Akwakultura zrównoważona a domestykacja

Transkrypt

Akwakultura zrównoważona
a domestykacja
Daniel Żarski, Tomasz K. Czarkowski
Olsztyn, 2011
Akwakultura zrównoważona a domestykacja – monografia
Autorzy:
Daniel Żarski
Tomasz Kajetan Czarkowski
Recenzent:
prof. dr hab. Dariusz Kucharczyk
Projekt okladki:
Daniel Żarski
Monografia przygotowana w ramach projektu
Nr: OR14-61724-OR1400003/09/10/11, umowa z dnia 2011-01-11
Innowacje w akwakulturze ryb ze szczególnym uwzględnieniem biotechniki
rozrodu ryb” (akronim: InnovaFish).
Druk monografii sfinansowany z Programu Operacyjnego „Zrównoważony rozwój
sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007-2013” (PO RYBY
2007-2013).
Pozycja nieodpłatna
Nakład: 300 szt.
Wydawca: Katedra Rybactwa Jeziorowego i Rzecznego
ISBN: 978-83-63227-00-5
Spis treści:
Wprowadzenie
4
Koncepcja rozwoju zrównoważonego
9
Żywność naturalna, tradycyjna i ekologiczna
12
Tradycyjna produkcja w stawach ziemnych jako przykład
zrównoważonej akwakultury oraz model EAA
17
Systemy recyrkulacyjne jako przykład odpowiedzialnego
gospodarowania wodą
25
Systemy akwaponiczne – nowoczesny, zrównoważony
model integracji produkcji roślinnej i rybackiej
28
Akwakultura organiczna (ekologiczna) – najdoskonalszy
rodzaj zrównoważenia
32
Problemy związane z ekologiczną produkcją materiału
obsadowego dla akwakultury
37
Domestykacja czyli udomowienie
43
Potencjał i zagrożenia wynikające z domestykacji ryb
48
Wpływ domestykacji na rozród ryb
54
Wpływ stopnia domestykacji na podchów wczesnych
stadiów ryb
60
Wpływ domestykacji na chów ryb
62
Wpływ domestykacji na behawior ryb
69
Wartość konsumpcyjna ryb hodowlanych i udomowionych
71
Zrównoważone rybołówstwo oparte na podejściu
ekosystemowym jako źródło żywności naturalnej,
regionalnej i tradycyjnej
74
Zamiast epilogu
85
Literatura
87
Akty prawne
100
Wprowadzenie
Ryby to grupa zwierząt zmiennocieplnych, będących pożywieniem dla wielu
społeczeństw, mniej i bardziej rozwiniętych. Organizmy te, stanowiły wysokowartościowy pokarm człowieka, właściwie od początku jego funkcjonowania
jako gatunku. Rybołówstwo, obok myślistwa i zbieractwa, było najstarszym zajęciem ludzkości oraz sposobem pozyskiwania wysokobiałkowej i łatwostrawnej
żywności. Ryby łowiono na długo przed pojawieniem się na ziemi pierwszych
społeczności rolniczych. Zresztą, społeczności typowo rybackie przetrwały do
dziś na wielu kontynentach. Obecnie ryby są synonimem zdrowej, naturalnej
żywności, a wpływ spożywania ryb oraz innych organizmów wodnych, na prawidłowe funkcjonowanie organizmu ludzkiego jest niebagatelny.
W XXI wieku sektor rybacki, a w szczególności akwakultura jest najszybciej i najprężniej rozwijającą się gałęzią gospodarki żywnościowej na świecie. Około 16% białka zwierzęcego spożywanego przez ludzi, stanowi białko
Rys. 1. Połów ryb na jeziorze Kośno (Foto: T.K. Czarkowski)
4
Żarski D., Czarkowski T.K.
ryb oraz innych organizmów wodnych, a wartość odżywcza mięsa rybiego
jest dużo wyższa niż mięsa zwierząt stałocieplnych (FAO 2010a). Światowa produkcja ryb i innych organizmów wodnych (akwakultura + połowy)
ciągle rośnie. Według Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego
(EKES) (2010) i FAO (2010a) spożycie ryb na świecie w ostatnim dziesięcioleciu wzrosło o 27%. W porównaniu z 2001 rokiem, kiedy wyprodukowano
ok. 130 mln ton, obecna produkcja zamyka się w granicach ok. 145 mln ton
(Rakowski 2010, FAO 2010a).
Rys. 2. Obiekt akwakultury oparty na systemie przepływowym (Foto: D. Kucharczyk)
Niestety, sytuacja akwakultury europejskiej (w tym i polskiej) jest dużo
gorsza niż w innych częściach świata (Azja, Ameryka, Australia). Podczas
gdy spożycie ryb w Unii Europejskiej ciągle rośnie, osiągając obecnie poziom ponad 12 mln ton rocznie, to europejska akwakultura nie jest w stanie
pokryć tego zapotrzebowania nawet w 35%, co powoduje wysoki import
produktów (zazwyczaj marnej jakości) z innych części świata (EKES 2010).
5
Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (2010) wyraża zaniepokojenie
tym faktem, wskazując jednocześnie, że sektor akwakultury w UE nie rozwija się tak jak powinien, kontrastując z bardzo dynamicznie rozwijającą się
akwakultura azjatycką lub amerykańską. Dlatego kraje europejskie, w tym
i Polska, obecnie muszą szczególnie zadbać o ten dział gospodarki żywnościowej, produkujący najzdrowszą żywność w całym sektorze rolniczym
i żywnościowym.
Produkcja chińskiej akwakultury (głównie słodkowodnej) stanowi obecnie aż 62% całkowitej, globalnej produkcji w tym podsektorze, oraz ok.
34% ogólnej produkcji ryb w sektorze rybackim (połowy + akwakultura)
(FAO 2010a). To samo źródło wskazuje, że połowy w naturalnych ekosystemach śródlądowych (rybołówstwo śródlądowe) zdominowane są przez
kraje azjatyckie, afrykańskie i południowo-amerykańskie. Około 90% produkcji w tym podsektorze odbywa się w wyżej wymienionych krajach rozwijających się.
Rys. 3. Nawet ryby naturalnie nie występujące w południowej Azji (np. lin) są obecnie
obiektem zainteresowania akwakultury w krajach azjatyckich (Foto: T.K. Czarkowski)
6
Wiadomo, iż warunki klimatyczne występujące w Azji oraz możliwość
ponoszenia w nich bardzo dużych nakładów pracy przy jednoczesnych
niewielkich kosztach, pozwalają produkować niesamowite ilości taniej żywności pochodzenia wodnego. W Chinach, Wietnamie czy Kambodży każde zalewisko, pole ryżowe lub bagno służy do produkcji ryb i skorupiaków,
a rolnictwo jest właściwie nastawione wyłącznie na produkcję ryżu i zwierząt akwakultury. Z taką masowością oraz ciągle wzrastającą intensyfikacją
produkcji, wiąże się jeden, aczkolwiek istotny problem – jakość. Po ostatnich kilku latach „pangowego boomu” w Polsce, spora część konsumentów
zrezygnowała ze spożywania pangi, przede wszystkim z uwagi na nierzadko bardzo niską jakość tego produktu.
Jeśli nasze ryby mają konkurować na rynku z produktami azjatyckimi czy
afrykańskimi, to istnieje właściwie tylko jedna droga prowadząca do osiągnięcia sukcesu – droga produktu wysokiej jakości, pozyskiwanego metodami przyjaznymi dla środowiska. Powoli koniecznością staje się produkcja
ekologiczna (organiczna) w akwakulturze oraz zrównoważone rybactwo
śródlądowe na wodach otwartych, oparte na podejściu ekosystemowym
(EAF – Ekosystem Approach to Fisheries), a także lokalna produkcja rybacka, oparta na tradycyjnych metodach hodowli, chowu i pozyskiwania ryb.
Wydaje się, iż historia (w tym wypadku historia rybactwa) znowu zatoczyła
koło, tak jak w innych dziedzinach gospodarki żywnościowej, tak i w rybactwie, powoli wraca się do rozwiązań najbliższych naturze. Kraje wysoko
rozwinięte kładą bardzo duży nacisk na produkcję żywności naturalnej, tradycyjnej i ekologicznej.
Niestety, jak dotąd, produkcja taka jest mało opłacalna, z uwagi na brak
dostępnych gotowych rozwiązań, metod i efektywnych procedur, które
mogą być wdrożone do sektora producenckiego. Aby produkować żywność pochodzenia wodnego w opisany sposób, konieczne jest uzyskanie
materiału obsadowego (do dalszej hodowli lub chowu), w sposób jak najbardziej naturalny, bez użycia hormonów i ich pochodnych. Wobec powyższych uwarunkowań, niezbędne staje się prowadzenie prac badawczych
i upowszechnieniowych, mających na celu uzyskanie zadowalających efektów w produkcji wysokiej jakości materiału obsadowego, w sposób naturalny, przyjazny środowisku. Jednakże, produkcja wielu gatunków ryb, które
charakteryzują się bardzo dużym potencjałem do prowadzenia produkcji
w pełni ekologicznej, jest niemożliwa albo bardzo mało efektywna bez stosowania zdobyczy współczesnej biotechnologii. Dlatego też, rozwój akwakultury w kierunku produkcji organicznej jest bardzo powolny.
7
Rys. 5. Stosowanie tradycyjnych narzędzi pułapkowych może być jednym z elementów
ekosystemowego podejścia do rybactwa (EAF) (Foto: T.K. Czarkowski)
W niniejszym opracowaniu przedstawionych zostało kilka potencjalnych rozwiązań oraz zupełnie nowe podejście do produkcji ekologicznej
z uwzględnieniem domestykacji (udomowienia) ryb. Domestykacja ryb
jest procesem, który jeszcze do niedawna był bardzo mocno krytykowany ze strony środowisk zarówno naukowych jak również organizacji ekologicznych. Jednakże, jak się okazuje, domestykacja może być bardzo
przydatnym narzędziem ułatwiającym prowadzenie efektywnej ekonomicznie produkcji ekologicznej w akwakulturze. Ponadto, może być bardzo pomocna w dywersyfikacji słodkowodnej akwakultury poprzez prowadzenie
produkcji materiału zarybieniowego wielu endemicznych i zagrożonych populacji ryb.
Autorzy, przekazaną monografią, wyrażają głęboką nadzieję na stymulację dyskusji na temat potencjału oraz zagrożeń dla zrównoważonej akwakultury, wynikających z udomawiania ryb, jak również podjęcia znacznie
szerszych prac, mających na celu pogłębienie naszej wiedzy z tego bardzo
kontrowersyjnego obszaru.
8
Koncepcja rozwoju zrównoważonego
Wydaje się, iż w obecnym czasie potrzebny jest rozsądny kompromis pomiędzy ochroną przyrody, a rozwojem społeczeństw. I chyba nie trzeba szukać
nowych rozwiązań, gdyż taki kompromis zakłada dość stara już, koncepcja
rozwoju zrównoważonego. Potrzeba natomiast sukcesywnie wprowadzać
ww. koncepcję w życie, w szczególności na poziomie lokalnym.
Rozwój zrównoważony (z ang. „sustainable development”) – to sformułowanie od dawna budzi wiele kontrowersji. Dosłowne tłumaczenie tego zwrotu to „podtrzymywalny rozwój” lub „trwały rozwój” (Parteka 2009). Parteka
(2009) wspomina również o swoistym paradoksie, dotyczącym wielorakiej
interpretacji tegoż sformułowania. Pierwsze międzynarodowe dyskusje
związane z tzw. rozwojem zrównoważonym odbyły się w 1969 roku na sesji
ONZ. Wtedy też, po raz pierwszy, pojawił się termin „sustainable development”. Kilka lat później pojawił się nieco inny termin: „eco-development”
(Kozłowski 2000, Kistowski 2009, Parteka 2009).
Rys. 6. Ekstensywna gospodarka karpiowa jest dobrym przykładem zrównoważonego
rozwoju w sektorze akwakultury (Foto: T.K. Czarkowski)
9
Wielu autorów, zajmujących się tą problematyką, dyskutowało co jest pojęciem szerszym „ekorozwój”, czy „rozwój zrównoważony”. Jednakże, producentom sektora akwakultury oraz rybackim użytkownikom wód, bliższy
powinien być termin „ekorozwój”, który według Kozłowskiego (2000) jest
pojęciem węższym i bardziej precyzyjnym niż „rozwój zrównoważony”. Według tegoż autora, ekorozwój to rozwój społeczeństw oparty na kryteriach
przyrodniczych. Turkowski (2006) nazywa takie podejście „strong sustainability” – silna zrównoważoność, która wyraża się między innymi przez tzw.
przyrodocentryzm.
Abstrahując od teoretycznych rozważań nazewniczych, najważniejsze
dla nas, hodowców, rybaków i ichtiologów, jest założenie, iż zrównoważona
gospodarka rybacka, musi spełniać trzy podstawowe kryteria: być pożądana społecznie, uzasadniona ekonomicznie oraz wskazana ekologicznie
(Kozłowski 2000, Wołos i Leopold 2006, Przygodzka 2009).
Z rozważań teoretycznych wynika, że zrównoważony rozwój sektora
rybackiego powinien mieć na uwadze trzy cele, które stara się osiągnąć.
Współzależność pomiędzy realizacją różnych celów rozwoju zrównoważonego ukazał Kistowski (2009) (Rys. 7). Rozwój zrównoważony powinien
prowadzić społeczeństwa do osiągnięcia stanu tzw. dobrobytu, który zazwyczaj jest podstawowym celem polityki społeczno-gospodarczej państwa (Roszkowska 2009).
Ciekawym zjawiskiem jest ścisłe skorelowanie poziomu dobrobytu oraz
stopnia rozwoju gospodarczego społeczeństw z celami rybactwa śródlą-
Cele ekologiczne
Cele gospodarcze
Cele spoBeczne
Rysunek 7. Współzależność między realizacją różnych celów zrównoważonego rozwoju
sektora rybackiego (schemat zaczerpnięty z Kistowskiego 2009).
10
dowego i liczbą użytkowników wód. Zależność tą rzeczowo przedstawił
Turkowski (2006), korzystając z pracy Arlinghausa i in. (2002), wykazując,
że w najuboższych społeczeństwach funkcja produkcji żywności jest najważniejsza, a liczba użytkowników rybackich jest niewielka. Wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa, zwiększa się liczba użytkowników wód,
a podstawową funkcją rybactwa staje się funkcja rekreacyjna (wędkarstwo
i łowiectwo podwodne). Natomiast w najbogatszych społeczeństwach dominującą funkcją rybactwa śródlądowego obok rekreacji staje się ochrona
środowiska i przyrody.
11
Żywność naturalna, tradycyjna i ekologiczna
W Encyklopedii PWN (wydanie internetowe http://encyklopedia.pwn.pl) nie
znaleziono takiego wyrażenia jak „żywność naturalna”. Natomiast w Słowniku Języka Polskiego PWN (wydanie internetowe http://sjp.pwn.pl) słowo
„naturalny” definiowane jest na sześć sposobów:
• „właściwy naturze, przyrodzie, zgodny z jej prawami”;
• „zrobiony z surowców występujących w naturze”;
• „stanowiący właściwość czyjejś natury, wrodzony”;
• „zgodny ze zwykłym porządkiem rzeczy, zrozumiały sam przez się”;
• „wynikający z czyjejś natury, szczery, niewymuszony”;
• „uiszczany w towarach, w naturze”.
Wydaje się, iż dwie pierwsze definicje (szczególnie druga) mogą dotyczyć żywności. Idąc tym tropem, żywność naturalną moglibyśmy zdefiniować jako: „żywność zrobioną (wytworzoną) z surowców występujących
Rys. 8. Miętus pochodzący z wód otwartych jako przykład żywności naturalnej (Foto:
D. Żarski)
12
Rys. 9. Żywność naturalna pochodząca z wody jest nie tylko pożywna ale także wyjątkowo
smaczna. Na zdjęciu smażony sandacz (Foto: T.K. Czarkowski)
w naturze”. Konsekwentnie, byłaby to żywność wytworzona bez użycia surowców niewystępujących w przyrodzie, a takich jest bardzo mało. Weźmy
np. hormony, które w naturze występują bardzo powszechnie. Co więcej,
są bardzo ważnym elementem naturalnego świata przyrody, indukując lub
kontrolując wiele procesów naturalnych.
Korzystając z tego samego źródła (Słownik Języka Polskiego PWN –
wydanie internetowe), definiującego słowo „natura” między innymi jako:
„stan pierwotny przyrody, niezmieniony przez kulturę i cywilizację”, żaden
produkt uzyskany ze zwierząt hodowlanych nie mógłby być zaliczony do
tzw. żywności naturalnej, a tylko i wyłącznie z form występujących w naturalnym środowisku, tzw. zwierząt dzikich. Pasowałoby to idealnie do
wszystkich gatunków ryb tzw. dziko-żyjących w naszych jeziorach i rzekach, a łowionych przez rybaków. I to właśnie owe ryby, pochodzące z naturalnych ekosystemów mogą być najlepszym przykładem prawdziwie
naturalnej żywności.
13
Wobec powyższych dywagacji językowych, wydaje się jednak, że używanie terminu „żywność naturalna” może być trochę niefortunne, gdyż brak
jest jednej, precyzyjnej i spójnej definicji tego pojęcia, szczególnie w Europie.
Jakkolwiek amerykańska IFT (Institute of Food Technologists) (2008)
oraz Ikerd (2008) definiują żywność naturalną jako: „żywność wcale lub minimalnie przetworzoną, nie zawierającą hormonów, antybiotyków, substancji
słodzących, barwników oraz środków aromatyzujących, które pierwotnie nie
występowały w tym produkcie”. Wspomniani autorzy sugerują jednak, że
lepiej i bezpieczniej używać terminu „żywność nisko-przetworzona”.
Teraz, warto byłoby się zastanowić, czym są tzw. tradycyjne metody produkcji. Słownik Języka Polskiego (http://sjp.pwn.pl) wyrażenie „tradycyjny”
definiuje jako: „zgodny z tradycją, znany lub stosowany od dawna, zachowujący tradycję”, natomiast słowo „tradycja” jako: „ogół obyczajów, norm,
poglądów, zachowań itp. właściwych jakiejś grupie społecznej, przekazywanych z pokolenia na pokolenie; też: ciągłość tych obyczajów, norm, poglądów lub zachowań”.
Rys. 10. Pokaz rybactwa tradycyjnego zorganizowany z okazji Święta Rybaka (Łężany 2011)
(Foto: L. Cilak)
14
Wobec takich definicji językowych i nazewniczych „metodami tradycyjnymi” można nazwać metody produkcji i pozyskiwania surowca stosowane „od
dawna, przekazywane z pokolenia na pokolenie”. Powstaje wówczas pytanie,
od jak dawna musi istnieć dana metoda produkcji lub pozyskiwania, żeby
można ją było nazwać tradycyjną. Na to pytanie częściowo odpowiada unijna definicja słowa „tradycyjny”, w kontekście produktów rolnych i środków
spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami (nie
odnosząca się jednak bezpośrednio do metod produkcji), zawarta w rozporządzeniu Rady (WE) nr 509/2006 z dnia 20 marca 2006 roku w sprawie
produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami (Dz. Urz. UE L 93 z 31.03.2006). Według tego
rozporządzenia „tradycyjny” oznacza: „udokumentowany jako będący w użyciu na rynku wspólnotowym przynajmniej przez okres wskazujący na przekaz
z pokolenia na pokolenie; okres ten powinien odpowiadać okresowi zwykle
przypisywanemu jednemu pokoleniu i wynosić co najmniej 25 lat”.
Kontynuując te teoretyczne rozważania, gdyby kierować się przytoczoną
definicją słowa „tradycyjny”, za taką metodę produkcji, czy pozyskiwania
Rys. 11. Akwakultura ekologiczna (organiczna) ma na celu nie tylko produkcję żywności, ale
również ochronę środowiska i zachowanie siedlisk (Foto: T.K. Czarkowski)
15
można uznać wszystkie, udokumentowane metody pochodzące sprzed
1986 roku. Przykładem będzie pozyskiwanie ryb za pomocą prądu elektrycznego, stosowane z powodzeniem od kilkudziesięciu lat, można by
teoretycznie uznać za tradycyjną metodę połowu. Zdrowy rozsądek podpowiada nam jednak, że tak nie jest.
Trzecią, a zarazem najbardziej interesującą możliwością walki o jakość
produktu rybnego jest produkcja żywności ekologicznej (organicznej).
Według Rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 z 2007 roku w sprawie
produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające
rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 (Dz. Urz. UE L 189 z 20.07.2007 roku)
produkcja ekologiczna jest: „(…) ogólnym systemem zarządzania gospodarstwem i produkcji żywności, łączącym najkorzystniejsze dla środowiska
praktyki, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt
i metodę produkcji odpowiadającą wymaganiom niektórych konsumentów
preferujących wyroby wytwarzane przy użyciu substancji naturalnych i naturalnych procesów”.
To samo rozporządzenie mówi też jakie funkcje powinna pełnić ekologiczna produkcja żywności: „(…) z jednej strony dostarcza towarów na specyficzny rynek kształtowany przez popyt na produkty ekologiczne, a z drugiej
strony jest działaniem w interesie publicznym, ponieważ przyczynia się do
ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt i rozwoju obszarów wiejskich”.
16
Tradycyjna produkcja w stawach ziemnych
jako przykład zrównoważonej akwakultury
oraz model EAA
Jak zdefiniować akwakulturę? Akwakultura to nic innego jak pojęcie, oznaczające chów i hodowlę organizmów wodnych (ryb, bezkręgowców, glonów
i roślin naczyniowych) za pomocą technik opracowanych w celu zwiększenia produkcji owych organizmów powyżej naturalnej zdolności środowiska.
Dokumenty UE (Rozporządzenie Rady WE nr 1198/2006 z dnia 27 lipca
2006 r. w sprawie EFR [Dz. Urz. UE L 223 z 15.08.2006 roku]) dodają do
definicji, „(…) że organizmy te muszą pozostawać własnością osoby fizycznej (ew. prawnej), w ciągu całego stadium hodowli lub chowu, do odłowu
włącznie”.
Akwakultura dzieli się na pięć zasadniczych działów:
• chów i hodowla organizmów wodnych w stawach ziemnych (akwakultura klasyczna – gospodarka karpiowa);
• chów i hodowla organizmów wodnych w systemach przepływowych
(gospodarka pstrągowa);
• chów i hodowla organizmów wodnych w zamkniętych systemach recyrkulacyjnych (z ang. RAS – „Recirculation Aquaculture Systems”)
(chów basenowy);
• chów i hodowla organizmów wodnych w sadzach (chów sadzowy);
• wylęgarnictwo i larwikultura.
Najstarszą, najbardziej tradycyjną oraz proekologiczną formą akwakultury jest bez wątpienia chów i hodowla ryb w stawach ziemnych. Była ona
uprawiana już w starożytności. Chińczycy, jako naród pracowity i pragmatyczny, już w VI w. p.n.e. budowali pierwsze stawy rybne. W starożytnej Europie prym w zakładaniu małych zbiorników hodowlanych wiedli Rzymianie.
Rozwój chowu ryb, w kontrolowanych zbiornikach wodnych, był praktycznie
równocześnie prowadzony zarówno do celów konsumpcyjnych jak również ozdobnych. Pierwsze dane o budowie typowych hodowlanych stawów
ziemnych w Europie pochodzą z X wieku (Hoffmann 1985, Andreska 1987
– za Balon 2004). Balon (2004) podaje, iż udomowienie karpia w stawach
ziemnych dokonało się już w XII wieku.
17
Rys. 12. Najstarszym typem chowu i hodowli ryb jest klasyczna akwakultura w stawach
ziemnych (Foto: T.K. Czarkowski)
Obecnie rybactwo stawowe jest najbardziej tradycyjną i proekologiczną formą akwakultury na świecie, praktykowaną prawie na całym globie.
Jednak najsilniejszymi ośrodkami chowu i hodowli ryb w stawach ziemnych
są: Azja i Centralno-Wschodnia Europa. Całkowita produkcja akwakultury
w stawach Europy wynosi obecnie ok. 475 tys. ton, a największymi producentami ryb w stawach ziemnych w Europie są: Rosja, Polska, Czechy,
Niemcy, Ukraina i Węgry (SustainAqua 2009).
W klasycznej, stawowej odmianie akwakultury funkcję zbiorników hodowlanych pełnią stawy ziemne. Uwzględniając położenie, stawy ziemne według Guziura (1997) i Mioduszewskiego (2007) możemy podzielić
na: śródleśne, śródpolne, miejskie, wiejskie, młyńskie, klasztorne, parkowe. Natomiast, ze względu na rodzaj zasilania, stawy ziemne można
podzielić na: opadowe, drenowo-melioracyjne, rzeczne, źródlane, jeziorowe. Jednak najistotniejszy z rybackiego punktu widzenia podział stawów ziemnych uwzględnia cechy hydrotechniczne zbiornika: osuszalne,
spuszczalne, niespuszczalne. Najbardziej przydatne do produkcji rybackiej są oczywiście zbiorniki osuszalne oraz spuszczalne. Prawdziwe stawy
18
karpiowe, wyposażone w urządzenia hydrotechniczne służące do napełniania i spuszczania zbiornika, budowano na terenie Polski już w XV w.
(Szczygielski 1967).
Rys. 13. Karp jest najstarszym obiektem chowu i hodowli ryb (Foto: T.K. Czarkowski)
Tradycyjny chów karpia opiera się na tzw. „przesadkowaniu”, czyli przenoszeniu ryb, w miarę ich wzrostu, do kolejnych zbiorników. Za ojca tej metody powszechnie uważa się Tomasza Dubisza, żyjącego w XIX w, jednakże
Szczygielski (1967) podaje, iż przesadkowanie znane było już w XV w. Z tego
faktu wynika dzisiejszy, tradycyjny podział stawów w gospodarstwie rybackim na następujące kategorie: ogrzewalniki, tarliska, I przesadki, II przesadki, stawy kroczkowe, stawy towarowe, stawy selekcyjne, stawy tarlakowe,
zimochowy, magazyny.
Tradycyjna akwakultura opiera się na wydajności naturalnej, czyli bogactwie pokarmu naturalnego, występującego w zalanym zbiorniku. Wydajność
naturalna stawu ziemnego, to nic innego, jak przyrost masy organizmów
hodowanych w danym zbiorniku, osiągnięty wyłącznie na pokarmie naturalnym występującym w stawie (bez dodatkowego żywienia).
19
Na poziom wydajności naturalnej główny wpływ mają następujące
czynniki:
• rodzaj zlewni;
• podłoże zbiorników;
• warunki hydrotechniczne stawu;
Rys. 14. Rodzaj zlewni, podłoże zbiorników oraz warunki hydrotechniczne są
najważniejszymi czynnikami warunkującymi wielkość produkcji w stawach typu karpiowego
(Foto: T.K. Czarkowski)
Rodzaj zlewni, czyli terenów otaczających stawy, ma kolosalne znaczenie dla wydajności naturalnej, gdyż większa część związków biogennych stymulujących produkcję, dochodzi do zbiornika w wyniku spływu
z okolicznych (zlewnia bezpośrednia) i dalszych (zlewnia pośrednia) terenów otaczających stawy. Im żyźniejsze gleby w zlewni, tym większa wydajność zbiornika. Podłoże stawu podobnie jak zlewnia bezpośrednia, ma
duży wpływ na wydajność naturalną zbiornika, im żyźniejsze podłoże, tym
większa wydajność. Warunki hydrotechniczne stawu to trzeci z najważniejszych czynników kształtujących wydajność naturalną stawu. Stanowi on
o możliwościach podejmowania zabiegów pielęgnacyjnych (jeśli staw jest
20
spuszczalny bądź osuszalny) jak również „wzbogacania” stawu w związki
biogenne (tzw. nawożenia) wzmagającego żyzność, a tym samym produktywność pierwotną stawów.
Tradycyjny chów karpia w stawach ziemnych, oparty jest obecnie o ekstensywny i niskointensywny poziom żywienia (współczynnik intensywności
żywienia d: 1 do 6). W tradycyjnych metodach chowu nie stosuje się wysokobiałkowych pasz ekstrudowanych, a produkcja oparta jest na pokarmie
naturalnym oraz paszach zbożowych lub innych pochodzenia roślinnego.
Najczęściej używanymi paszami są obecnie: pszenica, pszenżyto, jęczmień, łubin, żyto, gryka, kukurydza, bobik lub wyka.
Rys. 15. Stosowanie pasz ekstrudowanych jest obecnie mało popularne w polskich
gospodarstwach karpiowych (Foto: T.K. Czarkowski)
Intensywność produkcji w akwakulturze określa stopień zwiększenia produkcji organizmów wodnych powyżej naturalnej zdolności środowiska. Wojda (2006) wymienia trzy różne podziały intensywności produkcji stawowej:
wg Szumca (1974), wg Krügera (1993) oraz wg Wieniawskiego (1982) z rozszerzeniem Wojdy (1994). Podział zaproponowany przez Wieniawskiego
i Wojdę oparty jest na współczynniku intensywności żywienia (d) i wydaje
21
się obecnie najbardziej popularny. Uwzględnia on trzy poziomy intensywności produkcji:
• niskointensywny (współczynnik d: >1 do 4);
• intensywny (współczynnik d: 4 do 10);
• wysokointensywny (współczynnik d: >10).
Guziur i in. (2003) dodają do tego podziału jeszcze poziom ekstensywny, a właściwie formę najbardziej pierwotną produkcji ryb wyłącznie
na pokarmie naturalnym, gdzie współczynnik d = 1, oraz klasyfikują wartości współczynnika d w przedziale od 6 do 10 jako poziom średniointensywny.
Tradycyjna akwakultura w stawach ziemnych, ma charakter ekstensywny, czy wręcz ekologiczny, dlatego w kontekście koncepcji rozwoju zrównoważonego rola stawów typu karpiowego nie ogranicza się tylko i wyłącznie
do generowania korzyści natury ekonomicznej i społecznej. Obiekty stawowe generują także (a może przede wszystkim) korzyści natury ekologicznej
(Wróbel 1994, Dobrowolski i in. 1995, Knoesche i in. 2000, Augustyn 2001,
Guziur i in. 2003, Szumiec 2003, Kuczyński 2007, SustainAqua 2009, Gil
2009, Kaczkowski 2010). Według wyżej wymienionych autorów do najważniejszych pozaprodukcyjnych korzyści, wynikających z gospodarki stawowej można zaliczyć:
• pozytywny wpływ na gospodarkę wodną w zlewni (w tym mała retencja);
• poprawę jakości wody;
• tworzenie mikroklimatu;
• pozytywną rolę „siedliskotwórczą” (w tym heterogenność siedlisk);
• ogromne znaczenie dla bioróżnorodności.
Przyjmuje się, że na każde 100 ton wyprodukowanego karpia przypada
ok. 24.000m3 wody zasilającej strefę gruntową oraz ok. 500.000m3 wracającej do atmosfery w wyniku parowania, natomiast zasilanie rezerwuaru
wód podziemnych może wynieść nawet 2.500m3 z 1ha stawu, połączenie
tych danych wskazuje, że 1ha stawu karpiowego retencjonuje ok. 15.500m3
wody (Augustyn 2001, Kuczyński 2007, Kaczkowski 2010). Ponadto, dowiedziono, iż ekstensywne stawy rybne potrafią zatrzymać 65% azotu, 66%
fosforu i 75% węgla organicznego, a system 12ha może usunąć ok. 8 ton
nieorganicznego azotu i ponad tonę fosforu z wody ściekowej (SustainAqua 2009). Około 23% biogenów doprowadzanych do stawów (zarówno
z wodą doprowadzaną, jak również w wyniku metod produkcyjnych) kumu-
22
lowane jest w osadach, 8% w rybach, 63% krąży w sieci troficznej, a jedynie 2% wydostaje się wraz z wodą (Kuczyński 2007, SustainAqua 2009).
Rys. 16. Oprócz funkcji produkcyjnej, klasyczna akwakultura w stawach ziemnych pełni
ważną rolę w retencji i oczyszczaniu wód oraz stwarza siedliska dla wielu rzadkich gatunków
roślin i zwierząt (Foto: T.K. Czarkowski)
Najważniejsza jednak rola stawów ziemnych, to tworzenie siedlisk dla
wielu gatunków roślin i zwierząt. Sama konstrukcja hydrotechniczna stawu
zapewnia duże zróżnicowanie siedlisk: groble, system rowów, ploso, etc.,
nie mówiąc o tym, iż kompleks stawowy jest zespołem zbiorników o różnym charakterze (od tarlisk, przez przesadki, stawy kroczkowe, towarowe,
zimochowy i magazyny). To zróżnicowanie głębokości, powierzchni oraz
czasu zalewu poszczególnych zbiorników stwarza bardzo bogaty wachlarz
siedlisk (heterogenność siedlisk). Dlatego w obiektach stawowych stwierdza się ogromną liczbę gatunków roślin oraz zwierząt i co ważne, większą
różnorodność stwierdza się zwykle w obiektach użytkowanych rybacko niż
wyłączonych z produkcji (Wróbel 1994, Dobrowolski i in. 1995, Knoesche
i in. 2000, Augustyn 2001, Szumiec 2003, Kuczyński 2007, SustainAqua
2009, Gil 2009, Kaczkowski 2010).
23
Wobec powyższych danych, akwakulturę klasyczną (w stawach ziemnych) w tradycyjnym wydaniu środkowo-europejskim, można uznać za
modelowy przykład ekosystemowego podejścia do akwakultury (EAA –
Ecosystem Approach to Aquaculture). Według FAO (2010b) ekosystemowe podejście do akwakultury „…jest strategią integracji działań w ramach
szerszego ekosystemu, promującą zrównoważony rozwój, sprawiedliwość,
i odporność, powiązane ze sobą w społeczno-ekologiczne systemy”.
24
Systemy recyrkulacyjne jako przykład
odpowiedzialnego gospodarowania wodą
W krajach o niezbyt korzystnych warunkach hydrologicznych (a takim krajem jest między innymi Polska) na coraz większa skalę wprowadza się systemy produkcyjne, efektywniej wykorzystujące zasoby wodne. Oszczędność
wody powoli staje się koniecznością, a wraz z nią wzrasta popularność
tzw. recyrkulacyjnych systemów akwakultury (RAS – ang.: Recirculation
Aquaculture Systems).
Rys. 17. Nowoczesne systemy recyrkulacyjne są coraz częściej stosowane w akwakulturze
Zwrotne obiegi wody wykorzystuje się nie tylko do produkcji ryby handlowej, ale także są one szeroko rozpowszechnione w wylęgarnictwie
i podchowie materiału zarybieniowego i obsadowego. W Europie, w obie-
25
gach zamkniętych hoduje się przede wszystkim ryby ciepłolubne: tilapie,
barramundi, sumiki kanałowe, sumy afrykańskie, sumy indyjskie, pangi lub
węgorze. Jednakże, w ostatnich latach obserwuje się również wzrost zainteresowania intensywną hodowlą naszych rodzimych gatunków ryb, między
innymi sandacza, okonia czy miętusa. Stwarza to ogromne możliwości dla
naszego krajowego rybactwa, które w tej właśnie gałęzi akwakultury ma
bardzo duży, wykorzystywany zaledwie w niewielkim procencie potencjał.
Największą zaletą RAS jest możliwość pełnej kontroli zdrowotności ryb
oraz możliwość bardzo precyzyjnego określenia racji pokarmowych, co
przyczynia się do uzyskania pożądanego (zwykle bardzo szybkiego) tempa wzrostu oraz uniknięcia zbędnych kosztów. Możliwe jest również w pełni
kontrolowane dostarczanie niezbędnych składników odżywczych wpływających na skład oraz jakość produktu.
Ponadto, dzięki zwrotnym obiegom wody, możliwe jest utrzymywanie parametrów fizykochemicznych (temperatura, nasycenie wody tlenem, ilość
związków azotowych) na pożądanym poziomie (Kupren i in. 2008, Żarski
i in. 2008a, 2010).
Wielokrotne użycie tej samej wody w procesie produkcyjnym staje się
możliwe dzięki zastosowaniu wydajnej filtracji oraz innych metod służących
uzdatnianiu wody.
Nowoczesny system recyrkulacyjny składa się z następujących elementów (Szkudlarek i in. 2008):
• basenów (zbiorników) tuczowych (podchowowych);l
• separatorów osadu;
• filtra mechanicznego;
• filtra biologicznego;
• kolumny usuwającej CO2;
• zbiornika retencyjnego;
• obiegowej pompy wody;
• palnika UV;
• systemu natleniającego;
• wymiennika ciepła z termoregulacją.
Oczywiście skala oraz konieczność zastosowania niezbędnych rozwiązań technicznych zależy od profilu produkcyjnego, oraz specyficznych
wymagań gatunku (lub gatunków), dla którego takie urządzenie jest projek-
26
Uzupełnianie wody
9
1
2
3
4
5
6
7
8
10
Rys. 18. Uproszczony schemat systemu recyrkulacyjnego wg Szkudlarka i in. (2008).
1 – baseny tuczowe, 2 – separatory osadu, 3 – filtr mechaniczny, 4 – kolumna usuwająca
CO2, 5 – zbiornik retencyjny, 6 – obiegowa pompa wody, 7 – palnik UV, 8 – filtr biologiczny,
9 – system natleniający, 10 – wymiennik ciepła z termoregulacją.
towane. Systemy służące wyłącznie do inkubacji ikry lub produkcji materiału
zarybieniowego mają przeważnie znacznie mniejsze rozmiary aniżeli systemy do tuczu ryb towarowych. Wówczas, stosuje się również inne rozwiązania uzdatniania wody.
Dlatego, z punktu widzenia akwakultury ekologicznej, gdzie produkcja
oparta na RAS może dotyczyć wyłącznie materiału obsadowego z przeznaczeniem do dalszej ekstensywnej produkcji, systemy zamknięte nie wymagają dużych nakładów finansowych oraz powierzchnia takiego obiektu
może być silnie zredukowana. Przykładowo, do produkcji około 100.000
sztuk materiału zarybieniowego (tzw. narybku letniego) karpiowatych ryb
reofilnych wystarczy system o całkowitej pojemności nie przekraczającej
1,5m3 i powierzchni zaledwie 5m2 (Żarski i in. 2008b).
27
Systemy akwaponiczne – nowoczesny,
zrównoważony model integracji produkcji
roślinnej i rybackiej
Oprócz możliwości integracyjnych klasycznej produkcji roślinnej z akwakulturą typu stawowego, na świecie coraz popularniejsze staje się łączenie akwakultury RAS z roślinną produkcją ogrodniczą (uprawy
hydroponiczne). Takie integrowane systemy produkcyjne nazywamy
systemami akwaponicznymi lub po prostu akwaponiką. Szczególnie popularne są takie łączone systemy w USA, Japonii, Chinach, Holandii oraz
Szwajcarii.
Podstawową ideą przyświecającą integracji akwakultury typu zamkniętego z uprawami hydroponicznymi jest możliwość uzyskiwania bardzo
wysokich przyrostów zarówno ryb jak i roślin w jednym systemie produkcyjnym. Akwaponika jest jedną z najbardziej obiecujących gałęzi produkcji
rolniczej, dzięki której można efektywnie połączyć produkcję akwakultury
wraz z produkcją roślinną, zwiększając ekonomiczną opłacalność przedsięwzięcia.
Polega ona na wykorzystywaniu wód poprodukcyjnych z akwakulturowych systemów hodowlanych, które zawierają spore ilości rozpuszczonych
związków biogennych (szczególnie azotu i fosforu), które są utylizowane
w hydroponicznej produkcji roślinnej. Takie połączenie sprawia, że wody
poprodukcyjne z systemów akwakulturowych są pozbawiane związków
biogennych mających negatywny wpływ na środowisko naturalne (eutrofizacja), które z kolei powodują przyspieszony wzrost roślin, z uwagi na
wykorzystywanie wody nadmiernie wzbogaconej w te właśnie substancje.
Zatem, w dużym stopniu produkcja akwaponiczna polega na wykorzystywaniu makrofitów uprawianych w hydroponice jako skutecznego filtra, efektywnie oczyszczającego i uzdatniającego wodę do dalszej produkcji ryb
w akwakulturze. Uproszczony schemat systemu akwaponicznego przedstawiono na Rys. 19.
W Europie zachodniej, dość popularnymi systemami akwaponicznymi
są systemy produkujące tilapie Oreochromis niloticus (L.) oraz tropikalne
28
rośliny jadalne, głównie melonowce Caricaceae i banany. Takie farmy oparte są zazwyczaj na prostych modułach szklarniowych, złożonych z dwóch
okrągłych basenów rybnych o pojemności 30m3 każdy oraz dwóch filtrów
hydroponicznych (jeden filtr składa się z kilkudziesięciu typowych skrzynek
ogrodniczych) z przepływem 1m3/min (SustainAqua 2009). Schemat takiego rozwiązania pokazany jest na Rys. 20. Filtr hydroponiczny na bazie roślin
tropikalnych jest niezwykle efektywny. W zależności od powierzchni szklarniowej, obiekty takie mogą produkować nawet 100 ton ryb oraz podobną
ilość owoców.
5
4
1
3
2
Rys. 19. Uproszczony schemat funkcjonowania akwaponiki: 1 – zbiornik z rybami,
2 – pompa, 3 – filtracja biologiczna, 4 – uprawa hydroponiczna, 5 – źródło światłą.
Inną możliwością wykorzystania produkcji roślinnej jako skutecznego
elementu oczyszczającego wody poprodukcyjne, jest zastosowanie roślin
wodnych (ewentualnie ziemnowodnych) w systemach akwakultury otwartej,
29
3
3
2
2
4
5
4
5
1
1
5
6
Rysunek 20. Uproszczony schemat działania akwaponicznego systemu szwajcarskiego
(wg. SustainAqua 2009): 1 – baseny z rybami, 2 – filtr hydroponiczny, 3 – rynny
rozprowadzające, 4 – rynny zbierające, 5 – pompy, 6 – wymiennik ciepła
jak też półotwartej. Dodatkowo istnieje możliwość wykorzystania tych roślin
jako surowca bioenergetycznego, lub paszę. Systemy takie działają na zasadzie oczyszczalni roślinnych, gdzie specjalnie tworzy się tereny mokradłowe z roślinnością wodną, która filtruje wodę poprzez system korzeniowy
oraz wbudowywanie spływających biogenów w tkanki zielone.
30
Rys. 21. Przykład
poprodukcyjnych.
zastosowania
roślin
ziemno-wodnych
w
oczyszczaniu
wód
31
Akwakultura organiczna (ekologiczna)
– najdoskonalszy rodzaj zrównoważenia
Rolnictwo ekologiczne, zwane też organicznym, obok rolnictwa konwencjonalnego i integrowanego jest jednym z systemów produkcji rolniczej. Ekologiczne systemy produkcji żywności mogą być definiowane bardzo różnie,
ale wspólnymi mianownikami powtarzającymi się niemalże w każdej definicji są: ochrona środowiska, dobrostan oraz produkt wysokiej jakości. Analogicznie, na te trzy wyżej wymienione elementy, kładziony jest nacisk także
w organicznej akwakulturze.
Akwakultura organiczna jest bardzo młodą gałęzią produkcji, a jej konkretne początki można datować na rok 1995, kiedy to kilku „zapaleńców”
z Niemiec oraz Irlandii postanowiło opracować standardy dla ekologicznej
Rys. 22. Prawne wymogi dotyczące akwakultury ekologicznej są najłatwiejsze do spełnienia
w gospodarce karpiowej (Foto:. T.K. Czarkowski)
32
produkcji łososia w oparciu o standardy panujące w rolnictwie organicznym
(Bergleiter i Censkowsky 2010). Obecnie (od 2009 roku) system ten dostępny jest także w Polsce oraz innych krajach UE, za sprawą aktów prawnych
szerzej omawianych poniżej.
Akwakultura ekologiczna, powinna być rozumiana jako jeden z systemów produkcji żywności i w niniejszej publikacji omawiana jest w kontekście
unijnych aktów prawnych, dotyczących rolnictwa ekologicznego, a w szczególności Rozporządzenia Komisji WE nr 710/2009 z dnia 5 sierpnia 2009
roku zmieniające rozporządzenie nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe
zasady wdrażania rozporządzenia nr 834/2007 w odniesieniu do ustanawiania szczegółowych zasad dotyczących ekologicznej produkcji zwierzęcej w sektorze akwakultury i ekologicznej produkcji wodorostów morskich
(Dz. Urz. UE L 204 z 06.08.2009 roku).
Rys. 23. Chów i hodowla karpia wpisuje się w sekcję 6 załącznika XIIIA rozporządzenia
Komisji WE nr 710/2009 z dnia 5 sierpnia 2009 roku (Foto: T.K. Czarkowski)
Akwakultura organiczna, podobnie jak rolnictwo ekologiczne nie jest
„łatwym kawałkiem chleba” i wymaga od hodowcy więcej pracy, wiedzy
i zaangażowania niż w konwencjonalnym systemie produkcji. Jednakże,
33
w perspektywie czasu może przynieść znakomite efekty. Obecnie świadomy konsument coraz częściej poszukuje produktu o naprawdę wysokiej
jakości oraz wytworzonego w sposób przyjazny dla środowiska. Niestety,
na razie taki klient jest klientem niszowym, a głównymi odbiorcami takich
produktów jest grupa ludzi zamożnych, gotowych płacić za produkt organiczny wyższą cenę. Oczywiście, bez zbudowania solidnego rynku produktu ekologicznego nie można będzie mówić o dynamicznym rozwoju tego
typu produkcji i tym samym o sukcesie. Optymistycznym wydaje się fakt,
że w Polsce powstaje coraz więcej sklepów z żywnością ekologiczną i jak
na razie nie można w nich nabyć ryb, gdyż taka produkcja w naszym kraju
praktycznie do tej pory nie istniała.
Rys. 24. Możliwa jest również ekologiczna produkcja ryb łososiowatych, jednakże
zagęszczenia ryb muszą być o wiele mniejsze niż w produkcji konwencjonalnej (Foto:
T.K. Czarkowski)
Wydaje się, iż szczególnie duży potencjał istnieje w polskich gospodarstwach karpiowych, gdzie produkcja jest w zasadzie ekstensywna i przestawienie konwencjonalnej produkcji na produkcję w systemie organicznym
będzie najprostsze. Według powyżej wspomnianego rozporządzenia, warunkiem produkcji ekologicznej karpia jest produkcja w stawach ziemnych,
34
okresowo całkowicie opróżnianych z wody. Obszar odłowu (łowisko) musi
być wyposażony w dopływ świeżej wody oraz posiadać wymiary zapewniające optymalny komfort rybom. Innym ograniczeniem podawanym w rozporządzeniu nr 710/2009 (Dz. Urz. UE L 204 z 06.08.2009), jest ograniczenie
Rys. 25. W systemie produkcji organicznej obiegi recyrkulowane mogą być stosowane
jedynie na etapie wylęgarniczym i podchowowym (Foto: T.K. Czarkowski)
35
w stosowaniu nawożenia (zgodnie z załącznikiem I do rozporządzenia
nr 889/2008r) przy maksymalnym zużyciu azotu 20kg/ha. Zakazane jest
także stosowanie chemikaliów syntetycznych do kontroli roślinności wodnej,
a całkowita produkcja gatunku nie może przekraczać 1,5 tony/ha rocznie.
Produkcję ekologiczną można prowadzić również w innych systemach
akwakultury, jednakże przepisy ww. rozporządzenia silnie ograniczają wachlarz stosowanych metod i rozwiązań. Przykładowo, nie wolno w akwakulturze ekologicznej stosować zamkniętych systemów recyrkulacyjnych do
produkcji ryb konsumpcyjnych. Zamknięte systemy recyrkulacyjne mogą
służyć jedynie do produkcji materiału obsadowego (wylęgarnie i podchowalnie) lub do produkcji organizmów paszowych (np. dla ryb drapieżnych).
Najważniejszy dla producenta ekologicznego jest jednak załącznik
XIII A ww. rozporządzenia, który zawiera szczegóły odnośnie poszczególnych gatunków ryb oraz systemów akwakultury. Załącznik XIII A, znajdujący
się w Rozporządzeniu Komisji WE nr 710/2009 z dnia 5 sierpnia 2009 roku
zmieniającym rozporządzenie nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe
zasady wdrażania rozporządzenia nr 834/2007 w odniesieniu do ustanawiania szczegółowych zasad dotyczących ekologicznej produkcji zwierzęcej w sektorze akwakultury i ekologicznej produkcji wodorostów morskich
(Dz. Urz. UE L 204 z 06.08.2009 roku) dzieli systemy akwakultury na dziewięć sekcji:
1. Ekologiczna produkcja ryb łososiowatych w wodzie słodkiej;
2. Ekologiczna produkcja ryb łososiowatych w wodzie morskiej;
3. Ekologiczna produkcja ryb dorszowatych, labraksa, dorady, kulbina,
turbota, pagrusa różowego, kulbaka czerwonego, innych prażmowatych oraz syganów;
4. Ekologiczna produkcja labraksa, dorady, kulbina, mugilowatych i węgorza w stawach ziemnych w obszarach pływowych oraz lagunach
przybrzeżnych;
5. Ekologiczna produkcja ryb jesiotrowatych w wodzie słodkiej;
6. Ekologiczna produkcja ryb karpiowatych i innych pokrewnych w kontekście polikultury w wodach lądowych;
7. Ekologiczna produkcja krewetek z rodziny Peneidae i krewetek słodkowodnych (Macrobranchium sp.);
8. Ekologiczna produkcja mięczaków i szkarłupni;
9. Ekologiczna produkcja słodkowodnych ryb tropikalnych.
36
Problemy związane z ekologiczną produkcją
materiału obsadowego dla akwakultury
Rozporządzenie Komisji WE nr 710/2009 z dnia 5 sierpnia 2009 roku
zmieniające rozporządzenie nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia nr 834/2007 w odniesieniu do ustanawiania szczegółowych zasad dotyczących ekologicznej produkcji zwierzęcej
w sektorze akwakultury i ekologicznej produkcji wodorostów morskich (Dz.
Urz. UE L 204 z 06.08.2009 roku), wyraźnie wskazuje, iż produkcja ekologiczna powinna opierać się na materiale ekologicznym. Ponieważ akwakultura organiczna jest nowym działem, nie istnieją jeszcze wystarczająco duże
zasoby ekologicznego materiału obsadowego i wydaje się, iż podstawowym zadaniem jednostek naukowo-badawczych i wdrożeniowych będzie
opracowywanie procedur oraz metod umożliwiających wyprodukowanie
odpowiedniej ilości wysokiej jakości ekologicznego materiału obsadowego.
Rys. 26. Jednym z kluczowych problemów w akwakulturze ekologicznej będzie
wyprodukowanie odpowiedniej ilości materiału obsadowego do dalszej produkcji (Foto:
T.K. Czarkowski)
37
Według ww. rozporządzenia w produkcji „Należy wykorzystywać gatunki
występujące lokalnie, natomiast celem hodowli jest uzyskanie odmian lepiej
dostosowanych do warunków chowu, zdrowych i dobrze wykorzystujących
zasoby żywnościowe” oraz „Należy wybierać takie gatunki, których chów nie
spowoduje znaczących szkód w stadach dziko żyjących”.
Przewidując, że na początku pojawią się problemy z dostępnością ekologicznego materiału obsadowego, unijni urzędnicy dopuszczają możliwość
wprowadzania schwytanych na wolności dzikich ryb oraz materiału nieekologicznego, jednakże „zwierzęta te powinny być utrzymywane w warunkach
zarządzania ekologicznego przez co najmniej 3 miesiące zanim można je
wykorzystać do celów hodowlanych”. Jeśli chodzi o chów ryb konsumpcyjnych to przynajmniej końcowe 2/3 cyklu produkcyjnego musi odbywać się
w warunkach zarządzania ekologicznego.
Rozporządzenie Komisji WE nr 710/2009 z dnia 5 sierpnia 2009 roku
(Dz. Urz. UE L 204 z 06.08.2009 roku) wspomina także, że „Maksymalny
odsetek nieekologicznych młodych osobników zwierząt akwakultury wprowadzonych do gospodarstwa wynosi 80% do dnia 31 grudnia 2011 r., 50 %
do dnia 31 grudnia 2013 r. i 0 % do dnia 31 grudnia 2015 r”. Natomiast w celu
odchowu, możliwe jest pozyskiwanie młodocianych organizmów wodnych
tylko w dwóch przypadkach:
• naturalnego napływu ryb lub larw skorupiaków i młodych osobników
w trakcie napełniania stawu, systemów zamkniętych i zagród;
• węgorza europejskiego, pod warunkiem, że istnieje zatwierdzony plan
zarządzania węgorzem w danym miejscu, a sztuczna reprodukcja węgorza pozostaje kwestią nierozwiązaną.
Wobec powyższych ograniczeń prawnych, jak najszybciej powinno się
rozpocząć prace nad produkcją ekologicznego materiału obsadowego wysokiej jakości, aby w 2015 roku, producenci chcący produkować ryby w systemie organicznym, mieli skąd pozyskać odpowiedni materiał obsadowy.
Istnieje też potrzeba rozwiązania wspomnianej kwestii sztucznego rozrodu
węgorza, tak aby akwakultura nie wpływała ujemnie na naturalną populację
tego zagrożonego gatunku.
Jednak największym problemem przy produkcji tzw. ekologicznego
materiału obsadowego, może okazać się ograniczenie, wprowadzone
powyższym rozporządzeniem unijnym, dotyczące rozrodu ryb w warunkach hodowli organicznej: „Zakazane jest stosowanie hormonów i sub-
38
stancji pochodnych od hormonów”, gdyż według unijnych urzędników „(…)
sztuczne indukowanie rozmnażania zwierząt akwakultury poprzez hormony i ich pochodne jest niezgodne z pojęciem produkcji ekologicznej i postrzeganiem przez konsumenta produktów akwakultury jako ekologicznych;
substancji tych nie należy zatem stosować w ekologicznej akwakulturze”.
W tym miejscu, należy podkreślić, że idealnym rozwiązaniem do osiągnięcia zdecydowanej większości celów stawianych przez unijne obostrzenia
jest udomowienie (domestykacja) gatunków, które mają stanowić podstawę produkcji ekologicznej, o czym szerzej wspomniano w dalszej części
opracowania.
Rys. 27. Stymulacja rozrodu za pomocą preparatów hormonalnych jest niedozwolona
w akwakulturze ekologicznej (Foto: S. Krejszeff)
Na tym etapie warto postawić sobie pytanie, dlaczego w akwakulturze
oraz szeroko pojętym rybactwie, tak popularne stało się używanie hormonów i substancji pochodnych, w procesie kontrolowanego rozrodu ryb?
Odpowiedź na to pytanie jest stosunkowo prosta. Ryby w warunkach sztucznych – szczególnie w plastikowych basenach pozbawionych kryjówek, ro-
39
ślin oraz naturalnego dna – często w wodzie o odmiennych parametrach
(np. przewodności, twardości), przeżywają silny stres. Szczególnie wrażliwe na stres są ryby dziko-żyjące, nieudomowione. Oczywiście są gatunki
mniej i bardziej odporne na stres, jednakże wszystko zależy od sposobu
prowadzenia zabiegów rozrodczych oraz, przede wszystkim, okresu czasu,
w trakcie którego ryby są eksponowane na czynniki stresogenne. Podanie hormonów z zewnątrz powoduje (w dużym uproszczeniu) wywołanie
kaskady hormonalnej doprowadzającej do finalnego dojrzewania oocytów
i w efekcie owulacji oraz przystąpienie do aktu rozrodu pomimo niesprzyjających warunków i stresu. Jest to chyba najprostsza, najskuteczniejsza
i stosunkowo tania metoda rozrodu ryb w warunkach kontrolowanych. Pomijając kwestie z pogranicza etyki i filozofii przyrody, kierując się jedynie
dobrostanem zwierząt oraz aktami prawnymi Wspólnoty Europejskiej, można jednoznacznie stwierdzić, iż wspomniany sposób sztucznego rozrodu
ryb, nie jest pożądany w kontekście produkcji ekologicznej, naturalnej czy
tradycyjnej.
Rys. 28. Właściwy dobór tarlaków jest jednym z podstawowych czynników gwarantujących
sukces rozrodczy (Foto: D. Kucharczyk)
40
Wydaje się, że obecny w Polsce oraz innych krajach Centralnej Europy,
tradycyjny sposób rozmnażania karpia jest najbliższy ideałowi, gdyż intuicyjnie oparty jest na zaspokojeniu fizjologicznych potrzeb tego gatunku.
Klasycy i doświadczeni hodowcy karpia zawsze przypominają, iż sukces
rozrodczy w gospodarstwie zależy od kilku czynników:
• właściwego doboru tarlaków;
• odpowiedniego żywienia tarlaków;
• właściwego przygotowania tarliska;
• zapewnienia spokoju rybom;
• sprzyjających warunków atmosferycznych.
Czynniki te (oczywiście oprócz ostatniego) zależą w głównej mierze
od hodowcy, jego wiedzy i zaangażowania. Warto zwrócić uwagę, że wymienione czynniki można sprowadzić do stwierdzenia, iż rybom należy
zapewnić warunki jak najbardziej zbliżone do naturalnych, co pokrywa się,
z tak modnym ostatnio pojęciem dobrostanu (ang. welfare). Jednakże,
warto wspomnieć, że taka procedura rozrodcza jest bardzo czasochłonna, wymaga dużego nakładu pracy wielu osób, jak również wykorzystania gruntu i innych nakładów rzeczowych włączając w to utrzymywanie
licznego (z uwagi na małą efektywność tej metody produkcyjnej) stada
tarłowego.
Dobrostan zwierząt odzwierciedla stan zdrowia fizycznego i psychicznego zwierzęcia, osiągany w warunkach pełnej harmonii organizmu ze środowiskiem bytowania (Hughes 1988). Dobrostan dotyczy przede wszystkim
zwierząt hodowlanych i opiera się na tzw. koncepcji pięciu wolności (FAWC
1993):
• wolności od głodu i pragnienia,
• wolności od dyskomfortu,
• wolności od bólu, urazów i chorób,
• wolności do wyrażania naturalnych zachowań,
• wolności od strachu i stresu.
Dobrostan zwierząt rozpatruje się w trzech równoprawnych aspektach:
fizycznym, biologicznym oraz psychicznym (Kamiński i in. 2007).
Pojęcie to, stało się obecnie bardzo modne i popularne. Jest ono poruszane niemalże w każdej dyskusji dotyczącej chowu i hodowli zwierząt.
Często jednak, większość osób, nie zdaje sobie sprawy, że hodowla karpia
uwzględnia dobrostan ryb w praktyce właściwie już od tysiąca lat.
41
Podając przykład tradycyjnego, kontrolowanego rozrodu karpia, zapomnieliśmy o jednej rzeczy, mianowicie o fakcie, że karp jest jednym z niewielu w pełni udomowionych konsumpcyjnych gatunków ryb. Między innymi
właśnie dlatego rozród tego gatunku, bez stosowania stymulacji hormonalnej jest znacznie prostszy aniżeli innych gatunków (więcej szczegółów
zostało opisanych poniżej). Ponadto, należy podkreślić, że metoda ta była
rozwijana przez setki lat.
42
Domestykacja czyli udomowienie
Encyklopedia PWN (wydanie internetowe: encyklopedia.pwn.pl) hasło
„domestykacja (udomowienie)” interpretuje jako „całokształt procesów przekształcania się właściwości morfologicznych, fizjologicznych i psychicznych
zwierzęcia pod wpływem długotrwałego oddziaływania człowieka przez dobór sztuczny i tworzenie środowiska hodowlanego”. Natomiast Clutton-Brock
(1999, za Balon 2004) za zwierzę udomowione uważa takie, które zostało
wyhodowane w niewoli, w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych, przy
czym człowiek ma pełną kontrolę nad hodowlą, zaopatrzeniem w żywność
oraz środowiskiem życia zwierzęcia. Pierwszym etapem domestykacji bywa
zazwyczaj oswojenie (obłaskawienie), w wyniku, którego zwierzę przestaje
bać się ludzi, nie ucieka i nie wykazuje agresji.
Rys. 29. Juwenalne formy karasia pospolitego podchowywane w warunkach kontrolowanych
(Foto: D. Żarski).
43
Domestykacja zwierząt jest procesem towarzyszącym ludziom już od
ponad 10 000 lat, kiedy po raz pierwszy u boku człowieka pojawił się pies.
Dążenie do przystosowywania zwierząt do życia w pobliżu ludzi było związane z potrzebą ochrony osad oraz z łatwym dostępem do pokarmu pochodzenia zwierzęcego (Diamond 2002).
Udomawianie ryb jest natomiast praktykowane od ponad 2000 lat.
Pierwszymi gatunkami przetrzymywanymi w niewielkich zbiornikach wodnych, bardzo często utworzonych lub w dużym stopniu przekształconych
przez człowieka, były karp Cyprinus carpio L. oraz karaś złocisty Carassius auratus (L.) (Balon 2004). Oba te gatunki były udomawiane w dwóch
różnych częściach świata oraz z zupełnie odmiennych przyczyn. Karp był
powszechnie hodowany przez rzymian do celów konsumpcyjnych (Balon
1995a, b), natomiast karaś złocisty, ze względu na różnorodne ubarwienie
ciała, jako ryba ozdobna w Chinach (Chen 1956).
W pełni udomowione organizmy można scharakteryzować w następujący sposób:
• konkretne osobniki są wysoce wartościowe i przetrzymywane w określonym i specyficznym celu;
• ich rozród jest kontrolowany przez człowieka;
• ich zachowanie jest zmienione na skutek procesu domestykacji;
• uwidaczniają się cechy morfologiczne i fizjologiczne nie spotykane
wśród dzikich przodków danego gatunku;
• niektóre osobniki nie są w stanie przetrwać bez ingerencji człowieka
i jego ochrony (Balon 2004).
Ryby są grupą zwierząt, których udomowianie rozpoczęło się najpóźniej w porównaniu do ssaków oraz ptaków (Mignon-Grasteau i in. 2005).
Było to najprawdopodobniej związane z rozwojem cywilizacyjnym i opracowaniem przez człowieka metod piętrzenia wód oraz doprowadzania
wody w pobliże osiedli ludzkich. Najwięcej gatunków ryb udomowionych
funkcjonuje w akwarystyce, jak przykładowo popularny na całym świecie gupik Poecilia reticulata, lub złota rybka Carassius auratus. Natomiast,
wśród gatunków ryb komercyjnych (z przeznaczeniem na konsumpcję) jak
dotąd niewiele jest uważanych za w pełni udomowione. Mignon-Grasteau
i in. (2005) wymieniają karpia Cyprinus carpio, łososia Salmo salar, pstrąga tęczowego Oncorhynchus mykiss oraz łososia masou Oncorhynchus
masou, jako ryby udomowione. Natomiast Balon (2004), za udomowiony
gatunek ryby konsumpcyjnej uważa wyłącznie karpia, a resztę gatunków
44
ryb hodowlanych uważa jedynie za eksploatowane w niewoli (exploited
captives).
Rys. 30. Barwna forma karpia (Foto: S. Krejszeff)
Jednakże, w przypadku ryb można dostrzec bardzo dużą różnicę pomiędzy stadami przetrzymywanymi w stawach oraz w warunkach pełni kontrolowanego, zamkniętego obiegu wody gdzie prowadzona hodowla ma
charakter intensywny. Charakter tych obu skrajnych metod chowu i hodowli
jest nieporównywalny.
W przypadku klasycznych stawów typu karpiowego ryby z człowiekiem
mają kontakt znacznie rzadziej (dwa lub trzy razy do roku), jednocześnie
przebywając w środowisku bardziej zbliżonym do warunków naturalnych
aniżeli ryby z hodowli intensywnych.
W systemach recyrkulacyjnych ryby są bardzo często przenoszone,
sortowane, jak również prowadzone są na nich zabiegi profilaktyczne
oraz lecznicze. Stąd najprawdopodobniej zmiany jakie następują u takich ryb są zauważalne w zaledwie kilku pokoleniach w warunkach
pełni kontrolowanych. Dlatego też w przypadku ryb bardzo ciężko jest
jednoznacznie określić moment, w którym konkretne pokolenie można
uznać za w pełni udomowione. Bilio (2007a, b) sugeruje, że w przypadku
komercyjnych gatunków już 3 pokolenie wychowane w niewoli można
45
uznać za udomowione. Potwierdzają to badania szeroko prowadzone na
nowych gatunkach w akwakulturze, w wyniku których, metody produkcyjne są dopiero rozwijane. Na podstawie tych badań stwierdzono, że
już w pierwszym pokoleniu można dostrzec bardzo duże zmiany w behawiorze, jak również fizjologii (Krejszeff i in. 2009, 2010, Targońska i in.
2011).
Rys. 31. Narybek lina wyprodukowany w zamkniętym obiegu wody (Foto: D. Żarski)
Jest to najprawdopodobniej związane ze znacznie większą odpornością
na stres ryb hodowlanych. Badania na ssakach dowodzą, że poziom kortyzolu we krwi zwierząt udomowionych lub oswojonych jest znacznie niższy
niż u zwierząt dzikich, poddanych identycznym czynnikom stresogennym
(Harri i in. 2003). Można zatem uznać, że proces domestykacji zaczyna się
w momencie gdy hodowca przejmuje kontrolę nad cyklem życiowym ryby
i określa warunki w jakich będzie ona od tej pory żyła (FAO 2008). Tempo zmian prowadzących do całkowitego udomowienia jest tym większe im
większa kontrola człowieka nad całym cyklem życiowym ryb. Dlatego też,
niemożliwe jest wyznaczenie wyraźnej linii gdzie zaczyna się „udomowienie” a kończy się „dzikość”.
46
Generalnie można wyróżnić trzy fazy całego procesu domestykacji (Boguerouk 2005, Bilio 2007b):
I. pre-domestykacja – czyli proces adaptacji do warunków hodowli
II. domestykacja (zarówno „niekontrolowana” jak również „ukierunkowana”) – proces polegający między innymi na doborze selekcyjnym pod
kątem pożądanych cech i tym samym eliminowaniu cech niepożądanych,
III. ustanowienie rodowodu (linii, rasy) – genetyczne ustanowienie linii hodowlanej, która spełnia wymogi stawiane dalszej hodowli lub
produkcji.
Zatem, można uznać, że ryby będące potomkami rodziców wychowanych w niewoli są udomowione, albo przynajmniej są bezpośrednio poddane procesowi domestykacji. Co za tym idzie, badania nad efektami procesu
udomowienia mogą być prowadzone dopiero na takim właśnie materiale.
47
Potencjał i zagrożenia wynikające
z domestykacji ryb
Domestykacja jest procesem w znacznym stopniu przekształcającym organizmy. Dotyczy to zarówno cech fenotypowych jak również genetycznego
spłycania puli genowej (Harada i in. 1998, Diamond 2002, Vandeputte i Prunet 2002, Balon 2004). W przypadku gatunków ryb będących podstawą produkcji akwakultury od wielu pokoleń (karp, pstrąg tęczowy Oncorhynchus
mykiss (Walbaum), łosoś Atlantycki Salmo salar (L.)), efekt ten jest nasilony
poprzez selekcję osobników wchodzących w skład stada rodzicielskiego,
pod kątem tempa wzrostu (patrz Tab. 1), odporności na czynniki patogenne
oraz preferencji konsumenckich.
Rys. 32. Ikra karasia pospolitego pobierana na osobną szalkę Petri’ego w celu
przeprowadzenia selekcyjnego krzyżowania (Foto: D. Żarski)
48
Stopień inbredu ma związek z liczebnością stada jakim dysponuje hodowca, częstotliwością uzupełniania stada osobnikami pochodzącymi
z poza regularnej hodowli oraz ostatnio również bardzo silnie rozwijanymi
programami selektywnej hodowli (tzw. selective breeding), które mają za
zadanie krzyżowanie ze sobą osobników pod kątem utrzymania jak najwyższego stopnia zmienności genetycznej (Ryman i in. 1995, Petersson
i in. 1996, Harada i in. 1998, Vrijenhoek 1998, Gjedrem i Baranski 2009).
Tabela 1. Średni zysk wzrostu (% wagi ciała) na selekcji hodowlanej w ciągu jednego
pokolenia wybranych gatunków ryb i krewetek (za Dunham i in. 2001).
Gatunek
Średnia waga
(g)
Zysk wzrostu
na 1 pokoleniu
(%)
Liczba
pokoleń
Kiżucz (Oncorhynchus kisutch)
250
10,1
4
10,0
3
Pstrąg tęczowy (Oncorhynchus mykiss)
3,3
Pstrąg tęczowy (Oncorhynchus mykiss)
4000
13,0
2
Łosoś atlantycki (Salmo salar)
4500
14,4
1
Łosoś atlantycki (Salmo salar)
6300
14
6
Sumik kanałowy (Ictalurus punctatus)
450
14
4
Sumik kanałowy (Ictalurus punctatus)
67
20
1
Tilapia (Oreochromis niloticus)
100
15
5
Labeo (Labeo rohita)
400
17
2
Krewetka (Penaeus vannamei)
20
4,4
1
Krewetka (Penaeus japonicus)
15
10,7
1
Jednakże, pomimo wielu starań obserwuje się negatywny wpływ akwakultury na środowisko poprzez programy restytucyjne polegające na wpuszczaniu materiału pochodzącego z hodowli do wód otwartych (Vrijenhoek
49
1998). Efekt ten jest spowodowany tym, iż materiał zarybieniowy pochodził
w znacznej mierze od w pełni udomowionych stad tarłowych, w przypadku
których obserwuje się znaczące różnice zarówno genetyczne oraz przystosowawcze (Fleming i in. 2002, Metcalfe i in. 2003). Nie bez znaczenia są
również ucieczki ryb hodowlanych do środowiska naturalnego, które mogą
powodować zaburzenia genetyczne lokalnych populacji (Jonsson i Jonsson 2006, Gjedrem i Baranski 2009).
Na skutek działalności człowieka, która doprowadziła do przekształcenia
środowiska wód otwartych, odnotowano ustępowanie wielu gatunków ryb.
Dotyczy to w znacznej mierze wielu endemicznych populacji, które w efekcie utraciły miejsca bytowania, naturalnego rozrodu oraz wychowu form
młodocianych (Vrijenhoek 1998, Skrzypczak i Mamcarz 2005). Do istotnych
zagrożeń należy zaliczyć także zanieczyszczenie rzek, a ostatnio również
nasilające się anomalie klimatyczne, zmieniające ich reżim hydrologiczny
(Peňáz 1996, Penczak i Kruk 2000, Schiemer et al. 2003).
Akwakultura, dzięki szerokiej aktywności w sferze kontrolowanego rozrodu i podchowu larw, jest także narzędziem służącym, między innymi, odtwarzaniu zagrożonych populacji ryb (Philippart 1995, Kucharczyk 2002).
Pomimo potencjalnie negatywnego wpływu akwakultury zachowawczej na
dzikie populacje zagrożonych gatunków, obserwuje się wysoką skuteczność stosowanych metod biotechnologicznych w przywracaniu zagrożonych lub wręcz wymarłych populacji ryb (Philippart 1995, Bartel 2001).
W wielu przypadkach konieczne jest stworzenie stada tarłowego w warunkach stawowych lub systemach recyrkulacyjnych, stwarzających możliwość
pełnej kontroli warunków przetrzymywania, co w bezpośredni sposób, w połączeniu z produkcją materiału zarybieniowego w warunkach kontrolowanych,
warunkuje stabilność programów restytucyjnych (Poncin i Philippart 2002,
Kucharczyk 2002). Zaletą tego typu przedsięwzięć jest brak konieczności
nadmiernego eksploatowania stad tarłowych występujących w środowisku
naturalnym do celów rozrodczych. Jest to szczególnie istotne w przypadku
gdy pozyskanie gamet jest bardzo trudne lub praktycznie niemożliwe oraz
gdy plan restytucyjny dotyczy populacji, której liczebność jest niewielka.
Natomiast, w celu zminimalizowania efektu domestykacji restytuowanych populacji należy prowadzić ostrożną i ściśle zaplanowaną hodowlę
uwzględniającą jak największe genetyczne zróżnicowanie stada tarłowego
oraz jego potomstwa (Harada i in. 1998, Vrijenhoek 1998).
50
Rys. 33. Pozyskiwanie ikry bolenia do celów produkcji materiału zarybieniowego
w warunkach kontrolowanych (Foto: K. Kupren)
Wiele prac naukowych poświęcono wpływowi domestykacji na parametry hodowlane, zmiany behawioralne oraz wpływ materiału pochodzącego od udomowionych populacji na populacje dziko żyjące (np.:
51
Metcalfe i in. 2003, Huntingford 2004, Jonsson i Jonsson 2006). W większości przypadków prace te dotyczą ryb hodowanych do celów konsumpcyjnych lub jako ryby ozdobne. Nieliczne są natomiast dane dotyczące
udomowienia ryb będących niegdyś podstawą ichtiofauny wód słodkich,
a których obecnie wiele populacji jest w poważnym stopniu zagrożonych
wyginięciem.
Rys. 34. Larwa karasia pospolitego podchowywana w warunkach laboratoryjnych (Foto:
D. Żarski)
Pierwsze prace dotyczące wpływu udomowienia na efekty rozrodu (Targońska-Dietrich i in. 2004, Krejszeff i in. 2010a, Targońska i in. 2011) oraz
podchowu (Kwiatkowski i in. 2008) gatunków niekomercyjnych świadczą
o konieczności dalszych badań rozpatrujących w szeroki sposób problematykę wychowu stad podstawowych w niewoli, a uwzględniających wiele
aspektów akwakultury tych gatunków.
Biotechnikę produkcji materiału zarybieniowego danego gatunku można z powodzeniem opracować na podstawie jednej populacji, a następnie
tylko ją zaadoptować do celów restytucyjnych populacji nawet znacznie
52
odległych geograficznie. Opracowane, gotowe rozwiązania mogą w efekcie
przynieść znacznie lepsze rezultaty i znacznie szybciej, aniżeli opracowywanie wszystkich procedur na bazie populacji, która ma być restytuowana.
Domestykacja ryb pozwoliła na wyselekcjonowanie kilku modelowych
gatunków i ich linii, których genom jest praktycznie całkowicie znany. Należą
do nich między innymi medaka i danio pręgowany (Kasahara i in. 2007).
Ostatnio również po raz pierwszy dokonano całkowitego sekwensjonowania genomu gatunku akwakulturowego jakim jest tilapia nilowa (EAS
2011). Całkowite zsekwencjonowanie genomu może pozwolić na znalezienie konkretnych genów odpowiedzialnych za odporność na choroby, tempo
wzrostu lub determinację płci. To z kolei umożliwi opracowanie w pełni efektywnych procedur i programów hodowlanych. Ponadto, modelowe gatunki,
których genom jest całkowicie znany, są znakomitym materiałem do badań
biologicznych o szerokim rozumieniu, takich jak ekotoksykologia, karcynogeneza, czy genetyka.
53
Wpływ domestykacji na rozród ryb
Rozród ryb jest jednym z najważniejszych etapów produkcji, zarówno
w przypadku komercyjnej (Zohar and Mylonas 2001, Yaron i in. 2009) jak
również zachowawczej (Kucharczyk i in. 2008, Targońska i in. 2008) akwakultury. Efektywność zabiegów rozrodczych bezpośrednio warunkuje jakość jaj (Kucharczyk i in. 2008, Targońska i in. 2010, Żarski i in. 2009, 2011a)
i tym samym larw.
W przypadku akwakultury, najważniejszym wskaźnikiem określającym
efektywność zabiegów hodowlanych na stadach tarłowych jest jakość jaj
(Bobe i Labbe 2010). Uzyskiwanie niskiej jakości jaj prowadzi do konieczności utrzymywania odpowiednio dużego stada rozrodczego. Jest to wówczas
jedyny sposób aby móc uzyskać materiał obsadowy w ilości niezbędnej
do prowadzenia produkcji na założonym poziomie. Powoduje to poważny
wzrost kosztów całkowitej produkcji z uwagi na konieczność wykorzystywania urządzeń hodowlanych do przetrzymywania dużej ilości ryb, ponoszenie
kosztów związanych z żywieniem, obsługą i itp.
Z kolei potrzebna do rozrodu duża liczebność stada tarłowego wymaga
odpowiedniej liczby ryb, które są przeznaczane na jego uzupełnienie (tzw.
selekty). Stąd, koszty ponoszone tylko z powodu słabej jakości jaj uzyskiwanej w hodowli stają się znacznie większe. Jak dotąd wiadomo, że ryby
hodowlane produkują jaja znacznie niższej jakości aniżeli ryby dzikie. Dlatego też, prowadzone są na szeroką skalę badania mające na celu wytypowanie czynników warunkujących jakość jaj ryb hodowlanych (np. Harrell
and Woods 1995).
Wiadomo, że jednym z najważniejszych czynników wpływających na jakość jaj jest dieta ryb, gdzie podawanie wyłącznie paszy komponowanej
(tzw. pasz suchych) wpływa na obniżenie ich jakości (więcej szczegółów
opisali Izquierdo i in. 2001). Zatem, w trakcie procesu domestykacji komercyjnych gatunków ryb, aspekt ten jest czynnikiem w niewielkim stopniu limitującym możliwości produkcyjne, ponieważ przestrzeganie optymalnej
diety całkowicie go eliminuje. Zwłaszcza, że ryby udomowione (bądź też
poddawane procesowi udomowienia) znacznie chętniej pobierają pokarm
skomponowany i przygotowany przez człowieka (Bilio 2007b, 2008a, b).
54
Niestety, jak dotąd brak jest jeszcze gotowych procedur żywieniowych dla
wielu gatunków ryb, które mają potencjalnie duże znaczenie dla akwakultury
zarówno komercyjnej, jak i zachowawczej.
Rys. 35. Niektóre gatunki ryb, na przykład okoń eurazjatycki, można z powodzeniem
rozradzać bez stosowania stymulacji hormonalnej (Foto: T.K. Czarkowski)
Hodowcy, którzy swoją produkcję opierają na sztucznym rozrodzie, napotykają różne problemy w zależności od gatunku ryby, który produkują.
W przypadku hodowców ryb łososiowatych bardzo dużym problemem jest
jakość jaj pozyskiwanych od wyhodowanych przez siebie tarlaków (Mansour i in. 2007, 2008, Ciereszko i in. 2009). Jednakże, nie mają problemu z pozyskaniem ikry, gdyż u ryb łososiowatych tylko w skrajnych przypadkach
rozród jest niemożliwy, a do wywołania owulacji nie są potrzebne preparaty
hormonalne.
Również rozród ryb okoniowatych (sandacza lub okonia) jest możliwy
bez uprzedniej stymulacji hormonalnej, a jej stosowanie ma na celu głównie
synchronizację rozrodu (Kucharczyk i in. 2007, Żarski i in. 2011b). Inaczej
55
jest natomiast w przypadku ryb karpiowatych, u których spontaniczną owulację obserwuje się bardzo rzadko (Brzuska i Adamek 1999, Brzuska 2000,
2005, 2006, Krejszeff i in. 2008a, 2009, Kucharczyk i in. 2002, 2005, Żarski
i in. 2009) i jest ona wówczas efektem odłowienia samicy w momencie owulacji albo krótko przed (Kucharczyk – informacja ustna). Dlatego też, w przypadku akwakultury ryb karpiowatych niezbędne jest stosowanie stymulacji
hormonalnej, która jest również bardzo często wspomagana odpowiednią
stymulacją foto-termiczną (więcej szczegółów np.: Kupren i in. 2008).
Rys. 36. Dotychczas nie udał się sztuczny rozród klenia bez zastosowania stymulacji
hormonalnej (Foto: S. Krejszeff)
W przypadku niektórych dzikich gatunków ryb karpiowatych, nawet stymulacja hormonalna wraz z odpowiednimi zabiegami przynosi stosunkowo
słabe rezultaty, w postaci niewielkiego odsetka owulacji, tak zwanej owulacji częściowej (pozyskanie tylko od kilku do kilkudziesięciu procent jaj) lub
braku owulacji. Ponadto, obserwuje się bardzo duży odsetek śmiertelności
tarlaków (nawet 100%). Problem ten dotyczy w głównej mierze gatunków,
których sztuczny rozród podejmuje się w celach czynnej ochrony, w ramach
której prowadzi się zarybienia materiałem wyprodukowanym w warunkach
kontrolowanych.
56
Działania te mają na celu całkowitą restytucję populacji wymarłych lub
wspomaganie naturalnej rekrutacji populacji zagrożonych wyginięciem (Kucharczyk 2002, Krejszeff i in. 2008a, Philippart 1995, Targońska i in. 2010).
Dotyczy to między innymi certy, klenia, bolenia, karasia pospolitego czy też
brzany. Niska efektywność rozrodu tych gatunków ryb doprowadziła do badań nad ich domestykacją i określeniem wpływu udomowienia na efekty
rozrodcze. Wstępne badania dotyczyły jazia, którego czwarte pokolenie
wyhodowano w stawach karpiowych Gospodarstwa Rybackiego „Knieja”
koło Częstochowy (Piszczała – informacja ustna). Rozród poszczególnych
pokoleń odbywał się w sposób sztuczny, z zastosowaniem preparatów
hormonalnych (do rozrodu stosowano Ovopel zawierający ssaczy analog
gonadoliberyny oraz metoklopramid). Gdy po raz pierwszy podjęto próbę
rozrodu czwartego pokolenia okazało się, że stymulacja hormonalna była
niepotrzebna, a owulację można było wywołać poprzez krótką stymulację
foto-termalną (Krejszeff i in. 2009).
Pozytywny wpływ procesu hodowlanego na efekty rozrodcze w pierwszym pokoleniu odnotowano natomiast w przypadku sandacza. Okazało
się, że odpowiednie zabiegi hodowlane były wystarczające do przeprowadzenia sztucznego rozrodu poza naturalnym sezonem rozrodczym bez stymulacji hormonalnej (Muller-Bellecke and Zienert 2008).
Pozasezonowy rozród ryb, które w naturalnych warunkach rozmnażają
się wyłącznie raz w ciągu roku, jest jednym z ważniejszych aspektów we
współczesnej akwakulturze. Stwarza to możliwość pozyskiwania materiału obsadowego w dowolnym okresie roku. To z kolei umożliwia podaż ryb
o wielkości handlowej przez cały rok lub kilka razy w ciągu roku. Należy
w tym miejscu podkreślić, że dotychczas, w przypadku gatunków ryb zamieszkujących naszą strefę klimatyczną, nie udało się pozyskać ikry poza
sezonem rozrodczym bez stymulacji hormonalnej lub innych poprzedzających zabiegów hodowlanych (np.: Kucharczyk i in. 2008, Kupren i in. 2008,
Targońska i in. 2008).
Ostatnio, bardzo duży wpływ procesu udomowienia na efekty rozrodcze odnotowano również w przypadku brzany (Targońska i in. 2011). Jest
to jeden z gatunków karpiowatych ryb reofilnych, którego rozród sztuczny
jest dopiero w trakcie opracowywania. Głównym problemem jest pozyskanie wysokiej jakości jaj. Ponadto, biorąc pod uwagę fakt niskiej płodności
względnej (1-9 tys. jaj kg-1 – za Kujawa 2008, Targońska i in. 2011) uzyskanie
odpowiednio licznego potomstwa stanowi bardzo duże wyzwanie dla użyt-
57
kowników wód, którzy mają obowiązek zarybiać dzierżawione przez siebie
wody materiałem zarybieniowym brzany. Ponadto, z powodu niskiej podaży
materiał ten jest jednym z najdroższych spośród ryb słodkowodnych.
Rys. 36. Pozyskiwanie ikry od hodowlanej samicy brzany (Foto: D. Żarski)
Próba sztucznego rozrodu ryb pozyskanych ze środowiska naturalnego,
w większości przypadków kończy się niestety niepowodzeniem oraz obserwuje się bardzo wysoką śmiertelność ryb. Badania przeprowadzone przez
Targońską i in. (2011) wskazują, że bez względu na czas pozyskania (jesień
lub wiosna) i sposób przetrzymywania ryb dzikich (w stawach lub w basenach) efektywność rozrodu jest znacznie niższa niż z wykorzystaniem ryb
poddanych procesowi udomowienia (pokolenie F3), które od początku były
przetrzymywane w zamkniętym obiegu wody.
Bardzo ważnym, z punktu widzenia hodowli, jest fakt, że ryby udomowione znacznie szybciej osiągają dojrzałość płciową (rozumianą jako zdolność do rozrodu po raz pierwszy w swoim życiu) przy znacznie mniejszych
58
rozmiarach. Przykładowo, samice brzany dojrzałość płciową w warunkach
naturalnych osiągają w 4 lub 5 roku życia przy długości 30-35cm (Rolik
1971, za Kujawa 2008). Natomiast samice wychowane w warunkach kontrolowanych są już zdolne do rozrodu w 2-3 roku życia przy długości około
20cm (Myszkowski i in. 2000, Targońska i in. 2011, Żarski i in. – dane niepublikowane). W przypadku samców obserwuje się taką samą tendencję
(za Kujawa 2008).
Znikome dane dotyczące wpływu udomawiania gatunków o różnej strategii i ekologii rozrodczej na efekty kontrolowanego rozrodu, który często
jest jedynym sposobem na uzyskanie potomstwa, uniemożliwiają ocenę
przydatności powszechnie stosowanych metod hormonalnej stymulacji dojrzewania gamet oraz wpływu czynników środowiskowych na efektywność
tych zabiegów. Z dużym prawdopodobieństwem można natomiast przypuścić, iż konieczne stanie się opracowanie zupełnie nowych procedur kontrolowanego rozrodu (Kucharczyk i in. 2008).
Na podstawie dzisiejszej wiedzy, można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że udomowione stada podstawowe będą mogły być w skuteczny sposób rozmnażane bez konieczności przeprowadzania stymulacji
hormonalnej, a jedynie wystarczą podstawowe manipulacje foto-termiczne
lub niewielkie wspomaganie rozrodu preparatami niebędącymi środkami
hormonalnymi (Kucharczyk i in. – dane niepublikowane).
59
Wpływ stopnia domestykacji na podchów
wczesnych stadiów ryb
Jak dotąd brak jest wystarczającej ilości danych na temat wpływu procesu
udomowienia na efekty podchowu larw. Kwiatkowski et al. (2008) w trakcie
podchowu larw pozyskanych od jazi dzikich oraz hodowlanej barwnej odmiany jazia (złota orfa) odnotował, że larwy pochodzące od ryb poddanych
procesowi domestykacji (barwna odmiana była wyhodowana w wyniku wielopokoleniowych selekcji pod kątem ubarwienia) wykazywały lepsze tempo
wzrostu w porównaniu do jazia dzikiego.
Rys. 37. Masowy podchów larw klenia, tuż przed zakończeniem okresu larwalnego (Foto:
D. Żarski)
Ogólnie larwy ryb są bardzo słabo rozwinięte, a możliwość reagowania
na bodźce jest ograniczona i wzrasta wraz z rozwojem organizmu (Barry i in.
1995, Jentoft i in. 2002, Żarski i in. 2011c). Dlatego też, efekt domestykacji,
60
który zmniejsza podatność ryb na stres, może być bardzo słabo zauważalny. Natomiast, w przypadku ryb większych (form juwenalnych i starszych),
pozytywny wpływ udomowienia na efekty chowu był raportowany u wielu
gatunków (np. Pottinger i Carrick 1999, Tanck i in. 2002, Fevolden i in. 2002).
W większości przypadków pozytywny efekt udomowienia na wzrost ryb
był przypisywany znacznie mniejszej podatności na stres (np. Jentoft i in.
2002, Douxfils i in. 2011). Nawet ryby będące na różnym poziomie udomowienia wykazywały różnice w reakcji na czynniki stresogenne. Zostało to
udowodnione w przypadku juwenilnego okonia gdzie porównywano ryby
w pokoleniu F1 i F4. Odnotowano, że ryby przetrzymywane w niewoli od
3 pokoleń reagowały w znacznie mniejszym stopniu na stresogen. Ponadto,
okazało się, że poprawiły się również mechanizmy odpowiedzialne za odporność u ryb z pokolenia F4 w porównaniu do ryb z pokolenia F1 (Douxfils
i in. 2011). Dodatkowo, w przypadku pstrąga tęczowego udowodniono, że
również potomstwo uzyskane w wyniku krzyżowania osobników będących
na różnym stopniu udomowienia oraz dzikich, charakteryzuje się istotnie
różnym tempem wzrostu, gdzie tempo wzrostu było pozytywnie skorelowane z poziomem udomowienia (Tymchuk i Devlin 2005).
61
Wpływ domestykacji na chów ryb
Komercyjna hodowla ryb polega na wieloletnim, głównie intencjonalnym,
krzyżowaniu osobników najbardziej podatnych na warunki hodowli (Gjedrem i Baranski 2009).
Dotyczy to przeżywalności w warunkach hodowli, tempa wzrostu, zdolności reprodukcji w warunkach niewoli, odporności na czynniki stresoi patogenne jak również wydajności rzeźnej (Einum i Fleming 1997, Fleming
i Einum 1997, Vandeputte and Prunet 2002, Garant i in. 2003, McGinnity
i in. 2003, Metcalfe i in. 2003, Huntingford i Adams 2005, FAO 2008, Gjedrem i Barański 2009, Matsuzaki i in. 2009). Stąd, ryby hodowlane wykazują czasem zupełnie odmienny fenotyp, w porównaniu do ich dzikich
odpowiedników.
Powszechnie znany jest fakt, że karpie udomowione mają zupełnie inny
pokrój ciała od karpi dzikich (Matsuzaki i in. 2009). Takie różnice odnotowano również między innymi w przypadku pagrusa czerwonego (Pagrus major) (Mustafa i in. 1995) czy łososia czawyczy (Oncorhynchus tshawytscha)
(Busack i in. 2007). Jest to związane, między innymi, z rodzajem oferowanego im pokarmu.
W przypadku akwakultury intensywnej, gdzie stosowane są wysokobiałkowe pasze, przyrost tkanki mięśniowej jest znacznie szybszy niż u ryb odżywiających się pokarmem naturalnym. Dlatego, niektóre hodowlane ryby
drapieżne (jak np. pstrąg tęczowy,) mają nieco inny pokrój ciała od naturalnie występującego.
W przypadku klasycznych hodowli stawowych typu karpiowego, ryby
mają dostęp zarówno do pokarmu naturalnego, jak również pokarmu podawanego z zewnątrz, jakim w hodowli karpia jest najczęściej zboże. Ponadto, pokarm często występuje w nadmiarze, przez co ograniczona jest
konkurencja pokarmowa pomiędzy rybami, co znacznie obniża wydatek
energetyczny na zdobywanie pokarmu, co z kolei sprzyja przyrostowi tkanki
mięśniowej. Dlatego też, karpie hodowlane mają najczęściej znacznie bardziej wygrzbiecone ciało oraz większą wydajność rzeźną (Guziur i in. 2003,
Balon 2004).
62
Dodatkowo, w przypadku akwakultury bardzo często dochodzi do zmian
morfologicznych z uwagi na znacznie mniejsze zagrożenie ze strony drapieżników. Przykładowo, karaś pospolity, który jest hodowany w warunkach
kontrolowanych bez obecności drapieżnika, wykazuje znacznie mniejszą
wysokość ciała, aniżeli karasie z tego samego stada w obecności drapieżnika (Holopainen i in. 1997). Jak się okazuje, czasem nawet sama obecność
ryby drapieżnej nie jest potrzebna do wywołania istotnych zmian w morfologii. W eksperymencie przeprowadzonym przez Stabel i Lwin (1997) okazało
się, że do wywołania zmian morfologicznych wystarczy jedynie sygnał chemiczny pochodzący od drapieżnika.
Rys. 38. Różny pokrój ciała karasia pospolitego pochodzącego ze środowiska naturalnego
(u góry) oraz z hodowli w systemie recyrkulacyjnym (u dołu) (Foto: D. Żarski)
63
Innym czynnikiem mogącym powodować odmienność morfologiczną
ryb udomowionych jest tzw. „interakcja socjalna” pomiędzy osobnikami,
która najlepiej uwidacznia się w przypadku stosowania dużych zagęszczeń. Wiadomym jest, że stres wywołany nienaturalnym zagęszczeniem
prowadzi do fizjologicznych zaburzeń w organizmie ryby, powodując między innymi obniżone tempo wzrostu (np. Kujawa 2004, Żarski i in. 2008b).
Jednakże, ostatnio doniesiono, że zagęszczenie obsady może powodować również zmiany morfologiczne u soli (Solea senegalensis) (Ambrosio
i in. 2008). Należy w tym miejscu podkreślić, że efekt zagęszczenia dotyczy
raczej starszych form rozwojowych, gdyż ostatnio udowodniono, iż w przypadku form larwalnych zagęszczenie ma znikomy wpływ na efekty podchowu włączając w to tempo larwalnej metamorfozy (Żarski i in. 2011c, d,
Kupren i in. 2011).
Rys. 39. Dwie, odmiennie ubarwione formy brzany wyhodowane w warunkach
kontrolowanych (pokolenie F4) (Foto: D. Żarski).
W wyniku procesu udomowienia powszechnie obserwuje się zmiany
w ubarwieniu ryb. Jednym z najbardziej znanych przypadków jest złota rybka (Carassius auratus) oraz najdroższa ryba świata, jaką jest karp
Koi, wyselekcjonowany z japońskiego podgatunku karpia (Cyprinus carpio haematopterus) (Dobosz i in. 2000). Pojawianie się barwnych form
ryb jest związane z ujawnianiem się cech recesywnych, w wyniku krzyżowania osobników udomawianych (Clark 1970, Dobosz 2007, Dobosz
i in. 1999, 2000). Początkowo ujawniają się pojedyncze osobniki o ubar-
64
wieniu odmiennym od naturalnego. Dopiero w wyniku dalszych selekcji
pod kątem ubarwienia istnieje możliwość kontrolowanego uzyskiwania
barwnych form danego gatunku. W przypadku karpia obserwuje się całą
gamę kolorystyczną, która doprowadziła do wytypowania około 100 linii
kolorystycznych. Również w przypadku złotej rybki, formy kolorystyczne występują w bardzo wielu wariantach i intensywnościach (za Dobosz
2007).
Rys. 40. „Złota” oraz „niebieska” forma jazia (orfy) (Foto: K. Targońska)
Barwne formy, poza rybami ornamentalnymi (tzw. rybami akwariowymi),
raportowano między innymi w przypadku pstrąga tęczowego (np. Dobosz
2007, Dobosz i in. 1999), jelca (Witkowski i in. 1997), lina (Flajshans i Kvasnicka 1997), sumika kanałowego (Bondari 1984), amura (Tay i in. 1985),
siei, lipienia (Dobosz 2007), klenia (Krejszeff i in. 2008b), flądry japońskiej
(Paralichthys olivaceus) (Shimada i Sekai 2008), soli (Kucharczyk – informacja ustna) oraz brzany (obserwacje własne).
65
Efekt zmiany ubarwienia może być z jednej strony efektem bardzo pożądanym przez hodowców z uwagi na produkcję ryb ozdobnych, które
osiągają znacznie większe ceny od ich dziko ubarwionych odpowiedników.
Jednakże, takie ryby przeważnie znacznie wolniej rosną, osiągają mniejsze
rozmiary oraz później osiągają dojrzałość płciową, co prawdopodobnie
wiąże się z recesywnym charakterem cechy odpowiadającej za ubarwienie odmienne od ubarwienia „dzikiego” (Dobosz 2007, Dobosz i in. 1999,
2000, Krejszeff i in. 2008b). Dodatkowo, obserwuje się częściowy lub całkowity zanik pigmentacji, który był możliwy do uzyskania wyłącznie dzięki
odpowiednim, interdyscyplinarnym i skomplikowanym zabiegom hodowlanym na populacjach udomowionych, takich gatunków jak danio pręgowany (Danio rerio) (White i in. 2008) lub medaka (Oryzias latipes) (Wakamatsu
i in. 2001).
Rys. 41. Hodowlana certa, u której stwierdzono brak irydoforów (u góry) oraz normalnie
wybarwiona (u dołu) (za Trejchel i in. – dane niepublikowane) (Foto: D. Żarski)
Autorzy tych badań podkreślają, że transparentne ryby mogą być
z powodzeniem wykorzystywane w badaniach nad analizą procesów zachodzących po transplantacji narządów przeprowadzanych przyżyciowo
(White i in. 2008) jak również zmian nowotworowych (Wakamatsu i in.
2001). Warto w tym miejscu podkreślić, że udomowienie oraz hodowla tych
właśnie niewielkich ryb, w wielu przypadkach przyczyniły się do zwiększe-
66
nia naszej wiedzy z zakresu medycyny, a badania te posłużyły opracowaniu wielu rozwiązań powszechnie dziś stosowanych we współczesnej
sztuce medycznej.
Rys. 42. Produkcja ryb ozdobnych może być bardzo dochodowym elementem produkcji
akwakultury (Foto: D. Żarski)
Ubarwienie ujawniające się w efekcie procesu domestykacji ma również
niepożądane skutki. Dotyczy to ryb hodowanych z przeznaczeniem na zarybienia. Ryby posiadające inne, przeważnie jaskrawsze i lepiej widoczne
ubarwienie, są znacznie łatwiejszym łupem dla drapieżników. W związku
z tym, duży udział takich ryb w całości wyprodukowanego materiału zarybieniowego, może znacząco obniżyć efektywność potencjalnych zabiegów zarybieniowych (Dobosz 2007, Krejszeff i in. 2008b). Dlatego też, takie
osobniki powinny być wówczas ze stada odrzucane lub mogą wchodzić
w skład stada zupełnie oddzielnego, które może być ukierunkowywane i selekcjonowane w celu uzyskiwania barwnej formy do celów komercyjnych
jako ryby ozdobne (Małyszek i in. 2005).
67
Rys. 43. Jedna z wielu barwnych form jazia (Foto: S. Krejszeff)
68
Wpływ domestykacji na behawior ryb
Wszystkie powyższe aspekty, związane z hodowlą i procesem domestykacji, mają
ponadto wpływ na behawior ryb (Huntingford i Adams 2005, Matsuzaki i in.
2009). Związane jest to przede wszystkim z adaptacją ryb do warunków
sztucznych, w których mają kontakt z nienaturalnymi dla nich sytuacjami.
Należą do nich: kontakt z człowiekiem oraz brak odpowiednich schronień
w sytuacjach wywołujących nadmierny stres (Bilio 2008a, b). Dlatego też,
zdolność adaptacyjna do warunków kontrolowanego chowu polega w głównej mierze na zdolności do akceptowania i przyzwyczajania się ryb do warunków, w których sytuacje potencjalnie stresowe stają się ich naturalnym
rytmem życiowym. Należy w tym miejscu wymienić codzienne czynności
związane z regularnym chowem i hodowlą, takie jak sprzątanie, karmienie
i inne. Wydaje się, że całkowite zaakceptowanie warunków niewoli następuje w momencie, gdy ryby dojrzewają płciowo i podchodzą do rozrodu.
Jednakże, należy sobie zdawać sprawę, że ten efekt nie czyni jeszcze ryby
w pełni udomowioną (Bilio 2008a, b).
Rys. 44. Miętus, wbrew przypuszczeniom, w warunkach intensywnej hodowli nie wykazuje
typowego dla drapieżników zachowania kanibalistycznego (Foto: D. Żarski)
69
Zmiany behawioralne w efekcie procesu udomowienia są cechą pożądaną przez hodowców gatunków komercyjnych. Wiąże się to z tym, że ryby
lepiej przystosowane i szybciej adoptujące się do trudnych i stresowych warunków hodowli, uzyskują szybsze tempo wzrostu i są łatwiejsze w hodowli z uwagi na fakt odporności na większość zabiegów hodowlanych (Bilio
2008a, b). Jest to związane z tym, że akwakultura komercyjna ma na celu
uzyskiwanie materiału o takich właściwościach, które prowadzą do opłacalnej ekonomicznie produkcji (Rosenthal 2011).
Problem jednak występuje, gdy produkcja materiału zarybieniowego na
cele restytucyjne jest prowadzona z wykorzystaniem stad hodowlanych
bądź też udomowionych. Wówczas, wszelkie zmiany w behawiorze mogą
prowadzić do całkowitego niepowodzenia programów restytucyjnych, ponieważ takie ryby na wolności mają problem z przystosowaniem się do warunków, w których są narażone na ciągłe niebezpieczeństwo oraz muszą
zdobywać same pożywienie przy jednoczesnej silnej konkurencji pokarmowej (Heggberget i in. 1992, Brown i Laland 2001). Efekt ten można ograniczyć dzięki wpuszczaniu do środowiska naturalnego jak najmłodszego
materiału zarybieniowego. Jednakże wówczas, efektywność zarybień jest
znacznie niższa od zarybienia starszymi rybami (Cowx 1994). Należy w tym
miejscu podkreślić, że nawet zarybienia starszym materiałem charakteryzują się generalnie niższą przeżywalnością (Heggberget i in. 1992, za Brown
i Laland 2001).
Dlatego też, zmiany behawioralne, wskutek udomowienia lub hodowli
kontrolowanych, są bardzo poważnym problemem w produkcji materiału
zarybieniowego. Stąd, w ostatnich latach obserwuje się wzrastającą aktywność naukową mającą na celu opracowanie alternatywnych metod hodowli, dzięki którym ryby przeznaczone na zarybienia będą miały znacznie
większą zdolność do przeżycia w środowisku naturalnym i będą mogły na
równym poziomie konkurować z ich dzikimi odpowiednikami (np.: Brown
i Laland 2001, Rosenthal 2011).
70
Wartość konsumpcyjna ryb hodowlanych
i udomowionych
Od wielu lat w diecie ludzi bardzo ważne miejsce zajmują ryby udomowione. Świadczy o tym choćby fakt, iż karp, najstarszy z udomowionych gatunków ryb (Balon 2004), znajduje się na czwartym miejscu pod względem
wielkości światowej produkcji akwakultury, włączając w to mięczaki oraz
skorupiaki (ftp://ftp.fao.org/fi/stat/summary/a-6.pdf). Jednakże, karp jest
najczęściej hodowany w warunkach półintensywnych w stawach ziemnych,
w których ryby mają dostęp do pokarmu naturalnego (więcej szczegółów
przedstawiono powyżej).
Rys. 45. Wartość odżywcza oraz kulinarna ryb hodowlanych, szczególnie karpia, nie
odbiega znacząco od ryb dziko-żyjących (Foto: T.K. Czarkowski)
Natomiast udomawianie wielu innych gatunków ryb na cele konsumpcyjne, stwarza konieczność weryfikacji składu mięsa oraz jego walorów sma-
71
kowych. Zwłaszcza, gdy pod uwagę brane są metody intensywnego chowu
w zamkniętych obiegach wody oraz z wykorzystaniem pasz komponowanych. Większość dostępnych na rynku pasz była przez dziesięciolecia opracowywana tylko dla jednego gatunku, jakim jest pstrąg tęczowy. Składniki
tzw. pasz pstrągowych były dobierane pod kątem wymagań fizjologicznych
tego konkretnego gatunku.
Z kolei, każdy gatunek ma nieco inne zapotrzebowanie na podstawowe
składniki odżywcze (białko, tłuszcz, węglowodany), co stwarza konieczność
komponowania pasz pod kątem konkretnego gatunku. Jak się okazuje, nie
tylko skład paszy ma bezpośredni wpływ na podstawowy skład mięśni ale
również temperatura lub pora roku, kiedy karmienie konkretną paszą jest
prowadzone (Yildiz i in. 2006). To z kolei może mieć swoje odzwierciedlenie
w walorach smakowych i preferencjach konsumenckich.
Rys. 46. Jakkolwiek to ryby dziko-żyjące, szczególnie jeziorowe jak przykładowo okoń, są
powszechnie uważane za żywność naturalną (Foto: T.K. Czarkowski)
W przypadku okonia żółtego (Perca flavescens) okazało się, że ryby
pochodzące z hodowli nie są wcale mniej atrakcyjne pod względem sensorycznym dla konsumentów, aniżeli ryby pozyskiwane ze środowiska na-
72
turalnego (Delwiche i Liggett 2004, Delwiche i in. 2006). W tym przypadku,
udowodniono, że ryby pochodzące z intensywnych hodowli mają porównywalny skład mięśni, do ryb tego samego gatunku, pochodzących ze środowiska naturalnego. Co więcej, hodowcy, przy użyciu odpowiednich technik
hodowlanych, oraz stosowania pasz o różnym składzie lub pokarmów
wzbogacanych, mogą ściśle kontrolować wartość odżywczą hodowanych
przez siebie ryb (np.: Gonzales i in. 2006, Saglik Aslan i in. 2007, Fuentes
i in. 2010).
Zatem, wartość konsumpcyjna ryb hodowlanych nie musi odbiegać znacząco od wartości odżywczej ryb dzikich, jakkolwiek to właśnie ryby dziko-żyjące, łowione w naturalnych ekosystemach są powszechnie uważane za
żywność naturalną, o idealnych walorach kulinarnych i prozdrowotnych.
73
Zrównoważone rybołówstwo oparte
na podejściu ekosystemowym jako źródło
żywności naturalnej, regionalnej i tradycyjnej
W odróżnieniu od ryb pochodzących z akwakultury, organizmy pochodzące
z połowów w wodach naturalnych, są tak naprawdę jednym z nielicznych
przykładów (obok dzikiej zwierzyny łownej oraz runa leśnego) tej prawdziwej żywności naturalnej sensu stricto.
Ryby łowione w jeziorach oraz rzekach, w odróżnieniu od surowców pochodzenia rolniczego (hodowlanego), pochodzą z naturalnego środowiska.
Klasyczne rolnictwo opiera się na uprawie, chowie i hodowli w środowisku
zmienionym przez człowieka. Oczywiście można by dyskutować, czy ekosystemy jeziorne i rzeczne nie zostały w jakiś delikatny sposób zmienione
przez ludzi np. przez dopływ biogenów z pól, czy wprowadzanie obcych
gatunków. Jednakże, ze wszystkich znanych ekosystemów, to właśnie
wody otwarte zostały najbardziej naturalnymi siedliskami w obecnym czasie
i w naszej strefie klimatycznej.
Rys. 47. Brzana pochodząca ze środowiska rzecznego jest typowym przykładem ryby
dziko-żyjącej (Foto: D. Żarski)
74
Ryby żyjące na wolności, w naturalnym środowisku, określa się jako tzw.
ryby dzikie (ang. wild fish). W krajach zachodnich, takie dzikie ryby pochodzące z wód śródlądowych są postrzegane jako prawdziwie naturalna żywność i w odróżnieniu od ryb pochodzących z akwakultury, osiągają dużo
wyższe ceny na rynku. Ważnym elementem wpływającym na popularność
dzikich ryb jako żywności zupełnie nieprzetworzonej i proekologicznej jest
wykorzystanie tzw. zrównoważonej eksploatacji. Jeśli chodzi o tradycje rybołówstwa śródlądowego, to metody połowów (wyłączając np. elektropołowy), zasadniczo nie uległy zmianie od średniowiecza, a niektóre wręcz od
neolitu.
Rys. 48. Szczupak, kolejny przykład ryby dziko-żyjącej (Foto: B. Szałkowska)
Metody połowu (a właściwie narzędzia połowowe), zostały zebrane
w podręczniku „Rybactwo Śródlądowe” z 2008 roku (pod redakcją profesora Szczerbowskiego). Wraz z przytaczaną tam klasyfikacją Nedelca (1982),
ww. źródła dzielą je na:
• Okrążające: jednołodziowe, dwułodziowe, lampory;
75
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Niewodowe: jednołodziowe, dwułodziowe (przewłoki), podlodowe;
Włóczone: denne, pelagiczne;
Dragi: łodziowe, ręczne;
Podrywkowe: łodziowe, brzegowe;
Nakrywkowe: rzutki, inne nakrywki;
Zastawne: wontony, słępy, drygawice, spławnice, pławnice, wontony
palowe, wontono-drygawice;
Pułapkowe: odkryte, zakryte bezskrzydłowe, zakryte skrzydłowe, kryjówki, cedzaki, przegrody, przestawy, obstawy;
Haczykowe: wędy ręczne, wędy pływające, wędy ciągnione, wędy
mechaniczne, sznury dryfujące (takle), sznury stawne;
Kolne: harpuny, ości, grzebienie, kotwy;
Urządzenia połowowe: pompy rybołówcze, dragi mechaniczne,
węgornie;
Elektropołowy;
Metody i narzędzia rekreacyjne-amatorskie: wędki, kusze, podrywki,
inne.
Większość z opisanych metod (pomijając urządzenia połowowe i elektropołowy) ma bardzo długą tradycję stosowania, sięgającą – jak już wspomniano – nawet neolitu. Zmieniły się jedynie materiały (choć nie wszystkie)
stosowane do konstrukcji narzędzi. Jednak zasady działania większości
z nich pozostały takie same, jak przed wiekami.
Niestety, z eksploatacją rybacką ekosystemów wodnych, wiąże się wiele problemów natury ekologicznej. Obecnie kładzie się duży nacisk, aby
eksploatacja przebiegała w sposób zrównoważony, czyli zgodnie z tzw.
koncepcją rozwoju zrównoważonego, albo koncepcją ekorozwoju. Jeśli
chodzi o podejście do eksploatacji żywych zasobów wód, to w historii rybołówstwa można wyróżnić cztery okresy, a właściwie cztery odmienne
koncepcje.
Pierwsza, najstarsza, była najbliższa naturze, można ją nazwać „koncepcją pierwszych potrzeb”. Takie podejście stosowały dawne wspólnoty
plemienne. Ostatnimi, którzy stosowali tą koncepcję byli Indianie północnoamerykańscy, którzy łowili i zabijali tylko tyle zwierząt ile im było potrzeba
do przeżycia.
Niestety, wraz z rozwojem cywilizacji oraz wprowadzeniem instytucji
pieniądza, ludzie zaczęli eksploatować środowisko naturalne w nadmier-
76
Rys. 49. Zastawione wontony jako przykład stosowania narzędzi stawnych (Foto:
T.K. Czarkowski)
ny sposób. W tym momencie człowiek zaczął eksploatować populacje ryb
zgodnie z tzw. koncepcją nieograniczonych zasobów. Słaby rozwój wiedzy
ichtiologicznej sprowadzał tą koncepcję do twierdzenia, iż żywe zasoby
wód są stałe, w pełni odnawialne i niewyczerpywalne. Działo się tak aż do
początków XX wieku.
W końcu na przełomie wieków XIX i XX, zaczęto zauważać, że ryb jest
mniej. Wraz z rozwojem ichtiologii oraz badań nad dynamiką populacji ryb,
powzięto pewne środki zapobiegawcze. W tym czasie zaczęły powstawać
tzw. klasyczne koncepcje eksploatacji, a szczyt ich rozwoju przypadł na
drugą połowę ubiegłego wieku.
Dzisiaj ludzkość wchodzi w czwarty etap, związany z ochroną środowiska i ogólną koncepcją rozwoju zrównoważonego. Powoli odchodzi się od
klasycznych koncepcji MSY (Maximum Sustainable Yield) oraz OSY (Optimum Sustainable Yield), na rzecz tzw. koncepcji opartej na podejściu eko-
77
Rys. 50. Narzędzia pułapkowe są jednymi z najbardziej odpowiednich narzędzi połowowych
na wodach śródlądowych w kontekście zrównoważonego gospodarowania zasobami wód
systemowym (EAF – Ecosystem Approach to Fisheries). Zatem, najnowszy
stan wiedzy i analizy wieloletnich doświadczeń wskazują, że to, co bliskie
naturze okazuje się najlepszym rozwiązaniem.
Stare, klasyczne podejście do problemu eksploatacji żywych zasobów
wód, którego podstawą jest ekonomia, stało się obecnie nie do końca aktualne. Nowe podejście do tego tematu powinno uwzględniać, oprócz względów ekonomicznych, także (a może przede wszystkim) względy ekologiczne
i społeczne (zasada zrównoważonego rozwoju). W wielu wypadkach niekontrolowana eksploatacja żywych zasobów doprowadziła do wyginięcia,
bądź zaburzenia struktury lokalnych populacji ryb. Jednocześnie, należy
sobie zdawać sprawę, że obiektywne oraz profesjonalne podejście do tego
problemu wskazuje na to, że wiele działań prowadzonych w ramach szeroko
rozumianej gospodarki rybackiej, może być efektywnym narzędziem czynnej ochrony ekosystemów wodnych i ichtiofauny.
78
Rys. 51. Przykład zastosowania elektropołowów do pozyskiwania tarlaków (Foto:
T.K. Czarkowski)
Jak już wspomniano, klasyczne podejście do eksploatacji może doprowadzić do zjawiska przełowienia. Zagrożone populacje ryb, można podzielić na: populacje przełowione (overfished population) oraz populacje
wyniszczone (depleted population). Populacje przełowione łatwo poznać po
załamaniu się struktury wiekowej populacji, która charakteryzuje się zmniejszeniem średniego wieku łowionych ryb, spadkiem biomasy ryb dojrzałych
płciowo, zmniejszeniem liczby grup wiekowych występujących w połowach, redukcją uzupełnienia oraz ogólnym spadkiem wydajności. Dalsza
eksploatacja takiej populacji prowadzi w krótkim czasie do przekształcenia
jej w populację wyniszczoną. Natomiast populacje wyniszczone charakteryzuje tak niska liczebność ryb zdolnych do odbycia tarła, że uzupełnienie
ulega redukcji przynajmniej o rząd wielkości, a w praktyce dalsza eksploatacja doprowadza taką populację do całkowitego wyginięcia (Kompowski
i Horbowy 1997).
79
Rys. 52. Pan Tadeusz Owczarek – jeden z odpowiedzialnych rybaków mazurskich
stosujących zasady EAF (Foto: T.K. Czarkowski)
Czym tak naprawdę jest EAF (Ecosystem Approach to Fisheries)? Według FAO (2003) EAF to po prostu: „sposób realizacji zrównoważonego
rozwoju w kontekście rybołówstwa”. Według wytycznych FAO (2003) odpowiedzialne zarządzanie rybactwem, w kontekście zrównoważonego rozwoju, musi brać pod uwagę szerszy wpływ rybołówstwa na ekosystem jako
całość, a nie tylko gatunki docelowe. Jednocześnie ten sam dokument
zwraca uwagę, iż zarządzanie oparte o EAF musi opierać się na następujących zasadach:
• zarządzanie rybołówstwem powinno odbywać się w celu ograniczenia
wpływu połowów na ekosystem, w możliwie najszerszym zakresie;
• powiązania ekologiczne pomiędzy wszystkimi gatunkami powinny zostać utrzymane;
• środki zarządzania powinny być zgodne w różnych jurysdykcjach;
• powinno być stosowane podejście ostrożnościowe, ponieważ wiedza
na temat ekosystemów jest niekompletna;
80
• zarządzanie powinno zapewnić zarówno ludziom, jak też ekosystemom dobrobyt i sprawiedliwość.
Garcia i Cochrane (2005) wymieniają środki, które powinny być brane
pod uwagę w celu wprowadzania EAF:
• modyfikacja metod oraz narzędzi połowowych;
• wyznaczanie obszarów zamkniętych w celu ochrony zagrożonych siedlisk, różnorodności biologicznej oraz tarlisk;
• poprawa stanu technicznego łodzi i statków (pod względem zużycia
energii oraz zanieczyszczenia);
• kontrola połowów, wyładunków, nakładu oraz zdolności połowowej
• poprawa stanu siedlisk oraz renaturyzacja;
• poprawa jakości zarybień;
• kontrola stanu populacji wszystkich gatunków ryb;
• kontrola manipulacji gatunkami obcymi;
• ustanowienie jasnych praw połowowych;
• zachęty do zmieniania praktyk połowowych (np. dopłaty).
Nowoczesna „koncepcja oparta na podejściu ekosystemowym”, według
OCEAN 2012 (2009) oraz dyrektywy 2008/56/WE z dnia 17 czerwca 2008
roku (Dz. Urz. UE L 164 z 25.06.2008 roku), zakłada, że skutki eksploatacji
nie dotyczą tylko gatunków łowionych komercyjnie lecz całego ekosystemu,
dlatego należy mieć na uwadze wpływ eksploatacji na wszystkie elementy
ekosystemu (wszystkie żywe organizmy, a także sam biotop). Takie podejście oznacza, iż przy podejmowaniu decyzji administracyjnych, muszą być
brane pod uwagę także inne, niekorzystne skutki wywołane działalnością
antropogeniczną (niszczenie siedlisk, wywoływanie zmian klimatycznych,
eutrofizacja, etc.).
Załącznik I ww. dyrektywy oraz pozarządowe organizacje ekologiczne,
skupione w federacji OCEAN 2012, wymieniają przy tej okazji także główne
problemy i zagrożenia, jak również zasady użytkowania dotyczące środowiska wodnego (będące swoistymi wskaźnikami):
• utrzymanie tzw. różnorodności biologicznej, tak, aby jakość i występowanie siedlisk oraz rozmieszczenie, a także bogactwo gatunków,
odpowiadały występującym warunkom fizjograficznym, geograficznym
jak również klimatycznym;
81
• gatunki obce występujące w naturalnym środowisku, często powodujące szkody oraz nieodwracalne zmiany w ekosystemach wodnych;
• eksploatacja wszystkich organizmów wodnych poławianych w celach
handlowych, nie powinna przekraczać tzw. bezpiecznych granic biologicznych populacji, biorąc pod uwagę zarówno liczebność, jak też
strukturę wiekową populacji;
• wszystkie elementy sieci troficznej powinny występować w odpowiednich, naturalnych ilościach i proporcjach, na takim poziomie, który
w dalszej perspektywie może zapewnić bogactwo gatunków i utrzymanie ich pełnej zdolności reprodukcyjnej;
• eutrofizacja, wywołana czynnikami antropogenicznymi, a w szczególności jej niekorzystne skutki, takie jak ubytki różnorodności biologicznej, degradacja ekosystemu, szkodliwe zakwity glonów oraz niedobory
tlenu;
• stężenie szkodliwych substancji zanieczyszczających wody powinno
się utrzymywać na poziomie, który nie wywoła negatywnych skutków,
charakterystycznych dla zanieczyszczenia, a poziom substancji zanieczyszczających w organizmach wodnych, przeznaczonych do spożycia przez ludzi, nie może przekraczać dozwolonych norm.
Ta nowoczesna koncepcja powstała właściwie w oparciu o dokonania Zespołu prof. Hixona i Francisa, którzy przedstawili swoisty dekalog,
dotyczący odpowiedzialnej, zrównoważonej eksploatacji ryb w wodach
przybrzeżnych USA. Wymienione powyżej i poniżej zasady podejścia ekosystemowego, w swej pierwotnej wersji, dotyczą eksploatacji wód morskich.
Jednakże wydaje się, iż można je (z pewnymi modyfikacjami) zastosować
w przypadku eksploatacji zasobów wód śródlądowych.
Oto „dziesięć przykazań” odpowiedzialnego rybołówstwa (rybactwa),
opartego na podejściu ekosystemowym według amerykanów (Francis i in.
2007):
1. Podejście do zarządzania rybołówstwem (rybactwem) musi być holistyczne, ostrożne i adaptacyjne.
2. Podstawą rybołówstwa nie może być MSY, który jest błędną koncepcją, lepszym rozwiązaniem jest dokładny monitoring zasobów i ocena,
czy są trwałe.
3. Utrzymać zdrową i naturalną strukturę wiekową w populacjach ryb, podstawą której, są duże, starsze i masywne samice, gdyż one okazały się
być najlepszymi ikrzycami, niestety są one podatne na przełowienie.
82
4. Utrzymać naturalną strukturę przestrzenną zasobów rybnych.
5. Monitorować i utrzymać w odpowiedniej kondycji siedliska wodne (litoral, profundal), aby zapewnić rybom bazę pokarmową i schronienie.
6. Utrzymać odporność ekosystemów (na wstrząsy okolicznościowe).
7. Określić i utrzymać krytyczne połączenia oraz gatunki w sieci troficznej,
w tym drapieżniki, ofiary i inne.
8. Brać pod uwagę oraz dostosować się do zmian ekosystemów w czasie, zarówno krótkoterminowych, jak i w dłuższej perspektywie lat lub
wieków, w tym do globalnych zmian klimatycznych.
9. Zwrócić uwagę na zmiany ewolucyjne powodowane eksploatacją, która jest nakierowana na usuwanie dużych, starszych ryb.
10. Wszystkie ludzkie działania związane z eksploatacją muszą zapewniać nie tylko rozwój ekonomiczny i społeczny, ale też muszą być bezpieczne ekologicznie dla ekosystemów wodnych.
Szulecka i Bykowski (2008) podają, iż np. we Francji powstało Stowarzyszenie Rybaków Bretońskich, łowiących tylko i wyłącznie sznurami,
a w Kornwalii Stowarzyszenie Rybaków Wędowych z Południowo-Zachodniej Anglii. Rybacy należący do ww. stowarzyszeń poławiają ryby metodami tradycyjnymi, przyjaznymi dla środowiska, a swoje produkty oznaczają
Rys. 53. Gospodarka jeziorowa różni się znacząco od pozyskiwania ryb z akwakultury,
dlatego istnieje problem z ekologiczną certyfikacją tego rodzaju rybactwa (Foto:
T.K. Czarkowski)
83
specjalnymi etykietami. Wspomniani autorzy wymieniają także wiele innych
stowarzyszeń, które poddają się certyfikacji, nadmieniając, że większość
z nich uzyskuje certyfikat MSC (Marine Stewardship Council).
Ponieważ połowy w naturalnych wodach różnią się znacząco od pozyskiwania ryb z akwakultur, istnieje pewien problem z certyfikacją tych
produktów jako żywności ekologicznej, związany z trudnościami metodycznymi i logistycznymi. Niektóre jednostki pracują nad własnymi certyfikatami
ekologicznymi, np. Naturland, Friends of the Sea, Stowarzyszenie Na Rzecz
Rozwoju Rybactwa i Ochrony Środowiska „RYB-EKO” oraz PNG Sp z o. o.
84
Zamiast epilogu
Na zakończenie niniejszego opracowania oraz dla podkreślenia istoty problemów poruszanych na kartach monografii, przytaczamy jedną z wielu
fraszek rybacko-wędkarskich, autorstwa T. K. Czarkowskiego, która w zabawny sposób ukazuje różnice pomiędzy rybami hodowlanymi i dziko-żyjącymi.
Potokowiec do tęczaka:
„Ależ z ciebie jest pokraka!
Tyś podobny do szczupaka,
co złowiony na szarpaka.
Adiposa ci zanika,
znak szlachectwa salmonida.
Brzuch ci urósł ponad miarę,
zamiast gęby masz koparę.
Spójrz na moje szczupłe ciało,
co na jętkach się chowało”.
Pstrąg tęczowy nic nie mówi,
choć szlachetny wygląd gubi,
W końcu rzecze: „Do cholery,
ja jem paszę, nie woblery!”.
85
Rys. 54. … zamiast epilogu … (Foto: T.K. Czarkowski)
86
Literatura
1. Ambrosio P.P., Costa C., Sánchez P., Flos R. 2008. Stocking density and its
influence on shape of Senegalese sole adults. Aquacult. Int. 16: 333–343.
2. Arlinghaus R., Mehner T., Cowx I.G. 2002. Reconciling traditional inland fisheries management and sustainability in industrialized countries, with emphasis
on Europe – Fish and Fisheries 3: 261–316.
3. Andreska J. 1987. Rybarstvi a Jeho Tradice – Statni zemedelske nakladatelstvi.
Praha.
4. Augustyn D. 2001. Hydrological importance of carp ponds in the upper Vistula
river catchment basin – Ecohydrol. Hydrobiol. 1: 401–411.
5. Balon E. K. 2004. About the oldest domesticates among fishes – J. Fish Biol.
65, (Suppl. A): 1–27.
6. Balon E.K. 1995a. Origin and domestication of the wild carp, Cyprinus carpio:
from Roman gourmets to the swimming flowers. Aquacult. 129, 3–48.
7.
Balon E.K. 1995b. The common carp, Cyprinus carpio: its wild origin, domestication in aquaculture, and selection as coloured nishikigoi. Guelph Ichthyol.
Reviews 3, 1–55.
8. Balon E.K. 2004. About the oldest domesticates among fish. J. Fish Biol. 65
(Suppl. A): 1–27.
9. Barry T.P., Malison J.A., Held J.A., Parrish J.J. 1995. Ontogeny of cortisol stress
response in larval rainbow trout. Gen. Comp. Endocrinol. 97: 57–65.
10. Bartel R. 2001. The restoration of Atlantic salmon (Salmo salar L.) in Poland.
Arch. Pol. Fish. 9: 219–228.
11. Barthel B.L., Cooke S. J., Suski C. D., Philipp D. P. 2003. Effects of landing net
mesh type on injury and mortality in a freshwater recreational fishery. Fish. Res.
63: 275–282.
12. Beggs G.L., Holeton G. F., Crossman E. J. 1980. Some physiological consequences of angling stress in muskellunge Esox masquinongy Mitchill. J. Fish Biol.
17: 649–659.
13. Bergleiter S., Censkowsky U. 2010. History of organic aquaculture. In: Organic Aquaculture EU Regulations (EC) 834/2007, (EC) 889/2008, (EC) 710/2009
Background, Assessment, Interpretation – IFOAM EU Group, Brussels 7–8.
87
14. Bilio M. 2007a. Controlled reproduction and domestication in aquaculture – the
current state of the art, Part I. Aquacult. Europe 32 (1), 5–14.
15. Bilio M. 2007b. Controlled reproduction and domestication in aquaculture – the
current state of the art, Part II. Aquacult. Europe 32 (3), 5–23.
16. Bilio M. 2008a. Controlled reproduction and domestication in aquaculture – the
current state of the art, Part III. Aquacult. Europe 33 (1), 5–19.
17. Bilio M. 2008b. Controlled reproduction and domestication in aquaculture – the
current state of the art, Part IV. Aquacult. Europe 33 (2), 12–24.
18. Bobe J., Labbe C. 2010. Egg and sperm quality in fish. Gen. Comp. Endocrinol.
165: 535–548.
19. Boguerouk A. 2005. Domestication and breed-cultivating in aquaculture. World
Aquacult. 36 (4), 27–31, 67.
20. Bondari K. 1984. Comparative performance of albino and normally pigmented
channel catfish in tanks, cages and ponds. Aquaculture 26: 182–290.
21. Brown C., Laland K. 2001. Social learning and life skills training for hatchery
reared fish. J. Fish Biol. 59, 471–493.
22. Brzuska E, Adamek J. 1999. Artificial spawning of European catfish, Silurus
glanis L.: stimulation of ovulation using LHRH-a, Ovaprim and carp pituitary
extract. Aquacult. Res. 30: 59–64.
23. Brzuska E. 2000. Artificial spawning of carp Cyprinus carpio L.: differences
between the effects on reproduction in females of Polish and Hungarian provenance treated with carp pituitary and (D-Ala6) GnRH ProNHEt (Kobarelin).
Aquacult. Res. 31: 457–465.
24. Brzuska E. 2005. Artificial spawning of carp (Cyprinus carpio L.): differences
between females of Polish strain 6 and Hungarian strain W treated with carp
pituitary homogenate, Ovopel or Dagin. Aquacult. Res. 36: 1015–1025.
25. Brzuska E. 2006. Artificial spawning of female Lithuanian strain B carp (Cyprinus carpio L.) after treatment with carp pituitary homogenate, Ovopel or [D-Tle6, ProNHEt9] GnRH-a (Lecirelin). Aquacult. Res. 37: 264–271.
26. Busack C., Knudsen C.M., Hart G., Huffman P. 2007. Morphological Differences Between Adult Wild and First-Generation Hatchery Upper Yakima River
Spring Chinook Salmon. Trans. Amer. Fish. Soc. 136: 1076–1087.
27. Chen S.C. 1956. A history of the domestication and the factors of the varietal formation of the common goldfish, Carassius auratus. Scientia Sinica 5:
287–321.
88
28. Ciereszko A., Wojtczak M., Dietrich G.J., Kuźmiński H., Dobosz S. 2009. A lack
of consistent relationship between distribution of lipid droplets and egg quality in
hatchery-raised rainbow trout, Oncorhynchus mykiss. Aquaculture 289: 150–153.
29. Clapp D.F., Clark R. D. Jr. 1989. Hooking mortality of smallmouth bass caught
on live minnows and artificial spinners. N. Am. J. Fish Manage 9: 81–85.
30. Clark F.H. 1970. Pleiotropic effects of the gene for golden color in rainbow trout.
J. Hered. 61: 8–09.
31. Clutton-Brock J. 1999. A Natural History of Domesticated Mammals. Cambridge University Press. Cambridge.
32. Cooke S.J., Hogle W. J. 2000. Effects of retention gear on the injury and short-term mortality of adult smallmouth bass. N. Am. J. Fish Manage 20: 1033–1039.
33. Cooke S. J., Ostrand K. G, Bunt C. M., Schreer J. F, Wahl D. H., Philipp
D. P. 2003. Cardiovascular responses of largemouth bass to exhaustive exercise and brief air exposure over a range of water temperatures. Trans. Amer. Fish.
Soc. 132: 1154–1165.
34. Cowx I.G. 1994. Stocking strategies. Fish Manag. Ecol. 1: 15–30.
35. Delwiche J.F., Liggett R.E., Wallat G. 2006. Consumer Perception of Cultured
Yellow Perch (Perca flavescens) and Its Market Competitors. J. Food Sci. 71:
579–582.
36. Delwiche J.F., Liggett R.E. 2004. Sensory preference and discrimination of wild-caught and cultured yellow perch (Perca flavescens). J. Food Sci. 69: 144–147.
37. Diamond J. 2002. Evolution, consequences and future of plant and animal domestication. Nature 418: 700–707.
38. Dobosz S. 2007. Xenotypic variety of rainbow trout: studies of inheritance and
breeding value. Arch. Pol. Fish. 15: 5–69.
39. Dobosz S., Goryczko K., Kohlmann K., Korwin-Kossakowski M. 1999. The yellow colour inheritance in rainbow trout. J. Hered. 90: 311–315.
40. Dobosz S., Kohlmann K., Goryczako K., Kuźmiński H. 2000. Growth and vitality
in yellow forms of rainbow trout. J. Appl. Ichthyol. 16: 117–120.
41. Dobrowolski K. A. 1995. Przyrodniczo-ekonomiczna waloryzacja stawów rybnych w Polsce. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.
42. Douxfils J., Mandiki S.N.M., Marotte G., Wang N., Silvestre F., Milla S., Henrotte
E., Vandecan M., Rougeot C., Melard C., Kestemont P. 2011. Does domestication process affect stress response in juvenile Eurasian perch Perca fluviatilis?.
Comp. Bioichem. Physiol. Part A159: 92–99.
89
43. DuBois R. B., Margenau T. L., Stewart R. S., Cunningham P. K., Rasmussen
P. W. 1994. Hooking mortality of northern pike angled through ice. N. Am.
J. Fish Manag. 14: 769–775.
44. Dunham R.A., Majumdar K., Hallerman E., Bartley D., Mair G., Hulata G., Liu
Z., Pongthana N., Bakos J., Penman D., Gupta M., Rothlisberg P. & Hoerstgen-Schwark G. 2001. Review of the status of aquaculture genetics. In R.P. Subasinghe, P. Bueno, M.J. Phillips, C. Hough, S.E. McGladdery & J.R. Arthur, eds.
Aquaculture in the Third Millennium. Technical Proceedings of the Conference
on Aquaculture in the Third Millennium, Bangkok, Thailand, 20-25 February
2000. pp. 137–166. NACA, Bangkok and FAO, Rome.
45. EAS 2011. Stirling strain of nile tilapia is first aquaculture species to have its
genome sequenced. Aquacult. Europe 36: 33.
46. Einum S. & Fleming I. A. 1997. Genetic divergence and interactions in the wild
among native, farmed and hybrid Atlantic salmon. J. Fish Biol. 50: 634–651.
47. EKES 2010. Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego
w sprawie komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady „Budowa
zrównoważonej przyszłości dla akwakultury. Nowy impuls dla strategii zrównoważonego rozwoju europejskiej akwakultury”. Bruksela.
48. Encyklopedia PWN 2011. Wydanie internetowe http://encyklopedia.pwn.pl.
49. FAO 2003. Fisheries management. 2. The ecosystem approach to fisheries.
FAO Technical Guidelines for Responsible Fisheries. No. 4, Suppl. 2. Rome.
50. FAO 2008. Aquaculture development. 5. Genetic resource management. FAO
Technical Guidelines for Responsible Fisheries. No. 5, Suppl. 3. Rome, FAO.
2008. 125p.
51. FAO 2010a. The State of World Fisheries and Aquaculture. FAO Fisheries and
Aquaculture Department. Rome.
52. FAO 2010b. Aquaculture development. 4. Ecosystem approach to aquaculture.
FAO Technical Guidelines for Responsible Fisheries. No. 5, Suppl. 4. Rome.
53. FAWC Farm Animal Welfare Council 1993. Second Report on Priorities for Research and Development in Farm Animal Welfare. Ministry of Agriculture Fisheries and Food, London.
54. Fevolden S.E., Røed K.H. and Fjalestad K.T. 2002. Selection response of cortisol and lysozyme in rainbow trout and correlation to growth. Aquaculture 205:
61–75.
55. Flajšhans M., Kvasnicka P. 1997. Breeding work with ornamental mutations of
tench and with koi carp. Manuals of RIFCH Vodnany 50:14 pp.
90
56. Fleming I. A. & Einum S. 1997. Experimental tests of genetic divergence of
farmed from wild Atlantic salmon due to domestication. ICES J. Mar. Sci. 54,
1051–1063.
57. Fleming I.A., Hindar K., Mjolnerod I.B., Jonsson B., Balstad T., Lamberg
A. 2000. Lifetime success and interactions of farm salmon invading a native
population. Proc. R. Soc. Lond., B Biol. 267: 1517–1523.
58. Fleming I.A., Agustsson T., Finstad B., Johnsson I., Bjornsson T. 2002. Effect
of domestication on growth physiology and endocrinology of Atlantic salmon
(Salmo salar). Can. J. Fish. Aquat. Sci. 59: 1323–1330.
59. Francis R. C., Hixon M. A., Clarke M. E., Murawski S. A., Ralston S. 2007. Ten
commandments for ecosystem-based fisheries scientists. Proceedings of Coastal Zone 07, Portland, Oregon.
60. Fuentes A., Fernandez-Segovia I., Serra J.A., Barat J.M. 2010. Comparison
of wild and cultured sea bass (Dicentrarchus labrax) quality. Food Chem. 119
(2010) 1514–1518.
61. Garant D., Fleming I. A., Einum S. & Bernatchez L. 2003. Alternative male life-history tactics as potential vehicles for speeding introgression of farm salmon
traits into wild populations. Ecol. Lett. 6, 541–549.
62. Garcia S. M., Cochrane K. L. 2005. Ecosystem approach to fisheries: a review
of implementation guidelines. ICES J. Mar. Sci. 62 (3): 311–318.
63. Gil F. M. 2009. Natura 2000 i Akwakultura. Wyd. MŚ, Warszawa.
64. Gjedrem T., Baranski M. 2009. Selective breeding in aquaculture: an introduction. Springer, 221 p.
65. Gonzales S., Flick G.J., O’Keefe S.F., Duncan S.E., McLean E., Craig S.R. 2006.
Composition of farmed and wild yellow perch (Perca flavescens). J. Food Composit. Analys. 19 (2006) 720–726.
66. Guziur J. 1997. Chów ryb w małych stawach. Ofic. Wyd. Hoża, Warszawa.
67. Guziur J., Białowąs H., Milczarzewicz W. 2003. Rybactwo stawowe. Ofic. Wyd.
Hoża, Warszawa.
68. Harada Y., Yokota M., Lizuka M. 1998. Genetic risk of domestication in artificial
fish stocking and its possible reduction. Res. Popul. Ecol. 40 (3): 311–324.
69. Harrell R.M., Woods L.C. 1995. Comparative fatty acid composition of eggs from
domesticated and wild striped bass (Morone saxatilis). Aquaculture 133: 225–233.
70. Harri M., Mononen J., Ahola L., Plyusnina I., Rekila T. 2003. Behavioural and
physiological differences between silver foxes S. Mignon-Grasteau et al. / Live-
91
stock Production Science 93 (2005) 3–14 selected and not selected for domestic behaviour. Anim. Welf. 12: 305–314.
71. Heggberget T. G., Staurnes M., Strand R. & Husby J. 1992. Smoltification in salmonids. NINA-Norsk-Institutt-for-Naturforskning-Forskningsrappor 31: 3–42.
72. Hoffmann R. C. 1985. Fishponds. In Dictionary of the Middle Ages (Strayer
J. R., ed.), pp. 73–74. New York.
73. Holopainen I.J., Aho J., Vornanen M., Huuskonen H. 1997. Phenotypic plasticity
and predator effects on morphology and physiology of crucian carp in nature
and in the laboratory. J. Fish Biol. 50: 781–798.
74. Hughes B.O. 1988. Welfare of intensively housed animals. Vet.Res. 123, 1988, 33.
75. Huntingford F. 2004. Implications of domestication and rearing conditions for
the behavior of cultivated fishes. J. Fish Biol. 65A: 122–142.
76. Huntingford F., Adams C. 2005. Behavioural syndromes in farmed fish: implications for production and welfare. Behaviour 142: 1207–1221.
77. IFT 2008. Is there a definition for natural foods? www.ift.org.
78. Ikerd J. 2008. The New American Food Economy. http://web.missouri.edu/~ikerdj/papers/.
79. Izquierdo M.S., Fernandez-Palacios H. & Tacon A.G.J. 2001 Effect of broodstock nutrition on reproductive performance of fish. Aquaculture 19: 25–42.
80. Jentoft S.J., Held J.A., Malison J.A., Barry T.P. 2002. Ontogeny of the cortisol
stress response in yellow perch (Perca flavescens). Fish Physiol. Biochem. 26:
371–378.
81. Jonsson B., Jonsson N. 2006. Cultured Atlantic salmon in nature: a review
of their ecology and interaction with wild fish. J. Marine Sci. 63: 1162–1181.
82. Jonsson B., Jonsson N. 2006. Cultured Atlantic salmon in nature: a review
of their ecology and interaction with wild fish. J. Marine Sci. 63: 1162–1181.
83. Kaczkowski Z. 2010. Stawy rybne jako narzędzie ochrony środowiska na obszarach wiejskich. Materiały konferencyjne „Akwakultura – nowe możliwości
dywersyfikacji produkcji w gospodarstwie rolnym”, Olsztyn.
84. Kamiński R., Sikorska J., Wolnicki J., Kwiatkowski S. 2007. Zasady transportu
i przetrzymywania karpia handlowego z uwzględnieniem dobrostanu. W: Wybrane zagadnienia dobrostanu karpia (red. A. Lirski, A.K. Siwicki, J. Wolnicki).
Wyd. IRS, Olsztyn, 85–100.
85. Kasahara M., Naruse K., Sasaki S., Nakatani Y., Qu W., Ahsan B., Yamada T.,
Nagayasu Y., Doi K., Kasai Y., Jindo T., Kobayashi D., Shimada A., Toyoda A.,
92
Kuroki Y., Fujiyama A., Sasaki T., Shimizu A., Asakawa S., Shimizu N., Hashimoto S., Yang J., Lee Y., Matsushima K., Sugano S., Sakaizumi M., Narita T., Ohishi
K., Haga S., Ohta F., Nomoto H., Nogata K., Morishita T., Endo T., Shin-I T., Takeda H., Morishita S., Kohara Y. 2007. The medaka draft genome and insights
into vertebrate genome evolution. Nature 447: 714–719.
86. Kistowski M. 2009. Koncepcja ekorozwoju profesora Stefana Kozłowskiego. W:
Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii rozwoju zrównoważonego (red. D. Kiełczewski). Wyd. WSE, Białystok, 20–30.
87. Knoesche R., Schreckenbach K., Pfeifer M., Weissenbach H. 2000. Balances
of phosphorus and nitrogen in carp ponds – Fisheries Manag. Ecol. 7: 15–22.
88. Kompowski A., Horbowy J. 1997. Wstęp do teorii optymalnych połowów. Wyd.
AR, Szczecin.
89. Kozłowski S. 2000. Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku. Wyd. PWN, Warszawa.
90. Krejszeff S., Kucharczyk D., Kupren K., Targońska K., Mamcarz A., Kujawa R.,
Kaczkowski Z., Ratajski S. 2008a. Reproduction of chub, Leuciscus cephalus
L., under controlled conditions. Aquacult. Res. 39: 907–912.
91. Krejszeff S., Żarski D., Targońska K., Kucharczyk D. 2008b. Initiail report of
a light-coloured form of chub, Leuciscus cephalus (L.). Arch. Pol. Fish. 16:
469–473.
92. Krejszeff S., Targońska K., Żarski D., Kucharczyk D. 2009. Domestication affects spawning of the ide (Leuciscus idus) – preliminary study. Aquaculture
295: 145–147.
93. Krejszeff S., Targońska K., Żarski D., Kucharczyk D. 2010. Artificial reproduction of two different spawn-forms of the chub. Reprod. Biol. 10: 67–74.
94. Krüger A. 1993. Rybactwo stawowe. W: Rybactwo śródlądowe, pod red.
Szczerbowskiego J.A., Wyd. IRS, Olsztyn.
95. Kucharczyk D. 2002. Rozród kontrolowany i androgeneza wybranych gatunków ryb karpiowatych. Rozprawy i monografie, 63, Wyd. UWM, Olsztyn, 81p.
96. Kucharczyk D., Kujawa R., Mamcarz A., Targońska-Dietrich K., Wyszomirska
E., Glogowski J., Babiak I., Szabo T. 2005. Induced spawning in bream (Abramis brama L.) using pellets containing GnRH. Czech J. Anim. Sci. 50: 89–95.
97. Kucharczyk D., Targońska K., Żarski D., Kujawa R., Mamcarz A. 2008. A review
of the reproduction biotechnology for fish from the genus Leuciscus. Arch. Pol.
Fish. 16: 319–340.
98. Kucharczyk D., Kestemont P., Mamcarz A. 2007. Artificial reproduction of pikeperch. Mercurius, Olsztyn, Poland, 80 p.
93
99.
Kuczyński M. 2007. Pozaprodukcyjne walory stawów karpiowych, W: Wybrane zagadnienia dobrostanu karpia (red. A. Lirski, A.K. Siwicki, J. Wolnicki).
Wyd. IRS, Olsztyn, 43–54.
100. Kujawa R. 2008. Brzana. W: Larwikultura reofilnych ryb karpiowatych. Mamcarz A. (Ed), Wyd. Mercurius Kaczmarek Andrzej, Olsztyn, 2008, 464 p.
101. Kujawa R.J. 2004. Biologiczne podstawy podchowu larw reofilnych ryb karpiowatych w warunkach kontrolowanych. Rozprawy i monografie, 88, p. 88.
Wyd. UWM, Olsztyn.
102. Kupren K., Żarski D., Krejszeff S., Kucharczyk D., Targońska K. 2011. Effect of
stocking density on growth, survival and development of asp Aspius aspius
(L.), ide Leuciscus idus (L.) and chub Leuciscus cephalus (L.) larvae during
initial rearing under laboratory conditions. Ital. J. Aniim. Sci. 10: 178–184.
103. Kupren K., Żarski D., Targońska K. 2008. Rozród karpiowatych ryb reofilnych
w warunkach kontrolowanych. W: Wybrane aspekty rozrodu karpiowatych ryb
reofilnych w warunkach kontrolowanych. Mamcarz A., Targońska K. (Eds),
Wyd. Mercurius Kaczmarek Andrzej, Olsztyn, 2008, 120 p.
104. Kwiatkowski M., Żarski D., Kucharczyk D., Kupren K., Jamróz M., Targońska
K., Krejszeff S., Hakuć-Błażowska A., Kujawa R., Mamcarz A. 2008. Influence
of feeding natural and formulated diets on chosen rheophilic cyprinid larvae.
Arch. Pol. Fish. 16: 383–396.
105. Małyszek A., Krejszeff S., Kucharczyk D. 2005. Ogród wodny bez tajemnic.
Muza S.A., Warszawa, 144 p.
106. Mansour N., Lahnsteiner F., McNiven M.A., Richardson G.F. 2008. Morphological characterization of Arctic charr, Salvelinus alpinus, eggs subjected to
rapid postovulatory aging at 7 °C. Aquaculture 279: 204–208.
107. Mansour N., Lahnsteiner F., Patzner R.A. 2007. Distribution of lipid droplets
is an indicator for egg quality in brown trout, Salmo trutta fario. Aquaculture
273: 744–747.
108. Mason J.W., Hunt R. L. 1967. Mortality rates of deeply hooked rainbow trout.
Progr. Fish-Cult. 29: 87–91.
109. Matsuzaki S.S., Mabuchi K., Takamura N., Nishida M., Washitani I. 2009. Behavioural and morphological differences between feral and domesticated
strains of common carp Cyprinus carpio. J. Fish Biol. 75, 1206–1220.
110. McGinnity P., Prodohl P., Ferguson K., Hynes R., O’maoileidigh N., Baker N.,
Cotter D., O’hea B., Cooke D., Rogan G., Taggart J. & Cross T. 2003. Fitness
reduction and potential extinction of wild populations of Atlantic salmon, Salmo salar, as a result of interactions with escaped farm salmon. Proceedings
of the Royal Society B 270, 2443–2450.
94
111. Metcalfe N.B., Valdimarsson S.K., Morgan I.J. 2003. The relatives roles of domestication, rearing environment, prior residence and body size in deciding
territorial contests between hatchery and wild juvenile salmon. J. App. Ecol.
40: 535–544.
112. Mignon-Grasteau S., Bossy A., Bouix J., Faure J-M., Fisher A. D., Hinch G. N.,
Jensen P., Le Neindre P., Mormede P., Brunet P., Vandeputte M., Beaumont
C. 2005.Genetics of adaptation and domestication in livestock. Livestock Production Sci. 93: 3–14.
113. Mignon-Grasteau S., Bossy A., Bouix J., Faure J-M., Fisher A. D., Hinch G. N.,
Jensen P., Le Neindre P., Mormede P., Brunet P., Vandeputte M., Beaumont
C. 2005. Genetics of adaptation and domestication in livestock. Livestock
Production Sci. 93: 3–14.
114. Mioduszewski W. 2007. Budowa stawów. Ofic. Wyd. Hoża, Warszawa.
115. Muller-Bellecke A, Zienert S.2008. Out-of-season spawning of pike perch
(Sander lucioperca L.) without the need for hormonal treatments. Aquacult.
Res. 39:1279–1285.
116. Myszkowski L., Wolnicki J., Kamiński R. 2000. Przyspieszony wychów tarlaków brzany Barbus barbus (L.) w warunkach kontrolowanych. W: Karpiowate
ryby reofilne. II Krajowa konferencja hodowców i producentów karpiowatych
ryb reofilnych, Brwinów 2-3 luty 2000. Materiały konferencyjne. Jakucewicz
H., Wojda R. (Eds), 141–148.
117. Nedelec C. 1982. Definition and classification of fishing gear categories. FAO
Fish. Techn. Pap.
118. OCEAN 2012. 2009. How to Transform European Fisheries Policy. OCEAN
2012, Bruksela.
119. Ott R.A. Jr., Storey K. W. 1993. Channel catfish hooking mortality. Proc. Annu.
Conf. Southeast. Assoc. Fish Wildl. Agen. 45: 399–406.
120. Parteka T. 2009. Prof. Jerzy Kołodziejski, jako prekursor wdrażania zasad
zrównoważonego rozwoju.W: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii rozwoju
zrównoważonego (red. D. Kiełczewski). Wyd. WSE, Białystok, 41–50.
121. Peňáz M. 1996. Chondrostoma nasus – its reproduction strategy and possible reasons for a widely observed population decline – a review. In: Kirchhofer, A., Hefti D. (Eds), Conservation of Endangered Freshwater Fish in Europe,
Birkhäuser Verlag, Basel, Switzerland, pp. 279–285.
122. Penczak T., Kruk, A. 2000. Threatened obligatory riverine fishes in human
modified Polish Rivers. Ecol. Freshwat. Fish. 9: 109–117.
95
123. Petersson E., Jarvi T., Steffner N.G., Ragnarsson B. 1996. The effect of domestication on some life history traits of sea trout and Atlantic salmon. J. Fish
Biol. 48: 776–791.
124. Philippart J.C. 1995. Is captive breeding an effective solution for the preservation of endemic species?. Biol. Conserv. 72: 281–295.
125. Poncin P., Philippart J.C. 2002. The role of aquaculture in fish conservation:
a case study of Barbus barbus in Belgium. In: Conservation of Freshwater
Fishes (Eds) M. Collares-Pereira, I.G. Cowx, M.M. Coelho, Fishing News Books, Blackwell Sci. 402–413.
126. Pottinger T.G. and Carrick T.R. 1999. Modification of the plasma cortisol response to stress in rainbow trout by selective breeding. Gen. Comp. Endocrinol. 116: 122–132.
127. Przygodzka R. 2009. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. W: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii rozwoju zrównoważonego (red. D. Kiełczewski). Wyd. WSE, Białystok. 259–275.
128. Rakowski M. 2010. Światowy rynek ryb i owoców morza. Rynek ryb 14:
10–15.
129. Rolik H. 1971. Studia nad gatunkami rodzaju Barbus (Cuvier, 1817) z dorzecza Sanu i Wisłoki. Ann. Zoologiq. 28: 257–330.
130. Rosenthal H. 2011. Cultivation of endangered species to achieve “fitness for
survival” at release into natural habitats. W: Diversification in inland finfish
aquaculture. Policar T., Blaha M. (Eds), Wyd. University of South Bohemia in
Ceske Budejovice, Czechy. 42 pp.
131. Roszkowska E. 2009. Optimum społeczne a zrównoważony rozwój. W: Od
koncepcji ekorozwoju do ekonomii rozwoju zrównoważonego. Red. Kiełczewski D. Wyd. WSE, Białystok, 155–165.
132. Ryman N., Jorde P.E., Laikre L. 1995. Supportive breeding and variance effective population size. Conservation Biol. 9: 1619–1628.
133. Saglik Aslan S., Guven K.C., Gezgin T., Alpaslan M. & Tekinay A. 2007. Comparison of fatty acid contents of wild and cultured rainbow trout Oncorhynchus mykiss in Turkey. Fish. Sci. 73: 1195–1198.
134. Schiemer F., Keckeis H., Kamler E. 2003. The early life history stages of riverine fish: ecophysiological and environmental bottlenecks. Comp. Biochem.
Physiol. Part A. 133: 439–449.
135. Shimada Y., Seikai T. 2008. Delayed growth of albino in Japanese flounder
larvae and juveniles. Fish. Sci. 74: 455–457.
96
136. Siewert H.F., Cave J. B. 1990. Survival of released bluegill, Lepomis macrochirus, caught on artificial flies, worms, and spinner lures. J. Fresh. Ecol. 5:
407–411.
137. Skrzypczak A. and Mamcarz A. 2005. Crucian carp, Carassius carassius
(L.), in the fishery exploited lakes of northeastern Poland in 1951-1994. Acta
Scient. Polon. Ser. Pisc. 4: 89–100.
138. Słownik Języka Polskiego PWN 2011.Wyd. internetowe http://sjp.pwn.pl.
139. Stabel O.B., Lwin M.S. 1997. Predator-induced phenotypic changes in crucian carp are caused by chemical signals from conspecifics. Env. Biol. Fish.
49: 145–149.
140. Suski C.D., Svec J. H., Ludden J. B., Phelan F. J. S., Philipp D. P. 2003. The effect of catchand-release angling on the parental care behavior of male smallmouth bass. Trans. Am. Fish. Soc. 132: 210–218.
141. SustainAqua 2009. Zintegrowane podejście do zrównoważonej i zdrowej
akwakultury słodkowodnej. Podręcznik SustainAqua. Podręcznik zrównoważonej akwakultury.
142. Szczerbowski J. A. 2008. Rybactwo śródlądowe. Wyd. IRS, Olsztyn.
143. Szczygielski W. 1967. Zarys dziejów rybactwa śródlądowego w Polsce.
PWRiL, Warszawa.
144. Szkudlarek M., Łuczyński M. J., Szczerbowski A., Kucharczyk D., Gomułka
P. 2008. Zwrotne obiegi wody w wylęgarnictwie i podchowie ryb – wybrane elementy. W: Elementy nowoczesnej akwakultury – rozród, inkubacja ikry
i profilaktyka (red: M. J. Łuczyński, A. Szczerbowski, M. Szkudlarek). Wyd.
IRŚ, Olsztyn.
145. Szulecka O., Bykowski P. J. 2008. Identyfikowalność surowców rybnych. Informacje dla rybaków i hodowców. Wyd. MIR, Gdynia.
146. Szumiec J. 1974. Intensywny chów karpia konsumpcyjnego. Gosp. Ryb. 6: 3–4.
147. Szumiec M. A. 2003. Wielozadaniowa, zintegrowana i zrównoważona rola
stawów karpiowych. Materiały konferencyjne VIII Konferencji Hodowców Karpia, Poznań. Pol Tow. Ryb. 33–38.
148. Tanck, M.W.T., Claes, T., Bovenhuis, H. and Komen, J. 2002. Exploring the genetic background of stress using isogenic progenies of common carp selected for high or low stress-related cortisol response. Aquaculture 204: 419–434.
149. Targońska -Dietrich K., Zielazny T., Kucharczyk D., Mamcarz A., Kujawa
R. 2004.Out-of-season spawning of cultured ide (Leuciscus idus L.) under
controlled conditions. EJPAU 7 (2): #02 (www.ejpau.media.pl).
97
150. Targońska K., Żarski D., Kucharczyk D. 2008. A review of the artificial reproduction of asp, Aspius aspius (L.) and nase, Chondrostoma nasus (L.). Arch.
Pol. Fish. 16: 34–354.
151. Targońska K., Kucharczyk D., Kujawa R., Mamcarz A., Żarski D. 2010: Controlled reproduction of asp, Aspius aspius (L.) using luteinizing hormone releasing hormone (LHRH) analogues with dopamine inhibitors. Aquaculture
306: 407–410.
152. Targońska K., Kucharczyk D., Żarski D., Cejko B.I., Krejszeff S., Kupren K.,
Król R., Dryl K., Kowalski R.K., Glogowski J. 2011. Artificial reproduction of
wild and cultured barbel Barbus barbus (Cyprinidae) under controlled conditions. Acta Vet. Hung. 59: 36–372.
153. Tay S.H., Chun L.H., Teo S.H. 1985. Selective breeding of Ctenopharyngodon idella (Cuvier and Valenciennes) for ‘red’ colour. Singapore J. Primary Ind. 13: 64–69.
154. Tilyou G.A., Hoenke C. E. 1992. Evaluation of unattended yo-yos and triggers.
Proc. Annu. Conf. Southeast. Assoc. Fish Wildl. Agen. 46: 505–509.
155. Turkowski K. 2006. Rozwój zrównoważony a rybactwo śródlądowe – W: Rybactwo, wędkarstwo, ekorozwój (red. A. Wołos). Wyd. IRS, Olsztyn 9–20.
156. Tymchuk W.E., Devlin R.H. 2005. Growth differences among first and second
generation hybrids of domesticated and wild rainbow trout (Oncorhynchus
mykiss). Aquaculture 245: 295–300.
157. Vandeputte M., Prunet P. 2002. Génétique et adaptation chez les poissons:
domestication, résistance au stress et adaptation ux conditions de milieu.
INRA Productions Anim.15 (5): 365–371.
158. Vrijenhoek R.C. 1998. Conservation genetics of freshwater fish. J. Fish Biol.
53 (Suppl. A): 394–412.
159. Wakamatsu Y., Pristyazhnyuk S., Kinoshita M., Tanaka M., Ozato K. 2001. The
see-through medaka: a fish model that is transparent throughout life. Proc.
Natl. Acad. Sci. USA 98: 10046–10050.
160. White R.M., Sessa A., Burke C., Bowman T., LeBlanc J., Ceol C., Borque C.,
Dovey M., Goessling W., Burns C.E., Zon L.I. 2008. Transparent Adult Zebrafish as a Tool for In Vivo transplantation Analysis. Cell Stem Cell 2, 183–189.
161. Wieniawski J. 1982. Projektowanie stawów rybnych. Wyd. IMUZ, Falenty.
162. Witkowski A., Cieśla M., Napora K. 1997. Jaź. IRS, Olsztyn, 158 p.
163. Wojda R. 1994. Profilaktyka ogólna w chowie i hodowli karpia. W: Choroby
ryb hodowlanych, pod red. Siwickiego A.K., Antychowicza J., Walugi J., Wyd.
IRS, Olsztyn.
98
164. Wojda R. 2006. Karp. Chów i hodowla. Wyd. IRS, Olsztyn.
165. Wołos A., Leopold M. 2006. Podstawowe wyróżniki gospodarki rybacko-wędkarskiej w procesie ekorozwoju.W: Rybactwo, wędkarstwo, ekorozwój
(red. A. Wołos).Wyd. IRS, Olsztyn, 21–26.
166. Wróbel S. 1994. Stawy i ryby. Aura 6: 18–19.
167. Yamamoto T., Reinhardt U.G. 2003 – Dominance and predator avoidance
and European chub in domesticated and wild masu salmon Oncorhynchus
masou – Fish. Sci. 69: 88–94.
168. Yaron Z., Bogomolnaya A., Drori S., Biton I., Aizen J., Kulikovsky Z., Levavi-Sivan B. 2009. Spawning Induction in the Carp: Past Experience and Future
Prospects – A Review. Israeli J. Aquacult. – Bamidgeh 61: 5–26.
169. Yildiz M., Sener E., Timur M. 2006. Effect of Seasonal Change and Different
Commercial Feeds on Proximate Composition of Sea Bream (Sparus aurata).
Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sci. 6: 99–104.
170. Zohar Y., Mylonas C.C. 2001. Endocrine manipulations of spawning in cultured fish: from hormones to genes. Aquaculture 197: 99–136.
171. Żarski D., Kucharczyk D., Targońska K., Chyła B., Dobrołowicz A. 2008a. Dynamics of changes in nitrogen and phosphorus compounds during intensive
culture of ide Leuciscus idus (L.) in a recirculating system. Arch. Pol. Fish. 16:
459–467.
172. Żarski D., Kucharczyk D., Kwiatkowski M., Targońska K., Kupren K., Krejszeff
S., Jamróz M., Hakuć-Błażowska A., Kujawa R., Mamcarz A. 2008b. The effect of stocking density on the growth and survival of larval asp Aspius aspius
(L.) Leuciscus cephalus (L.) during rearing under controlled conditions. Arch.
Pol. Fish. 16: 371–381.
173. Żarski D., Kucharczyk D., Targońska K., Jamróz M., Krejszeff S., Mamcarz
A. 2009. Application of ovopel and ovaprim and their combinations in controlled reproduction of two reophilic cyprinid fish species. Pol. J. Nat. Sc. 24:
235–244.
174. Żarski D., Kucharczyk D., Targońska K., Krejszeff S., Czarkowski T., Babiarz
E., Nowosielska D. 2010. Dynamics of nitrogen and phosphorus in closed and
semi-closed recirculating aquaculture systems during the intensive culture of
goldfish, Carassius auratus auratus (L.), juveniles. Arch. Pol. Fish. 18: 187–193.
175. Żarski D., Palińska K., Targońska K., Bokor Z., Kotrik L., Krejszeff S., Kupren
K., Horvath A., Urbanyi B., Kucharczyk D. 2011a. Oocyte quality indicators in
Eurasian perch, Perca fluviatilis L., during reproduction under controlled conditions. Aquaculture 313: 84–91.
99
176. Żarski D., Kucharczyk D., Targońska K., Palińska K., Kupren K., Fontaine P.,
Kestemont P. 2011b. A new classification of pre-ovulatory oocyte maturation
stages in pikeperch, Sander lucioperca (L.), and its application during artificial
reproduction. Aquacult. Res. (w druku).
177. Żarski D., Targońska K., Krejszeff S., Kwiatkowski M., Kupren K., Kucharczyk
D. 2011c. Influence of stocking density and type of feed on the rearing of
crucian carp, Carassius carassius (L.), larvae under controlled conditions.
Aquacult. Int. (w druku).
178. Żarski D., Kupren K., Targońska K., Krejszeff S., Furgała-Selezniow G., Kucharczyk D. 2011d. The effect of initial larval stocking density on growth and
survival in common barbel Barbus barbus (L.). J. Appl. Ichthyol. (w druku).
Akty prawne
1. Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 roku (Dz. U. nr 111, poz. 724).
2. Rozporządzenie Rady (WE) nr 509/2006 z dnia 20 marca 2006 roku w sprawie
produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami (Dz. Urz. UE L 93 z 31.03.2006).
3. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1198/2006 z dnia 27 lipca 2006 r. w sprawie EFR
(Dz. Urz. UE L 223 z 15.08.2006).
4. Rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 roku w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG)
nr 2092/91 (Dz. Urz. UE L 189 z 20.07.2007).
5. Dyrektywa 2008/56/WE z dnia 17 czerwca 2008 roku (Dz. Urz. UE L 164
z 25.06.2008).
6. Rozporządzenie Rady (WE) nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 roku ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007
w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli (Dz. Urz. UE L 250
z 18.09.2008).
7.
Rozporządzenia Komisji WE nr 710/2009 z dnia 5 sierpnia 2009 roku zmieniające rozporządzenie nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania
rozporządzenia nr 834/2007 w odniesieniu do ustanawiania szczegółowych
zasad dotyczących ekologicznej produkcji zwierzęcej w sektorze akwakultury
i ekologicznej produkcji wodorostów morskich (Dz. Urz. UE L 204 z 06.08.2009).
100

Akwakultura zrównoważona a domestykacja

Transkrypt

Podobne dokumenty

Acana PACIFICA