Filozofia współczesna semestr letni 2015 Program wykładu

Filozofia współczesna semestr letni 2015
Program wykładu. Literatura
01. Filozofia pokantowska. Reinhold, Jacobi i Maimon
02. Fichte i Schelling
03. Hegel
04. Filozofia poheglowska
05. Schopenhauer
06. Egzystencjalizm Kierkegaarda
07. Pozytywizm Comte’a
08. Wilhelm Dilthey
09. Friedrich Nietzsche
10. Wczesny neokantyzm
11. Neokantyzm szkoły badeńskiej
12. Neokantyzm szkoły marburskiej
13. Filozofia XX wieku
14. Fenomenologia Husserla
15. Nicolai Hartmann
Rozważania dotyczące historii filozofii opatrzyć należy następującymi uwagami:
1. Konieczność zrewidowania rozumienia filozofii systematycznej, mająca
swoje źródło w interpretacji Hartmanna
• To, co nazywa filozofią systematyczną nawiązuje do Leibniza poszukującego
ideału uniwersalnej nauki (mathesis universalis) w połączeniu z ideą philosophia
perennis, do Wilhelma Diltheya i jego teorii światopoglądów, a wreszcie do Wilhelma
Windelbanda, który postulował uprawianie historii filozofii jako historii problemów
filozoficznych.
• Jedną z ciekawszych odpowiedzi znajdziemy w opublikowanej w języku
polskim w roku 1969 przez Ernsta von Astera Historii filozofii, której autor pisze: „[...]
to nie odpowiedź na pytanie »czym jest filozofia?« powinna poprzedzać wykład
historii filozofii, tylko sama historia filozofii jest jedynym środkiem do tego, by
naprawdę wyczerpująco odpowiedzieć na to pytanie. Oczywiście nie taka historia
filozofii, która sprawozdawczo szereguje daty, życiorysy i wypowiedzi, lecz historia
rozwoju
problematyki
filozoficznej,
pozwalająca
zrozumieć
wewnętrzne
prawidłowości tego rozwoju. Stąd też historia filozofii (okoliczność, nie mająca
odpowiednika w żadnej innej nauce) jest sama dyscypliną filozoficzną, i to dyscypliną
tak ważną, że aż niezbędną. Ukazuje nam ona, czym filozofia jest, jakie ma znaczenie
dla rozwoju ludzkiej świadomości, ludzkiej kultury. Jest zatem jednocześnie
1
uprawianiem filozofii na temat filozofii.”
• Z powyższego wynika ścisły związek filozofii i historii filozofii
2
• Dał temu wyraz również Karl Jaspers, który w nawiązaniu do Platona tak
charakteryzuje proces uczenia się filozofowania: „Platon jest najstarszym filozofem,
którego studiując, zdobywamy świadomość metodologiczną filozofowania. Stąd
cudowne wyzwolenie, które i dzisiaj może dzięki niemu następować. Platon obudził z
drzemki pochopnych oczywistości, w jakiej się znajdowali, mimo całej wspaniałości
ich spekulatywnych wizji, myśliciele presokratejscy – podobnie Kant obudził z
1
2
E. von A s t e r: Historia filozofii. Tłum. J. S z e w c z y k. Warszawa 1969, s. 17.
Zob. Filozofia jako myślenie historyczne. Spór o filozofię współczesną. W: Przybliżanie przeszłości.
Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Czesławowi Głombikowi w czterdziestolecie pracy nauczycielskiej.
Red. J. B a ń k a przy współudziale B. S z u b e r t a. Katowice 1998, s. 112–120.
drzemki, w której od czasów Kartezjusza dogmatycznie ujmowano metafizykę i
nowoczesne przyrodoznawstwo jako jeden twór.”
3
• W podobnym duchu wypowiada się Bertrand Russell. W Przedmowie do
Dziejów filozofii Zachodu stwierdza: „Filozofowie są w równej mierze skutkami i
przyczynami: są skutkami warunków społecznych, w których żyją, a także życia
politycznego i instytucji i swej epoki; są jednak również (jeśli dopisze im szczęście)
przyczynami zapatrywań, które wywierają wpływ na kształt życia politycznego i
4
instytucji czasów późniejszych” . W tym, co mówi Russell widzimy również zależność
pomiędzy czasami, w jakich przyszło żyć i tworzyć filozofowi, a jego myślą.
Omawiany autor podkreśla przy tym fakt nieco odmiennego przedstawiania filozofów i
ich poglądów i pisze: „[...] próbowałem pokazać każdego filozofa, na tyle, na ile
można to zrobić nie uchybiając prawdzie, jako produkt jego milieu, jako człowieka, w
którym w skrystalizowanej, skondensowanej formie ujawniły się myśli i odczucia, w
niewyraźnej, rozproszonej postaci występujące dość powszechnie w społeczności, do
5
której należał” .
• Jeszcze inaczej, a jednocześnie niezwykle trafnie, kwestię tę ujmuje Stanisław
Judycki. Mówi on o powinnościach związanych z uprawianiem filozofii i stwierdza:
„Musi [filozofujący – AJN] oczywiście znać też dzieje filozofii dotyczące tych
zagadnień [którymi się zajmuje – AJN], gdyż w odróżnieniu od wielu różnych
dyscyplin, które, jak można by powiedzieć, są »odwrócone od swoich dziejów«,
6
filozofia jest »zwrócona do nich«” .
• Filozofia nie może być uprawiana bez jakichkolwiek założeń, musi się do nich
nieustannie odwoływać, musi być ich świadoma.
• Hartmann pisze: „Filozofia nie rozpoczyna się sama z siebie; zakłada ona
zebraną przez wieki wiedzę i metodyczne doświadczenie wszystkich nauk, nie mniej
także obosieczne doświadczenia systemów filozoficznych. Uczy się ze wszystkiego.
Jest bardziej daleka od ogromnego bezsensu »nauki bezzałożeniowej« niż jakakolwiek
3
4
K. J a s p e r s: Wiara filozoficzna wobec Objawienia. Tłum. G. S o w i n s k i. Kraków 1999, s. 556.
B. R u s s e l l: Dzieje filozofii Zachodu i jej związki z rzeczywistością polityczno-społeczną od czasów
najdawniejszych do dnia dzisiejszego. Tłum. T. B a s z n i a k i in. Warszawa 2000, s. 5–6.
5 Ibidem, s. 6.
6 S. J u d y c k i: Dlaczego filozofia jest trudna? „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2001, T. 40, nr 4,
s. 154.
inna dziedzina wiedzy. Tym, czego rzeczywiście musi uniknąć, są założenia
określonego rodzaju: spekulatywne i konstrukcyjne, które uprzedzają badania i z góry
7
określają ich cele” .
• Trudność ujęcia punktu wyjścia fenomenologii najbardziej trafnie ujmuje
Władysław Stróżewski, który pisze: „Koncepcja filozofii bezzałożeniowej jest fikcją.
Nie ma »absolutnego punktu wyjścia«, wyznaczonego przez jakiekolwiek absolutne
kryteria. Jesteśmy zawsze uwikłani w nie dającą się określić, nieograniczoną sytuację,
8
przerastającą nas” .
• Na temat filozofii bezzałożeniowej czytamy u Josefa Piepera: „Wszystko [...]
przemawia za tym, że człowiek, kiedy tylko – filozofując – próbuje zrozumieć w
całości sens świata i istnienia ludzkiego, nieuchronnie odwołuje się do informacji
»ponadracjonalnych«, przynajmniej w tym znaczeniu, iż nie może on ich faktycznie
potwierdzić ani doświadczeniem, ani argumentami rozumowymi. Odwoływanie się
takie ma również miejsce i wtedy, gdy wyraźnie się je odrzuca. Osobliwość tak
rozumianej filozofii »bezzałożeniowej« zwykła wówczas polegać właśnie na tym, że,
jak powiada T. S. Eliot o »niektórych filozofach«, założenia są »w równym stopniu
9
ukryte przed autorem, jak i przed czytelnikiem«” .
2. Problem – rozumienie terminu „filozofia współczesna”
• Widać zatem, że problem filozofii systematycznej jest w pierwszym rzędzie
problemem relacji między filozofią a jej historią. W odróżnieniu od innych nauk
filozofia nie może obyć się bez swoich dziejów, musi je nieustannie przyjmować
(zakładać) i od początku analizować. Przekonanie o ścisłym związku filozofii z jej
historią stanowi fundamentalne założenie Hartmannowskiej koncepcji filozofii
7 N. H a r t m a n n: Der Aufbau der realen Welt. Grundriß der allgemeinen Kategorienlehre. 3. Aufl.
Berlin 1964, s. X. Stanisław Judycki we wspomnianym już tekście pisze tak: „[…] w filozofii niemożliwa jest
tzw. bezzałożeniowość (chociaż wiem, że z tym można polemizować). Myślę, że idea filozoficznej wiedzy
bezzałożeniowej, ostatecznie wyjaśniającej i rozumiejącej jest niemożliwa i psychologicznie i metafizycznie.” S.
J u d y c k i: Dlaczego filozofia jest trudna?…, s. 163.
8 W. S t r ó ż e w s k i: Fenomenologia i dialektyka. Doświadczenie integralne. W: I d e m: Istnienie i
sens. Kraków 1994, s. 235.
9 J. P i e p e r: W obronie filozofii. Tłum. P. W a s z c z e n k o. Warszawa 1985, s. 74 (Posłowie do
pracy Piepera Was heisst Philosophie?).
systematycznej. Uważa on, że świadomość metodologiczna filozofii rodzi się właśnie
w studiowaniu historii filozofii, a tym samym neguje bezzałożeniowy charakter
wszelkiego myślenia filozoficznego. W punkcie wyjścia swojej filozofii – niejako na
przekór fenomenologii Husserla, wobec której nie pozostaje obojętny, a która przecież
próbuje
zrealizować
ideał
wiedzy
bezzałożeniowej
–
przekreśla
Hartmann
bezzałożeniowy charakter myślenia filozoficznego.
Thomas Langan pisze tak: „Z chwilą gdy odrzuciliśmy jedyną pewną definicję
f i l o z o f i i w s p ó ł c z e s n e j – mianowicie, że jest to filozofia tworzona przez ludzi,
którzy aktualnie żyją – trudno ustrzec się przed powrotem wprost do Talesa.”10
• Nie bez racji Stanisław Judycki akcentuje brak jednoznaczności w rozumieniu
terminu filozofia współczesna. Jednakże, odwołując się do tezy Nicolaia Hartmanna,
zawartej w jego Das Problem des geistigen Seins, podkreśla, że „[...] współczesność
jest zawsze interpretowana jako rezultat dziejów ją poprzedzających. »Rezultat« nie
musi tu oznaczać, że dzieje i powstająca w ich wyniku współczesność muszą być
widziane jako »koniecznościowy pochód rozumu« czy też jako dążenie ducha
obiektywnego do realizacji jakiegoś celu. Proces dziejowy jest zbyt złożony, zawiera
zbyt wiele czynników, aby skończony rozum ludzki mógł go przejrzeć i stwierdzić np.,
że współczesność jest albo kresem, albo etapem jakiejś logiki dziejów. Z drugiej
jednak strony, każda próba diagnozy stanu filozofii współczesnej i współczesności
musi przyjąć, że nie powstały one z niczego, a pozytywnie, że ich stan aktualny jest,
przynajmniej do pewnego stopnia, konsekwencją wcześniejszych fragmentów
11
dziejów” .
10
T. L a n g a n: Filozofia niemiecka. W: E. G i l s o n, T. L a n g a n , A. A. M a u r e r: Historia
filozofii współczesnej od Hegla do czasów najnowszych. Tłum. B. C h w e d e ń c z u k i S. Z a l e w s k i.
Warszawa 1977, s. 7.
11 S. J u d y c k i: Fenomenologia i filozofia dialogu – aspekty historiozoficzne. W: Filozofować dziś. Z
badań nad filozofią najnowszą. Red. A. B r o n k. Lublin 1995. s. 246.
Literatura pomocnicza:
A s t e r E. von: Historia filozofii. Tłum. J. S z e w c z y k. Warszawa 1969.
B a k r a d z e K.: Z dziejów filozofii współczesnej. Tłum. H. Z e l n i k o w a.
Warszawa 1964 (rozdziały 5 i 6 – neokantyzm i psychologizm a czysta logika).
C h u d y W.: Rozwój filozofowania a »pułapka refleksji«. Filozofia refleksji i
próby jej przezwyciężenia. Lublin 1995.
B r e h i e r E.: Problemy filozoficzne XX wieku. Tłum. M. T a z b i r. Warszawa
1958.
Copleston
F.: Historia filozofii. T. 6: Od Wolffa do Kanta. Tłum. J.
Ł o z i ń s k i. Warszawa 1996.
C o p l e s t o n F.: Historia filozofii. T. 7: Od Fichtego do Nietzschego. Tłum. J.
Ł o z i ń s k i. Warszawa 1995.
C o p l e s t o n F.: Historia filozofii. T. 8: Od Benthama do Russella. Tłum. B.
C h w e d e ń c z u k. Warszawa 1989.
C o p l e s t o n F.: Historia filozofii. T. 9: Od Maine de Birana do Sartre’a.
Tłum. B. C h w e d e ń c z u k. Warszawa 1991.
G i l s o n E., L a n g a n T., M a u r e r A. A.: Historia filozofii współczesnej
od Hegla do czasów najnowszych. Tłum. B. C h w e d e ń c z u k, S. Z a l e w s k i.
Warszawa 1979.
H a r t m a n n N.: Wprowadzenie do filozofii. Tłum. A.J. N o r a s. Warszawa
2000.
J u d y c k i S.: Intersubiektywność i czas. Przyczynek do dyskusji nad późną fazą
poglądów Edmunda Husserla. Lublin 1990.
J u s i a k J.: Metafizyka a poznanie bezpośrednie. Tradycyjny i współczesny
kształt zagadnienia. Lublin 1998.
K a z i m i e r c z a k M.: Wczesny neokantyzm. Poznań 1999.
Kołakowski
L.:
Filozofia
pozytywistyczna
(od
Hume’a
do
Koła
Wiedeńskiego). Warszawa 1966.
N o r a s A.J.: Nicolaia Hartmanna koncepcja wolności woli. Katowice 1998.
N o r a s A.J.: Kant a neokantyzm badeński i marburski. Katowice 2000; 2005.
Noras
A.J.: Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i
dziewiętnastego wieku. Katowice 2007.
N o r a s A.J.: Historia neokantyzmu. Katowice 2012.
Schnädelbach
H.: Filozofia w Niemczech 1831-1933. Tłum. K.
K r z e m i e n i o w a. Warszawa 1992.
S c h n ä d e l b a c h H.: Hegel. Wprowadzenie. Tłum. A.J. N o r a s. Warszawa
2006.