugie miejsce wśród województw
za: opolskim (81,3%), a przed wielkopolskim (74,7%). Jest to lepszy wynik w stosunku do
poprzedniego kwartału 2013 r. i powyżej średniej krajowej, która wynosiła 68,9%. W ramach działań
wchodzących w skład 1 osi priorytetowej przewidziano: bezpośrednie wsparcie sektora mikro,
małych i średnich przedsiębiorstw, tworzenie i rozwój powiązań kooperacyjnych przedsiębiorstw,
tworzenie i rozbudowę funduszy pożyczkowych i gwarancyjnych oraz wsparcie inwestycyjne dla
instytucji otoczenia biznesu. Łączna ogólna wartość podpisanych umów/wydanych decyzji o
dofinansowanie w tym obszarze wynosiła na koniec 2013 r. 1 459 mld zł, zaś liczba umów to 587.
W drugim obszarze interwencji wartość umów wynosiła 640,7 mld zł, a liczba umów 106, przy czym
głównym celem interwencji w tym obszarze było stworzenie warunków do rozwoju społeczeństwa
informacyjnego oraz powiązań między gospodarką a sektorem B+R. Oś priorytetowa 3, zakładająca
realizację inwestycji w ramach dwóch działań, ma na celu wzmocnienie systemu komunikacyjnego
regionu świętokrzyskiego oraz jego połączeń z krajowymi i europejskimi korytarzami transportowymi
poprzez inwestycje na drogach wojewódzkich, powiatowych i gminnych, tworzących spójny układ z
siecią dróg krajowych i ekspresowych, finansowanych w ramach Programu Operacyjnego
„Infrastruktura i Środowisko” oraz modernizację infrastruktury kolejowej, stanowiącej istotny
element systemu transportowego regionu. Ogółem wartość umów w tym obszarze wynosiła na
koniec 2013 r. 1 196,2 mld zł, a ich liczba 140. Działania osi 4 RPOWŚ 2007–2013 skupione były na
poprawie stanu środowiska naturalnego województwa poprzez dofinansowanie przedsięwzięć
dotyczących m.in. systemów wodociągowych i kanalizacyjnych, zagospodarowania odpadów,
ochrony przeciwpowodziowej na obszarach, na których istnieją zapóźnienia w tym zakresie, ochrony
powietrza oraz podniesienia jakości infrastruktury energetycznej w regionie. W ramach rozwoju
regionalnej oraz lokalnej infrastruktury ochrony środowiska i energetycznej, wspierana była budowa,
modernizacja i rozbudowa instalacji do odzysku, unieszkodliwiania i segregacji odpadów, spalarni
odpadów, a także rekultywacja składowisk odpadów i likwidacja dzikich wysypisk. Liczba umów w
omawianym obszarze interwencji wynosiła 122 o ogólnej wartości 742,2 mld zł. Obszar 5 osi
priorytetowej obejmował 157 umów o wartości ogólnej 856,9 mld zł, a dotyczył poprawy dostępu
mieszkańców regionu do wysokiej jakości usług sfery publicznej, tj. ochrony zdrowia, edukacji, dóbr
kultury, zróżnicowanych możliwości wypoczynku i zagospodarowania czasu wolnego. Niniejsza oś
160
Źródło danych: Obliczenia własne na podstawie danych zbiorczych ze sprawozdań finansowych jednostek
samorządu terytorialnego za lata 2010 – 2013. Ministerstwo Finansów.
131
priorytetowa służyła realizacji inwestycji dotyczących zakupu nowoczesnego sprzętu medycznego,
przebudowy, rozbudowy, modernizacji i wyposażenia obiektów ochrony zdrowia, w tym sanatoryjnej,
w celu dostosowania ich do obecnych standardów oraz warunków koniecznych do spełnienia w
związku z zakupem i instalacją nowego sprzętu medycznego, jak również rozwoju leczenia
specjalistycznego i wysokospecjalistycznego. Placówki oświatowe oraz placówki kultury o znaczeniu
lokalnym i regionalnym były wspierane w zakresie budowy, przebudowy, modernizacji oraz ich
wyposażenia i zagospodarowania otaczającego terenu. W kolejnej, 6-ej osi priorytetowej podjęto
działania zwiększające atrakcyjność ośrodków miejskich i centrów gmin, a koncentrujące się m.in. na
zapewnieniu otwartości i spójności komunikacyjnej Kielc z resztą obszaru województwa i poza nim,
rewitalizacji marginalizowanych części miasta, podniesieniu jakości (z uwzględnieniem kwestii
bezpieczeństwa) i dywersyfikacji systemów transportu zbiorowego. W odniesieniu do poszczególnych
części regionu działania skoncentrowane były na przedsięwzięcia służące włączeniu małych
miasteczek i 91 obszarów marginalizowanych w procesy rozwojowe. Obszar tej interwencji
obejmował 71 umów o ogólnej wartości 454,8 mld zł. Ostatni obszar interwencji obejmował 57
umów o łącznej wartości na koniec 2013 r. 69,9 mld zł miał zapewniać odpowiedni potencjał
administracyjny jednostek biorących udział w procesie absorpcji środków strukturalnych.
Fundusze europejskie oddziaływują niemalże na każdy obszar życia społeczno-gospodarczego
regionu. W wyniku zrealizowanych projektów w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego
Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007-2013 utworzono 2 877,29 miejsc pracy brutto (w Osi 1 2 197,29 etatów, w Osi 2 – 172,5 etatów, w Osi 3 -1 etat, w Osi 4 - 34,25 etatu, w Osi 5 - 438,25
etatów i w Osi 6 –34 etaty), wybudowano 69 km dróg gminnych; zmodernizowano 383,58 km dróg, w
tym: wojewódzkich - 31,93 km, 209,33 km - powiatowych oraz 142,32 km dróg gminnych, powstało
16,98 km ścieżek rowerowych. Utworzone zostało 107,94 ha terenów inwestycyjnych, co wpłynęło
na poprawę wizerunku województwa, jako regionu atrakcyjnego dla inwestorów. Zmodernizowano
30,10 km oraz wybudowano 501,48 km sieci wodociągowej, w wyniku czego 13 472 osoby
przyłączono do tejże sieci. W rezultacie wybudowania 594,38 km sieci kanalizacji sanitarnej 34 016
osób uzyskało dostęp do 4 kanalizacji. 355 osób zabezpieczono przed powodzią. Zakończyła się
realizacja 43 projektów z zakresu infrastruktury edukacyjnej, w wyniku czego 35 320 uczniów może
korzystać z efektów zrealizowanych projektów. 117,92 ha poddano rewitalizacji, co znacząco poprawi
wizerunek miast i miasteczek w województwie161.
Główne osiągniędia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu
Jednym z głównych atutów regionu świętokrzyskiego, który poniekąd definiuje również szereg
pozostałych, jest bez wątpienia jego położenie geograficzne. Województwo znajduje się w centralnej
części kraju w pobliżu dużych ośrodków metropolitalnych o znaczeniu ogólnopolskim oraz
międzynarodowym jak: Warszawa, Kraków czy Łódź. Problemy w pełnym wykorzystaniu położenia
regionu sprowadzają się głównie do niskiego poziomu szeroko rozumianej dostępności
komunikacyjnej województwa162. Jest ono między innymi wyłączone z sieci krajowych autostrad, a
ogólna długość dróg ekspresowych w 2012 r. wyniosła tylko 54 km.
Lokomotywami szeroko pojętego rozwoju województwa świętokrzyskiego są Kielce, jak również
funkcjonujące w regionie specjalne strefy ekonomiczne, takie jak SSE Starachowice obejmująca swym
działaniem między innymi gminy: Końskie, Morawica, Suchedniów oraz miasta: Kielce, Starachowice,
czy Ostrowiec Świętokrzyski oraz Tarnobrzeska SSE, która obejmuje gminy: Połaniec, Staszów oraz
Tuczępy163.
Dużym atutem oraz potencjałem regionu są również możliwości rozwoju kapitału ludzkiego między
innymi na 15 regionalnych uczelniach wyższych. Sektor ten opiera się głównie o dwie państwowe
uczelnie: Politechnikę Świętokrzyską oraz Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, na którym
Wydział Nauk o Zdrowiu posiada najwyższą kategorię przyznaną przez Ministerstwo Nauki i
Szkolnictwa Wyższego. W celu jak najlepszego wykorzystania atutu w tej materii istotna jest
161
Źródło: Sprawozdanie okresowe z realizacji RPO do końca 2013 r. http://www.rposwietokrzyskie.pl/s,570,Sprawozdanie_okresowe_za_rok_2013.html
162
,,Badanie potencjałów i specjalizacji polskich regionów. Województwo świętokrzyskie”, Kielce 2014 r.
163
,,Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2013. Województwo świętokrzyskie” Centrum Analiz Regionalnych i
Lokalnych, Warszawa 2013 r.
132
optymalizacja systemu edukacji i szkolnictwa wyższego, aby odpowiadał on jak najpełniej na potrzeby
rynku pracy164.
Zasobność regionu w źródła leczniczych wód mineralnych oraz rozwinięta baza leczniczo–
sanatoryjna, hoteli, kwater prywatnych czy ośrodków wypoczynkowych sprzyja rozwojowi turystyki,
szczególnie ukierunkowanej na turystykę zdrowotną oraz prozdrowotną, w oparciu o istniejące już
atuty w postaci rozpoznawalnych i uznanych w skali kraju gmin uzdrowiskowych (Busko i Solec–
Zdrój), a także rozwojowi agroturystyki165.
Największym zagrożeniem w rozwoju województwa jest nadal niekorzystna sytuacja demograficzna
oraz problem depopulacji. Zgodnie z prognozami GUS tendencje wyludniania regionu będą się
pogłębiać. Ponadto problemem stale widocznym jest stosunkowo wysoki poziom bezrobocia, a także
niska atrakcyjność inwestycyjna.
164
165
,,Regionalna Strategia Innowacji Województwa Świętokrzyskiego na lata 2005 – 2013”.
,,Regionalna Strategia Innowacji Województwa Świętokrzyskiego 2014 – 2020+”.
133
14. WOJEWÓDZTWO WARMIŃSKO-MAZURSKIE
1. CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO
Województwo warmińsko-mazurskie posiada stosunkowo niski poziom rozwoju gospodarczego,
w porównaniu z Unią Europejską i innymi regionami Polski – znajduje się ono w grupie 5 najsłabszych
województw w kraju oraz w gronie 20 najbiedniejszych regionów UE-28. Pozycja Warmii i Mazur na
gospodarczej mapie Polski jest wynikiem uwarunkowań historycznych – pomijania województwa w
dużych inwestycjach w okresie gospodarki centralnie planowanej, przy jednoczesnej koncentracji
gospodarki na państwowych gospodarstwach rolnych. Wskazane czynniki spowodowały niższy
poziom kapitału ludzkiego, społecznego i fizycznego na początku transformacji166. Dążenie do
osiągnięcia spójności ekonomicznej województwa z pozostałymi regionami Polski i UE jest nadal
aktualnym celem rozwojowym Warmii i Mazur. Relatywnie słaba pozycja regionu nie zmienia się,
jednakże co roku wskaźniki rozwoju społeczno-gospodarczego poprawiają się. W 2011 r. przyrost PKB
realnego (w cenach stałych) w województwie był wyższy niż rok wcześniej – 3,6% wobec 3,1% w 2010
r., co na tle pozostałych regionów daje 12. miejsce. Natomiast rosnący z 4,60% w 2010 r. do 6,98%
przyrost PKB nominalnego (w cenach bieżących) uplasował region na 10. miejscu w kraju.
Zanotowany wzrost gospodarczy nie pozwolił jednak na nadrobienie dystansu do kraju – wytworzone
41,6 mld zł produktu stanowiło 2,72% wolumenu krajowego.
PKB przeliczony na 1 mieszkańca w 2011 r. wyniósł 28,7 tys. zł, co uplasowało region na 13. miejscu w
Polsce (analogicznie do roku poprzedniego). Stosunek wartości wojewódzkiej do krajowej nieznacznie
zmalał – do poziomu 72,20%. Przyrost realnej wartości tego wskaźnika wyniósł 3,6% wobec 3,1% w
2010 r., przyrost w ujęciu nominalnym wyniósł natomiast 7,06% i był wyższy niż rok wcześniej
(4,63%). Dynamika wskaźnika, w ujęciu realnym jak i nominalnym uplasowała warmińsko-mazurskie
na 11. miejscu w kraju.
W 2011 r. w najzamożniejszym podregionie olsztyńskim wypracowano 20,1 mld zł PKB (48,3%
wartości wojewódzkiej), w elbląskim – 14,6 mld zł (35,0%), a w ełckim – 7,0 mld zł (16,7%).
Przyrost produktu w cenach bieżących wobec roku poprzedniego był największy w podregionie
olsztyńskim – 8,08%, podczas gdy w elbląskim wyniósł 6,14% a w ełckim 5,62%. W podregionie
olsztyńskim stale notowany jest najwyższy poziom PKB per capita – 32,2 tys. zł w województwie,
przewyższający średnią dla regionu (112,5%). Zmiany wartości PKB per capita wskazują na
dywergencję167 województwa w stosunku do średniej krajowej i konwergencję wobec średniej
europejskiej (dla PKB per capita w PPS).
W zakresie zmiany produktywności pracy mierzonej wskaźnikiem wartości dodanej brutto na 1
pracującego w 2011 r., nastąpił wzrost o 6,21% wobec 3,64% wzrostu w 2010 r. W odniesieniu do
kraju, WDB per capita w województwie stanowiła 88% średniej wartości krajowej w 2011 r., a w
poprzednim roku udział ten wynosił 88,5%.
O tradycyjnym charakterze gospodarki województwa świadczy struktura wartości dodanej brutto, w
której relatywnie wysoki jest udział rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa – 8,9% (ponad
dwukrotnie wyższy niż średnio w kraju – w 2011 r. dla kraju wskaźnik ten wynosił 4,0%, zaś wynik
warmińsko-mazurskiego był drugi co do wielkości w gronie 16 województw). Sektor usługowy
stanowił 58,8% WDB, co uplasowało region na 10. miejscu w kraju (kraj – 62,5%). Warmia i Mazury
charakteryzowały się zbliżonym do poziomu krajowego udziałem przemysłu (24,2%, kraj – 25,6%) i
budownictwa (8,1% dla województwa i 8,0% w kraju). W strukturze wartości dodanej brutto w
województwie, w odniesieniu do 2010 r. udział rolnictwa wzrósł o 0,7 pkt%, podczas gdy przemysłu –
o 0,2 pkt%, a usług – o 1,0 pkt%.
Wzrost nakładów brutto na środki trwałe wyniósł w 2011 r. 14,34% w porównaniu do 10,31%
wzrostu w 2010 r. Wzrost nakładów odnotowano w rolnictwie (o 8,81% wobec 1,67% w 2010 r.), w
Ewaluacja Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2020, op. cit.
Konwergencją określany jest relatywnie szybszy rozwój biedniejszych regionów lub krajów w stosunku do regionów lub krajów
bogatszych, powodujący zmniejszanie dystansu między nimi. Dywergencja polega na zwiększaniu się dystansu rozwojowego regionów
lub krajów biedniejszych wobec bogatszych.
166
167
134
przemyśle (o 12,14% wobec spadku o 10,12% w 2010 r.) oraz w sektorze działalności finansowej i
ubezpieczeniowej (o 8,11% wobec spadku o 8,65% w 2010 r.). Ogromny spadek wartości nakładów
odnotowano w budownictwie (o 49,21% wobec wzrostu w 2010 r. o 8,15%).
2. ZMIANY DEMOGRAFICZNE ORAZ ZMIANY NA RYNKU PRACY
W 2012 r. na obszarze województwa mieszkało 1 450,7 tys. osób, tj. 3,8% ogółu ludności Polski.
W miastach mieszkało 59,3% ludności regionu. Warmińsko-mazurskie jest najrzadziej zaludnionym
regionem kraju – gęstość zaludnienia na 1 km2 wynosiła w 2013 r. 60 osób. W efekcie zmniejszenia
się liczby urodzeń (z 14,3 tys. w 2012 r. do 13,6 tys. w 2013 r.) i wzrostu liczby zgonów (z 13,4 tys. w
2012 r. do 13,9 tys. w 2013 r.), przyrost naturalny był ujemny (-299 osób w 2013 r. wobec 915 osób w
2012 r.), co w przeliczeniu na 1 000 ludności dało -0,2 (wobec 0,6 w 2012 r.). Saldo migracji
zagranicznych ludności na pobyt stały w 2013 r. było ujemne – wyniosło -991 osób (w kraju – -19 904
osób), co w przeliczeniu na 1 000 mieszkańców dało -0,7 wobec -0,5 w kraju. Odzwierciedleniem
zmniejszającego się przyrostu naturalnego, emigracji i wzrastającej długości życia jest stopniowe
zmniejszanie się udziału ludności młodej w ogólnej liczbie mieszkańców, zarówno w województwie,
jak i w kraju – odsetek mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym168 w 2013 r. zmalał do 19,0% (z
19,3% w 2012 r.), w wieku produkcyjnym169 – do 64,7% (z 65,0%), natomiast wzrósł udział ludności w
wieku poprodukcyjnym – do 16,3% (z 15,7%). Wskaźnik obciążenia demograficznego170 wyniósł w
2013 r. w województwie 55 osób (w kraju – 58 osób), co plasowało region na 2. miejscu171. W 2012 r.
w województwie w stosunku do 2011 r. nastąpił spadek liczby aktywnych zawodowo (o 7 osób) oraz
liczby pracujących (o 13 osób) w przeliczeniu na 1 000 mieszkańców w wieku 15 lat i więcej, przy
niewielkim wzroście wartości krajowych (o odpowiednio 3 i 1 osobę). Stopa bezrobocia według BAEL
wyniosła w 2012 r. 11,1% (przy 10,1% w kraju), co uplasowało region na 4. pozycji, razem
z województwem dolnośląskim. Stopa bezrobocia rejestrowanego była po raz kolejny najwyższa
w kraju – 21,3% (w kraju – 13,4%). W porównaniu z rokiem poprzednim zanotowano wzrost poziomu
bezrobocia (z 20,2% w 2011 r. do 21,3%), należy jednak pamiętać, że stopa ta ulega w regionie
znacznie większym wahaniom sezonowym, w związku z obecnością miejsc pracy w usługach
okołoturystycznych i rolnictwie. Liczba pracujących w gospodarce narodowej przypadająca na 1 000
mieszkańców w regionie w 2012 r. spadła w porównaniu do poziomu zanotowanego w 2011 r. (291
osób) i wyniosła 288 osób, podobnie jak kraju (spadek do 359 osób z 361 osób w 2012 r.). Udział
pracujących w województwie w ogóle pracujących w kraju wyniósł w 2012 r. 3%. Dla poszczególnych
sektorów udział ten pozostał na tym samym poziomie, co w roku poprzednim (rolnictwo, leśnictwo,
łowiectwo i rybactwo – 2,9%, przemysł i budownictwo – 3,3%, handel, naprawa pojazdów
samochodowych, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i
komunikacja – 2,7%, działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości – 2,5%,
pozostałe usługi – 3,2%).
3. ZMIANY W SYTUACJI DOCHODOWEJ LUDNOŚCI
Dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym wyniósł w 2012 r. 1 110,0 zł (86,8%
średniej krajowej), uplasował województwo na 14. miejscu i był wyższy o 43,9% od wartości
zanotowanej w 2006 r. Dochód do dyspozycji na 1 osobę w gospodarstwie domowym wyniósł 1 077,3
zł i stanowił 87,4% wartości krajowej, co również dało 14. pozycję. Wobec 2006 r. wzrósł on o 44,9%.
O złej sytuacji materialnej mieszkańców województwa świadczy m.in. najwyższa w kraju liczba osób
korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców – 814 osób w
2012 r., podczas gdy średnio w kraju 500 osób (w porównaniu z 2011 r. wskaźnik ten spadł – zarówno
w regionie, jak i w kraju – o odpowiednio 55 i 24 osoby). Relatywnie duża liczba rodzin otrzymuje
zasiłki rodzinne na dzieci – 63,3 tys. (w kraju – 1,3 mln rodzin), co plasuje region na 11. lokacie; udział
dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny wyniósł 39,5% (w kraju – 32,2%)
i był 4. najwyższym wynikiem w kraju.
Liczącej 17 lat i mniej.
W przypadku mężczyzn: 18-64 lata, dla kobiet - 18-59 lat.
170
Stosunek liczby mieszkańców w wieku nieprodukcyjnym do liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym, wyrażony w procentach.
171
Licząc od wartości najmniejszej do największej.
168
169
135
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym gospodarstw domowych po uwzględnieniu w dochodach
transferów społecznych172 wyniósł w 2011 r. 16,5%, co uplasowało region na 6. miejscu (kraj –
17,7%). O złej sytuacji materialnej mieszkańców świadczą wskaźniki zagrożenia ubóstwem, które
przyjmują najwyższe wartości wśród województw. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem poniżej granic
minimum egzystencji173 wyniósł w 2012 r. 13,5%, co było najwyższą wartością w kraju (kraj – 6,8%),
również najwyższe w kraju były wartości wskaźnika zagrożenia ubóstwem poniżej relatywnej granicy
ubóstwa174 (24,7% wobec 16,3% w kraju) oraz wskaźnika zagrożenia ubóstwem poniżej ustawowej
granicy ubóstwa175 (13,8% wobec 7,2%). Wobec 2011 r. największy wzrost zanotowano w odniesieniu
do wskaźnika zagrożenia ubóstwem poniżej ustawowej granicy – o 2,1 pkt%.
W 2011 r. dominującym powodem korzystania z pomocy społecznej w województwie było
bezrobocie, a także ubóstwo, niepełnosprawność, bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych oraz długotrwała lub ciężka choroba i alkoholizm. Bezrobocie ma często charakter
strukturalny, natomiast pozostałe powody w wielu przypadkach mają źródło w środowisku
rodzinnym176.
4. ZMIANY W ZAKRESIE WYPOSAŻENIA REGIONU W INFRASTRUKTURĘ SPOŁECZNĄ I TECHNICZNĄ,
WPŁYWAJĄCE ISTOTNIE NA POPRAWĘ JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW
Gęstość dróg o twardej nawierzchni była w 2012 r. w województwie najniższa w kraju(53,3 km/100
km2), co wiązać należy z niską gęstością zaludnienia, rozproszoną siecią osadniczą oraz niskim
poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Jest to wartość ponad 3-krotnie niższa niż w
województwie o najwyższej gęstości dróg utwardzonych – śląskim. Zdecydowana większość dróg
(49,9 km/100 km2) to drogi o nawierzchni twardej ulepszonej, jednak również w tym przypadku
Warmia i Mazury zajmują ostatnie miejsce w kraju. Gęstość linii kolejowych w województwie należała
w 2012 r. do najniższych w Polsce (5,1 km/100 km2, 13. lokata w kraju). Jest to wartość ponad 3krotnie niższa niż w województwie śląskim. Pomiędzy pozostałymi województwami różnice nie są już
tak znaczące. W dużej części stan techniczny eksploatowanych linii jest średni lub zły.
W 2012 r. gęstość sieci wodociągowej w przeliczeniu na 100 km2 powierzchni ogólnej wyniosła 62,1
km (kraj – 90,5 km). Największe zagęszczenie sieci było w Olsztynie (295,3 km), Elblągu (274,1 km) i
powiecie nowomiejskim (137,9 km), najmniejsze zaś w powiecie piskim (24,6 km). Odsetek ludności
korzystającej z tej sieci wynosił 89,3% (10. lokata w kraju) i zwiększył się w porównaniu z rokiem
poprzednim o 0,2 pkt% (kraj – 87,9 km, tj. o 0,3 pkt% więcej niż w roku poprzednim).
Na koniec 2012 r. gęstość sieci kanalizacyjnej w przeliczeniu na 100 km2 powierzchni ogólnej wyniosła
24,3 km (kraj – 40,2 km). Największe zagęszczenie sieci wystąpiło w Olsztynie (336,1 km), Elblągu
(268,4 km) i w powiecie giżyckim (36,5 km), najniższe zaś w powiecie elbląskim (9,5 km). Odsetek
ludności korzystającej z tej sieci wyniósł 67,7% (5. lokata w kraju) i zwiększył się w porównaniu z
rokiem poprzednim o 0,9 pkt% (kraj – 64,3%, tj. o 0,8 pkt% więcej niż w roku poprzednim).
Na koniec 2012 r. gęstość gazowej sieci rozdzielczej w przeliczeniu na 100 km2 powierzchni ogólnej
wyniosła 7,9 km (kraj – 37,6 km). Największym zagęszczeniem charakteryzował się Olsztyn (336,7
km), Elbląg (242,7 km) i powiat działdowski (18,8 km), natomiast powiaty braniewski, ełcki, gołdapski,
nowomiejski i olecki takowej sieci nie posiadały. Odsetek ludności korzystającej z tej sieci wynosił
43,1% (11. lokata w kraju) i zmniejszył się w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,2 pkt% (kraj –
52,4%, tj. o 0,1 pkt% mniej niż w roku poprzednim).
Procent osób, których dochód ekwiwalentny do dyspozycji (po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych) jest niższy od
granicy ubóstwa ustalonej na poziomie 60% mediany rocznych ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji w danym kraju. Źródło:
EUROSTAT, na podstawie danych z Europejskiego badania dochodów i warunków życia ludności (EU-SILC).
173
Procent osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimum egzystencji. Minimum egzystencji wyznacza poziom
zaspokojenia potrzeb, poniżej którego występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka.
174
Relatywna granica ubóstwa – 50% średnich wydatków (ekwiwalentnych) gospodarstw domowych.
175
Kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej.
176
Ubóstwo w województwie warmińsko-mazurskim – charakterystyka zjawiska oraz działania podejmowane na rzecz ograniczenia
problemu, Obserwatorium Integracji Społecznej, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej UrzęduMarszałkowskiego Województwa
Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2013, s. 59.
172
136
Gęstość sieci cieplnej przesyłowej na 100 km2 powierzchni ogólnej w 2012 r. wyniosła 2,4 km (kraj –
5,1 km). Największe zagęszczenie sieci wystąpiło w Olsztynie (137,3 km), Elblągu (125,9 km) i
powiecie ełckim (5,1 km), najmniejsze zaś w powiecie elbląskim (0 km) i węgorzewskim (0,4 km). W 7
powiatach zagęszczenie przedmiotowej sieci nie osiągnęło 1,0 km.
Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego wytwarzane jest zaledwie 0,5% krajowej produkcji
energii elektrycznej (w 2012 r. było to 745,6 GWh, co dawało 15. miejsce w kraju). Pod względem
zużycia energii elektrycznej ogółem w 2012 r. warmińsko-mazurskie zanotowało 14. lokatę w kraju z
wynikiem 3,5 tys. GWh (kraj – 148,4 tys. GWh), zaś zużycie energii elektrycznej na niskim napięciu
ulokowało region na 12. pozycji w kraju z wynikiem 1,0 GWh (w kraju – 29,3 GWh). Zużycie energii o
niskim napięciu per capita dało Warmii i Mazurom pozycję 12. z wynikiem 697,5 kWh (w kraju –
760,8 kWh).
Na Warmii i Mazurach w 2012 r. było 477,5 tys. odbiorców energii elektrycznej na niskim napięciu (w
kraju – 14,3 mln odbiorców), co dało regionowi 12. lokatę w kraju, w tym 36,2% z nich
zlokalizowanych było na wsi (w kraju – 33,4%). Problemem województwa pozostaje niedostateczna
infrastruktura przesyłowa energii elektrycznej oraz fakt, że główne źródła zasilania znajdują się poza
regionem (w województwie pomorskim, kujawsko-pomorskim oraz mazowieckim). Zasilanie z sieci
przesyłowej 400 kV i 220 kV skupione jest w okolicy Olsztyna oraz Ełku i, ze względu na brak zasilania
rezerwowego, musi być wspierane siecią rozdzielczą 110 kV. Należy jednocześnie podkreślić, że w
2011 r. około 65% sieci rozdzielczej 110 kV przewidzianych było do remontu lub modernizacji 177.
Biorąc pod uwagę opisaną powyżej sytuację, należy podkreślić, że większość obszaru województwa
jest zagrożona spadkami napięć.
W 2012 r. w regionie funkcjonowały 43 szpitale (bez oddziałów i filii) dysponujące 6,7 tys. łóżek,
co plasowało Warmię i Mazury odpowiednio na 9. i 12. lokacie kraju (kraj – 913 szpitali ze 188,8 tys.
łóżek). Na 10 tys. ludności, w województwie warmińsko-mazurskim przypadało 46 łóżek w szpitalach
i filiach, co dawało 12. pozycję w kraju (kraj – 49 łóżek/10 tys. mieszkańców). Na 1 szpital
(bez oddziałów i filii) w regionie przypadało 33,7 tys. osób – najmniej w kraju (kraj – 42,2 tys. osób),
zaś na 1 łóżko w szpitalach ogólnych – 217 osób, co ulokowało nasz region na 12. pozycji w kraju (kraj
– 204 osoby/łóżko). Oprócz pewnych braków w infrastrukturze zdrowotnej sytuację w zakresie
dostępu do usług opieki zdrowotnej utrudnia również kwestia dostępności do kadry medycznej.
Na Warmii i Mazurach w 2012 r. na 10 tys. ludności przypadało zaledwie 20 lekarzy178 (kraj – 22),
co ulokowało region na 13. pozycji w kraju oraz 50 pielęgniarek i położnych179 (kraj – 55), co dało
regionowi 14. lokatę w kraju.
GŁÓWNE CZYNNIKI ATRAKCYJNOŚCI REGIONU (GOSPODARCZE, SPOŁECZNE, PRZYRODNICZE,
KULTUROWE)
W 2013 r. województwo warmińsko-mazurskie znalazło się w klasie regionów posiadających niską
atrakcyjność. Przynależność do wskazanej klasy jest skutkiem długofalowych procesów społecznogospodarczych180. Potwierdza to także przyznanie województwu klasy E181 według wskaźnika
potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej182. Pomimo rozbudowy a także modernizacji krajowej
infrastruktury, województwo warmińsko-mazurskie w dalszym ciągu charakteryzuje się niskim
poziomem dostępności transportowej (13. lokata). W 2013 r. region znalazł się na 13. miejscu pod
względem atrakcyjności inwestycyjnej. Pod względem zasobów i kosztów pracy województwo
uplasowało się na 14. miejscu, natomiast w zakresie aktywności wobec inwestorów – na 10. i zajęło
ostatnie (16. miejsce) pod względem chłonności rynku183. Bardzo korzystnie należy ocenić
atrakcyjność inwestycyjną województwa dla projektów turystycznych (ocena C według wskaźnika
potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej). Warmia i Mazury są też korzystnym miejscem pod
Niedźwiecka T., Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Analiza uwarunkowań.
Elektroenergetyka. Promieniowanie elektromagnetyczne, Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, Olsztyn 2011.
178
Dane dotyczą personelu pracującego według podstawowego miejsca pracy.
179
Dane dotyczą personelu pracującego według podstawowego miejsca pracy.
180
Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową we współpracy z Fundacją
Konrada Adenauera w Polsce, Gdańsk 2013.
181
W klasyfikacji od najwyższej (A) do najniższej (F).
182
Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2013. Województwo warmińsko-mazurskie, Centrum Analiz Regionalnych I Lokalnych, Warszawa
2013.
183
Aktywność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, op. cit.
177
137
względem inwestycji w handel i naprawy o charakterze tradycyjnym. Atrakcyjność inwestycyjna
określana jest także w oparciu o wskaźniki rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej, które związane są
z mikroklimatami184. Na bazie wskazanych wskaźników, województwo warmińsko-mazurskie
otrzymało ocenę D dla całej gospodarki regionalnej, a w przypadku poszczególnych sekcji – E lub F185.
Ten wizerunek, razem z zasobami przyrodniczymi, tworzy potencjał dla rozwoju turystyki ekologicznej
i zdrowotnej186. Warunki naturalne umożliwiają regionowi także produkcję żywności wysokiej jakości
opartą m.in. na przemyśle rolno-spożywczym, lokalnym rolnictwie, tradycyjnych surowcach i krótkich
łańcuchach sprzedaży. Odpowiada ona na potrzeby konsumentów związane ze zdrowym stylem
życia. Wokół produkcji żywności rozwinięto bardzo silną specjalizację naukową, która jest zapleczem
badawczo-naukowym dla pojedynczych firm i klastrów187.
Województwo dysponuje dużym zasobem dziedzictwa kulturowego. W 2012 r. do rejestru zabytków
wpisanych było 5,7 tys. obiektów nieruchomych, 4,4 tys. obiektów ruchomych188 oraz 288
nieruchomych zabytków archeologicznych189. W regionie funkcjonują 3 teatry i filharmonia. Szereg
instytucji kulturalnych znajdujących się w największych ośrodkach miejskich województwa pełni
funkcje ponadlokalne. Region dysponuje licznymi zabytkami architektury świeckiej i sakralnej,
znajdują się tu też ciekawe stanowiska archeologiczne i miejsca wydarzeń historycznych.
Województwo jest bogate w miejsca historyczne i muzea utrwalające przeszłość i kulturę regionu190.
O atrakcyjności zamieszkania decydują funkcje o znaczeniu metropolitalnym, które skupione są w
Olsztynie (edukacyjna, medyczna i kulturalna). Uczelnie wyższe oraz kompetencje regionu w edukacji
ekologicznej również stanowią czynnik takiej atrakcyjności. W regionie działają obecnie 4 Centra
Edukacji Ekologicznej (w Ełku, Giżycku, Elblągu i Olsztynie). Głównym zadaniem CEE jest
propagowanie idei ekorozwoju oraz kształtowanie społecznego poparcia dla ekologicznych działań
placówek oświatowo-wychowawczych oraz organizacji pozarządowych. Zadanie realizowane jest
poprzez prowadzenie edukacji ekologicznej i przyrodniczej, rozwijanie turystyki i krajoznawstwa,
inspirowanie ruchu ochrony środowiska, współpracę z organizacjami pozarządowymi oraz
społecznością lokalną i regionalną, wspieranie i upowszechnianie idei samorządności, wspieranie
i promowanie inicjatyw samorządu lokalnego zmierzających do podniesienia jakości środowiska
i życia mieszkańców itp.191. W Olsztynie zlokalizowanych jest 5192 z 9 uczelni wyższych na Warmii
i Mazurach. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, kształcący ponad 30 tys. studentów rocznie,
posiadający silne wydziały o pełnych prawach akademickich i zatrudniający ok. 3,5 tys. pracowników,
jest uczelnią nadającą Olsztynowi funkcje metropolitalne, a jednocześnie oddziałującą znacząco
na możliwości rozwoju całego województwa. Olsztyn charakteryzuje się wysoką koncentracją
organizacji społecznych. W sektorze prywatnym działają 922 stowarzyszenia i organizacje społeczne,
tj. 20,8% takich podmiotów w regionie i 0,9% w kraju, 135 fundacji, tj. 42,5% takich podmiotów
w województwie i 0,9% w kraju oraz 120 spółdzielni, czyli 17,1% takich podmiotów na terenie Warmii
i Mazur i 0,7% w kraju. Najwięcej przedmiotowych organizacji zarejestrowanych jest w Olsztynie (725
stowarzyszeń i organizacji społecznych, 119 fundacji i 89 spółdzielni), najmniej zaś w gminie
Gietrzwałd (22 stowarzyszenia i organizacje społeczne, 3 fundacje i 2 spółdzielnie)193.
5. FINANSE SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO (DOCHODY I WYDATKI) W KONTEKŚCIE ZDOLNOŚCI
DO FINANSOWANIA PRZEDSIĘWZIĘĆ ROZWOJOWYCH
Produktywność majątku trwałego, produktywność pracy, samofinansowanie JST oraz nakłady inwestycyjne.
Aktywność inwestycyjna regionów… op. cit.
Projekt Diagnozy do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata 2014-2020, Olsztyn 2014, s.
5.
187
Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025, op. cit.
188
M.in. dzieła sztuki plastycznej, rzemiosła artystycznego, sztuki użytkowej, numizmaty, militaria, wytwory techniki, instrumenty
muzyczne.
189
Kultura w 2012 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2013, s. 66-68.
190
Projekt Diagnozy do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata 2014-2020, op. cit., s. 45-49.
191
http://www.cee.elk.pl/o-centrum;
http://www.wmodn.elblag.pl/index.php?option=com_content&task=section&id=10&Itemid=46;
http://www.wmodn.olsztyn.pl/ocee/o-nas.html oraz http://www.jeziora.com.pl/index.php?art_id=176 [dostęp 23.01.2014 r.].
192
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski; Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej; Olsztyńska Wyższa
Szkoła Informatyki i Zarządzania im. Prof. T. Kotarbińskiego; Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego; Wyższa Szkoła
Pedagogiczna TWP w Warszawie, Wydział Nauk Humanistyczno-Społecznych w Olsztynie.
193
Projekt Diagnozy do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata 2014-2020, op. cit., s. 75-76.
184
185
186
138
Województwo warmińsko-mazurskie zamknęło rok budżetowy 2012 ujemnym wynikiem budżetu
województwa na poziomie -64,7 mln zł (kraj – -524,4 mln zł), co ulokowało nasz region na 13. pozycji
wśród polskich regionów. Deficyt budżetowy w stosunku do roku poprzedniego wzrósł o 42,4 mln zł,
tj. o 190,2% (kraj – 747,1 mln zł, tj. spadek o 58,8%), co dało Warmii i Mazurom 15. lokatę w Polsce
pod względem zmiany bezwzględnej. Najlepszy wynik finansowy budżetów gmin zanotowano w
powiecie węgorzewskim (nadwyżka na poziomie 6,4 mln zł), najgorszy zaś w powiecie piskim (deficyt
na poziomie 16,1 mln zł). Najlepszy wynik finansowy budżetów powiatów zanotowano w powiecie
kętrzyńskim (nadwyżka na poziomie 5,9 mln zł), najgorszy zaś w powiecie ełckim (deficyt na poziomie
8,3 mln zł). Powiat m. Olsztyn zanotował nadwyżkę budżetową (23,6 mln zł), zaś powiat m. Elbląg –
deficyt budżetowy (-68,5 mln zł).
Pod względem dochodów budżetu województwa per capita, warmińsko-mazurskie w 2012 r. zajęło 6.
pozycję w kraju, uzyskując 423,4 zł (kraj – 395,4 zł). W stosunku do roku poprzedniego wskaźnik ten
uległ wzrostowi o 4,2% (kraj – wzrost o 1,1%), co ulokowało region na 3. pozycji w odniesieniu do
wzrostu wśród polskich województw.
Pod względem wydatków budżetu województwa per capita, warmińsko-mazurskie w 2012 r. zajęło 4.
pozycję w kraju, uzyskując 468,0 zł (kraj – 409,0 zł). W stosunku do roku poprzedniego wskaźnik ten
uległ spadkowi o 17,1% (kraj – spadek o 3,6%), co ulokowało region na 2. pozycji w odniesieniu do
spadku wśród polskich województw.
Warmińsko-mazurskie w 2012 r. zajęło 12. lokatę pod względem wysokości dochodów budżetu
województwa przeznaczonych na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych
– region przeznaczył na ten cel 211,7 mln zł (kraj – 4,3 mld zł), tj. o 21,8% więcej niż przed rokiem
(kraj – spadek o 2,6%). Najwięcej (35,5%) przedmiotowych środków pochodziło z budżetu państwa
lub innych środków przekazanych jako współfinansowanie programów i projektów realizowanych z
udziałem środków z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności UE (kraj – 54,2% środków
pochodziło z płatności z budżetu środków europejskich). Na poziomie dochodów budżetów gmin
przeznaczonych na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych w 2012 r.
najwięcej środków na ten cel przeznaczono w powiecie iławskim (33,3 mln zł), najmniej zaś w
powiecie nidzickim (6,1 mln zł). Na poziomie dochodów budżetów powiatów przeznaczonych
na finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych również w 2012 r. najwięcej
środków przeznaczono w powiecie ostródzkim (12,9 mln zł), najmniej zaś w powiecie węgorzewskim
(0,2 mln zł).
Region w 2012 r. zajął ponadto 5. lokatę w Polsce pod względem wysokości dochodów budżetu
województwa pochodzących z subwencji ogólnej – 183,5 mln zł (kraj – 2,5 mld zł), które w stosunku
do roku poprzedniego uległy zwiększeniu o 1,2% (kraj – wzrost o 0,3%). Część regionalna stanowiła
37,0% subwencji ogólnej (kraj – 27,4%), tj. o 6,5 pkt.% więcej niż rok wcześniej (kraj – wzrost o 2,3
pkt.%).
Na transport i łączność w 2012 r. w regionie wydatkowanych było 316,0 mln zł, tj. 46,5% wydatków
ogółem z budżetu województwa (11. pozycja, kraj – 6,0 mld zł, tj. 37,9%).
6. WYKORZYSTANIE FUNDUSZY EUROPEJSKICH Z REGIONALNEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO
WARMIA I MAZURY NA LATA 2007-2013 I ICH ODDZIAŁYWANIE NA WAŻNE OBSZARY ŻYCIA
SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO REGIONÓW
Osiąganie celów RPO WiM 2007-2013 rozpatrujemy w 3 wymiarach, tj. przestrzennym,
ekonomicznym i społecznym194. Spójność przestrzenna – rozumiana w sposób ogólny jako
dostępność komunikacyjna regionu – jest poza bezpośrednim wpływem RPO WiM i osiągana jest ona
poprzez włączenie województwa w główną sieć infrastruktury transportowej w Polsce
oraz transeuropejską sieć korytarzy transportowych, a taki zakres inwestycji jest, zgodnie z
demarkacją, poza zasięgiem wsparcia z tego Programu. Niemniej jednak realizowane duże inwestycje
drogowe, głównie na drogach S7 czy DK 16 – strategicznych z punktu widzenia rozwoju regionalnego
oraz inwestycje kolejowe (E65 Warszawa-Gdynia) finansowane ze środków pochodzących z
194
139
programów krajowych znacznie poprawiają sytuację województwa w zakresie dostępności
komunikacyjnej. Do poprawy dostępności zewnętrznej regionu przyczyni się realizowany w ramach
RPO WiM 2007-2013 projekt kluczowy dotyczący budowy lotniska regionalnego w Szymanach wraz z
poprawą dostępności komunikacyjnej do lotniska.
Do poprawy spójności wewnętrznej województwa przyczyniają się m.in. takie projekty kluczowe
realizowane w ramach RPO WiM 2007-2013, jak:


Program usprawnienia powiązania komunikacyjnego w południowo-zachodniej części
województwa warmińsko-mazurskiego o wartości całkowitej 303,2 mln zł (w tym 275,9 mln zł z
EFRR) – przewiduje on realizację 5 inwestycji z zakresu rozbudowy ważnych odcinków dróg w
południowo-zachodniej części województwa obsługujących gospodarkę, w tym turystykę oraz
wiążących regionalny system transportowy z siecią dróg krajowych i transeuropejską siecią
transportową (m.in. na odcinkach DW nr 536 w okolicach Susza, DW nr 541 w okolicach Lubawy,
DW nr 521 w okolicach Susza i Iławy, DW nr 544 w okolicach Lidzbarka, DW nr 545 w okolicach
Działdowa oraz DW nr 604 w okolicach Nidzicy);
Program usprawnienia powiązania komunikacyjnego w północnej części województwa
warmińsko-mazurskiego o wartości całkowitej 385,0 mln zł (w tym 334,9 mln zł z EFRR) –
przewiduje on realizację 8 inwestycji z zakresu rozbudowy ważnych odcinków dróg wojewódzkich
zapewniających obsługę transportową północnej granicy województwa z sąsiadującym obwodem
kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej (m.in. na odcinku DW nr 592 w Bartoszycach, DW nr 650 i
DW nr 591 w okolicach Różanki, Srokowa, Bań Mazurskich i Gołdapi, czy też DW nr 53 w
okolicach Pasłęka i Lidzbarka Warmińskiego)195.
Przeprowadzone w 2012 r. na zlecenie Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego badanie pn.
Ewaluacja RPO WiM w kontekście konkurencyjności firm, produktów i usług, potwierdziło pozytywny
wpływ Programu na poziom konkurencyjności wspartych przedsiębiorstw z Warmii i Mazur. W latach
2009-2011 przedsiębiorcy otrzymujący dofinansowanie w ramach RPO WiM zanotowali w badanym
okresie wzrost przychodów ze sprzedaży o średnio ponad 11%. W tym samym czasie przedsiębiorcy
niekorzystający ze wsparcia mogli pochwalić się wzrostem jedynie o 5,7%. W podziale na formy
wsparcia, najwyższy efekt w odniesieniu do zmiany przychodu można zauważyć w przypadku
wsparcia bezzwrotnego. Uwagę zwraca też efekt poręczeń, których beneficjenci zanotowali wzrost
prawie dwukrotnie wyższy od firm niekorzystających z takiego wsparcia. Wyraźnie słabszy efekt
wywołały pożyczki. Podobnie,jak w przypadku zmian przychodów ze sprzedaży, można zauważyć
dodatni efekt netto wsparcia RPO WiM, pozwalający osiągnąć beneficjentom Programu wynik wyższy
– co stanowi istotną część całego wzrostu zysku196.
Spójność społeczna rozumiana jest jako tworzenie miejsc pracy i wzrost przedsiębiorczości, a także
poprawa warunków życia ludności (w szczególności dostępu do usług publicznych), zbliżająca
do standardów życia występujących w Unii Europejskiej197. W obszarze spójności społecznej, wśród
osiągnięć można wskazać na realizację inwestycji z zakresu: poprawy infrastruktury medycznej i
edukacyjnej, w ramach których zrealizowano łącznie 96 projektów, których kwota dofinansowania
wyniosła 257 mln zł; humanizacji blokowisk, gdzie zrealizowano 267 projektów o wartości
dofinansowania równej 441 mln zł; rewitalizacji miast – 91 projektów, których dofinansowanie
wyniosło 205 mln zł; terenów powojskowych – 8 projektów, których kwota dofinansowania wyniosła
45 mln zł198.
Poniżej przedstawione zostały informacje na temat rzeczowej realizacji RPO WiM:
Według danych elektronicznej bazy projektów współfinansowanych z funduszy UE na lata 2007-2013
KSI SIMIK na dzień 31.12.2013 r. Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego zawarł 81 umów o
dofinansowanie projektów znajdujących się w wykazie indywidualnych projektów kluczowych RPO
WiM na lata 2007-2013. Wartość przyznanego dofinansowania z EFRR wyniosła 1 284,6 mln zł. W
Według danych elektronicznej bazy projektów współfinansowanych z funduszy UE na lata 2007-2013 KSI SIMIK na dzień 31.12.2013 r.
Ewaluacja RPO WiM w kontekście konkurencyjności firm, produktów i usług”, EGO S.C., Warszawa 2012.
197
198
195
196
140
ramach naborów w trybie konkursowym natomiast wybranych do dofinansowania zostało 2 116
projektów na wartość dofinansowania z EFRR 2 771,3 mln zł.
Na koniec 2013 r. zakontraktowano całą sumę środków przeznaczonych na oś priorytetową III
Infrastruktura społeczna (100,00%), oś priorytetową IV Rozwój, restrukturyzacja i rewitalizacja miast
(99,98%) oraz oś priorytetową II Turystyka (99,31%). Pozostałe osie uzyskały następujące poziomy
zakontraktowanej alokacji: oś priorytetowa VII Infrastruktura społeczeństwa informacyjnego –
97,44%, oś priorytetowa VI Środowisko przyrodnicze – 91,8%, oś priorytetowa I Przedsiębiorczość –
91,5%. Najniższy poziom kontraktacji osiągnięto w osi priorytetowej VIII Pomoc techniczna – 69,43%
oraz osi priorytetowej V Infrastruktura transportowa regionalna i lokalna – 85,08%. Stan kontraktacji
dla całego RPO WiM na koniec 2013 r. osiągnął poziom 91,19%199,200.
Do dnia 31.12.2013 r. w ramach realizacji RPO WiM na lata 2007-2013 osiągnięto następujące efekty
rzeczowe201:
















zainicjowano realizację: 25 projektów współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a jednostkami
badawczymi, 704 projekty z zakresu bezpośredniego wsparcia inwestycyjnego dla
przedsiębiorstw, 99 projektów z zakresu turystyki, 65 projektów z zakresu edukacji, 24 projekty z
zakresu ochrony zdrowia, 123 projekty zapewniające zrównoważenie i poprawę atrakcyjności
miast i miasteczek, 20 projektów promujących przedsiębiorczość i zastosowanie nowych
technologii, 97 projektów z zakresu transportu, 9 projektów z zakresu prewencji zagrożeń, 4
projekty z zakresu gospodarki odpadami, 34 projekty z zakresu energii odnawialnej i 185
projektów z zakresu społeczeństwa informacyjnego;
utworzono 3 391,1 nowych miejsc pracy (brutto);
z efektów realizacji projektów skorzystało 5 953 studentów;
powstało/zmodernizowano: 81 obiektów turystycznych oraz 10 obiektów kultury;
542 budynków poddano rewitalizacji;
wybudowano 11,63 km nowych dróg, a 259,71 km dróg zrekonstruowano;
wybudowano 194,82 km sieci wodociągowej oraz 558,27 km sieci kanalizacyjnej;
przyłączono 29,78 tys. osób do sieci kanalizacyjnej oraz 21,27 tys. osób do sieci wodociągowej;
wybudowano/zmodernizowano 0,63 km sieci elektroenergetycznej;
zakupiono 3 tabory kolejowe o pojemności 750 miejsc;
115,20 tys. osób objęto selektywną zbiórką odpadów;
dodatkowa moc zainstalowanej energii ze źródeł odnawialnych wyniosła 13,11 MW;
wytworzono 50 706,48 MWh/rok z odnawialnych źródeł energii;
zabezpieczono 150,04 tys. osób przed powodzią;
wybudowano/zmodernizowano 710 PIAP-ów;
dostęp do szerokopasmowego Internetu uzyskało 772,15 tys. osób.
7. GŁÓWNE OSIĄGNIĘCIA, ATUTY I PROBLEMY ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO REGIONU
Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińsko-mazurskiego do roku 2025
wśród atutów stymulujących rozwój społeczno-gospodarczy wymienia wyjątkowe w skali kraju
zasoby wód powierzchniowych i lasów. Potencjał ten umożliwia rozwój przemysłu drzewnego
i meblarskiego oraz szeregu aktywności gospodarczych związanych z wodą. Korzystne są warunki
dla rozwoju gospodarstw rolnych i produkcji żywności – zarówno wysoko towarowych (struktura
wielkościowa gospodarstw rolnych, rozwinięty przemysł rolno-spożywczy, potencjał instytucji
naukowych ukierunkowany na sektor rolniczy i zagadnienia przyrodnicze), jak również małych i
średnich gospodarstw dostarczających żywność naturalną, tradycyjną i ekologiczną na bazie własnych
Dane w oparciu o Sprawozdanie okresowe za II półrocze 2013 r. z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury
na lata 2007-2013, zatwierdzone Uchwałą Nr 39/2014 Komitetu Monitorującego RPO Warmia i Mazury na lata 2007-2013
z dnia 24 marca 2014 r.
200
Stan wdrażania Regionalnych Programów Operacyjnych 2007-2013 na dzień 31.12.2013. Monitor Regionalny, 10 stycznia 2014 r.,
http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/RPO/Aktualnosci/Documents/RPO_stan_wdrazania_311213.pdf.
201
Dane w oparciu o Sprawozdanie okresowe za II półrocze 2013 r. z realizacji Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury
na lata 2007-2013, zatwierdzone Uchwałą Nr 39/2014 Komitetu Monitorującego RPO Warmia i Mazury na lata 2007-2013
z dnia 24 marca 2014 r.
199
141
surowców (co jedenaste gospodarstwo ekologiczne w Polsce zlokalizowane jest w warmińskomazurskim). Na bazie m.in. tych atutów zdefiniowane zostały inteligentne specjalizacje województwa
tj. ekonomia wody, żywność wysokiej jakości oraz drewno i meblarstwo. Walory przyrodnicze i
kulturowe wpływają korzystnie na atrakcyjność turystyczną regionu. Największym zainteresowaniem
na Warmii i Mazurach cieszą się gminy oferujące możliwość uprawiania turystyki wodnej oraz tereny,
których turystyczny krajobraz tworzą zamki, kościoły i inne obiekty historyczne. Duża liczba gmin
zaliczana jest do najlepszych w Polsce pod względem rozwoju funkcji turystycznej, m.in. gminy
obszaru Wielkich Jezior Mazurskich oraz liczne miasta i gminy Pojezierzy Mazurskiego i Iławskiego.
Warmińsko-mazurskie wykazuje szczególny potencjał w zakresie turystyki poznawczej,
wypoczynkowej, kwalifikowanej, zdrowotnej, biznesowej i religijnej202.
Jedną z kluczowych barier rozwojowych regionu jest jego niezadowalająca dostępność
komunikacyjna, będąca rezultatem położenia i jakości infrastruktury transportowej (najniższa gęstość
dróg o twardej nawierzchni, 13. miejsce w kraju pod względem gęstość linii kolejowych oraz brak
lotniska regionalnego). Wiele gmin Warmii i Mazur należy do grupy tych jednostek w Polsce, w
których najdłuższy jest czas dojazdu do miasta powiatowego oraz czas dojazdu do Warszawy.
Dostępność wewnętrzna województwa warmińsko-mazurskiego, rozumiana jako dostępność danej
gminy do innych gmin w województwie, jest najwyższa w Olsztynie i spada wraz z oddalaniem się od
stolicy Warmii, z wyjątkiem kierunku północno-zachodniego, gdzie drugim ważnym miastem
kształtującym duży potencjał jest Elbląg203.
W kontekście dostępności komunikacyjnej, do najważniejszych osiągnięć województwa warmińskomazurskiego zaliczyć można przede wszystkim postępującą rozbudowę infrastruktury drogowej
współfinansowaną środkami unijnymi i krajowymi, głównie w ramach RPO WiM 2007-2013, PO RPW
2007-2013 i PO IŚ 2007-2013. Na szczególną uwagę zasługują inwestycje na kolejnych odcinkach dróg
kluczowych dla rozwoju Warmii i Mazur, tj. na drodze krajowej nr 16 (zwanej często kręgosłupem
województwa) oraz S7. Mimo, że dostępność komunikacyjna Warmii i Mazur ulega stopniowej
poprawie dzięki prowadzonym inwestycjom, wciąż stanowi ona wyzwanie dla działań polityki
rozwojowej.
W obszarze spójności społecznej, wśród osiągnięć można wskazać na realizację inwestycji z zakresu
poprawy infrastruktury medycznej i edukacyjnej, jak również humanizacji blokowisk oraz rewitalizacji
miast, terenów powojskowych i poprzemysłowych204. Wśród największych projektów infrastruktury
społecznej można wskazać m.in.: modernizację Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego
w Olsztynie, budowę Parku Centralnego i rewaloryzację Parku Miejskiego Podzamcze w Olsztynie,
modernizację budynków mieszkalnych zrealizowanych w technologii wielkiej płyty w kilku
spółdzielniach i wspólnotach mieszkaniowych na terenie miast powiatowych regionu, rewitalizację
starego miasta w Pasłęku i Elblągu, czy też rewitalizację obiektów powojskowych przy ul.
Warszawskiej w Olsztynie.
Kontynuacja prac zmierzających do zminimalizowania wykluczenia cyfrowego społeczeństwa regionu
przynosi zamierzone efekty. Warto tu przywołać rozbudowę infrastruktury szerokopasmowego
dostępu do Internetu i sieci PIAP-ów205 oraz znaczny wzrost ilości projektów mających na celu
usprawnienie wykorzystania urządzeń teleinformatycznych oraz Internetu, m.in. w instytucjach
publicznych, szpitalach, szkołach, instytucjach kultury oraz firmach komercyjnych. Jednakże problem
wykluczenia cyfrowego pozostaje wciąż aktualny. Szansą na dalszą poprawę sytuacji są projekty
programu Sieć szerokopasmowa Polski Wschodniej, realizowanego w ramach PO RPW 2007-2013.
Komornicki T, Rosik P, Stępniak M., Pomianowski W., Ocena wpływu projektów drogowych realizowanych w ramach Regionalnych
Programów Operacyjnych na zwiększenie dostępności transportowej województw. IGiPZ PAN, Warszawa, 12 grudnia 2012 r.
204
w ramach RPO WiM 2007-2013 podpisano umowy na realizację: 67 projektów dotyczących infrastruktury systemu oświaty na łączną
kwotę 125,2 mln zł (w tym 90,9 mln zł ze środków UE), 76 projektów dotyczących infrastruktury ochrony zdrowia na łączną kwotę 219,8
mln zł (w tym 149,2 mln zł ze środków UE), 78 projektów z zakresu infrastruktury mieszkalnictwa na łączną kwotę 199,4 mln zł (w tym
92,5 mln zł ze środków UE) oraz 4 projektów z zakresu pozostałej infrastruktury społecznej na łączną kwotę 20,5 mln zł (w tym 16,8 mln
zł ze środków UE).
205
Projekt kluczowy ujęty w Indykatywnym wykazie indywidualnych projektów kluczowych w ramach Regionalnego Programu
Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007-2013, przyjętym uchwałą Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego nr 64-851/12/IV
z dnia 17.12.2012 r. pn. Rozbudowa infrastruktury szerokopasmowego dostępu do Internetu i sieci PIAP-ów w województwie warmińskomazurskim.
202
203
142
Celem programu jest zapewnienie do końca 2015 roku dostępu do usług szerokopasmowych dla 90%
mieszkańców i 100% instytucji publicznych i przedsiębiorców na terenie makroregionu. Istotna jest
również w związku z tym kontynuacja działań w na rzecz minimalizacji wykluczenia cyfrowego Warmii
i Mazur w ramach przyszłej perspektywy finansowej UE.
Nie można w tym miejscu zapominać o projektach realizowanych przez największą w regionie
uczelnię wyższą, tj. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Większość projektów UWM
realizowana była ze środków PO RPW 2007-2013206 oraz RPO WiM 2007-2013207. Ich efekty
przyczynią się nie tylko do poprawy jakości kształcenia na samym uniwersytecie, ale również do
poprawy zaplecza naukowego dla innowacji i transferu wiedzy oraz współpracy nauki z regionalnym
biznesem, jak również do rozwoju zaplecza aparatury naukowo-badawczej i wyposażenia
laboratoriów na potrzeby badań208. Słabą stroną regionu jest współpraca na styku nauka i biznes.
Doświadczenia wdrażania m.in. RPO WiM 2007-2013 pokazały, że ani jednostki świata nauki, ani
przedsiębiorcy w województwie warmińsko-mazurskim nie są w wystarczającym stopniu
zainteresowani nawiązywaniem współpracy i wspólnymi projektami, które mogą mieć znaczny wpływ
na poprawę innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw. Na zlecenie Zarządu Województwa
Warmińsko-Mazurskiego w 2014 r. powstał w regionie szeroko konsultowany raport z badania pt.
Identyfikacja możliwości wykorzystania funduszy strukturalnych UE na lata 2014-2020 w
województwie warmińsko-mazurskim w celu rozwoju współpracy sektora B+R z przedsiębiorstwami.
Zawiera on m.in. rekomendacje skierowane do jednostek naukowo-badawczych, instytucji otoczenia
biznesu oraz przedsiębiorców z terenu województwa warmińsko-mazurskiego, których wdrożenie ma
pobudzić współpracę jednostek z obszaru nauki i biznesu, co przełoży się na efektywne wykorzystanie
środków UE przeznaczonych na ten cel w perspektywie finansowej 2014-2020.
Działania rozwojowe podejmowane dotychczas w województwie przyczyniają się do poprawy
jego sytuacji społeczno-gospodarczej, jednak, jak pokazują dane statystyczne, potrzeby w tym
zakresie są wciąż duże. W związku z tym, zasadne jest dalsze kontynuowanie działań w celu
zagospodarowania potencjałów rozwojowych regionu (wykorzystanie inteligentnych specjalizacji),
poprawy spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej oraz sprostania wyzwaniom globalnym.
Budżet europejski polityki spójności będzie zdecydowanie głównym źródłem finansowania procesów
rozwojowych w województwie w perspektywie 2014-2020.
6 projektów dotyczących infrastruktury systemu oświaty oraz infrastruktury B+RT na łączną kwotę 300,5 mln zł (w tym 254,9 mln zł
ze środków UE).
207
5 projektów dotyczących inwestycji w infrastrukturę badawczą instytucji B+RT oraz specjalistyczne ośrodki kompetencji
technologicznych na łączną kwotę 17,5 mln zł (w tym 13 mln zł ze środków UE).
208
Wśród projektów warto wymienić: budowę i wyposażenie laboratorium drogownictwa, przebudowę istniejącego budynku zaplecza
szpitalnego Collegium Anatomicum, zakup sprzętu aparaturowego na potrzeby realizacji badań w zakresie cieplno-wilgotnościowej
ochrony budowli, zakup specjalistycznej aparatury naukowo-badawczej dla potrzeb realizacji analiz strukturalnych i projektowania
materiałów budowlanych, wyposażenie w sprzęt aparaturowy Laboratorium Innowacyjnych Metod Badawczych i Technologii
Budownictwa, budowę Uniwersyteckiego portalu służącego rozwojowi e-usług dla Warmii i Mazur, rozwój infrastruktury e-Kortowo i
telemedycyny, wyposażenie laboratoriów technicznej kontroli budowli, utworzenie Warmińsko-Mazurskiego Portalu Weterynaryjnego
wraz z budową baz danych i digitalizacji zasobów, budowę laboratorium analiz zagrożeń biologicznych i opracowanie metod bioasekuracji
w hodowli zwierząt, przemyśle paszowym i przemyśle spożywczym, rozwój sieci szerokopasmowej miasteczka studenckiego Kortowo,
akademię animacji komputerowej i efektów specjalnych, czy teżakademię EMC – laboratorium pamięci masowych.
206
143
15. WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE
1. Podstawowe informacje o regionie
Wielkopolska to drugie co do wielkości (29,8 tys. km2) i trzecie pod względem liczby
mieszkańców (3 467,0 tys. osób na koniec 2013 roku) województwo w Polsce, położone w jej
zachodniej części, na obszarze Pojezierza Pomorskiego, Pojezierza Wielkopolskiego i Niziny
Wielkopolskiej. Region ten charakteryzuje teren nizinny z licznymi wzgórzami, skupiskami jezior oraz
licznymi kompleksami leśnymi.
Ponad połowa ludności Wielkopolski mieszka w 109 miastach (55,2%). Do największych z nich
zalicza się: stolicę – Poznań (548,0 tys. osób na koniec 2013 roku), a także Kalisz (104,0 tys.), Konin
(77,2 tys.), Piłę (74,6 tys.), Ostrów Wlkp. (72,9 tys.), Gniezno (70,3 tys.) i Leszno (64,6 tys.).
2. Gospodarka
Województwo wielkopolskie należy do grona najbardziej rozwiniętych gospodarczo regionów w
kraju. Zarówno pod względem produktu krajowego brutto na mieszkańca, jak i dynamiki jego wzrostu
znajduje się w ścisłej czołówce. Cechuje je silnie rozwinięty i gałęziowo zróżnicowany przemysł,
wysoce efektywne i wydajne rolnictwo oraz dynamicznie rozwijający się sektor usług, w tym przede
wszystkim usług finansowych i doradczych. Struktura gospodarki, mimo znacznego zróżnicowania, ze
względu na duży udział sektora rolnictwa i pewne niedobory w sferze usług, określana jest mianem
tradycyjnej.
Cechą specyficzną Wielkopolski jest duży, choć nie w pełni wykorzystany potencjał rozwoju
społeczno-gospodarczego. Wśród podstawowych korzystnych czynników rozwoju/wzrostu
gospodarczego wymienić można w pierwszej kolejności m.in.: dogodne położenie komunikacyjne, w
tym w szczególności obecność rozwiniętych szlaków tranzytowych na linii wschód-zachód i lotniska
Poznań-Ławica, rozwiniętą infrastrukturę społeczną i kapitału ludzkiego, bogactwo zasobów
naturalnych, wysoki poziom przedsiębiorczości (również z zaangażowaniem kapitału zagranicznego),
rosnącą rolę turystyki biznesowej, czy wreszcie wysokie kwalifikacje zasobów pracy przy
jednoczesnym relatywnie niskim koszcie pracy. Wśród wyzwań rozwojowych można wyróżnić
natomiast w dalszym ciągu niewystarczający i niesatysfakcjonujący poziom innowacyjności, brak
odpowiedniego wykorzystania potencjału badawczo-rozwojowego wielkopolskich uczelni,
niedopasowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy, słabe skomunikowanie północnych i
południowych rubieży województwa z jego stolicą, jak również wysoki stopień polaryzacji rozwoju
poszczególnych części regionu.
Wielkopolska to region zróżnicowany przestrzennie zarówno pod względem gospodarczym, jak i
społecznym. Zdecydowanym biegunem wzrostu jest aglomeracja poznańska, będąca lokomotywą
napędzającą rozwój gospodarczy województwa. Dominuje ona w szczególności w sferach:
produkcyjnej, usługowej, instytucji otoczenia biznesu, nauki i kultury. Pozostałe części województwa
cechuje zdecydowanie niższy poziom rozwoju, czego odzwierciedleniem są niższe wartości
poszczególnych wskaźników makroekonomicznych na poziomie podregionów (NUTS 3), w tym
produktu krajowego brutto per capita oraz wartości dodanej brutto na 1 pracującego. Obserwacje
ostatnich kilkunastu lat potwierdzają jednoznacznie negatywne zjawisko pogłębiania się polaryzacji
rozwoju regionu. Działalność gospodarcza poza stolicą regionu skoncentrowana jest przede
wszystkim w ośrodkach subregionalnych, skupiających podmioty bazujące w szczególności na
zasobach wykwalifikowanych kadr. Wielkopolskę południową i południowo-wschodnią, z takimi
ośrodkami przemysłu jak Kalisz i Ostrów Wlkp., wyróżnia rozwój przemysłu spożywczego,
włókienniczego i odzieżowego oraz elektromaszynowego; część południowo-zachodnią, z ośrodkiem
w Lesznie, rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego w oparciu o wysoką produktywność i wydajność
rodzimego rolnictwa; część wschodnią, z ośrodkiem gospodarczym w Koninie, cechuje przede
wszystkim rozwój przemysłu paliwowo-energetycznego na bazie węgla brunatnego; zaś Wielkopolskę
północną, z silnym ośrodkiem gospodarczym w Pile, wyróżniają walory krajobrazowe i przyrodnicze,
będące podstawą dla rozwoju turystyki aktywnej.
144
Potencjał gospodarki Wielkopolski podkreślają wybrane wskaźniki makroekonomiczne.
Województwo w 2011 roku z wartością 41 285 zł zajmowało 4. miejsce w kraju pod względem
produktu krajowego brutto per capita (za mazowieckim, dolnośląskim i śląskim), co stanowiło 104,1%
średniej wartości dla Polski. Największa wartość PKB na mieszkańca wystąpiła w mieście Poznań –
75 877 zł (191,3% średniej dla kraju) oraz w podregionie poznańskim – 46 298 zł (116,7% średniej). W
każdym z pozostałych podregionów wartość PKB na mieszkańca okazała się zdecydowanie niższa od
średniej krajowej (leszczyński – 85,3%, kaliski – 80,7%, koniński 77,4%, pilski – 74,7%), co potwierdza
znaczne zróżnicowanie województwa pod względem poziomu rozwoju. Analizując dynamikę wartości
PKB per capita z okresu 2004-2011, zauważyć można dalszą polaryzację rozwoju Wielkopolski.
Produkt krajowy brutto w przeliczeniu na 1 mieszkańca w relacji do średniej wojewódzkiej w 2011
roku
oraz jego zmiany w latach 2008-2011 (według NTS 3)
Źródło: Opracowanie własne
Łącznie w 2011 roku w regionie wytworzono PKB o wartości 142,4 mld zł (w cenach bieżących),
co stanowiło 9,3% wartości dla całego kraju. Blisko połowa PKB została wytworzona w stolicy
województwa i podregionie poznańskim (29,5% w Poznaniu i 19,4% w podregionie poznańskim),
natomiast tylko nieco ponad 50% w czterech pozostałych podregionach, co potwierdza dysproporcje
w rozkładzie potencjału gospodarczego na obszarze województwa. Analiza dynamiki PKB z lat 20042011 wskazuje na względnie niewielki wpływ na Wielkopolskę spowolnienia gospodarczego lat 20082009 oraz 2011-2012 (minimalny spadek dynamiki wzrostu PKB w ujęciu regionalnym – nieco większy
w 2010 roku).
145
Wydajność pracy (WDB na pracującego) w relacji do średniej wojewódzkiej w 2011 roku
oraz jej zmiany w latach 2008-2011 (według NTS 3)
Wartość dodana brutto na 1 pracującego w 2011 roku wyniosła 91 777 zł, co stanowiło 95,3%
średniej wartości dla kraju – świadczy to o niższej produktywności pracy w Wielkopolsce w stosunku
do pozostałej części Polski. Wśród poszczególnych podregionów wyróżnia się tu Poznań z wartością
120,8% średniej krajowej i podregion poznański z wartością 106,7%. Wśród pozostałych jednostek
analogiczna wartość waha się w przedziale od 79,4% w podregionie kaliskim do 85,0% w pilskim.
Rozkład wartości dodanej w województwie (łączna wartość: 125,1 mld zł) na poszczególne sektory
gospodarki wskazuje, iż największą rolę przy jej wytworzeniu odgrywa sektor usług (58,2%),
następnie przemysł (27,5%), budownictwo (8,6%) i rolnictwo (5,6%). W odniesieniu do wskaźników
krajowych Wielkopolskę cechuje przy wytworzeniu wartości dodanej brutto zdecydowanie niższy
udział usług (62,4% dla kraju) oraz nieznacznie wyższy udział pozostałych sektorów (przemysł – 25,6%
dla kraju, budownictwo – 8,0%, rolnictwo – 4,0%). Nawiązując do zmian udziałów poszczególnych
sektorów w tworzeniu WDB w latach 2004-2011 w Wielkopolsce, można wskazać na pewne
prawidłowości w zmianach struktury gospodarki: wzrasta udział sektora usług i budownictwa przy
jednoczesnym spadku udziału rolnictwa.
Cechą wielkopolskiej gospodarki jest prężnie rozwijająca się przedsiębiorczość, którą
charakteryzują jednocześnie zjawiska pozytywne jak i negatywne. Wśród pozytywnych, które
zdecydowanie przeważają, wyróżnić można m.in.: szybki przyrost liczby podmiotów sektora MŚP,
korzystną strukturę rodzajową firm, ich rosnący potencjał ekonomiczno-wytwórczy, długotrwałe
tradycje wielu branż i działalności, wysoką produktywność przedsiębiorstw (wzrost jej dynamiki),
wysoki poziom nakładów inwestycyjnych (w tym dalsze angażowanie kapitału zagranicznego),
146
wysokie kwalifikacje pracowników i relatywnie niskie koszty pracy, stopniowy rozwój podmiotów
sektora kreatywnego, wzrost zdolności przedsiębiorców do wykorzystania funduszy unijnych (w tym
instrumentów zwrotnych typu JEREMIE), a także zwiększanie się zaangażowania samorządów w
rozwój przedsiębiorstw. Wśród zjawisk negatywnych na uwagę zasługują: niedostateczne
wyposażenie kapitałowe i dekapitalizacja majątku dużej części firm, mała liczebność firm wysokiej
technologii, niska innowacyjność przedsiębiorstw (niskie nakłady inwestycyjne), słabe wykorzystanie
miejscowego potencjału badawczo-rozwojowego, niewystarczające powiązania między
przedsiębiorstwami, opór społeczny przed nowymi inwestycjami oraz słaby rozwój
wyspecjalizowanych instytucji otoczenia biznesu (i nieefektywne wykorzystanie potencjału
istniejących).
Według danych GUS nakłady inwestycyjne w województwie wielkopolskim w 2012 roku
wyniosły 21,1 mln zł, co stanowiło 8,9% nakładów inwestycyjnych w całym kraju. Pod względem
dynamiki zmian nakładów inwestycyjnych w latach 2009-2012 obserwuje się wzrost tego wskaźnika
na średnim poziomie 4,8% rocznie, podczas gdy w kraju na poziomie 3,0%. Zdecydowana większość
nakładów inwestycyjnych Wielkopolski, tj. 13,2 mld zł (62,6%), dotyczy sektora prywatnego, w tym
8,5 mld zł (40,4%) przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób. Aż 60,3% nakładów
inwestycyjnych w przedsiębiorstwach poniesiono w przemyśle i budownictwie, 36,2% w usługach, zaś
w rolnictwie 3,5%. W ostatnich latach obserwuje się wzrost udziału nakładów inwestycyjnych
ponoszonych w przemyśle i budownictwie oraz rolnictwie kosztem spadku udziału nakładów w
sektorze usług. W przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2012 roku nakłady inwestycyjne w Wielkopolsce
wyniosły 6,1 tys. zł. W porównaniu z latami poprzednimi obserwowany jest rokroczny wzrost
nakładów inwestycyjnych na 1 mieszkańca i to zarówno jeśli chodzi o sektor publiczny, jak i prywatny.
Obecny poziom nakładów inwestycyjnych to po części pochodna inwestycji zagranicznych, które
doprowadziły do powstania wielu nowych oraz rozwoju istniejących podmiotów gospodarczych.
Główną zaletę inwestycji zagranicznych w regionie stanowi, nie tylko tworzenie nowych miejsc pracy
oraz transfer nowych technologii, ale również przyczynianie się do tzw. efektu mnożnikowego.
Województwo wielkopolskie cechuje się znaczącym zaangażowaniem tego typu kapitału. Analizując
przestrzenne rozmieszczenie inwestycji z udziałem kapitału zagranicznego, należy zwrócić uwagę na
ich koncentrację w stolicy województwa – blisko 80% podmiotów z kapitałem zagranicznym
zlokalizowało swoją siedzibę w mieście Poznań, bądź w podregionie poznańskim. Region, dzięki
swoim licznym atutom, dysponując bogatą ofertą obiektów i terenów inwestycyjnych, zaliczany jest
do grona województw o najwyższej atrakcyjności inwestowania w Polsce. Przesądzają o tym w
szczególności takie czynniki, jak np.: dostępność komunikacyjna, obecność IOB-ów, duża chłonność
rynku i ponadprzeciętny poziom rozwoju przemysłu, wysoki poziom technologiczny oraz
ponadprzeciętny potencjał kapitału ludzkiego oparty na obecności w stolicy województwa czołowych
uczelni wyższych w Polsce.
3. Kapitał ludzki i społeczny
Wielkopolskę na koniec 2013 roku zamieszkiwało 3 467,0 tys. osób, czyli 9,0% ogółu ludności
kraju (z czego 1 913,9 tys. osób w miastach, zaś 1 553,1 tys. na terenach wiejskich). W stosunku do
2012 roku zanotowano wzrost liczby ludności o 4,8 tys. osób, tj. o 0,13%. Stały przyrost populacji,
obok dodatniego przyrostu naturalnego, który w 2013 roku osiągnął wartość 1,2‰, jest w ostatnich
latach cechą charakteryzującą demografię województwa. Średnia gęstość zaludnienia w
województwie wynosi 116,2 os./km2 (dla Polski 123,1 os./km2) i jest bardzo zróżnicowana w
poszczególnych jej częściach (największa występuje w Poznaniu i okolicach, najmniejsza zaś na
północnych peryferiach regionu).
W strukturze demograficznej Wielkopolski, według danych za 2013 rok, na 100 mężczyzn
przypadało 106 kobiet (kobiety stanowią około 51,4% ludności), przy czym wyraźna przewaga kobiet
zauważalna była na terenach miejskich (110 kobiet na 100 mężczyzn), natomiast na terenach
wiejskich ich liczba była generalnie równa liczbie mężczyzn. Największy współczynnik feminizacji
notuje podregion miasto Poznań (w 2013 roku wyniósł on 115 kobiet na 100 mężczyzn),
potwierdzając przedstawioną powyżej regułę. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku
rozkłada się następująco: osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowią 19,3% ogólnej liczby ludności
147
województwa, osoby w wieku produkcyjnym 63,6%, natomiast osoby w wieku poprodukcyjnym
17,1%. Wskaźnik obciążenia demograficznego osób w wieku nieprodukcyjnym do osób w wieku
produkcyjnym dla Wielkopolski wynosi 57,1% i od 2009 roku wykazuje tendencję wzrostową. Według
prognoz na 2035 roku, liczba osób w wieku przedprodukcyjnym (17 lat i mniej) w województwie
spadnie o 17,0%, produkcyjnym spadnie o 9,8%, natomiast liczba osób w wieku poprodukcyjnym
wzrośnie o 43,7%. W tej kwestii wskaźniki dla Wielkopolski nie odbiegają od analogicznych wartości
dla reszty kraju.
W regionie spada wskaźnik urbanizacji. Mieszkańców miast jest z roku na rok coraz mniej – w
2013 stanowili 55,2% ogółu ludności Wielkopolski (spadek o 0,3 p.p.p.p. w porównaniu z rokiem
poprzednim i o 2,6 p.p. w stosunku do roku 1999). Rośnie z kolei liczba mieszkańców terenów
wiejskich, która w 2013 roku wyniosła 1 553,1 tys. osób. W tym zakresie na obszarach wiejskich
notuje się dodatnie saldo migracji stałej gminnej i międzypowiatowej. Od 2009 roku w województwie
systematycznie pogłębia się ujemne saldo migracji zagranicznej na pobyt stały. W 2012 roku wyniosło
ono -727 osób. Zjawiskiem charakterystycznym dla Wielkopolski jest proces suburbanizacji – w jej
wyniku permanentnie wzrasta liczba mieszkańców obszarów wiejskich oraz mniejszych miast
zlokalizowanych w pobliżu największych ośrodków miejskich.
Udział pracujących w sekcji rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w pracujących ogółem w 2011
roku
oraz jego zmiany w latach 2008-2011 (według NTS 3)
Województwo wielkopolskie na tle kraju dysponuje znacznymi zasobami pracy, skupiając 9,8%
ogółu pracujących w Polsce (1 358 tys. osób pracujących w 2013 roku). Ponad połowa pracujących
związana jest z sektorem usług – 53,0%, 31,3% z przemysłem i budownictwem, natomiast 15,7% z
148
sektorem rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa. W ostatnich latach zauważalny jest wzrost
liczby pracujących w usługach kosztem sektora przemysłu i budownictwa, co jest zgodne z
ogólnopolską tendencją. Aktywność zawodowa osób w wieku produkcyjnym, zamieszkałych w
Wielkopolsce wynosi 74,6% i z roku na rok rośnie. Wskaźnik ten jest wyraźnie wyższy w przypadku
mężczyzn, wynosząc 80,5%. W województwie wzrasta również liczba osób zatrudnionych. Na koniec
2013 roku stopa bezrobocia rejestrowanego w Wielkopolsce wyniosła 9,6% i była najniższą w kraju.
Region jest jednak pod tym względem bardzo zróżnicowany: w podregionie poznańskim i w mieście
Poznań bezrobocie jest na bardzo niskim poziomie (w samym Poznaniu wynosi zaledwie 4,2%),
natomiast w niektórych powiatach z części północnej i wschodniej regionu dochodzi do poziomu
ponad 22,2%. Ponadto negatywnym zjawiskiem jest wzrost liczby osób długotrwale bezrobotnych,
która wynosi obecnie 43 tys.
Przeciętne wielkopolskie gospodarstwo domowe liczy 3 osoby. Od 2010 roku zmniejsza się w
nim ilość osób pobierająca świadczenia społeczne – od 2011 roku zmniejsza się również odsetek osób
zagrożonych ubóstwem relatywnym, z kolei wskaźnik osób zagrożonych ubóstwem po transferach
społecznych poprawił się w stosunku do roku poprzedniego o 0,7 p.p.p.p. i wyniósł w 2011 roku
16,9%. Warty podkreślenia jest także przyrost przeciętnego miesięcznego dochodu do dyspozycji na
osobę w gospodarstwie domowym (w 2012 roku wyniósł 1 121,44 zł) przy równoczesnym wzroście
przeciętnych miesięcznych wydatków (929,33 zł). Przeciętne miesięczne wynagrodzenie Wielkopolan
wynosi 3 397,25 zł i jest niższe niż średnia krajowa (90,7 wartości, tj. 3 744,38,47 zł). Cechowało je
znaczne zróżnicowanie przestrzenne – najwyższe wartości w Poznaniu i okolicach. Z roku na rok
niniejszy wskaźnik wzrasta przy czym od 2009 roku w tempie szybszym niż średnio w kraju.
Istotny wpływ na aktualny poziom kapitału społecznego generuje stan dostępnej infrastruktury
społecznej, a w szczególności opiekuńczo-wychowawczej, edukacyjnej, mieszkalnictwa, ochrony
zdrowia, i kultury. W Wielkopolsce na 1 000 mieszkańców przypada 328,5 mieszkań (stan na 2012
rok) i wielkość ta każdego roku wzrasta. Poprawia się również stan ich wyposażenia oraz zwiększa się
powierzchnia użytkowa. Rośnie odsetek mieszkań posiadających urządzenia do odbioru telewizji
satelitarnej lub kablowej oraz komputer osobisty z dostępem do Internetu, co świadczy o generalnym
polepszeniu się poziomu życia w regionie.
Infrastrukturę pomocy społecznej stanowi 129 placówek pomocy społecznej, w tym 68 domów
pomocy społecznej posiadających ogółem 8 641 miejsc. Osoby korzystają ze świadczeń społecznych o
charakterze pieniężnym i niepieniężnym. Należy zaznaczyć, że pomoc pieniężna w większości jest
pomocą celową. Najczęstszą formą pomocy niepieniężnej jest z kolei możliwość spożycia posiłku
(ponad 84% spośród wszystkich form świadczonej pomocy niepieniężnej).
Ważnym elementem dla wielkopolskiego kapitału społecznego są instytucje kulturalne
działające na terenie województwa. Zauważalny jest stopniowy spadek liczby bibliotek – w 2012 roku
zanotowano ich 704 (w porównaniu do 2010 roku zmniejszenie o 10). W stosunku do roku 2012
wzrosła natomiast liczba kin (obecnie 45, podczas gdy w 2012 roku było zaledwie 42) oraz muzeów (z
83 w 2012 do 88 w 2013). Od 2011 roku zwiększa się również ilość klubów, świetlic oraz domów i
ośrodków kultury na obszarze Wielkopolski. Ponadto notuje się także wzrost liczby klubów
sportowych – w 2012 roku zlokalizowano ich już 1 374 (wzrost w porównaniu z 2008 rokiem o 120
sztuk, tj. o 9,6%).
Wielkopolski system opieki zdrowotnej nieustannie się rozwija. W 2012 roku nastąpił wzrost
liczby dostępnych łóżek w szpitalach publicznych i niepublicznych w porównaniu do 2011 roku (o 501
miejsc) i wynosi obecnie 16 118. W ostatnich latach wzrosła również liczba pielęgniarek i położnych
przypadających na 10 000 ludności (w 2012 roku wskaźnik ten wyniósł 57,7). Względem lat
poprzednich wzrasta także liczba lekarzy na 10 000 ludności i wynosi 31,1.
Na terenie województwa znajduje się 39 uczelni wyższych (o 1 mniej niż w roku poprzednim).
Od 2007 roku występuje cykliczny spadek liczby studentów. W 2012 roku w Wielkopolsce studiowało
około 153 tys. osób. Liczba studentów na 10 000 ludności wyniosła więc 442 i w porównaniu do
poprzedniego roku był to spadek o 20 pkt. Aktualnie co piąty Wielkopolanin legitymuje się wyższym
wykształceniem, tj. 20,8% ludności w wieku 15-64 lat i 19,1% ludności w wieku 15 lat i więcej (dane
za 2013 rok). Wskaźniki te systematycznie z roku na rok rosną (od 2008 roku wzrost odpowiednio o
6,4 p.p. i 5,8 p.p.)
149
4. Infrastruktura transportowa
Województwo wielkopolskie wyróżnia się szczególnie wysokim potencjałem lokalizacyjnym i
stosunkowo dobrze rozwiniętą infrastrukturą transportową. Wysoką rentę lokalizacyjną region
zawdzięcza swemu położeniu na głównych szlakach tranzytowych Europy. Przez województwo
przebiega autostrada A2 Świecko-Warszawa oraz linia kolejowa nr 3 Kunowice-Warszawa. Oba
korytarze są odcinkami ważnych paneuropejskich sieci transportowych łączących najważniejsze
ośrodki metropolitalne kontynentu: Paryż, Berlin i Moskwę.
Pod względem stopnia rozwoju infrastruktury drogowej Wielkopolska należy do grupy
relatywnie dobrze rozwiniętych regionów w kraju. Przeliczając długość dróg o nawierzchni twardej
przypadającą na 100 km2 powierzchni województwa, występuje tutaj blisko 91,8 km dróg, co jest
wartością wyższą od średniej krajowej kształtującej się na poziomie 89,8 km. Istotne znaczenie dla
układu transportowego województwa pełni autostrada A2, przebiegająca przez centralną część
województwa, łącząc wschodni i zachodni jego kraniec. W wyniku zakończonych w 2012 roku
inwestycji w Wielkopolsce powstało również ponad 50 km dróg ekspresowych, które pełnią funkcje
Wschodniej i Zachodniej obwodnicy Poznania (na II połowę 2014 przewidywane jest ostateczne
domknięcie Zachodniej obwodnicy miasta). Pomimo realizacji niniejszych projektów stopień rozwoju
sieci dróg ekspresowych można uznać za słaby. Obecnie całkowita sieć tego typu dróg w regionie
obejmuje jedynie 92,7 km z czego większość koncentruje się w bliskim sąsiedztwie Poznania. Wobec
takiego stanu rzeczy, istotną rolę w sieci układu drogowego pełnią drogi krajowe i wojewódzkie,
których stan techniczny w przeważającej mierze uznać można za zadawalający.
Analizując rozkład przestrzenny drogowej sieci transportowej, dostrzec można szczególnie niską
dostępność transportową obszaru północnej i południowej Wielkopolski, co ma zauważalne
konsekwencje dla rozwoju tych części województwa. Widoczne jest to zwłaszcza w północnej
Wielkopolsce, co pośrednio przekłada się na współwystępowanie niekorzystnych zjawisk
gospodarczych, takich jak bezrobocie czy słabe zainteresowanie lokalizacją inwestycji gospodarczych.
Koniecznością w tym zakresie wydaje się zatem być dokończenie budowy strategicznych dróg relacji
północ-południe, tj. drogi ekspresowej S5 (Bydgoszcz-Wrocław) oraz drogi ekspresowej S11 (PiłaKępno), łączących północne i południowe rubieże regionu z jego stolicą - Poznaniem.
Podobne uwarunkowania i problemy z nich wynikające dotyczą infrastruktury kolejowej.
Wielkopolska należy do regionów, w których występuje dobrze rozwinięta sieć dróg kolejowych.
Wskaźnik gęstości linii kolejowych obliczany jako długość linii normalnotorowych przypadających na
100 km2 województwa kształtuje się na poziomie 6,7 km/100 km2 powierzchni i jest wyższy od
wskaźnika na poziomie kraju (6,4 km/100 km2). Obecnie obszar województwa przecina łącznie 15 linii
kolejowych, w dużej części zdekapitalizowanych. Podobnie jak w przypadku infrastruktury drogowej,
najsprawniejsze połączenie stanowi linia kolejowa nr 3 przebiegająca ze wschodu na zachód
województwa, stanowiąca odcinek paneuropejskiego korytarza transportowego Berlin – Warszawa –
Mińsk – Moskwa – Niżnyj Nowgorod. Sieć kolejowa w województwie wielkopolskim zapewnia
ponadto dobre skomunikowanie z Metropolią Poznańską obszarów położonych w centralnej,
wschodniej i zachodniej części województwa. Pozytywny wpływ na ten stan mają m.in. modernizacje
linii zrealizowane na przestrzeni ostatnich 10 lat, w tym projekty współfinansowane ze środków
unijnych okresu 2007-2013, tj. modernizacje odcinków linii kolejowych nr 356 (na odcinku PoznańWągrowiec) oraz 357 (na odcinku Luboń-Wolsztyn) o łącznej długości 134 km. Istotnym elementem
wspierającym poprawę infrastruktury kolejowej okazał się tu zakup 22 sztuk nowoczesnego taboru
kolejowego dla obsługi przewozów pasażerskich (tzw. „Elfy”). Dalsza poprawa dostępności kolejowej
regionu nastąpi w wyniku prowadzonej obecnie modernizacji 33 km odcinka linii kolejowej nr E59
Poznań-Wrocław (realizacja inwestycji przyczyni się do poprawy dostępności ośrodków położonych
na południowo-zachodnim krańcu województwa, a docelowo również do miasta Wrocławia) oraz
planowanej na perspektywę finansową 2014-2020 modernizacji linii kolejowej nr 354 Poznań-Piła
(inwestycja ma kluczowe znaczenie dla poprawy dostępności północnej części Wielkopolski).
Istotnym elementem układu transportowego regionu jest również transport lotniczy.
W Wielkopolsce funkcjonuje jedno duże lotnisko obsługujące ruch pasażerski o charakterze
międzynarodowym i międzyregionalnym – to Międzynarodowy Port Lotniczy Poznań – Ławica im.
Henryka Wieniawskiego, który obsłużył w 2013 roku 1,4 mln pasażerów (spadek w stosunku do 2010
150
roku o około 4,5%). W perspektywie kolejnych lat, w wyniku planowanych inwestycji, przewiduje się
jego dalszy rozwój, przyczyniający się do wzrostu jego znaczenia dla tej części Europy. Uzupełnieniem
dla lotniska Ławica mogą stać się lotniska o charakterze lokalnym zlokalizowane w pobliżu ośrodków
subregionalnych (Piły, Leszna, Konina i Kalisza). Przeprowadzone badania wskazują iż dysponują one
pewnym potencjałem, którego wykorzystanie może wiązać się z podniesieniem atrakcyjności
inwestycyjnej różnych części województwa. Wymaga to jednak dostosowania infrastruktury
lotniskowej do obsługi małego ruchu biznesowego i towarowego, czego koniecznym warunkiem jest
wzrost zaangażowania lokalnych samorządów i interesariuszy.
5. Finanse samorządu terytorialnego
Jednostki samorządu terytorialnego (JST) szczebla gminnego, powiatowego i wojewódzkiego w
Wielkopolsce cechuje bardzo zróżnicowana sytuacja finansowa i to zarówno biorąc pod uwagę
poziom funkcjonowania (gminny, powiatowy wojewódzki), jak i lokalizację. Łączne dochody
samorządów w województwie wielkopolskim w 2012 roku wyniosły 15 040,0 mln zł i były o 4,1%
wyższe od uzyskanych w 2011 roku i o 11,3% wyższe w porównaniu z 2009 rokiem (wzrost w kraju
odpowiednio na poziomie 3,6% i 14,6%). Dochody JST w województwie stanowiły 8,5% dochodów
wszystkich tego typu jednostek w całym kraju. Nieco ponad połowę dochodów ogółem
wielkopolskich JST w 2012 roku osiągnęły gminy (52,1% wobec 51,7% w 2011 i 47,4% w 2009 roku).
W strukturze dochodów budżetowych zmalał natomiast udział budżetu samorządu województwa (z
14,2% w 2009 roku i 8,6% w 2011 roku do 7,3% w 2012), przy jednoczesnym względnie stałym
udziale budżetów miast na prawach powiatu (z 24,5% w 2009 roku i 24,4% w 2011 roku do 25,7% w
2012) i powiatów (z 14,0% w 2009 roku i 15,3% w 2011 do 14,8% w 2012).
Wydatki ogółem JST w województwie wielkopolskim w 2012 roku wyniosły 15 167,0 mln zł i
były niższe o 3,4% w porównaniu do wydatków zrealizowanych w 2011 (w kraju spadek o 0,6%), zaś o
5,0% wyższe niż w 2009 roku. Wydatki JST województwa stanowiły 8,4% łącznych wydatków
wszystkich podobnych podmiotów w kraju. W strukturze wydatków ogółem wyróżniały się wydatki
budżetów gmin, których udział w 2012 roku był najwyższy (52,0% wobec 50,1% w 2011 i 47,7% w
2008 roku). Podobnie jak w przypadku dochodów, minimalnie zmienił się udział wydatków miast na
prawach powiatu (odpowiednio z 25,8% i 26,6% do 26,0% w 2012 roku) oraz powiatów (odpowiednio
z 13,5% i 14,6% do 14,5%), natomiast zdecydowanie spadł udział wydatków samorządu województwa
(z 13,0% w 2008 roku i 8,6% w 2011 do 7,5% w 2012).
151
Dochody własne budżetów jednostek samorządu terytorialnego na 1 mieszkańca
w relacji do średniej wojewódzkiej w 2013 roku (NTS 4)
W 2012 roku budżety wielkopolskich JST zamknęły się zbiorczo deficytem w wysokości 127,0
mln zł, który był blisko 10 razy niższy od wartości z 2011 roku, kiedy wyniósł 1 264,4 mln zł. Najwyższy
łączny deficyt w 2012 roku odnotowano w budżetach miast na prawach powiatu (68,2 mln zł), a także
budżetach gmin (47,2 mln zł) i budżecie województwa (36,4 mln zł). Zbiorczo nadwyżkę budżetową
odnotowały natomiast budżety powiatów (24,9 mln zł). Analizując sytuację budżetową
poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego w Wielkopolsce w ostatnich latach, należy
wskazać na zdecydowaną poprawę – nadwyżkę budżetową w 2012 roku osiągnęło aż 151 jednostek
samorządu terytorialnego (na 258 łącznie), podczas gdy 107 deficyt (w 2011 roku było to
odpowiednio 77 i 258 jednostek, zaś w 2010 roku 20 i 238). Powyższa poprawa może świadczyć o
stopniowym przygotowywaniu się samorządów do kolejnej perspektywy finansowej, ale również o
podjęciu przez władze stanowczych działań związanych z potrzebą przestrzegania dyscypliny
budżetowej w zgodzie z obowiązującymi regulacjami prawnymi.
W 2012 roku w województwie wielkopolskim dochody ogółem na 1 mieszkańca były niższe niż
w kraju i wyniosły: w gminach 2 949 zł (wobec 3 022 zł w kraju), tj. o 20% więcej niż w 2009 roku; w
powiatach – 837 zł (868 zł w kraju), o 15% więcej niż w 2009 roku; w miastach na prawach powiatu –
4 840 zł (w kraju 4 865 zł), o 18% więcej w stosunku do 2009 roku; zaś na poziomie samorządu
województwa – 318 zł (w kraju 394 zł), a więc o 43% mniej niż w 2009 roku. Analizując rozkład
przestrzenny dochodów przypadających na 1 mieszkańca w gminach województwa wielkopolskiego,
zauważa się stopniową polaryzację regionu. Gminy posiadające najwyższe dochody per capita
zlokalizowane są wzdłuż północno-wschodniej granicy województwa wielkopolskiego oraz w
obszarze aglomeracji poznańskiej. Specyficzną cechą w tym zakresie jest tendencja do występowania
w gminach miejskich niższego dochodu na 1 mieszkańca w stosunku do otaczających je gmin
wiejskich.
152
Wydatki JST na 1 mieszkańca, podobnie jak dochody na 1 mieszkańca, w 2012 roku okazały się
niższe w stosunku do analogicznych wartości dla kraju. Osiągnęły one następujące wartości: 2 967 zł
w gminach (w kraju 3 025 zł), tj. wzrost o 12% wobec 2009 roku; 828 zł w powiatach (w kraju 867 zł),
wzrost o 11% wobec 2009 roku; 4 925 w miastach na prawach powiatu (w kraju 5 062 zł), wzrost o
7% wobec 2009 roku oraz 328 zł na poziomie samorządu województwa (w kraju 409 zł), a więc
spadek o 41% w stosunku do 2009 roku. Koncentrując się na wydatkach poszczególnych
samorządów, zaobserwować można niskie wydatki per capita w powiatach sąsiadujących z miastami
na prawach powiatu. W trzech miastach na prawach powiatu (wyjątek to Konin) w 2012 roku w
stosunku do 2011 roku wydatki uległy zmniejszeniu. Zdecydowanie najwyższe wydatki na 1
mieszkańca odnotowano w gminach wiejskich (3 182 zł) i były one o 455 zł wyższe niż wydatki w
gminach miejskich (2 727 zł) i o 280 zł wyższe niż w gminach miejsko-wiejskich (2 902 zł). Analiza
przestrzenna budżetów JST wskazuje, iż największe wydatki budżetowe ogółem, podobnie jak
dochody, występowały w gminach zlokalizowanych w pobliżu aglomeracji poznańskiej, a najniższe w
części wschodniej regionu.
Przedstawiona powyżej sytuacja finansowa samorządu terytorialnego w Wielkopolsce wskazuje
na zróżnicowanie zdolności poszczególnych rodzajów JST do finansowania przedsięwzięć
rozwojowych. Pozytywnie należy ocenić tendencję wzrostową wielkości dochodów ogółem w JST, jak
również spadek wydatków ogółem (w powiatach) oraz spadek dynamiki wzrostu wydatków ogółem w
relacji do dochodów (w gminach), co w wielu samorządach sprzyja równoważeniu budżetu. Na uwagę
zasługuje spadek dochodów i wydatków w przypadku samorządu województwa, którego udział w
poszczególnych wskaźnikach stopniowo maleje. W jednostkach pozostałych szczebli JST, począwszy
od 2009 roku, zauważalny jest trwały wzrost poziomu dochodów jak i wydatków budżetowych (za
wyjątkiem 2012 roku, w którym nastąpiło delikatne zahamowanie trendu wzrostowego). Zjawisko to
jest szczególnie istotne w perspektywie zwiększania poziomu nakładów inwestycyjnych, w tym w
szczególności planów zwiększania w niedalekiej przyszłości udziału wydatków majątkowych w
samorządach. Pozytywnym zjawiskiem jest również stopniowo malejący wśród większości jednostek
deficyt budżetowy (przede wszystkim w gminach i powiatach). W dalszej perspektywie powinno to
przyczynić się do zwiększenia zdolności do finansowania przedsięwzięć rozwojowych przez JST, co
jest szczególnie istotne w kontekście zbliżającej się kolejnej perspektywy finansowej UE na lata 20142020.
6. Wpływ WRPO na lata 2007-2013 na sytuację społeczno-gospodarczą regionu
Możliwość zarządzania funduszami unijnymi przez władze samorządowe to szansa na realizację
w dłuższej perspektywie czasowej przedsięwzięć najistotniejszych dla regionu. Wielkopolski
Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 jest jednym z najważniejszych instrumentów
realizujących założenia Zaktualizowanej Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020
roku. Wielkopolska 2020. Jego głównym celem jest zmniejszenie różnic gospodarczych, społecznych i
infrastrukturalnych pomiędzy Wielkopolską a pozostałymi regionami Unii Europejskiej. Na realizację
Programu w latach 2007-2013 przeznaczono 1,33 mld euro, które w całości pochodziły z
Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (uzupełnione wkładem publicznym krajowym oraz
wkładem prywatnym). W ramach wdrażania zapisów Programu zrealizowano łącznie ponad 2 tys.
projektów współfinansowanych ze środków europejskich (wsparcie bezzwrotne), których łączna
wartość osiągnęła niemal 9,2 mld zł, a kwota dofinansowania wyniosła około 5,1 mld zł (stan na 31
grudnia 2013 roku).
Realizacja WRPO przyczyniła się do wzmocnienia potencjału rozwojowego województwa,
powodując wzrost konkurencyjności i zatrudnienia w regionie. Cele osiągnięto głównie poprzez
poprawę warunków inwestowania, wsparcie rozwoju infrastruktury, zwiększenie aktywności
zawodowej mieszańców oraz wzrost udziału wiedzy i innowacji w gospodarce. Instrumentami
uzupełniającymi możliwości dotacyjnego wsparcia w ramach WRPO były dwie pozadotacyjne
inicjatywy: JEREMIE i JESSICA. W ramach pierwszej z nich do końca maja 2014 roku podpisano ponad
5,7 tys. umów z przedsiębiorcami, w wyniku których przekazano do gospodarki łączne wsparcie z UE
w postaci kredytów i pożyczek o wartości przewyższającej 823 mln zł. W ramach inicjatywy JESSICA
zrealizowano natomiast aż 31 projektów (tj. blisko 1/3 projektów realizowanych w ramach tej
inicjatywy w całym kraju) z wartością przekraczającą 281 mln zł (stan na 31 maja 2014 r.).
153
Zgodnie z przyjętymi założeniami, Program pozytywnie oddziałuje na wyrównywanie się różnic
rozwojowych, dzielących województwo wielkopolskie od zamożniejszych regionów Unii. Wyniki
symulacji makroekonomicznych (m.in. przy zastosowaniu metodologii HERMIN), wskazują na
pozytywne oddziaływanie środków wydatkowanych w ramach WRPO 2007-2013 na rozwój
społeczno-gospodarczy regionu. W oparciu o konkretne modele określono, iż WRPO wpływa na
coroczny wzrost produktywności siły roboczej o 0,49%. Ponadto analiza tendencji wykazała, że
realizacja WRPO przyczynia się do średniorocznego wzrostu PKB o 1,21%, w porównaniu do
hipotetycznej sytuacji, gdy Program nie byłby wdrażany. Stopa bezrobocia w województwie
wielkopolskim byłaby średniorocznie wyższa o 0,63 p.p. Ponadto tylko w 2012 roku realizacja WRPO
przyczyniła się do wzrostu zatrudnienia o około 7,7 tys. nowopowstałych miejsc pracy. Oddziaływanie
WRPO 2007-2013 w znacznym stopniu wpłynęło również na standard życia mieszkańców pod
względem wydatków konsumpcyjnych, których szacowany wzrost był średniorocznie wyższy o 1,34%,
niż w sytuacji gdyby rozpatrywanego Programu nie było.
Poza WRPO na terenie Wielkopolski w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego wdrażany
jest również komponent regionalny Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, dla którego Instytucją
Pośredniczącą jest Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. Do końca 2013 roku wsparciem w ramach
programu w województwie objęto ponad 340 tys. osób. W regionie realizowane są również projekty
z komponentu centralnego. Do końca 2013 roku generalny poziom kontraktacji środków dla obu
komponentów wyniósł w Wielkopolsce 95,4%, co ulokowało ją na 5. miejscu w kraju. Poziom
certyfikacji wydatków dla regionu wyniósł 67,7% (niższy poziom osiągnęły tylko województwa
opolskie i mazowieckie). W ramach programu realizowane były projekty mające na celu aktywizację
zawodową mieszkańców, wzrost kompetencji pracowników, a także walkę z wykluczeniem
społecznym.
7. Podsumowanie
Wielkopolska to jedno z kluczowych województw na mapie Polski, wyróżniające się pod
względem rozwoju społeczno-gospodarczego. W przypadku wielu wskaźników makroekonomicznych
zajmuje czołowe miejsca w kraju, potwierdzając tym samym swój niemały potencjał i to zarówno pod
względem gospodarczym, jak i społecznym czy przestrzennym. Wśród najistotniejszych czynników,
mających wpływ na taki stan, wskazać należy przede wszystkim na obecność prężnie rozwijającej się
stolicy – Poznania, wraz z jej licznymi powiązaniami społeczno-gospodarczymi z innymi
aglomeracjami w kraju i na świecie oraz na ogromną różnorodność pozostałych części regionu,
stanowiącej zdecydowany atut. Poznań to jeden z najsilniejszych ośrodków akademickich i naukowobadawczych w kraju. Silna i dynamicznie rozwijająca się aglomeracja poznańska skupia regionalne i
ponadregionalne funkcje naukowe, komunikacyjne, administracyjne, społeczne czy gospodarcze, z
istotną rolą jaką odgrywają Międzynarodowe Targi Poznańskie. Duże znaczenie ma również
kształtująca się w południowej części województwa aglomeracja kalisko-ostrowska, o dużym
potencjale rozwojowym oraz pozostałe ośrodki subregionalne zlokalizowane równomiernie na
obszarze całego regionu. Wśród mocnych stron Wielkopolski wskazać należy także na rozwinięty
system osadniczy z gęstą siecią miast różnej wielkości, predestynowanych do pełnienia funkcji
subregionalnych, ponadlokalnych i lokalnych ośrodków wzrostu.
Podstawowym potencjałem województwa są jego mieszkańcy z charakterystycznymi cechami
osobowościowymi i zdolnościami. Ich możliwości interpersonalne i gospodarność w powiązaniu z
wysoką jakością pracy stanowią jeden z kluczowych i niezbędnych zarazem czynników rozwojowych.
Wśród niewątpliwych osiągnięć regionu ostatnich lat wymienić należy przede wszystkim:
• rozwój systemu komunikacyjnego (rozbudowa lotniska Poznań-Ławica, modernizacja linii
kolejowych, rozbudowa poznańskiego węzła komunikacyjnego, miejskiej komunikacji
tramwajowej, centrum dworcowego Poznań City Center, autostradowe skomunikowanie regionu
ze stolicą oraz zachodem Europy, a także budowa i przebudowa wielu odcinków dróg całego
regionu),
• znaczące inwestycje w zakresie poprawy środowiska regionu (w szczególności gospodarka
wodno-ściekowa i gospodarka odpadami) oraz wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł energii,
154
• rozwój wyższych uczelni (kampusy Uniwersytetu A. Mickiewicza, Politechniki Poznańskiej,
Uniwersytetu Przyrodniczego oraz innych uczelni, w tym Państwowych Wyższych Szkół
Zawodowych),
• rozbudowę infrastruktury sportowej (m.in. tworzenie kompleksów sportowych „Orlik 2012”),
• skuteczne wsparcie wielkopolskiej przedsiębiorczości (w tym z wykorzystaniem instrumentów
zwrotnych),
• skuteczne i efektywne wykorzystywanie dostępnych środków wspólnotowych obecnej
perspektywy finansowej i gruntowne przygotowanie do absorpcji środków w ramach perspektywy
przyszłej.
Problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu zidentyfikowano w zaktualizowanej
Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku. Analiza stanu województwa, trendów
rozwojowych oraz uwarunkowań wskazała na niezmienne najważniejsze wyzwania rozwojowe, takie
jak:
• utrzymywanie się, a w wielu obszarach pogłębianie zróżnicowań wewnątrzregionalnych,
• wykorzystanie wewnętrznych powiązań funkcjonalnych (ośrodki wzrostu i obszary
problemowe),
• tworzenie wartości dodanej w oparciu o innowacje i inteligentny rozwój, potencjał naukowobadawczy i akademicki, bazę edukacyjną, potencjał i świadomość społeczną oraz zasoby przyrody,
• kompleksowe działania na rzecz rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego (wyrównywanie
szans),
• wykorzystanie dogodnego położenia Wielkopolski w aspekcie gospodarczym i społecznym,
• budowanie odpowiedniej pozycji regionu, metropolii poznańskiej i Poznania w strukturze
przestrzennej kraju w oparciu o dyfuzyjno-absorpcyjny model rozwoju,
• konieczność rozbudowy infrastruktury technicznej, podnoszącej atrakcyjność inwestycyjną
regionu,
• w obliczu zmian klimatu i wyzwań globalnych, podjęcie działań o prośrodowiskowym
charakterze, a także wykorzystanie potencjału przyrodniczego.
155
16. WOJEWÓDZTWO ZACHODNIOPOMORSKIE
Ogólna ocena sytuacji społeczno-gospodarczej województwa zachodniopomorskiego
Województwo zachodniopomorskie, położone w północno-zachodniej części kraju, zajmuje
powierzchnię niemal 23 tys. km2 (ponad 7,3% powierzchni kraju) i zamieszkiwane jest przez 1 718 tys.
osób (prawie 4,5% krajowej populacji). Pomorze Zachodnie dzięki specyficznym na tle kraju
warunkom naturalnym należy do najbardziej atrakcyjnych turystycznie regionów. Atutem
województwa jest przede wszystkim mnogość i zróżnicowanie atrakcyjnych akwenów i terenów z
nimi sąsiadujących. Jeziora środkowej i zachodniej części Pojezierza Pomorskiego, wody Morza
Bałtyckiego oraz akweny bałtyckiego ujścia Odry, w tym Zalew Szczeciński i Zatoka Pomorska, tworzą
unikalne warunki do uprawiania turystyki, szczególnie sportów wodnych. Walorami województwa są
także duże obszary leśne i tereny chronione, zabytki architektury oraz bardzo duży potencjał
uzdrowiskowy i wypoczynkowy typu SPA. Cechą regionu jest atrakcyjne nadmorskie położenie, w
niewielkiej odległości od Danii i Szwecji oraz przy granicy z Niemcami – dużymi rynkami potencjalnych
turystów.
W 2011 roku w województwie zachodniopomorskim wartość produktu krajowego brutto, w cenach
bieżących, wyniosła 57 698 mln zł i stanowiła 3,78% polskiego PKB. W przeliczeniu na 1 mieszkańca
PKB w regionie w 2011 roku wyniósł 33 485 zł, co stanowiło 84,4% średniego poziomu krajowego.
Najwyższy poziom PKB w 2011 roku zanotowano w podregionie miasto Szczecin (120,7% średniej
krajowej), przeciętny w podregionach: szczecińskim (82,6%) i koszalińskim (74,4%) a najniższy w
podregionie stargardzkim (62,8% średniej krajowej). Największy wpływ na stan gospodarki
zachodniopomorskiej oprócz ogólnoświatowego spowolnienia gospodarczego miał dwukrotny (2002,
2009) upadek największej stoczni w regionie oraz związane z tym kłopoty jej licznych kooperantów, z
których wielu ulokowanych jest lub było na Pomorzu Zachodnim.
Przetwórstwo przemysłowe województwa zachodniopomorskiego opiera się na energetyce,
przemyśle chemicznym, metalowym (w tym stoczniowym), drzewnym i meblarskim, budownictwie
oraz produkcji rolno-spożywczej, w tym rybołówstwie. Następuje stopniowe rozpraszanie produkcji i
lokowanie jej w strefach aktywności gospodarczej na obrzeżach miast, np. w okolicach Goleniowa,
Polic, Stargardu Szczecińskiego, Karlina oraz Gryfina. Do ogólnego trendu stopniowego wzrostu
produkcji sprzedanej przemysłu na 1 mieszkańca w województwie, po latach przerwy, włącza się
Szczecin, przed laty największy ośrodek przemysłowy, szczególnie stoczniowy, w którym oprócz
terenów typu greenfield w dzielnicach Trzebusz i Dunikowo, skomunikowanych oddanym do użytku
w 2014 roku nowym węzłem na autostradzie A6, zagospodarowywane są także nadodrzańskie
obszary typu brownfield m.in. na wyspie Gryfia i dzielnicy Skolwin (produkcja fundamentów i wież
morskich elektrowni wiatrowych) a w przyszłości tereny dawnej Stoczni Szczecińskiej. Powrót do
produkcji metalowej i stoczniowej wynika z faktu, że Szczecin posiada w sektorze produkcji
stoczniowej zarówno tradycje, zaplecze naukowo-techniczne, jak i doświadczenia wykonawcze.
Rok 2013 w województwie zachodniopomorskim był kolejnym okresem wzrostu produkcji sprzedanej
przemysłu. W porównaniu z rokiem 2012 wzrosła wydajności pracy a także przeciętne zatrudnienie w
przemyśle. Dynamika tych zjawisk była intensywniejsza na Pomorzu Zachodnim niż w całym kraju.
Produkcja sprzedana przemysłu w 2013 roku w województwie osiągnęła wartość 33 651,9 mln zł i
była o 12,5% wyższa niż rok wcześniej (w kraju odpowiednio 2,2%). W regionie najsilniej wzrosła:
produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (o 26,6%), produkcja wyrobów z gumy i
tworzyw sztucznych (21,7%), produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (19,1%),
produkcja papieru i wyrobów z papieru (18,5%) oraz produkcja odzieży (13,2%), spadła natomiast
produkcja wyrobów tekstylnych (o 4,8%). Wzrostowi produkcji sprzedanej przemysłu w
156
województwie towarzyszył wzrost przeciętnego zatrudnienia o 2,3% (a w stosunku do 2010 roku o
5,5%). W całej Polsce przeciętne zatrudnienie w przemyśle spadło w odniesieniu do 2012 r. o 1,0% (w
stosunku do 2010 roku wzrosło o 0,2%). Wydajność pracy w przemyśle w regionie była o 10,0%
wyższa niż w roku poprzednim (w kraju wydajność wzrosła o 3,2%).
Obecnie 90% transportu w Europie stanowi transport morski. W województwie zachodniopomorskim
rozwój gospodarki morskiej odbywa się w powiązaniu z rozwojem Środkowoeuropejskiego Korytarza
Transportowego CETC-ROUTE 65 jako kluczowego mechanizmu zwiększania dostępności i
konkurencyjności regionu. Prowadzona jest stała modernizacja głównych portów o znaczeniu
krajowym i rozwój małych portów morskich zachodniopomorskiego wybrzeża. Na region przypada
80% potencjału ilościowego i prawie 90% tonażowego morskiej floty transportowej Polski.
Najważniejszym przedsiębiorstwem na rynku gospodarki morskiej w kraju jest szczecińska Polska
Żegluga Morska, największy polski armator. Zespół portowy Szczecin-Świnoujście odgrywa kluczową
rolę transportową nie tylko w skali kraju ale także dla południowych sąsiadów Polski, głównie: Czech,
Słowacji i Austrii. Znaczenie zespołu portowego wzrośnie po oddaniu do użytku gazoportu LNG w
Świnoujściu, który przyczyni się do niezależności energetycznej kraju oraz po pogłębieniu toru
wodnego Świnoujście-Szczecin do 12,5 m co podniesie efektywność ekonomiczną działających w
portach spółek. Rola portów ujścia Odry rosnąć będzie także w związku z pracami hydrotechnicznymi
na rzece. Przewozy śródlądowe są jednym z najtańszych i ekologicznych rodzajów transportu,
jednocześnie Odra jest jedyną rzeką w Polsce spełniającą warunki IV i V klasy żeglowności (w jej
dolnym biegu).
Drogi ekspresowe i autostrady w województwie zachodniopomorskim mają długość 143 km co
stanowi 6,6% długości krajowych dróg szybkiego ruchu. Ich przyrost w ciągu ostatnich dwóch lat był
mniej intensywny (12,6%) niż średnio w kraju (57,8%). W regionie, drogi ekspresowe i autostrady
przypadają na 0,70 km2 to jest o 10% mniej niż średnio w Polsce (0,77 km2). Pomimo tranzytowego
charakteru województwa oraz bardzo dużego ruchu do portów morskich oraz do nadbałtyckich
kurortów w województwie stale notuje się mniejszą liczbę ofiar śmiertelnych wypadków drogowych
na 100 tys. ludności, która wynosi 7,6 (w Polsce 9,3). W ciągu ostatnich dwóch lat na Pomorzu
Zachodnim zanotowano także intensywniejszy spadek tego wskaźnika (o 13,1%) niż średnio w kraju
(8,5%). W województwie w ciągu ostatnich dwóch lat o 4,2% zwiększyła się długość linii kolejowych,
do 1 254 km, co stanowiło łącznie 6,3% długości linii kolejowych w Polsce. Odwrotny trend panuje w
całym kraju (spadek długości o 0,6%). Pomimo powyższych tendencji gęstość linii kolejowych
przypadających na 100 km2 jest w regionie niższa (5,5 km) niż średnio w kraju (6,4 km).
Jedną z istotniejszych branż regionu jest budownictwo, które jednak charakteryzuje się znacznym
rozproszeniem wykonawców i słabą pozycją kapitałową firm. Rok 2013 był drugim z rzędu okresem
spadku produkcji sprzedanej budownictwa, która ukształtowała się na poziomie 4 700,2 mln zł i
zmniejszyła się w porównaniu z rokiem poprzednim o 13,5% (w kraju spadła o 11,3%). 62,1% ogólnej
wartości produkcji sprzedanej budownictwa w regionie stanowiła produkcja budowlano-montażowa,
która zmniejszyła się wobec 2012 r. o 22,3% (w Polsce o 12,0%). W 2013 r. spadła liczba mieszkań
oddanych do użytkowania (do 5 504 szt.), liczba mieszkań, których budowę rozpoczęto, a także tych,
na budowę których wydano pozwolenie. Dynamika tych zjawisk była silniejsza niż przeciętnie w kraju.
W województwie zwiększyła się przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania oddanego do
użytkowania. Mieszkania budowane są głównie w zachodniej części regionu (w tym w aglomeracji
szczecińskiej) oraz w pasie nadmorskim.
Głównym czynnikiem dynamizującym rozwój regionów są procesy inwestycyjne, w tym bezpośrednie
inwestycje zagraniczne a także aktywność sektora przedsiębiorstw. Nakłady inwestycyjne na
Pomorzu Zachodnim na nowe obiekty majątkowe oraz ulepszenie istniejących, poniesione w 2013
roku wyniosły 3 216,4 mln zł i były wyższe o 64,1% niż rok wcześniej. Nakłady w kraju zwiększyły się w
157
tym samym okresie o 4,4%. W 2013 roku w zachodniopomorskim wzrost nakładów inwestycyjnych
odnotowano m.in. w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą
wodę (ośmiokrotny), przetwórstwie przemysłowym (77,3%), naprawie pojazdów samochodowych (o
26,5%). Spadek nakładów notowano m.in. w transporcie i gospodarce magazynowej (o 9,8%), a także
w budownictwie (3,0%). W 2013 roku rozpoczęto realizację 986 nowych inwestycji o łącznej wartości
kosztorysowej 774,4 mln zł (wzrost wartości o 59,9%, analogicznie w kraju o 13,0%).
Istotną dla rozwoju Pomorza Zachodniego gałęzią przemysłu jest energetyka, zarówno
konwencjonalna jak i odnawialna. Województwo charakteryzuje się idealnymi warunkami dla
rozwoju energetyki odnawialnej, co znajduje odzwierciedlenie w udziale produkcji energii z OZE w
produkcji energii ogółem, najwyższym w Polsce, który według danych za 2012 rok przekroczył 27%.
Moc uzyskiwana z zachodniopomorskich farm wiatrowych stanowi niemal 40% energii uzyskiwanej z
wiatru w Polsce. Potencjał ekonomiczny energetyki wiatrowej w regionie jest najwyższy w kraju i
wynosi 14 GW. W regionie zlokalizowanych jest 6 z 10 największych elektrowni wiatrowych w Polsce,
w tym m.in.: Karścino-Mołotowo, Tymień, Jagniątkowo, Zagórze i Cisowo. W województwie pracuje
ponad 300 kotłów spalających biomasę. Największym producentem energii z biomasy jest PGE Zespół
Elektrowni Dolna Odra S.A. w ramach którego (w Elektrowni Szczecin) pracuje największy w kraju
kocioł na biomasę produkujący 440 tys. MWh zielonej energii elektrycznej i 1 900 tys. GJ ciepła
rocznie. Na Pomorzu Zachodnim eksploatowanych jest około 70 elektrowni wodnych o łącznej mocy
zainstalowanej 12,7 MW. Nowe inwestycje w województwie, w tym przede wszystkim w sieci
przesyłowe, znacząco wpłyną na zwiększenie produkcji energii, także ze źródeł odnawialnych.
Województwo zachodniopomorskie jest jednym z najatrakcyjniejszych i najlepiej rozwiniętych pod
względem turystycznym regionów. Sama turystyka jest na Pomorzu Zachodnim jednym z najbardziej
konkurencyjnych gospodarczo obszarów rozwoju, oddziałujących m.in. na poziom zatrudnienia, czy
kapitał inwestycyjny. Jej znaczenie dla gospodarki województwa wynika z wyjątkowego bogactwa
walorów naturalnych w połączeniu z największą w kraju, zróżnicowaną bazą noclegową oraz dobrą
dostępnością dla turystów, w tym także zagranicznych.
W zachodniopomorskim na 1 000 mieszkańców w 2013 roku przypadało 69,7 miejsc noclegowych w
obiektach zbiorowego zakwaterowania, czyli niemal czterokrotnie więcej niż średnio w kraju. Region
jest także na 1. miejscu w Polsce pod względem liczby udzielonych noclegów przypadających na 1 000
ludności (6 525 wobec 1 635 w kraju) oraz liczby korzystających z noclegów na 1 000 mieszkańców
(1 215 wobec 607 w Polsce). Intensywniejszy niż średnio w Polsce wzrost każdego z tych wskaźników
umacnia pozycję województwa jako krajowego lidera pod względem najważniejszych wskaźników
turystycznych. Potężna baza noclegowa jest też bardzo racjonalnie użytkowana. Stopień
wykorzystania, najwyższy w Polsce, regularnie przekracza 40% (44,4% w 2013 roku).
Unikalnym projektem turystycznym w skali kraju jest Zachodniopomorski Szlak Żeglarski – powstająca
od kilku lat ta sieć marin oraz portów jachtowych. Ciągnący się od Widuchowej w okolicach Doliny
Dolnej Odry aż po Darłowo na północnym-wschodzie regionu szlak składa się z sieci przystani
oddalonych od siebie o nie więcej niż 20-30 mil morskich. Według prognoz, ten największy w Polsce
produkt turystyczny, wart ponad 200 milionów złotych, może przyciągnąć w przeciągu 5 lat działania
nawet 20 tysięcy żeglarzy i turystów wodniaków korzystających dotychczas z innych akwenów
w Polsce. W kręgu oddziaływania szlaku znajduje się także co najmniej 20 tysięcy potencjalnych
użytkowników z Niemiec, Danii oraz Szwecji.
Perspektywy rozwoju dla branży turystycznej w województwie zapewni rozbudowa oferty pobytowej
o produkty niezależne od warunków atmosferycznych i pór roku co pozwoli na ograniczenie
sezonowości, a w konsekwencji dalsze zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu. Umożliwi to
optymalnie wykorzystać miejsca noclegowe poza sezonem letnim i podnieść rentowność działalności
w obszarze turystyki. Istotna jest również jakościowa poprawa bazy turystycznej, zróżnicowanie
158
oferty i powiązanie turystyki z ochroną zdrowia i kulturą. Szczególną rolę będzie odgrywał
wypoczynek w obiektach zamkniętych oraz połączony z regeneracją fizyczną, czyli pobyty w
ośrodkach typu SPA i uzdrowiskach. W tej dziedzinie Pomorze Zachodnie jest także krajowym
liderem, a atutem regionu są walory lecznicze i uzdrowiskowe, które są podstawą działania uzdrowisk
w: Kołobrzegu, Kamieniu Pomorskim, Połczynie Zdroju, Świnoujściu i Dąbkach.
Podstawowe cechy zachodniopomorskiego rolnictwa to duża powierzchnia gospodarstw, niski,
korzystny odsetek zatrudnionych w rolnictwie, wysoki stopień mechanizacji oraz ukierunkowanie na
produkcję roślinną. Ponad połowa powierzchni Pomorza Zachodniego to tereny rolnicze. Obserwuje
się stałą tendencję zmniejszania liczby gospodarstw przy wzroście ich średniej powierzchni, która jest
już ponad dwukrotnie wyższa niż przeciętna krajowa, a także wyższa od średniej w Unii Europejskiej.
Korzystna struktura obszarowa rolnictwa w regionie pozwala koncentrować środki produkcji i
wytwarzać wysokie dochody. Następuje proces modernizacji sektora przez wzrost wyposażenia
gospodarstw w środki produkcji. Powyższe uwarunkowania czynią z regionu atrakcyjne miejsce dla
inwestorów z branży rolnej i spożywczej.
W województwie zachodniopomorskim w roku 2013 w stosunku do roku poprzedniego uzyskano
większą produkcję zbóż podstawowych (1 613 tys. ton, wzrost o 3,4%) oraz rzepaku i rzepiku. Niższe
niż w poprzednim okresie były zbiory ziemniaków. Średnie plony z 1 ha w województwie były o 26,7%
wyższe niż w kraju. W 2013 roku w regionie o 8,0% zmniejszyło się pogłowie bydła do 92,8 tys. szt.,
co stanowiło 1,6% pogłowia krajowego. Ponadto zmniejszyło się pogłowie trzody chlewnej oraz
owiec. Jednocześnie aż o 24,5% zwiększyło się pogłowie drobiu, przy wzroście krajowym o 7,7%.
8 404,6 tys. szt. drobiu stanowiło 6,0% ogólnego pogłowia tych zwierząt w Polsce.
W 2013 roku na Pomorzu Zachodnim skupiono 1 124,4 tys. ton ziarna zbóż podstawowych, co
stanowiło 14,0% ogólnokrajowego skupu. Był to kolejny rok wzrostu w regionie (wobec roku 2012
skup był wyższy o 7,6%, a w porównaniu z 2010 o 10,4%) przy jednoczesnym stałym spadku wielkości
skupu w całej Polsce (odpowiednio o 4,5% i o 2,6%). Skup ziemniaków w 2013 roku wyniósł w
zachodniopomorskim 94,3 tys. ton, co stanowiło 6,8% skupu w kraju. W województwie skupiono
152,2 tys. ton żywca rzeźnego (o 6,6% więcej niż w 2012), co stanowiło 4,4% skupu krajowego.
Największym partnerem handlowym zarówno Polski, jak i województwa zachodniopomorskiego,
zarówno pod względem wartości importu i eksportu od wielu lat pozostają Niemcy. Województwo
zachodniopomorskie największe przychody w eksporcie odnotowuje w branżach: chemicznej,
drzewno-meblarskiej, rolno-spożywczej i transportowo-logistycznej. W ujęciu terytorialnym
największy udział w eksporcie mają miasto Szczecin i powiat goleniowski; łącznie wypracowują one
niemal 60% przychodów z eksportu województwa. Zachodniopomorskie plasuje się na 9. miejscu w
Polsce pod względem wartości eksportu wyrobów, usług i towarów firm z udziałem kapitału
zagranicznego.
Konkurencyjność regionu, w tym przedsiębiorczość, innowacyjności i atrakcyjność inwestycyjna
Pobudzenie przedsiębiorczości i podniesienie innowacyjności gospodarki mają zasadnicze znaczenie
dla podniesienia konkurencyjności regionalnej gospodarki. Od lat na czele rankingów
przedsiębiorczości znajduje się województwo zachodniopomorskie (wspólnie z województwem
mazowieckim). W 2013 roku na Pomorzu Zachodnim liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON
na 10 tys. ludności wyniosła 1 277 i była o niemal 21% wyższa niż analogiczna wartość dla kraju
(1 057). Od 2010 roku wskaźnik w regionie nieznacznie spadł (o 0,16%) przy wzroście w całym kraju o
4,14%. Bardzo korzystne wartości wskaźnika występują szczególnie w zachodniej części
województwa, w tym w Szczecinie. W części wschodniej województwa wysokie wartości występują
na terenie powiatu kołobrzeskiego oraz w Koszalinie. Takie wartości wskaźnika przedsiębiorczości
159
region zawdzięcza przede wszystkim rozwojowi turystyki na wybrzeżu Bałtyku oraz specyfice tej
branży opartej na funkcjonowaniu małych i po części średnich firm.
Na Pomorzu Zachodnim w strukturze podmiotów według klas wielkości dominowały jednostki małe
(do 49 pracujących), które stanowiąc 99,3% ogólnej liczby podmiotów gospodarczych, w których
pracuje ponad 33% ogółu zatrudnionych w województwie zachodniopomorskim. Ponadto region
charakteryzuje się najbardziej rozdrobnioną strukturą wielkości przedsiębiorstw w Polsce. Liczba
mikroprzedsiębiorstw na 1 000 mieszkańców stanowi 129% średniej krajowej. Mankamentem,
mogącym wpływać na rozwój zachodniopomorskiego jest mała liczba dużych przedsiębiorstw
potencjalnie stanowiących motor napędowy lokalnej gospodarki i stymulator procesów
rozwojowych.
Obecnie Pomorze Zachodnie stoi przed wyzwaniem jakim jest zwiększenie konkurencyjności oraz
innowacyjności gospodarki. Udział nakładów na badania i rozwój w PKB jest w województwie 3krotnie niższy niż średnia krajowa i ok. 10-krotnie niższy niż średnia unijna. Szczególnie niski jest
udział nakładów na B+R w przedsiębiorstwach w odniesieniu do PKB. Większość ofert
technologicznych i badawczych pochodzi z sektora nauk technicznych. Powstające zasoby
innowacyjne charakteryzują się nierównomiernym rozkładem i koncentrują się przede wszystkim w
Szczecinie i Koszalinie.
Pomimo wciąż niskich wartości wskaźników świadczących o działalności badawczo-rozwojowej
zmiana ich wartości jest lub należy do najwyższych w kraju. W latach 2011-2012 wyraźniej niż w
Polsce wzrosły w zachodniopomorskim nakłady na B+R w relacji do PKB (w cenach bieżących). Wzrost
ten wyniósł 6,25% wobec 2,70% w kraju. Jednak wartość tego wskaźnika (0,34%) stanowi nadal mniej
niż połowę analogicznych nakładów liczonych dla całej Polski (0,76). W latach 2011-2013 wzrósł w
województwie udział produkcji sprzedanej wyrobów nowych/istotnie ulepszonych w
przedsiębiorstwach przemysłowych w wartości sprzedaży wyrobów ogółem. Wzrost ten wyniósł
41,3% wobec spadku udziału o 11,21% w Polsce. Wartość wskaźnika (4,14%) stanowi jednak jedynie
1/3 analogicznych udziałów liczonych dla całego kraju (12,35%). W tych samych latach (2011-2013)
na Pomorzu Zachodnim wzrósł udział przychodów netto przedsiębiorstw przemysłowych ze
sprzedaży produktów innowacyjnych na eksport w przychodach netto ze sprzedaży ogółem. Wzrost
ten wyniósł w województwie 86,72% wobec spadku o 11,56% w kraju. Wartość wskaźnika (2,39%)
stanowi niewiele ponad połowę analogicznych udziałów liczonych dla całego kraju (4,36%).
Zgodnie z raportem opracowanym przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, ocena
atrakcyjności inwestycyjnej województwa zachodniopomorskiego jest stosunkowo korzystna i od
kilku lat ulega umocnieniu lub poprawie. W sumarycznym zestawieniu atrakcyjności inwestycyjnej
regionów za rok 2013 zostało ono sklasyfikowane na 7. miejscu. Za największe atuty Pomorza
Zachodniego uznano: dostępność transportową (3. miejsce), aktywność województwa wobec
inwestorów (3.), infrastrukturę społeczną (6.) oraz infrastrukturę gospodarczą (8.) a na dalszych
miejscach: rynek zbytu (9.), zasoby i koszty pracy (10.) oraz bezpieczeństwo powszechne (11.).
Spośród zachodniopomorskich podregionów najwyżej oceniany w powyższym badaniu jest podregion
szczeciński (liczony łącznie jako podregiony NTS-4: miasto Szczecin i podregion szczeciński), który
sklasyfikowany został jako atrakcyjny: dla działalności zaawansowanej technologicznie (9.) oraz tuż
poza pierwszą dziesiątką dla działalności przemysłowej (razem ze stargardzkim) i dla działalności
usługowej. Za kluczowe atuty podregionu uznane zostały: bardzo dobra dostępność komunikacyjna
do granicy zachodniej, istotność węzła komunikacyjnego i doskonale rozwinięta infrastruktura
transportowa, bardzo niski odsetek terenów chronionych, korzystna struktura gospodarki, bardzo
duża liczba spółek z udziałem kapitału zagranicznego, duże możliwości inwestowania na terenach
objętych SSE, dostęp do lotniska międzynarodowego, ponadprzeciętna liczba studentów, bardzo
wysoki poziom aktywności gospodarczej, ponadprzeciętna gęstość instytucji otoczenia biznesu,
160
dobrze rozwinięta infrastruktura społeczna oraz rozbudowana baza noclegowa i rozwinięta
działalność hotelowo-restauracyjna.
Przedsiębiorcy inwestujący w województwie zachodniopomorskim jako czynniki sukcesu przy
lokowaniu kapitału podają w pierwszej kolejności aktywność samorządu województwa przy
tworzeniu warunków do inwestowania, dostęp do dużej liczby potencjalnych pracowników oraz
bardzo dużą liczbę dostępnych terenów inwestycyjnych. Pod względem liczby ofert typu greenfield
zgłoszonych do bazy ofert Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych zachodniopomorskie zajmuje
4 miejsce po województwach: dolnośląskim, wielkopolskim i śląskim. Pomorze Zachodnie oferuje
także bardzo dużą powierzchnię ofert inwestycyjnych typu brownfield, na co składa się przede
wszystkim teren byłej Stoczni Szczecińskiej.
Rynek pracy, kapitał ludzki i społeczny
Pomimo wciąż trudnej sytuacji na rynku pracy Pomorza Zachodniego w ciągu ostatnich czterech lat
zauważalna była tendencja jej poprawy silniejsza niż przeciętnie w kraju. Najintensywniej w kraju
spada zarówno liczba zarejestrowanych bezrobotnych (choć ich liczba we wschodnich powiatach
województwa przekracza 20%), a stopa bezrobocia według BAEL jest 7. najniższa w Polsce.
W zachodniopomorskim liczba osób pracujących w gospodarce narodowej w 2013 roku wynosiła
572 tys. osób, co stanowiło 3,67% analogicznego wskaźnika dla Polski. Od 2010 roku liczba
pracujących w gospodarce narodowej zwiększyła się o 1,42% (0,61% w kraju). Region charakteryzuje
się niskim wskaźnikiem pracujących na 1 000 osób wynoszącym w 2013 roku 332,8 (82,29% średniej
krajowej). Korzystniej prezentował się wskaźnik zatrudnienia osób w przedziale wiekowym 15-64,
wynoszący w 2013 roku 57,1% (95,17% średniej krajowej). W okresie 2010-2013 wskaźnik ten
zwiększał się na Pomorzu Zachodnim zdecydowanie intensywniej (6,93%) niż średnio w kraju (1,87%).
Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie (111,1 tys. osób) oraz stopa bezrobocia
rejestrowanego (18,0%) na koniec 2013 roku była niższa niż w analogicznym okresie 2012 roku. W
kraju zaobserwowano wzrost liczby bezrobotnych przy stopie bezrobocia utrzymującym się na
ubiegłorocznym poziomie (13,4%). W strukturze bezrobotnych regionu dominowały osoby między 25
a 34 rokiem życia; zmniejszyła się liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy. W
zachodniopomorskim wyraźnie spada liczba osób biernych zawodowo. Stopa bezrobocia według
BAEL w regionie (10,0%) jest niższa niż analogiczna dla całego kraju (10,3%). O ile w kraju od roku
2010 wskaźnik ten wzrósł to na Pomorzu Zachodnim spadł z 12,4% o blisko 1/5.
Pomorze Zachodnie jest jednym z rzadziej zaludnionych obszarów Polski. Pod względem gęstości
zaludnienia województwo z wartością wskaźnika na poziomie 75 osób/km² zajmuje 13. miejsce.
Średnia wojewódzka stanowi 61% średniej krajowej (123 osoby/km²). W zachodniopomorskim
notowany jest wysoki wskaźnik urbanizacji, który w 2013 roku wyniósł 68,6% (60,4% w kraju).
Wartość wskaźnika stanowi 113,6% średniej krajowej i sytuuje region na 3. miejscu w Polsce. W
województwie notuje się ponad dwukrotnie niższe tempo spadku wskaźnika urbanizacji (0,26% 20102013) niż średnio w kraju (0,59%). W zestawieniu z resztą kraju notuje się korzystną koncentrację
wokół miast i lokalnych ośrodków gminnych. Nawet obszary wiejskie charakteryzują się dużym
stopniem skoncentrowania co wpływa na bardzo korzystne wskaźniki województwa pod względem
dostępu do infrastruktury technicznej. W zachodniopomorskim odsetek korzystających z instalacji
kanalizacyjnej (77,0%) jest o niemal 20% wyższy niż przeciętnie w kraju. Podobnie odsetek
korzystających z instalacji wodociągowej (93,6%), który jest wyższy o 6,5% niż przeciętnie w kraju. W
okresie 2010-2012 przyrost czynnej sieci wodociągowej wyniósł 8,32% (3,74% w Polsce) a czynnej
sieci kanalizacyjnej 27,32 (16,81%).
161
Ostatnia dekada to szczególnie w przypadku Szczecina nasilenie się zjawiska wymeldowań na wieś, co
w istocie oznacza przenoszenie się mieszkańców do pobliskich miejscowości na terenie powiatów
polickiego, stargardzkiego, goleniowskiego i gryfińskiego a nawet do przygranicznych gmin
niemieckich. Osoby przyjeżdżające z zagranicy w największej liczbie meldują się na terenie
największych miast województwa. Proporcjonalnie do liczby mieszkańców najwięcej zameldowań z
zagranicy ma miejsce w powiecie świnoujskim, co wiąże się z rozwojem budownictwa
apartamentowego oraz budową Gazoportu. W 2013 r. w województwie zachodniopomorskim roku
saldo migracji na 10 tys. mieszkańców wyniosło 8,93. Emigracja zarobkowa pozostaje istotnym
zjawiskiem w regionie. W ostatnich latach mieszkańcy województwa najczęściej wyjeżdżali do krajów
europejskich, głównie w związku z otwarciem lokalnych rynków pracy (przede wszystkim Niemiec,
Wielkiej Brytanii, Norwegii i Szwecji).
Atutem zachodniopomorskiego jest wysoka jakość kapitału ludzkiego. W regionie zarejestrowanych
jest niemal 8 000 organizacji pozarządowych. Najwięcej z nich działa w obszarach: sportu i turystyki,
przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych oraz nauki, kultury i ekologii. Najmniej organizacji działa
w obszarach: przeciwdziałania bezrobociu, ochrony praw oraz tożsamości i tradycji narodowej. W
województwie widoczny jest deficyt organizacji związanych z poradnictwem prawnym i
obywatelskim.
Podstawę regionalnego potencjału innowacyjnego stanowią wyższe uczelnie publiczne. Zgodnie z „V
Raportem Kohezyjnym” ok. 20% zatrudnionych w województwie posiada wykształcenie i pracuje w
tzw. sektorze naukowo-technologicznym, co daje 2. miejsce w kraju i stanowi lepszy wynik niż w
wielu regionach włoskich, hiszpańskich, a nawet kilku niemieckich, francuskich i brytyjskich. W
zachodniopomorskim notuje się również wysoki (3. miejsce) odsetek absolwentów kierunków
naukowo-inżynierskich. W 2012 roku na 10 tys. mieszkańców województwa przypadało 336
studentów szkół wyższych, co stanowiło 83,6% wartości wskaźnika ogólnokrajowego (402). W 2013
roku udział ludności z wykształceniem wyższym w regionie (19,3%) był nieznacznie niższy niż średnio
w Polsce (20,6%). Mieszkańcy Pomorza Zachodniego, przy bardzo wysokiej aktywności w sferze
ekonomicznej wykazują stosunkowo mniejsze zaangażowanie w aktywność publiczną. Stale niższy niż
w innych regionach kraju jest udział mieszkańców regionu w wyborach. Frekwencja wyborcza w
województwie rzadko przekracza 50%.
Jakość życia i infrastruktura społeczna sytuowała województwo w grupie regionów o niższych
wartościach wskaźników. W 2013 roku liczba zgonów niemowląt na 1 000 urodzeń żywych była w
regionie wyższa (5,0%) niż przeciętnie w kraju (4,6%). Od 2010 roku spadek liczby zgonów był w
zachodniopomorskim (3,9%) mniej dynamiczny niż przeciętnie w kraju (8,0%). Na Pomorzu
Zachodnim w 2013 roku na 10 tys. ludności przypadało 48,8 łóżek w szpitalach ogólnych to jest
niemal tyle samo co przeciętnie w kraju (49,0). W okresie 2010-2013 wzrost wartości wskaźnika w
regionie (8,0%) był niemal dwukrotnie wyższy niż w kraju (4,4%). W 2011 roku wskaźnik zagrożenia
ubóstwem relatywnym w województwie (17,5%) był nieznacznie niższy niż przeciętnie w kraju
(17,7%). W zachodniopomorskim w 2012 roku 65,9% dzieci w przedziale wiekowym 3-5 objętych było
wychowaniem przedszkolnym. W Polsce analogiczny wskaźnik był o 3,8 punktów procentowych
wyższy (69,7%).
Wykorzystanie funduszy europejskich i ich oddziaływanie na ważne obszary życia społecznogospodarczego regionu
Od uruchomienia Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego do
końca grudnia 2013 roku łącznie, do IZ RPO WZ wpłynęły wnioski poprawne formalnie na prawie
130% wartości alokacji w Programie. Umowy o dofinansowanie zawarto na poziomie 86% alokacji z
162
EFRR, zaś wydatki we wnioskach o płatność przedstawiane przez beneficjentów stanowiły niemal
65% alokacji EFRR przeznaczonej na realizację Programu. Łącznie do końca 2013 roku IZ RPO WZ
zatwierdziła płatności końcowe dla 1 082 projektów, które angażują ponad 33% alokacji EFRR w
Programie.
Najwyższy poziom wykorzystania alokacji został osiągnięty w 7. Osi Priorytetowej, gdzie od
uruchomienia Programu do końca 2013 roku zakontraktowano 95,7% środków z EFRR. W tej samej
osi występuje również największy procentowo poziom wydatków, wykazany przez beneficjentów we
wnioskach o płatność. Najmniej zaawansowane w realizacji są osie 3. i 4., jednak w porównaniu z
poprzednim okresem sprawozdawczym stan ich wdrażania znacznie się poprawił i na obecnym etapie
nie identyfikuje się zagrożeń w tym zakresie. Podsumowanie postępu finansowego w ramach
poszczególnych osi RPO Województwa Zachodniopomorskiego przedstawia poniższa tabela.
Poziom zaawansowania finansowego według osi priorytetowych (od uruchomienia Programu)
odsetek wydatków
odsetek
odsetek
wykazanych przez
oś
zawartych
zatwierdzonych
IZ
umów/decyzji
wniosków o płatność w deklaracjach do
IC
1. Gospodarka – Innowacje –
93,37
70,78
68,50
Technologie
2. Rozwój infrastruktury
87,48
72,80
68,97
transportowej i energetycznej
3. Infrastruktura społeczeństwa
59,51
23,16
16,02
informacyjnego
4. Infrastruktura ochrony
53,85
41,16
38,89
środowiska
5. Turystyka, kultura
82,49
67,08
60,18
i rewitalizacja
6. Rozwój funkcji
88,83
52,28
47,84
metropolitarnych
7. Rozwój infrastruktury
95,70
84,24
81,75
społecznej i ochrony zdrowia
źródło: opracowanie własne na podstawie danych z KSI 2007-2013
Efektem realizacji inwestycji z zakresu drogowej infrastruktury transportowej było przebudowanie, w
ramach projektów rozliczonych do końca 2013 roku 282,7 km dróg gminnych, powiatowych
i wojewódzkich. Szacuje się, że do końca roku 2015 zostanie wybudowanych bądź przebudowanych
ponad 349 km dróg. W okresie sprawozdawczym zakończyła się modernizacja regionalnej linii
kolejowej nr 403 Wałcz – Kalisz Pomorski – Ulikowo. Łącznie w regionie wybudowano lub
przebudowano 103 km linii kolejowych. Do przedsiębiorstw komunikacji miejskiej kupiono tabor
o pojemności 8 491 miejsc. Ponadto, bardzo istotną inwestycją dziedzinie transportu jest nowy hol
Terminala Promowego Świnoujście, największego i najnowocześniejszego terminala w Polsce,
obsługującego ok. 750 000 pasażerów rocznie. Realizowana jest budowa 845,82 km sieci Internetu
szerokopasmowego, w wyniku czego do 2015 roku wykonanych zostanie 2 562 podłączeń do
Internetu szerokopasmowego. Wdrożenie projektów zapewni dostęp do szerokopasmowego
Internetu dla 157 289 osób. W ramach RPO WZ zakończono realizację 10 projektów z zakresu
gospodarki wodno-ściekowej. Dzięki tym projektom do końca 2013 roku wybudowanych lub
zmodernizowanych zostało 77,12 km. W efekcie tych prac do sieci wodociągowej przyłączono 3 618
163
osób, a do kanalizacyjnej podłączono 8 906 osób. W 2013 roku zakończono realizację 9 projektów z
zakresu gospodarki odpadami i selektywnej zbiórki odpadów oraz rozpoczęto 9 projektów mających
na celu poprawę jakości powietrza. Zrealizowano 17 projektów z zakresu prewencji przed pożarami
lasów. Dzięki środkom z RPO województwa zachodniopomorskiego zmodernizowano 12 szpitali. Ze
środków unijnych dofinansowano także doposażenie placówek w specjalistyczny sprzęt. Do końca
2013 roku kupiono 488 sztuk sprzętu medycznego, co umożliwiło wykonanie 131 729 badań
medycznych.
Pomorze Zachodnie jest krajowym liderem we wdrażaniu dwóch Inicjatyw Wspólnotowych: JESSICA i
JEREMIE. Na koniec okresu sprawozdawczego Inicjatywy JESSICA w realizacji było 17 projektów
inwestycyjnych o wartości pożyczki z funduszu w wysokości ponad 35 mln EUR (w tym aż 14 umów
zawarto w roku 2013). W lipcu 2013 roku po podpisaniu ostatnich trzech Umów Inwestycyjnych BOŚ
S.A. pełniący funkcję Funduszu Rozwoju Obszarów Miejskich (FROM) na terenie poza Szczecińskim
Obszarem Metropolitarnym jako pierwszy FROM w Europie zakontraktował w umowach z
beneficjentami wszystkie przyznane mu środki w ramach Inicjatywy JESSICA RPO WZ. Wraz z
podpisaniem w grudniu 2013 roku przez BZ WBK S.A. kolejnej umowy na realizację projektu
miejskiego współfinansowanego środkami pochodzącymi z Inicjatywy JESSICA, województwo
zachodniopomorskie ponownie jako pierwszy region nie tylko w Polsce, ale i w Europie w umowach z
beneficjentami zakontraktowało na projekty miejskie wszystkie środki przyznane Funduszom
Rozwoju Obszarów Miejskich wraz z narosłymi odsetkami. W ramach Inicjatywy JEREMIE, w 2013
roku zawarto 13 nowych umów z pośrednikami finansowymi I stopnia na kwotę ponad 35 mln EUR.
Pośrednicy Finansowi tylko w okresie sprawozdawczym zawarli umowy z 1 574 przedsiębiorcami
udzielając im wsparcia w wysokości ponad 36 mln EUR (od początku wdrażania inicjatywy wsparcie
uzyskało 3 416 odbiorców ostatecznych na kwotę ponad 114 mln EUR).
Główne osiągnięcia, atuty i problemy rozwoju społeczno-gospodarczego regionu
Czynnikami wspierającymi rozwój gospodarczy województwa są m.in. przygraniczne
i nadmorskie położenie województwa, wielofunkcyjna metropolia szczecińska i aglomeracja
koszalińska z atrakcyjnymi terenami inwestycyjnymi, w tym nadwodnymi, przeznaczonymi pod
działalność przemysłową, duża liczba gospodarstw produkujących żywność ekologiczną, bogate,
intensywnie wykorzystywane zasoby turystyczne, liczne walory uzdrowiskowe i silnie rozwinięta baza
noclegowa w pasie nadmorskim. Dobre wyniki sektora turystycznego wpływają na wiodącą rolę gmin
położonych na zachodniopomorskim wybrzeżu w kształtowaniu wskaźników makroekonomicznych
regionu. W wymiarze infrastrukturalnym mocnymi stronami regionu są porty morskie będące
elementami multimodalnych sieci transportowych, dobre skomunikowanie z Europą Zachodnią i
Północną, duży potencjał dla lokalizacji nowych przedsiębiorstw oraz duży potencjał dla rozwoju
energetyki odnawialnej. Wśród czynników społecznych atutami regionu są dobra baza edukacyjna i
akademicka, wysoki wskaźnik urbanizacji, dobra baza diagnostyczno-lecznicza i uzdrowiskowa o
charakterze ponadregionalnym, oraz relatywnie niski wiek społeczeństwa.
Od wielu lat w zachodniopomorskim obserwuje się poprawę stanu środowiska, co potwierdzają
wyniki badań monitoringowych. Jest to efektem racjonalnego korzystania ze środowiska oraz działań
realizowanych przez użytkowników środowiska i samorządy, zwiększonej świadomości ekologicznej
społeczeństwa oraz dostępności środków finansowych, krajowych i unijnych, na realizację inwestycji
ekologicznych. Brak zakładów o szczególnej uciążliwości dla powietrza w połączeniu z warunkami
naturalnymi, czyli dużą wietrznością powodują, że region charakteryzuje się niskim i średnim
stopniem zanieczyszczenia powietrza. Najniższe stężenia zanieczyszczeń występują w północnej
164
części województwa a stężenia zanieczyszczeń nawet w dużych miastach (Szczecin, Koszalin) są niższe
niż przeciętne dla miast porównywalnej wielkości w Polsce.
Czynnikami silnie oddziałującymi na rozprzestrzenianie się procesów rozwojowych jest wpływ silnych
ośrodków miejskich oraz wysoki stopień przedsiębiorczości. Można wskazać na pozytywny wpływ
Szczecina, podobnie jak innych dużych miast w zachodniej części Polski, na ich otoczenie jako skupisk
przedsiębiorczości i ośrodków rozwoju. Jest to szczególnie widoczne wobec ograniczonej skali
procesów dyfuzji rozwoju za sprawą ośrodków miejskich na wschodzie kraju. W żadnym ze
wschodnich województw metropolie nie wytwarzają w swoim otoczeniu warunków sprzyjających
osiąganiu wysokich dochodów własnych przez gminy.209 Szczecin nawet w skali kraju odznacza się
relatywnie wysokim potencjałem strukturalnym dla dokonywania polaryzacji i dyfuzji rozwoju z
miasta. Występowanie tego zjawiska jest skupione nie tylko w bezpośrednim otoczeniu ośrodka
metropolitarnego, choć to on generuje wokół siebie strefę suburbanizacji i koncentracji mieszkańców
o najwyższych dochodach.
209
Wójcik P., Herbst M., Obszary polaryzacji i dyfuzji rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce. Próba delimitacji. MRR,
Warszawa, 2012, s. 56.
165

Przegląd regionalny 2014 cz. II

Transkrypt

Podobne dokumenty

Hurtownie – niebieskie tło Sklepy, salony z bielizną

POZNAŃ DNIA…………………………….. ROCZNY KURS

Dialog społeczny jako efektywne narzędzie współpracy

Województwo Podkarpackie na tle innych regionów Polski i Unii

„Trzeba pracować nad sobą i rozwijać się, żeby móc odnieść sukces

II. Ogólna charakterystyka województwa

Wyniki sprawdzianu po klasie szóstej w roku szkolnym 2015/2016